• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 178.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение doc
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Ingliz tilli tadqiqotlarda eftaliylar davlati tarixshunosligi

Eftaliylar davlati hunarmandchilikni rivojlantirishda ham muvaffaqiyat qozongan. Eftaliylar juda yuqori sifatli gilamlar, matolar, kalyonlar, idish-tovoqlar, zargarlik buyumlari va boshqa hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqqanlar. Eftaliylar o‘zlarining hunarmandchilik mahsulotlarini Xitoy, Hindiston, Eron va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari bilan savdoda almashtirishgan. Eftaliylar, shuningdek, metallurgiya va qurilish sanoatida ham muvaffaqiyat qozonganlar. Eftaliylar davlati iqtisodiy aloqalar va tijorat faoliyatini amalga oshirishda turli pul tizimlarini qo‘llagan. Eftaliylar o‘zlarining iqtisodiy tizimini mustahkamlash uchun, asosan, tanga va boshqa turdagi pullardan foydalanganlar. Eftaliylar o‘z puli sifatida ko‘pincha kumush va oltin tangalarini ishlatishgan. Eftaliylar tomonidan chiqarilgan tangalar, o‘zining yuqori sifatli materiallari va naqshlari bilan ajralib turardi. Shuningdek, ular savdo bilan shug‘ullanishda boshqa davlatlarning tangalarini ham qabul qilishgan. Eftaliylar iqtisodiyotni rivojlantirish uchun ko‘plab savdo tarmoqlarini tashkil etishgan. Bu savdo tarmoqlari orqali ular Xitoy, Hindiston, Eron va boshqa Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqalarini mustahkamlashgan. Eftaliylar ko‘plab mahsulotlar, jumladan ipak, ziravorlar, mevalar, yog‘lar va qimmatbaho toshlarni eksport qilganlar. Shu bilan birga, ular ko‘plab mahsulotlarni import qilishgan, xususan, o‘rta Osiyo, Eron va Xitoydan mahsulotlar olib kelishgan. Eftaliylar hududlari o‘zining iqtisodiy markazlari va savdo yo‘llari bilan mashhur edi. Ular Ipak yo‘li va boshqa savdo yo‘llarida muhim o‘rin tutishgan. Eftaliylar tomonidan boshqarilgan hududlarda savdo markazlari, bozorlar va savdo karvonlari faoliyat ko‘rsatgan. Bu markazlar, asosan, Zarakhs, Balkh, Merv kabi shaharlarda joylashgan. Eftaliylar davlati iqtisodiy jihatdan juda rivojlangan va kuchli iqtisodiyotga ega bo‘lgan. Ularning iqtisodiyoti asosan savdo, qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilikka asoslangan edi. Eftaliylar o‘zlarining savdo tarmoqlari va iqtisodiy aloqalari orqali Markaziy Osiyo va boshqa yirik imperiyalar bilan aloqalarini mustahkamlashgan. Ularning er resurslarini samarali boshqarishi, 29 saqlangan tarixiy ma’lumotlar nisbatan cheklangan. Biroq, bu mavzu bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar va ilmiy ishlar juda muhim natijalar bermoqda.  Yozma manbalar: Eftaliylar haqida ma’lumot beruvchi eng muhim manbalar Xitoy va Rim tarixchilari tomonidan yozilgan asarlardir. Bu asarlar, asosan, Eftaliylarning xalqaro aloqalari, ularning jangovar qudrati va siyosiy tuzilmasi haqida ma’lumot beradi. Biroq, bu manbalar Eftaliylar davlatining ichki siyosiy va ijtimoiy tizimi haqida juda cheklangan ma’lumotlar taqdim etadi.  Arkeologik topilmalar: Eftaliylar davlati haqida ko‘plab arkeologik izlanishlar olib borilgan, ammo bu tadqiqotlar hali ham davom etmoqda. Eftaliylarning yashagan hududlaridan topilgan yodgorliklar, xususan, shaharlari, fortifikatsiyalari, qabrlar va boshqa materiallar Eftaliylarning ijtimoiy hayoti, madaniyati va harbiy tuzilmasi haqida muhim ma’lumotlar beradi. Ammo, to‘liq va keng qamrovli arkeologik tadqiqotlar hali kerakli darajada amalga oshirilmagan.  Tarixiy bahslar: Eftaliylar tarixining o‘rganilishida bir qator tarixchilar va ilmiy tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar mavjud. Biroq, bu tadqiqotlar hamon ba’zan murakkab va noaniq bo‘lib, turli tarixiy manbalar va ularning tafsirlari o‘rtasida farqlar mavjud. Eftaliylar davlati tarixshunosligi bo‘yicha ilmiy jurnallarda chiqarilgan maqolalar va monografiyalar soni cheklangan.  Mintaqaviy va global o‘rganishlar: Eftaliylar tarixini faqat Markaziy Osiyo kontekstida emas, balki kengroq tarixiy jarayonlar doirasida, xususan, O‘rta Osiyo va uning atrofidagi davlatlar bilan aloqalar nuqtai nazaridan o‘rganish juda muhim. Bu soha doirasida bir qator ilmiy izlanishlar mavjud, ammo hali ham ko‘p qirralarni o‘rganish zarur. Umuman olganda, Eftaliylar davlati tarixshunosligi mavzusi hali to‘liq o‘rganilmagan va ko‘plab sohalarda qo‘shimcha tadqiqotlar olib borilishi zarur. Yozma manbalar va arkeologik topilmalar asosida olib borilgan ilmiy ishlar bu mavzuni ochishda katta ahamiyat kasb etadi, ammo Eftaliylar davlati tarixi haqida yanada kengroq va chuqurroq tahlil qilish uchun qo‘shimcha tadqiqotlar zarur. Bu 4 Ilk o‘rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yirik markazlardan biri Buxoro edi. To‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi ushbu shaharning asosi 21 gektar bo‘lib, bu yerda mustahkam himoya inshootlari, hukmdor saroyi, mafkuraviy inshootlar, turar-joy qoldiqlari ochib o‘rganilgan. Topilgan moddiy madaniyat buyumlari Buxoro ilk o‘rta asrlardan boshlab O‘rta Osiyoning yirik madaniy va iqtisodiy markazlaridan biri bo‘lganligidan dalolat beradi. Shuningdek bu davrda shaharning yettita darvozasi bo‘lib, bu holat uning muhim savdo-tranzit yo‘li ustida joylashganligidan dalolat beradi. Eftaliylar davrida hunarmandchilik ham rivojlangan. Ayniqsa, kulolchilik, shishasozlik, chilangarlik, bo‘zchilik, zargarlik, qurolsozlik kasb-hunarlari ravnaq topgan. Chochda yasalgan o‘q va yoy «kamoni chochiy» nomi bilan mashhur bo‘lgan. Katta-kichik shaharlar soni ko‘paygan. Birgina Zarafshon vohasida Rivdad, Kushoniya, Xariman, Arqud, Romitan, Varaxsha, Poykand kabi savdo- hunarmandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra Poykand shahri eftaliylarning poytaxti bo‘lgan. Eftaliylar davrida dehqonchilik asosan sug‘orma dehqonchilikka asoslangan edi. Qadimgi ziroatkorlar katta va kichik daryolar, jilg‘alar suvlaridan foydalanganlar. Bunday sharoitda kanallar qazish va ularni mavsumiy tozalab turish muhim ahamiyat kasb etgan. Vaxsh vohasidan, Ustrushonadan, Sug‘ddan, Xorazmdan va Toshkent vohalaridan shunday kanallarning izlari topib o‘rganilgan. Bu davrda tog‘oldi mintaqalarida joylashgan adr yerlarga suv chiqarib, obod etishda o‘q, gupchak va tishli g‘ildirakka asoslangan va o‘z davri uchun ancha-muncha murakkab gidrotexnikainshootlari: charxparrak, chig‘ir va boshqalardan foydalaniladi. Yangidan o‘zlashtirilgan yerlarda zodagon dehqonlarning qalin va ulkan xom g‘ishtlardan urib chiqilgan baland tagkursi ustiga bino qilingan ko‘shklari, atrofi baland devorlar bilan o‘ralgan istehkomli qo‘rg‘onlar-u hashamatli qasrlar bilan bir qatorda mehnatkash qo‘shchilarning ko‘pdan-ko‘p istehkomsiz qishloqlari va mayda turar joylari qad ko‘targan edi. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g‘alladan tashqari sholi ham yetishtirilgan. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston 15 boshidagi qalpog‘ining burchaklari soniga ko‘ra aka-ukalar nechtaligini bilish mumkin edi. Oliy tabaqa vakillari ichida ko‘p xotinlilik odati ham keng tarqalgan. Eng boy zodagonlar doimiy hamroh sifatida 20 va undan ortiq xotinlarga ega bo‘lishgan. Zodagon vafot etganda, qoida bo‘yicha uning xotinlari ham tirikligidayoq qabrga qo‘yilgan. Jinoyatchilik yuzasidan jazo nihoyatda qattiq bo‘lgan. O‘g‘rilik qilgan shaxs kim bo‘lishidan qat’iy nazar boshi kesilgan. O‘g‘irlangan mol-mulk miqdoridan qat’iy nazar o‘n barobar qilib undirib olgan. Eftallar o‘z tashqi siyosatlarida harbiy kuchga suyanganlar. Ularning juda kuchli qo‘shini bo‘lgan. Uning asosiy qismini suvorilar tashkil etgan. Eftal suvorilari gurzi va qilich (shamshir) bilan qurollangan. Ular kamondan o‘q uzishda mohir mergan bo‘lishgan. Xitoyliklar ularni mohir kamonboz deb ham ta’riflashgan. Bu davrda otliq qo‘shin asosiy ahamiyat kasb etgan. Jamiyatda yerga bo‘lgan egalik munosabatlar paydo bo‘la borishiga qaramasdan, antik xo‘jalik elementlari va hatto ibtidoiy jamiyatning qoldiq sarqitlari ham saqlanib qolgan. Qular mehnatidan foydalanish davom etgan. Xalqning urf-odat va turmush tarzida eski tuzum davrining sarqitlari keng qo‘llanilgan. Oddiy eftaliy vafot etganda tuproqqqa qo‘yilgan, boylarning murdasini esa maxsus tayyorlangan tosh dahma (yodgorlik toshi, maqbara) ga ko‘mishgan. Yangi o‘zlashtirilgan yerlarda zodagon dehqonlarning qalin va katta-katta xom g‘ishtdan urib chiqilgan hamda mustahkam asos «fundament» ustiga qurilgan qo‘rg‘onlari, istehkomlari yuzaga kela boshlagan. Istehkomlarning to‘rt burchagi baland minoralar bilan mustahkamlanib, devor-u yo‘llari bir necha qator kamondan o‘q uzgich nishon tuynuklari bilan ta’minlangan. Qalin mudofaa qo‘rg‘onlar ilk o‘rta asrning o‘ziga xos me’morchilik namunalaridan bo‘lib, Naxshab vohasidagi Zahoki-Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron, Xorazmdagi Fir qal’si shular qatoridandir. Vohalarni tashqi dushmandan himoya qilish maqsadida bir necha chaqirimlab uzunlikdan qalin devorlar barpo etilgan. Samarqand vohasidagi 12 ta darvozaga ega bo‘lgan «Devori qiyomat» , Buxoro vohasidagi uzunligi 336 kilometrli «Kampirak» , Toshkent vohasidagi «Kampirdevor» 13 I.BOB. EFTALIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA UNING TARIX SAHNASIDA TUTGAN O‘RNI I.1. Richard Nelson Fryening Eftaliylar davlati tarixi bo‘yicha olib borgan tadqiqoti Tarix sahifalarida o‘ziga xos o‘rin tutgan qadimgi davlatlardan biri bu Eftaliylar davlati bo‘lib, u Markaziy Osiyo va unga yaqin hududlarda muhim tarixiy rol o‘ynagan. Eftaliylar davrida savdo-sotiq, harbiy yurishlar va siyosiy aloqalar rivojlangan bo‘lib, bu davlat o‘zining siyosiy hamda iqtisodiy kuchi bilan ajralib turgan. Taniqli sharqshunos olim Richard Nelson Frye ushbu davlat tarixi, uning kelib chiqishi, siyosiy tuzilishi va madaniyati haqida ko‘plab tadqiqotlar olib borgan. Fryening ishlari Eftaliylar tarixini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi va bu maqolada aynan ushbu tadqiqotlarga asoslanib, Eftaliylar davlati haqida batafsil ma’lumot taqdim etiladi. Eftaliylar davlati V-VI asrlarda Markaziy Osiyoda mavjud bo‘lib, Heftalitlar yoki Oq hunlar nomi bilan ham tanilgan. Ular hozirgi Afg‘oniston, O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Eron va Hindistonning shimoliy hududlariga o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Davlatning gullab-yashnash davri V asrning ikkinchi yarmi va VI asrning boshlariga to‘g‘ri keladi. Richard Nelson Frye o‘zining «The Heritage of Central Asia» (Markaziy Osiyoning merosi) nomli kitobida Eftaliylar haqida quyidagi fikrlarni ilgari suradi. Eftaliylarning kelib chiqishi haqida turli xil taxminlar mavjud bo‘lib, ularning ayrimlari turkiy, ba’zilari esa eroniy xalqlar bilan bog‘liq. Fryening fikricha, Eftaliylar ko‘chmanchi turkiy va eroniy xalqlarning aralashmasidan tashkil topgan. Eftaliylar davlati o‘zining harbiy yurishlari natijasida Sog‘diyona, Tochariston va Gandharani egallagan. Ular o‘z hududlarida yarim avtonom boshqaruv tizimini saqlagan bo‘lib, bu Markaziy Osiyoning boshqa davlatlariga nisbatan noyob tizim hisoblangan. Eftaliylar Ipak yo‘li savdosida muhim o‘rin tutgan va Xitoy hamda Hindiston bilan faol savdo aloqalarini rivojlantirgan. 6 siyosiy va harbiy strategiyalari, shuningdek, madaniy ta’siri haqida muhim dalillar keltirgan. Eftaliylar tarixi nafaqat Markaziy Osiyo tarixi uchun, balki butun Yevrosiyo mintaqasi uchun muhim bo‘lib, ularning ta’siri keyingi davlatlarning rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Shu bois Eftaliylar davlati va uning tarixi hali ham ilmiy jihatdan dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Mamlakatimiz hududida ilk o‘rta asrlar davrida tashkil topgan yirik davlatlardan biri Eftaliylar davlatidir. Eftaliylarning etnik jihatdan qaysi qabila- xalqqa mansubligi va qaysi tilda so‘zlashganliklari to‘g‘risida fan olamida har xil fikrlar bor. Ammo aksariyat ko‘pchilik olimlar Eftaliylarni mil. avv. I asr bilan milodiy IV asr o‘rtalarida Ettisuvdan va yanada sharqroqdagi tumanlardan Orol dengizi bo‘ylariga kelib qolgan xunnlar bilan aralashib ketgan holda Xun qabilalaridan turkiy tilini qabul qilgan Orol bo‘yi sak-massaget qabilalarining avlodlaridirlar, degan g‘oyani ilgari suradilar. V asrga kelib siyosiy maydonga eftaliylar sulolasi chiqadi. Ular to VI asrning ikkkinchi yarmiga qadar mintaqa siyosiy hayotida yetakchilik qiladilar. Eftaliylar tarixiga oid ma’lumotlar rimlik tarixchi Ammian Martsellin (IV asr), vizantiyalik tarixchi Prisk Paniyskiy (V asr), Prokopiy Kesariyskiy (VI asr), Feofan Vizantiyskiy (VI asr), suriyalik yozuvchi Zenob Glak (VII-VIII asrlar), armanistonlik tarixchilar Lazar Parbsksh (V asr), Favsto Buzanda (IV asr), Yerishe (V asr) asarlarida berilgan. Birmuncha keyinroq yozilgan Xitoy solnomalari «Vey- Shu» (VI asr) va «Man-shu» (IX-X asr) da ham Eftaliylar to‘g‘risida qimmatli manbalar bor. Eftaliylar turli manbalarda turlicha nomlanadilar. Misol uchun, xitoy manbalarida ular «ida, yeda, idan, idyan» deb, suriya va lotin manbalarida esa «eptal, abdal; arman yozuvlarida idal, tetal, xeptal, arab va fors mualliflari nazdida «haytal, yaftal, hetal, hind manbalarida huna degan nomlar bilan eslatiladi. Bundan tashqari «Eftaliylar» degan nomning o‘zi V asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran paydo bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Feofan Vizantiyskiyning ma’lumotlariga qaraganda Eftalitlar shohi Vaxshunvor Eftalin deb nomlangan. Arman tarixchilaridan biri esa Eftaliylar degan nom «xaft» 8 Bu kengash mo‘tabar namoyondalari hamda saltanat arkonlaridan iborat bo‘lgan bo‘lsa ham ehtimoldan holi emas. Eng muhimi eftaliylar davrida davlatimiz qonunlar asosida boshqarilganligini alohida ta’kidlash lozim deb ko‘rsatiladi. Rumlik tarixchi Prokopiy (VI asr) «Eftaliylar davlatni qonunlar asosida boshqaradilar» deb yozarkan, ushbu qonunlar turkiy tuzuklar bo‘lgani shubhasizdir. Eftaliylar davlati podsholari deb yozadi yana tarixchi Prokopiy (VI asr) so‘zlariga qaraganda vizantiyaliklar bilan forslar orasida mavjud bo‘lgan adolatdan zarracha bo‘lsada kam bo‘lmagan adolatga suyanib faoliyat ko‘rsatganlar. Odamlar asosan shaharlarda yashaganlar. Shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, bunday ulkan saltanatni boshqarishda yuksak darajada faoliyat ko‘rsatuvchi markaziy hokimyatga erishish qiyin edi. Shuning uchun Shimoliy Xindiston, Sharqiy Turkiston hududlarida va ehtimol boshqa ba’zi viloyatlarda ham boshqaruv eftaliylar nomidan mahalliy xonadon (sulola) tomonidan olib borilgan. Fikrimizcha, mintaqa davlatchilik tarixida istifoda etib kelingan satrapiyalik boshqaruvi, ya’ni markaziy hokimyat noiblari orqali idora etish usuli ham bu vaqtda o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lishi kerak. Eftaliylar hukmronligi davrida asta-sekinlik bilan yerga bo‘lgan egalik munosabatlari qaror topa boshlaganligining guvohi bo‘lamiz. Bu davrda olib borilgan to‘xtovsiz urushlar ishlab chiqarish kuchlarining inqirozga uchrashiga ham sabab bo‘ldi, sug‘oriladigan yer maydonlari qisqardi, shaharlar son jihatdan kamaydi. Eftaliylardan oldingi kushonlar davridayoq yer va qo‘rg‘onlarga ega bo‘lgan aslzodalar ajralib chiqa boshlagan, dehqonlar mahalliy zodagonlarga ko‘prok tobe bo‘la borgan. Bu hol feodal munosabatlarning shakllana boshlashi uchun shart-sharoit yetila borganligini ko‘rsatadi. Aholining asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan, ayrim qismigina ko‘chmanchilik asosida yashagan, o‘tovlarda istiqomat qilishgan. Eftaliylar davrida aholi soning o‘sishi natijasida obikor yerlarga bo‘lgan talab ortib bordi. 4 Xitoy solnomalarida qayd etilishicha, eftaliylarda poliandriya (ko‘p erlik) ham tarqalgan edi. Bir necha aka-ukada umumiy bitti xotin bo‘lib, ayolning 4 De Guignes Joseph. L'Histoire des Huns, des Turcs, des Mogols et autres Tartares, Paris , Desaint et Saillant, 1756- 1758, 4 t. en 5 vol. 12 Eftaliylar va Xitoy o‘rtasidagi madaniy aloqalar ham rivojlanib borgan. Eftaliylar Xitoyning adabiyoti, san’ati, va texnologiyasidan ta’sirlangan va bu o‘zgarishlar Eftaliylar madaniyatida o‘z aksini topgan. Eftaliylar o‘z hududlarida Xitoy bilan bog‘liq bo‘lgan madaniy o‘zgarishlarni kiritgan va ularning ijtimoiy tuzilmasi ham Xitoydan ta’sirlangan. Markaziy Osiyo davlatlari bilan Eftaliylar o‘rtasidagi munosabatlar ko‘plab nizolarni o‘z ichiga olgan. Eftaliylar va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar ko‘pincha hududiy ta’sir, resurslar, va siyosiy kuch bilan bog‘liq bo‘lgan. Eftaliylar va Sogdiyaliklar o‘rtasidagi munosabatlar asosan savdo va hududiy hukmronlik masalalariga bog‘liq edi. Sogdiyaliklar Markaziy Osiyoning muhim savdo yo‘llari ustida joylashgan va Eftaliylar ularning resurslarini o‘zlashtirishga harakat qilishgan. Bu nizolar ko‘plab urushlar va muzokaralar bilan hal qilindi. Eftaliylar, ba’zan, Sogdiyaliklar bilan ittifoqlar tuzgan bo‘lsalar, ba’zan ularni zabt etishgan. Göktürk imperiyasi o‘zining kuchini oshirib borayotganda, Eftaliylar bilan hududiy nizolar va resurslar ustida raqobatni kuchaytirdi. Eftaliylar va Göktürklar o‘rtasida ko‘plab harbiy to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tdi. Bu qarama-qarshiliklar asosan harbiy janglar orqali hal qilindi, ammo ba’zi vaqtlarda diplomatik yo‘l bilan ham muammolar hal qilindi. 10 Eftaliylar o‘z hududlarini kengaytirishga harakat qilganlar va turk qabilalarining kuchlanishi ularni yangi qarama-qarshiliklarga olib kelgan. Eftaliylar va turklar o‘rtasida qarama-qarshiliklar, asosan, O‘rta Osiyo va uning atrofidagi hududlarni boshqarish masalasida yuzaga kelgan. Eftaliylar davlati o‘zining ko‘plab qo‘shni davlatlar bilan o‘rnatgan aloqalari orqali siyosiy, iqtisodiy, va madaniy ta’sir ko‘rsatgan. Sasanidlar imperiyasi, Xitoy, va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari bilan o‘rnatilgan aloqalar, Eftaliylarning davlatini mustahkamlashga yordam bergan. Biroq, bu aloqalar faqat savdo va diplomatik munosabatlarga asoslanib qolmagan, balki o‘zaro urushlar va hududiy ta’sir uchun raqobatni ham o‘z ichiga olgan. Eftaliylar davlatining tarixi, qo‘shni 10 Grenet, Frantz; Riboud, Pénélope. "A Reflection of the Hephthalite Empire: The Biographical Narra- tive in the Reliefs of the Tomb of the Sabao Wirkak (494- 579)" . Bulletin of the Asia Institute. 2003, 17: 141–142. 24 ta’sir, savdo va siyosiy hamkorlik masalalariga qaratilgan edi. Eftaliylar Sasanidlar imperiyasining sharqiy chegaralariga hujum qilishni boshlashdi. 5-asrning boshlarida Eftaliylar va Sasanidlar o‘rtasida bir nechta janglar va urushlar bo‘lib o‘tdi. Eftaliylar o‘z hududlarini kengaytirishga harakat qilishgan, bu esa Sasanidlar bilan ko‘plab harbiy nizolarga olib keldi. Xususan, Eftaliylar Sasanidlar tomonidan boshqarilayotgan Khorazm va Sogdiyaliklar kabi hududlarga bosqinchilik qilib, bu yerlarni o‘zlariga qo‘shib olishgan. Ba’zan Eftaliylar va Sasanidlar o‘zaro qarshi kurashayotgan umumiy dushmanlarga qarshi ittifoq tuzishgan. Masalan, Xitoyning G‘arbiy Xunlar xalqi bilan bo‘lgan kurashda Eftaliylar va Sasanidlar birlashgan. Ularning harbiy hamkorligi, ko‘pincha, ikki davlatning o‘z pozitsiyalarini mustahkamlashga yordam bergan. Xususan, Eftaliylar Sasanidlar bilan birgalikda Xitoyning G‘arbiy Xunlar tomonidan bosib olinayotgan hududlarni himoya qilishga harakat qilgan. 6- asr boshlarida Sasanidlar Eftaliylar ustidan to‘liq hukmronlikni o‘rnatish maqsadida katta harbiy yurishlar boshladi. Eftaliylar mustaqilligini yo‘qotdi va Sasanidlar ularning qismlarini zabt etdi. Bu davrda Eftaliylarning qulashiga sabab bo‘lgani ko‘rsatiladi. Eftaliylar Xitoy va boshqa Osiyo mamlakatlari bilan ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy aloqalar o‘rnatgan. Bu aloqalar, asosan, savdo, diplomatik elchilik, va iqtisodiy yordamni o‘z ichiga olgan. Eftaliylar o‘z hududlari orqali o‘tgan Ipak yo‘li orqali Xitoy, Hindiston va boshqa Osiyo mamlakatlari bilan savdo aloqalarini rivojlantirgan. Ular Xitoydan ipak, keramika, va boshqa qimmatbaho tovarlar olib kelgan, shu bilan birga Markaziy Osiyo va Hindistondan o‘z tovarlarini Xitoyga eksport qilgan. Eftaliylar, shuningdek, Xitoyning Tang imperiyasiga savdo vositachilari sifatida xizmat qilgan, bu esa ularning iqtisodiy jihatdan rivojlanishiga yordam bergan. Eftaliylar Xitoy bilan diplomatik aloqalar o‘rnatishgan. Eftaliylar ba’zan Xitoydan yordam so‘raganlar, ba’zan esa o‘z diplomatik elchilarini yuborganlar. Xitoy imperiyasi, o‘z navbatida, Eftaliylar bilan aloqalarni mustahkamlashga qiziqqan va ular bilan ittifoqlar tuzishni maqsad qilgan. 23 So‘gd yozuvidan tashqari, undan bir oz farq qiluvchi buxor yozuvi, xorazmiy va eftaliy yozuvi keng tarqalgan. Eftaliylar davri xalq qo‘shiqlari va eposlari Firdavsiy «Shoxnoma» sida tasvirlangan. Eftaliylar podsholigida har xil diniy g‘oyalarga e’tiqod qilish davom etgan. Bunga asosiy sabab Eftaliylarning juda ko‘p xalqlarni siyosiy birlashtirganligidir. Bu yerda Zardushtiylik Erondagiga nisbatan boshqacharoq shaklga ega bo‘lgan. U Anaxit va Siyovushga ehtirom ko‘rsatish bilan qo‘shilib ketgan. IV asrda Navro‘z (Yangi yil) kuni Zardo‘shtiylar erta tongda Siyovushning Buxorodagi qabriga kelib xo‘roz so‘yib qurbonlik qilganlar. Bundan tashqari Vaxsh, Mitra, Anaxit (quyosh)ga sig‘inish ham mavjud bo‘lgan. Manixeizm, Mazdak ta’limoti (Eronda), buddizmning yoyilishi o‘z yo‘lida davom etganligini ko‘rishimiz mumkin. 6 I.2. Eftaliylar davlatida ijtimoiy-iqtisodiy hayot yer egaligi va soliq turlari Ilk o‘rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar O‘rta Osiyo madaniyatiga ham ta’sir etmasdan qolmadi. Bu davrdagi madaniy hayot dastavval antik davr madaniy ananalari asosida rivojlangan bo‘lsada, Kushon davlati xarobalarida bir nechta mustaqil davlatlar va mulklarning paydo bo‘lishi o‘ziga xos mahalliy madaniyatlarning paydo bo‘lishiga imkon yaratgan edi. Ilk o‘rta asrlarda madaniyatining shakllanishiga shuningdek, qo‘shni davlatlar avvalo, Hindiston, Eron, Afg‘oniston, Xitoy bilan hamda ko‘chmanchi chorvadorlar bilan bo‘lgan aloqalar ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan edi. Bu davr me’morchiligi O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlarni o‘zida aks ettiradi. Shakllanayotgan mulkdorlar toifasi O‘rta Osiyoning turli hududlarida yirik qal’alar qurib, ular atrofini himoya inshootlari bilan o‘rab oladilar. Bunday qal’alar vohalarda ko‘pincha tabiiy tepaliklar ustiga bunyod etilgan. Bunday qal’alar Xorazm, Toxariston, Sug‘d, Ustrushona, Marv hududlaridan topib o‘rganilgan. Me’morchilikda asosan tosh, paxsa, xom g‘isht va yog‘och qurilish materiali sifatida ishlatiladi. Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ilk o‘rta asrlar O‘rta Osiyoda shahar madaniyati taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Jumladan, V asrda Panjikentda 6 De la Vaissière, Etienne. Is there any 'Nationality of the Ephtalites'?, in M. Ghose, Hephtalites, Bulletin of the Asia institute, 17, 2007, p. 119-137. 17 tarqalgan edi. Bu madaniyat o‘zining soddaligi va estetik go‘zalligi bilan ajralib turdi. Eftaliylar davlati ko‘plab diniy qarashlarni o‘zida mujassamlashtirgan davlat bo‘lgan. Diniy qarashlar, ayniqsa, Eftaliylar davlatining siyosiy va madaniy hayotida muhim o‘rin tutgan. Ularning diniy hayoti, asosan, zoroastrizm, buddizm va manixeyizm kabi e’tiqodlarga asoslangan edi. Eftaliylar va Sasanidlar o‘rtasida din va madaniyatni bo‘lishgan zoroastrizm ta’siri katta bo‘ldi. Eftaliylar ko‘plab zoroastriyaning asosiy qadriyatlarini qabul qilganlar va bu din ularning ijtimoiy va siyosiy tuzilmasiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Eftaliylar, ba’zan, Sasanidlar bilan birgalikda zoroastrizmni himoya qilganlar. Eftaliylar o‘z davrida, ayniqsa, Hindiston bilan savdo va madaniy aloqalar o‘rnatganlar, bu esa ularning buddizmga bo‘lgan qiziqishini oshirgan. Buddizmning ta’siri Eftaliylar madaniyatiga kirgan va ba’zi hollarda buddist ilohiyotlari va tasavvufiy fikrlar Eftaliylar diniy qarashlariga ta’sir ko‘rsatgan. Manixeyizm Eftaliylar davlati uchun yangi diniy yo‘l edi, bu e’tiqod zoroastrizm va buddizmning elementlarini o‘z ichiga olgan va Eftaliylar davlati tomonidan ham qabul qilingan. Manixeyizmning tarqalishi Eftaliylar o‘rtasida diniy xilma-xillikni keltirib chiqargan. Eftaliylar davlati, boshqa ko‘plab davlatchiliklar kabi, diniy bag‘rikenglikni targ‘ib qilgan. Bu davlatda zoroastrizm, buddizm, manixeyizm va boshqa diniy qarashlar birgalikda mavjud bo‘lgan. Eftaliylar, umuman olganda, o‘z hududlarida diniy qarashlarning xilma-xilligiga tolaroq yondashgan. Eftaliylar davlati yozma manbalar jihatidan cheklangan bo‘lib, ularning yozma merosi asosan uning qo‘shni davlatlari tomonidan saqlanib qolgan. Eftaliylar haqida ba’zi tarixiy manbalar, Sasanidlar va Xitoy tarixchilari tomonidan qayd etilgan, lekin Eftaliylar o‘zlari juda kam yozma manbalarni qoldirgan. Eftaliylar haqida eng ko‘p ma’lumotlarni Sasanidlar, bizanslar va Xitoy manbalari taqdim etadi. Masalan, Xitoy tarixchisi Fan Ye o‘zining «Hou Han Shu» asarida Eftaliylar haqida qiziqarli ma’lumotlar keltirgan. Shuningdek, Sasanidlar 26 XULOSA Eftaliylar davlati tarixshunosligi, o‘zining boy tarixiy merosi va keng tarqalgan ta’siri bilan qadimgi O‘rta Osiyo tarixida muhim o‘rin tutadi. Eftaliylar davlatining shakllanishi, uning iqtisodiy, madaniy va siyosiy hayotidagi o‘zgarishlar, shuningdek, boshqa xalqlar bilan bo‘lgan aloqalari ko‘plab tarixiy tadqiqotlarning mavzusidir. Eftaliylar, asosan, Markaziy Osiyo va uning atrofidagi hududlarda yashagan turli qabilalardan tashkil topgan. Ular, o‘z navbatida, qadimgi Xitoy, Rim imperiyasi va Parfiya kabi yirik davlatlar bilan muloqotda bo‘lgan va ko‘plab janglar, ittifoqlar va aloqalar o‘rnatganlar. Eftaliylar o‘zlarining mustahkam harbiy tuzilmasi, mintaqadagi iqtisodiy faolligi va madaniy xilma-xilligi bilan ajralib turgan. Tarixshunoslar tomonidan Eftaliylar davlati haqida olib borilgan tadqiqotlar, ularning siyosiy va ijtimoiy tuzilmasini, iqtisodiy aloqalarini, madaniyatini va boshqa xalq bilan bo‘lgan munosabatlarini o‘rganishga qaratilgan. Bu tadqiqotlar Eftaliylar davlatining qadimgi Osiyoda o‘zgarmas tarixiy roli, uning madaniy va siyosiy merosi haqida yanada chuqurroq tushunchalar yaratadi. Xulosa qilib aytganda, Eftaliylar davlati tarixshunosligi nafaqat o‘z davrining siyosiy va ijtimoiy tizimini tushunishga yordam beradi, balki mintaqadagi boshqa xalqlar va davlatlar bilan bo‘lgan o‘zaro aloqalar orqali tarixiy jarayonlarni chuqurroq anglashga imkon yaratadi. 32 II.BOB . EFTALIYLAR DAVLATI VA UNING QO‘SHNI DAVLATLARI BILAN MUNOSABATLARI II.1. Xitoy va boshqa Osiyo mamlakatlari bilan savdo va diplomatik munosabatlar Eftaliylar Markaziy Osiyoning qadimgi xalqlaridan biri bo‘lib, ular IV-VI asrlar davomida Afg‘oniston, O‘rta Osiyo va Hindistonning ba’zi qismlarida hukmronlik qilgan. Ularning kelib chiqishi haqida aniq ma’lumotlar kam bo‘lsa-da, tarixiy manbalarda ular haqida ba’zi taxminlar mavjud. Eftaliylar kelib chiqishi haqida etnik, siyosiy va ijtimoiy kontekstni quyidagi asosiy nuqtalarda ko‘rib chiqish mumkin. Eftaliylar kelib chiqishi haqida turli xil nazariyalar mavjud. Ba’zi tadqiqotchilar Eftaliylarni Türk yoki Turkic xalqlari bilan bog‘lashadi, chunki ular Markaziy Osiyoning qisman turkiy etnik guruhlaridan kelib chiqishi mumkin. Ammo boshqa tadqiqotchilar Eftaliylarni Eroniy yoki Sogdiyalik etnik guruhlar bilan bog‘lashadi. Ba’zi manbalarda «Eftaliy» nomining «Hepthal» yoki «Eftalit» shakllari borligi, ularning turli etnik guruhlarning birlashmasi ekanligini ko‘rsatadi. Ular haqida ko‘plab tarixiy manbalarda «Turkic» yoki «Sogdiyalik» elementlarni o‘z ichiga olgan etnik guruhlar sifatida ta’riflangan, ammo aniq kelib chiqishi hali ham noaniq qolmoqda. Eftaliylar 5-asrda Markaziy Osiyo va shimoliy Hindistonda hukmronlik qilishni boshladilar. Eftaliylar Huna (Xona) xalqi bilan yaqindan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Xona - Bu o‘z vaqtida Shimoliy Hindistonda o‘z davlati bo‘lgan, keyinchalik Eftaliylar tomonidan o‘ziga qo‘shib olingan va o‘z hududlarini kengaytirgan bir xalq. Eftaliylar davlatining hukmdorlari birinchi navbatda shoh yoki xudoinshoin (xudoni boqadigan) deb atalgan. Hukmdorlar ko‘pincha o‘zlarini «Xudoning vakillari» sifatida namoyon qilishgan va bunday siyosiy pozitsiya o‘zlarining kuchli davlat tuzilmasiga tayanib o‘sgan. Eftaliylar ijtimoiy tuzilmasi nisbatan oddiy bo‘lgan deb hisoblanadi. Eftaliylar guruhining eng yuqori qatlamida urushchilar, amirlar va yuqori toifadagi shaxslar joylashgan. Quyidagi qatlamlar esa kambag‘allar, hunarmandlar va qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullangan aholi bo‘lgan. Eftaliylar urushchilarni o‘z 21 N. Sims-Williams (Proceedings of the British Academy, 116), Oxford, 2002, pp. 203-224. 11. Grousset, René. Empires des steppes. Attila, Gengis-Khan, Tamerlan, Paris, Payot 1965, 4 ème édition. 12. Тер-Мкртичян Л. Х.. Армянские источники о Средней Азии. V—VII вв. Наука, 1979 34 Tadqiqotchilarning fikricha, bu davrda zardo‘shtiylik diniga O‘rta Osiyoning markaziy va shimoliy hududlarida sig‘inishgan bo‘lsa, mintaqaning janubiy hududlarida buddaviylik dini tarqalgan edi. Buddaviylik dinining ibodatxonalari Qoratepa, Fayoztepa (Termiz), Ushturmullo (Kobadiyon), Ajinatepa, G‘ishttepa, Qalaikofirnihon (Toxariston), Marv kabilardan topib tadqiq etilgan. Govurqaladan xristianlik ibodatxonasi qoldiqlari va xristianlar dafn etilgan qabriston ochib o‘rganilgan. Sug‘dning ayrim hududlarida (Samarqand va Panjikent) ham xristianlik tarqalganligi haqida malumotlar bor 91 . III asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘rta Osiyoda moniylik dini tarqala boshlaydi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, Moniylik diniga asosan Sharqiy Turkiston va qisman Chag‘aniyon hamda Sug‘d aholisi e’tiqod qilgan. Chorvador aholi turkiycha so‘zlashar, turkiy til tobora ko‘proq yoyila boshlagan edi. O‘troq aholining katta qismi sug‘diy tilida so‘zlashar edilar. Sug‘diy tili va yozuvi Ettisuv Farg‘onadan o‘tib Sharqiy Turkistonga qadar yetib boradi. Bundan tashqari xorazm, kxaroshtiy, buxoro yozuvlari ham mavjud bo‘lgan. So‘g‘d yozuvi eftalitlar yozuvi asosida paydo bo‘lgan. Syuan Szyanning yozishicha u 25 ta harfdan iborat bo‘lib xat chapdan o‘ngga qarab ko‘ndalangiga yozilgan. Bunday yozuv namunalari Zangtepa, Qoratepa, Afrosiyob xarobalaridan, Kofirqal’adan topilgan. 7 Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyo xalqlari san’ati devoriy sur’atlar, haykaltaroshlik, turli taqinchoq buyumlari orqali izohlanadi. Devoriy suratlar Dulbarjin (Avg‘oniston), Varaxsha, Afrosiyob, Panjikentdan topib o‘rganilgan bo‘lsa, Quyovqo‘rg‘on, Vaxshi vohasi, Afg‘onistondagi Chaqaloqtepa, Yerqo‘rg‘ondan turli hajmdagi haykallar, zargarlik buyumlari topib o‘rganilgan. Umuman olganda, boy bezaklar, sopol, metall idishlar, devoriy suratlar, hatto kiyimlardagi tasvirlar bu davrda O‘rta Osiyodagi tasviriy san’atning rivojidan dalolat beradi. 7 De la Vaissière, Etienne. Is there any 'Nationality of the Ephtalites'?, in M. Ghose, Hephtalites, Bulletin of the Asia institute, 17, 2007, p. 119-137. 19 eftalitlarning ilk vatani Farg‘onaning tog‘ oldi hududlari bo‘lganligi haqidagi fikrni ilgari suradilar. Xitoy manbalari eftaliylarni turklar (tukyue) bilan bog‘liq ravishda ta’riflaydilar. Vizantiyalik tarixchilar, masalan, Prokopiy (VI asr) eftaliylarni xunlardan deb ko‘rsatar ekan, «ular (ya’ni eftaliylar) xunlardandir, tanalari esa oq» deb eslatadi. Eftaliylarning kuchaygan davri V asrning o‘rtalariga (456-457) yillarda To‘ramon va uning vorisi Mixirakula davriga to‘g‘ri keladi. Ya’ni ular Xitoyga birinchi marta elchi yuborganliklari bilan bog‘liq. Ma’lumotlarga ko‘ra, shu davrdan to 531-yilga qadar eftalitlar Xitoyga 13 marta elchi jo‘natadilar. Kuch-qudrat jihatdan mustahkamlanib olgan eftaliylar O‘rta Osiyo va Shimoliy Hindistondagi kata yerlarni ishg‘ol etishga kirishadilar. 2 Eftaliylarning tobora kuchayib borayotgan qudrati Sosoniylar Eronini cho‘chitib qo‘ygan. Natijada Sosoniylar shahanshohi Peroz eftallarga qarshi 3 marta yurish qiladi. Ikki kurashda mag‘lubiytga uchragan Pero‘z uchinchi kurashda Vizantiya yordamida Eftaliylar ustiga yurish qiladi. Eftalitlar va sosoniylar o‘rtasidagi kurash 484-yilda Marv yaqinida bo‘lib o‘tadi, jangda sosoniylar mag‘lubiyatga uchraydilar. Bu yurishda Eftaliylar chegarasidan o‘tgan Pero‘z o‘z askarlari bilan ular uchun maxsus, ataylab tayyorlab qo‘yilgan bo‘ri uyalariga tushib qoladi va halok bo‘ladi. Perozni tor-mor keltirgan Eftaliylar Eronga juda katta o‘lpon soliqlar soladilar va Marvni egallaydilar. So‘g‘dni esa ular allaqachon o‘zlariga qaratgan edilar. Eftalitlar 467-473-yillarda Sug‘dda mustahkam o‘rnashib olgan bo‘lsalar, 477- 520-yillar mobaynida Gandxarni ishg‘ol etib, u yerdan kidariylarni siqib chiqaradilar. 490-yilda eftaliylar Urumchini, 494-496-yillarda Junjanlar va teleutlarni, 490-500-yillarda Hindistonni, 497-509-yillar orasida Qashg‘arni bosib, deyarli butun Sharqiy Turkistonda o‘z hukmronliklarini o‘rnatadilar. So‘ngra Eftalitlar Qobul va Panjob vodiysini, Qarashar, Kuchu, Qoshg‘ar va Xo‘tonni ham zabt etadilar. Umumiy xulosa shundan iboratki, Eftaliylar massagetlar avlodidir, ular kushonlar siyosatini davom ettiradilar va O‘rta Osiyoda 2 Chavannes, Edouard. Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux, St Pétersbourg, Edition de l’Académie des sciences impériale, 1903 10 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI Manba va adabiyotlar 1. Cahun, Léon. Auteur du texte. Introduction à l’histoire de l’Asie : Turcs et Mongols, des origines à 1405, Paris, Armand Colin et C. 1896 2. Chavannes, Edouard. Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux, St Pétersbourg, Edition de l’Académie des sciences impériale, 1903 3. Chochoy, Matthieu. Joseph de Guignes et l’Histoire générale des Huns, des Turcs, des Mogols et des autres Tartares occidentaux (1756-1758) ou comment écrire une histoire universelle des Tartares au XVIIIe siècle, Études mongoles et sibériennes, centrasiatiques et tibétaines [En ligne], 51 | 2020, mis en ligne le 09 décembre 2020, consulté le 13 juillet 2021. URL : http://journals.openedition.org/emscat/4507 ; DOI : https://doi.org/10.4000/emscat.4507 4. De Guignes Joseph. L’Histoire des Huns, des Turcs, des Mogols et autres Tartares, Paris , Desaint et Saillant, 1756-1758, 4 t. en 5 vol. 5. De la Vaissière, Etienne. Huns et Xiongnu, Central Asiatic Journal, International periodical for the Languages, Literature, History and Archeolgy of Central Asia, 49/1, 2005 6. De la Vaissière, Etienne. Is there any ‘Nationality of the Ephtalites’?, in M. Ghose, Hephtalites, Bulletin of the Asia institute, 17, 2007, p. 119-137. 7. Enoki, Kazuo. (1959). «On the Nationality of Ephthalites». Memoirs of the Research Department of the Toyo Bunko. Vol. 18. Tokyo. pp. 1–58. Retrieved 1 April 2017. 8. Ghirshman, Roman. Les Chionites-Hephtalites, Le Caire, 1948 (Mémoires de la Délégation archéologique française en Afghanistan, vol. XIII) 9. Grenet, Frantz; Riboud, Pénélope. «A Reflection of the Hephthalite Empire: The Biographical Narra- tive in the Reliefs of the Tomb of the Sabao Wirkak (494- 579)» . Bulletin of the Asia Institute. 2003, 17: 141–142. 10. Grenet, Frantz. «Regional interaction in Central Asia and Northwest India in the Kidarite and Hephtalite periods», dans Indo-Iranian languages and peoples, ed. 33 INGLIZ TILLI TADQIQOTLARDA EFTALIYLAR DAVLATI TARIXSHUNOSLIGI MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................................................... 2 I.BOB. EFTALIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA UNING TARIX SAHNASIDA TUTGAN O‘RNI ............. 6 I.1. Richard Nelson Fryening Eftaliylar davlati tarixi bo‘yicha olib borgan tadqiqoti .................................... 6 I.2. Eftaliylar davlatida ijtimoiy-iqtisodiy hayot yer egaligi va soliq turlari ................................................. 17 II.BOB. EFTALIYLAR DAVLATI VA UNING QO‘SHNI DAVLATLARI BILAN MUNOSABATLARI ......................... 21 II.1. Xitoy va boshqa Osiyo mamlakatlari bilan savdo va diplomatik munosabatlar ................................... 21 II.2. Eftaliylar davlati va uning qulashi ........................................................................................................ 30 XULOSA ...................................................................................................................................................... 32 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................. 33 1 va O‘rta Osiyo yerlarida ko‘plab g‘o‘za ekilar edi. O‘rta Osiyo paxta tolasi Xitoyda ham mashhur bo‘lgan. Tog‘ va tog‘ oldi yerlaridagi aholi yilqichilik bilan shug‘ullangan. Farg‘ona vodiysida zotdor arg‘umoqlar ko‘paytirilar edi. Yangi yer egaligi munosabatlarining tarkib topa boshlashi bilan sug‘oriladigan yer maydonlarining ma’lum bir qismi mulkdor zodagon tabaqa vakillari «dehqonlar» qo‘lida to‘plana boshlagan edi. Buning natijasida qishloq jamoasining erkin qo‘shchilari ma’lum darajada zodagon dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram kadivarlarga aylanib boradi. IV-V asrlar O‘rta Osiyoning pul muomalasida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Bu o‘zgarishlar tangalar zarb etishning markazlashuvi hamda mintaqaning turli hududlarida zarbxonalarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq edi. Bu davrning boshlarida E.Rtveladzening tadqiqotlariga ko‘ra, shimoliy Toxaristonda kushon tangalari va ularga taqlid qilib zarb etilgan tangalar muomalada bo‘lgan. Butun V asr davomida Termizda mahalliy hukmdor tasviri tushirilgan mis tangalar zarb etilgan. Chag‘aniyonda shaxanshoh Pero‘z (459-448) yillar davridan boshlab juda ko‘plab sosoniylarning kumush tangalari kirib keladi. Buxoro Sug‘dida o‘ng tomonida soqoldor hukmdorlar tasviri tushirilgan kumush va mis tangalar zarb etilgan bo‘lsa, Samarqand Sug‘dida V-VI asrlarda ters tomonida tik turgan kamonchi tasviri tushirilgan kumush tangalar zarb etilgan. Qarshi vohasida o‘ng tomonida podsho boshini tasviri tushirilgan mahalliy kumush va mis tangalar muomalada bo‘lgan. Xorazmda esa o‘ng tomonida hukmdor boshi, ters tomonida otliq chavandoz tasviri tushirilgan kumush va mis tangalar zarb etilgan. Bu davrda O‘rta Osiyo shahar va qishloqlarida oltin, kumush, Badaxshon lalisi, hunarmandchilik buyumlari, harbiy qurol-yaroqlar, turli taqinchoqlar, rangli shisha va shisha buyumlar, turli xil mevalar, ip-gazlama, qorako‘l teri, zotdor otlar bilan savdo qilinardi. Termiz, Naxshab, Kesh Samarqand, Poykand, Buxoro, Choch, Varaxsha kabilar o‘sha davrdagi yirik savdo-sotiq markazlari edi. Eftaliylar podsholigida sug‘d tilining keng qo‘llanilganligi to‘g‘risida manbalar yetarli darajada ma’lumot berib o‘tilganligini ko‘rishimiz mumkin. 16 istehkom devorlari shular jumlasidandir. Bu davr me’morchiligida qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli bo‘lgan. Qasrlar odatda 2 qavatli, shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon yopilgan bir necha xonadan iborat bo‘lgan. Arxeologik qazishmalarda eftallar davri qatlamlarida sosoniylar tangalarining tez-tez qayd etilishi buning yorqin dalilidir. Keyinchalik eftallar sosoniylar shohi Varaxran V tangalariga taqlidan old tomonida qulog‘iga halqa taqqan tojdor podshox, orqa tomonida esa markazda otashdon va ikki atrabon tasvirlari so‘qilgan kumush tangalar zarb qiladilar. Bulardan tashqari, Buxoro, Poykand, Vardana, Naxshab, Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimliklar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar mamlakat ichki savdosida keng muomalada bo‘lgan. Bu shubhasiz, mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida mahalliy hokimliklar katta nufuzga ega ekanidan dalolat beradi. Ammo keyinchalik markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va kichik-kichik mayda hukmdorlarning raqobatlari natijasida VI asrning o‘rtalariga kelib Eftalitlar davlati asta-sekin yemirila boshladi. 565-yilda Naxshab (hozirgi Qarshi) shahri yaqinida bo‘lib o‘tgan jangda Eftaliylar armiyasi Turk xoqonligi kuchlari tomonidan tor-mor qilinadi. Eftaliylar davlati hududi Eron va Turk xoqonligi tomonidan bo‘lib olinadi. Amudaryo chegara bo‘lib qoladi. 5 Eftallarning kelib chiqishi ko‘chmanchi qabilalarga mansubligi tufayli ilk o‘rta asr Xitoy manbalarida ularning yurtida shaharlarning yo‘qligi, o‘zlari esa o‘tloqlarga boy yaylovlarda kigiz o‘tovlarda yashashi ta’riflanadi. VI asr Vizantiya muarrixlarining asarlarida, aksincha, ularning «shaharlik» ekani ta’kidlanadi. Biri ikkinchisiga zid bunday ma’lumotlarning har ikkisida ham ma’lum darajada asos bor albatta. Chunki O‘rta Osiyo, Xuroson, Sharqiy Turkiston va Shimoli-G‘arbiy Hindiston yerlarini zabt etgach, ko‘chmanchi chorvador eftallar, shubhasiz, bu viloyatlardagi obod dehqonchilik vohalariga, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo rivoj topgan katta-kichik shaharlarga ega bo‘ladilar. Yillar o‘tishi bilan omilkor mahalliy aholi bilan qon-qarindosh bo‘lib, qorishib ketadilar. Natijada ularning bevosita vorisiga aylanadilar. 5 De la Vaissière, Etienne. Huns et Xiongnu, Central Asiatic Journal, International periodical for the Languages, Literature, History and Archeolgy of Central Asia, 49/1, 2005 14 Eftaliylar davlati tarixining o‘rganilishi Markaziy Osiyo tarixining muhim jihatlarini ochib berishda muhim ahamiyatga ega. Richard Nelson Frye tadqiqotlari asosida ushbu davlat tarixi nafaqat harbiy va siyosiy jihatdan, balki madaniy meros nuqtayi nazaridan ham tahlil qilinishi mumkin. Eftaliylar haqida eng muhim manbalar quyidagilardan iborat. Xitoy yilnomalarida Eftaliylarning siyosiy va harbiy harakatlari haqida batafsil ma’lumot berilgan. Vizantiya tarixchilari tomonidan yozilgan asarlarda Eftaliylar va Vizantiya imperiyasining aloqalari haqida ma’lumotlar uchraydi. O‘zbekiston, Tojikiston va Afg‘oniston hududlarida topilgan tangalar va yozuvlar Eftaliylar iqtisodiyoti va diniy e’tiqodlari haqida ma’lumot beradi. Richard Nelson Frye, Joseph Marquart, Rene Grousset va boshqa olimlar Eftaliylar tarixi haqida chuqur tadqiqotlar olib borganlar. Richard Nelson Frye o‘z tadqiqotlarida Eftaliylar davlatining siyosiy tuzilishi haqida quyidagi fikrlarni ilgari suradi. Ularning boshqaruv tizimi bir qator viloyatlardan iborat bo‘lib, har bir viloyat yarim avtonom tarzda boshqarilgan. Bu tizim keyinchalik turkiy davlatlarda ham uchraydi. Fryening tadqiqotlariga ko‘ra, Eftaliylar Sosoniylar imperiyasi bilan uzoq yillar davomida raqobat olib borgan. 484-yilda Peroz I boshchiligidagi Sosoniy qo‘shini Eftaliylar tomonidan tor-mor qilingan. Ushbu g‘alaba Eftaliylarning nufuzini yanada oshirdi va ularni Markaziy Osiyoda yetakchi davlatga aylantirdi. Eftaliylar davlati o‘z davrida buddizm va zardushtiylik dinlariga katta ta’sir ko‘rsatgan. Arxeologik topilmalar orasida buddaviy haykallar va zardushtiylik ibodatxonalari qoldiqlari aniqlangan. Fryening fikriga ko‘ra, Eftaliylar buddizm va zardushtiylikni o‘z madaniyatiga singdirgan. VI asrning o‘rtalariga kelib, Eftaliylar davlati turkiy qabilalar va Sosoniylarning birgalikdagi hujumlariga bardosh bera olmadi. 557-yilda G‘arbiy turk xoqonligi va Sosoniylar birlashgan holda Eftaliylar davlatini tor-mor etishdi. Ushbu mag‘lubiyat natijasida Eftaliylar hududiy jihatdan parchalanib ketdi. Eftaliylar davlati Markaziy Osiyo tarixida muhim o‘rin tutgan bo‘lib, uning harbiy kuchi, iqtisodiy rivojlanishi va madaniy ta’siri katta bo‘lgan. Richard Nelson Fryening tadqiqotlari ushbu davrni o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Frye Eftaliylarning kelib chiqishi, 7 soha ilmiy jamoatchilik tomonidan tobora kengroq e’tibor qaratilayotgan mavzu sifatida rivojlanmoqda.Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ 5 joylashuvi tufayli ko‘plab tahdidlarga duch keldi. Boshqa xalqlar, jumladan, Sasanidlar va turk qo‘shinlari Eftaliylar hududini bosib olishga intilishdi. Bu tashqi tahdidlar Eftaliylar davlatining qulashi jarayonini tezlashtirdi. Ko‘chmanchi hayot tarziga asoslangan iqtisodiyotning o‘zgarishi va qishloq xo‘jaligi hamda shaharsozlikning rivojlanishi bilan bog‘liq siyosiy va iqtisodiy inqirozlar Eftaliylar davlati uchun jiddiy muammolar yaratdi. Eftaliylar davlatining qulashidan keyin O‘rta Osiyo va Sharqiy Eronda katta o‘zgarishlar yuz berdi. Eftaliylar qulaganidan keyin, Turk imperiyasi va Sasanidlar o‘rtasida hududiy va siyosiy kurashlar kuchaygan. Bu davrda Turk xalqlari yangi hududlarni egallashga intilishdi va Sasanidlar bilan nizolar davom etdi. Eftaliylar davlati qulaganidan keyin, O‘rta Osiyo hududida savdo va madaniyat rivojlanishda davom etdi. Xususan, Xorazm, Sog‘diya va boshqa o‘rta osiyolik hududlar o‘zlarining savdo va madaniy markazlariga aylanishdi. 14 Eftaliylar davlatining qulashidan keyin ko‘plab yangi ko‘chmanchi xalqlar o‘z imperiyalarini yaratishdi, masalan, Xionitlar va Turklarning sharqiy hududlarda mustahkamlanishlari. Bu ko‘chmanchi xalqlar Eftaliylarning o‘rnini bosib, yangi siyosiy tashkilotlarni yaratdilar. 14 Тер-Мкртичян Л. Х.. Армянские источники о Средней Азии. V—VII вв. Наука, 1979 31 yagona markazlashgan davlatni barpo etdilar. Eftaliylar qo‘li ostida tarbiyalangan Pero‘zning o‘g‘li Kubod davrida Eron Eftaliylarga hiroj to‘lashda davom etdi, Kubod hukmronligi davridagi (488-551) tengsizlik va ekspluatasiya zulmiga qarshi xalq ommasi o‘rtasida norozilik qo‘zg‘olonlari bo‘lgan. Bu davrda barcha yerlar jamoa qo‘lidan tortib olinib «dehqon mulki» ga aylantirilgan. Barcha boy shaharlar va hokimiyat boylar qo‘lida bo‘lgan. Shunday qilib, VI asrning boshlariga kelib, eftaliylar anchagina katta hududlarni egallagan edilar, ko‘pchilik manbalar eftaliylarning dastavval ko‘chmanchi xalqlar bo‘lib, keyinchalik o‘troqlashganligi haqida ma’lumot beradi. Shuning uchun ham ayrim tadqiqotchilar ularni ko‘chmanchilar deb hisoblasa, ayrimlari ularni shahar va qishloqlarda yashaganligini ta’kidlaydilar. Eftaliylarning poytaxti Balx shahri edi. Ko‘pchilik tadqiqotchilarninng e’tirof etishlaricha, eftaliylar davlati unchalik ham mustahkam emas edi va shuning uchun ham uzoq yashamadi. 3 Ta’kidlash joizki, eftaliylar o‘zlariga tobe bo‘lgan xalqlar hayotiga juda chuqur ta’sir etmasdan, o‘lpon va soliqlar undirish bilan cheklanganlar. Eftaliylarning O‘rta Osiyodagi hukumronligi asosan harbiy kuchlarga tayanar edi. Shuning uchun ham O‘rta Osiyo xalqlari ularning turklar bilan bo‘lgan kurashda qo‘llab-quvvatlamaganlar. Eftaliylar davlati yarim asrga yaqin yashagan bo‘lsada O‘rta Osiyo xalqlari tarixida muhim rol o‘ynadi. O‘rta Osiyodagi Eftaliylar davlat boshqaruv tizimi xuddi Kushonlar davridagi kabi saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Davlatning boshida podsho turgan. Eftaliylar davlati bir qancha yarim mustaqil mulklarning konfederatsiyasidan iborat bo‘lgan. Xitoy manbalariga ko‘ra taxt otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan. Demak, ana shu nomzodni aniqlab taqdim etilgan qandaydir bir kengash ham mavjud bo‘lgan. 3 Chochoy, Matthieu. Joseph de Guignes et l’Histoire générale des Huns, des Turcs, des Mogols et des autres Tartares occidentaux (1756-1758) ou comment écrire une histoire universelle des Tartares au XVIIIe siècle, Études mongoles et sibériennes, centrasiatiques et tibétaines [En ligne], 51 | 2020, mis en ligne le 09 décembre 2020, consulté le 13 juillet 2021. URL : http://journals.openedition.org/emscat/4507 ; DOI : https://doi.org/10.4000/emscat.4507 11 va Bizans imperiyasi tarixchilari, Eftaliylar bilan urushlar va diplomatik aloqalar haqida yozganlar. 11 Eftaliylar o‘z vaqtida yozma manbalarni yaratishgan bo‘lsa-da, ularning ko‘plari bugungi kunda yo‘qolgan yoki boshqa mamlakatlarning tarixchilari tomonidan yozilgan. Eftaliylar madaniyatiga oid ko‘plab materiallar hozirda faqat arxeologik qidiruvlar orqali topilmoqda. Misol uchun, Eftaliylarning me’morchilik yodgorliklari, naqshlar, keramikalar va boshqa san’at asarlari Eftaliylar madaniyatining muhim qismlarini tashkil etadi. Eftaliylar haqida eng ko‘p ma’lumotni arxeologik topilmalar berishi mumkin. O‘z vaqtida qurilgan qal’alar, saroylar, ibodatxonalar, naqshli toshlar va boshqa materiallar orqali Eftaliylarning madaniy hayoti haqida ko‘p narsalar bilib olish mumkin. Eftaliylar davlati o‘zining boy madaniyati, san’ati, diniy qarashlari va yozma manbalari bilan ajralib turadi. Ularning madaniyati va san’ati ko‘plab xalq va madaniyatlarning ta’siri ostida rivojlangan, bu esa Eftaliylar madaniyatining o‘ziga xosligini ta’minlagan. Eftaliylarning diniy qarashlari, ular o‘z hududlarida ko‘plab diniy an’analarni qabul qilganini ko‘rsatadi. Eftaliylar davlati, o‘zining tarixiy va madaniy merosi bilan Markaziy Osiyo tarixida muhim o‘rin tutadi. Eftaliylar davlati, o‘zining geografik joylashuvi va iqtisodiy salohiyati bilan Markaziy Osiyo tarixida muhim o‘rin tutgan. Eftaliylar iqtisodiyoti asosan agrar va savdo faoliyatiga asoslangan bo‘lib, ularning iqtisodiy tizimi ko‘plab o‘zgarishlarga va rivojlanishlarga duchor bo‘lgan. Bu davrda, Eftaliylar iqtisodiyoti qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va savdo orqali shakllangan, shuningdek, turli pul tizimlari va tijorat aloqalari ularning iqtisodiyotni yanada mustahkamlashga yordam bergan. Quyida Eftaliylar iqtisodiyoti va savdosi, er resurslari, qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, pul tizimi va tijorat aloqalari haqida batafsil ma’lumot beriladi. 11 Grenet, Frantz. "Regional interaction in Central Asia and Northwest India in the Kidarite and Hephtalite periods", dans Indo-Iranian languages and peoples, ed. N. Sims-Williams (Proceedings of the British Academy, 116), Oxford, 2002, pp. 203-224. 27 nisbatan qadimgiroq bo‘lgan qishloq o‘rniga yangi shahar barpo etiladi. Umumiy maydoni 18 gektar bo‘lgan bu shahar VI asrning boshlariga kelib mustahkam himoya tartibiga, ibodatxona, saroy va ijtimoiy jihatdan ajralib turadigan turar- joylarga ega edi. Eftalitlar davrida shuxrat topgan yirik shaharlardan yana biri Poykent (Baykend)dir. Tarixchi Narshaxiy Baykendni «Buxoro shahridan qadimiyroq» deb hisoblaydi 89 . Poykandda ham qizg‘in tadqiqot ishlari olib borilgan. Yanada qadimiyroq davrda asos solingan ushbu ko‘hna shahar ilk o‘rta asrlar davriga kelib kengayib boradi va V-VI asrning boshlariga kelganda uch qismli yirik markazga aylanadi hamda umumiy maydoni 18 gektarga yetadi. Poykand qazishmalarida ilk o‘rta asrlarga oid ko‘plab moddiy madaniyat buyumlari topilgan bo‘lib, ular haqiqatdan ham Poykand bu davrda arab manbalarida ta’riflanganidek , «Madina-at-tujjor» , - «Savdogarlar shahri» bo‘lganligidan dalolat beradi. Shu davr moddiy madaniyat yodgorligi sifatida Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasini ham ko‘rsatish mumkin. Bu qal’a o‘zining istehkom devoriga ega bo‘lib, qal’a ichidagi to‘g‘ri yo‘naltirilgan ko‘chalar shaharni 10 ta mavzega bo‘lib turgan. Shaharning shimoliy-g‘arbiy qismida ko‘tarma supa ustiga xom g‘ishtdan saroy qurilgan. Uning yonida ark binosi bo‘lgan. Shuningdek, 100 ga yaqin turar joy, xo‘jalik binolari, 8 ta saroy zali xarobalari, qadimgi xorazmiy yozuvidagi 80 tadan ortiq hujjatlar topilgan. Eftaliylar me’morchiligining ajoyib namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroyidir. Bu qo‘rg‘on ulkan kvadrat shakldagi tepa ustiga qurilgan. Devorlari ganch qilinib, devoriy suratlar bilan bezatilgan. Xonalar keng-keng bo‘lib qalin devorlar bilan bir-biridan ajralib turgan. Eftaliylar davrida diniy munosabatlarda zardo‘shtiylik, buddaviylik, xristianlik va moniylik diniy e’tiqodlari bilan bog‘liq edi. IV-V asrlarga oid zardo‘shtiylik ananalari bilan bog‘liq bo‘lgan otashkadalar Qashqadaryodagi Erqo‘rg‘ondan, Panjikent atroflaridan, Buxoro vohasidan topib o‘rganilgan. Ularning barchasida zardo‘shtiylik bilan bog‘liq bo‘lgan ossuariy (astadon)lar uchraydi. 18 davlatining asosiy kuchi sifatida qarashgan va ko‘pincha jangovar faoliyatda qatnashgan. Ular o‘z hududlarini kengaytirish, boshqa xalqlarni zabt etish va savdo yo‘llarini boshqarish uchun harbiy kuchdan foydalanishgan. Eftaliylar davlatida qishloq xo‘jaligi, savdo va hunarmandchilik ahamiyatli o‘rin tutgan. Ularning iqtisodiyoti ko‘plab qishloqlarda meva va sabzavotlar yetishtirishga, shuningdek, ipak va boshqa savdo tovarlarini ishlab chiqarishga asoslangan edi. Eftaliylar, o‘z navbatida, o‘z hududlarida ko‘p madaniy aloqalar o‘rnatgan. Ular Eron, Hindiston va Xitoy bilan savdo aloqalarini rivojlantirgan, shuningdek, bu hududlarning madaniyatlarini o‘ziga qabul qilgan. Eftaliylar, shuningdek, Sogdiyaliklar, Xitoylar va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari bilan muhim madaniy va ilmiy aloqalar o‘rnatgan. Eftaliylar turli madaniyatlar o‘rtasida o‘zaro aloqalar orqali ko‘plab yangi bilimlar va texnologiyalarni o‘z ichiga olgan. Bu ular uchun savdo va madaniy almashishning samarali vositasi bo‘lgan. Eftaliylar kelib chiqishi, ehtimol, Markaziy Osiyo xalqlari va Hindistonning shimoliy hududlaridagi turli etnik guruhlarning birlashmasidan iboratdir. Ularning siyosiy va ijtimoiy tuzilmasi kuchli harbiy kuchga asoslangan, va ular turli madaniyatlar bilan aloqada bo‘lib, o‘z davlatlarini rivojlantirishga muvaffaq bo‘lgan. Eftaliylar haqida mavjud bo‘lgan ma’lumotlar hali ham to‘liq emas, ammo ularning tarixiy merosi O‘rta Osiyo va Hindiston tarixida muhim o‘rin tutadi. Eftaliylar davlati V asrning ikkinchi yarmidan VI asrning boshlariga qadar Markaziy Osiyo va uning atrofidagi hududlarda faoliyat ko‘rsatgan kuchli bir davlat edi. Eftaliylar o‘z hududlarini kengaytirish uchun ko‘plab qo‘shni davlatlar bilan siyosiy, harbiy, diplomatik va savdo aloqalarini o‘rnatgan. Ularning bu aloqalari, ko‘pincha, davlatchilik mustahkamlanishi, iqtisodiy rivojlanish, va siyosiy kuchning oshishiga xizmat qilgan. Quyida Eftaliylar davlatining asosiy qo‘shni davlatlar bilan aloqalarini kengroq tahlil qilamiz. 9 Sasanidlar imperiyasi va Eftaliylar o‘rtasidagi munosabatlar ko‘pincha qarama-qarshiliklarga asoslangan bo‘lsa-da, ba’zan ittifoqlar va diplomatik aloqalar o‘rnatilgan. Eftaliylar va Sasanidlar o‘rtasidagi aloqalar, asosan, hududiy 9 Enoki, Kazuo. (1959). "On the Nationality of Ephthalites". Memoirs of the Research Department of the Toyo Bunko. Vol. 18. Tokyo. pp. 1–58. Retrieved 1 April 2017. 22 davlatlar bilan o‘rnatilgan aloqalar orqali, Markaziy Osiyo va O‘rta Osiyo tarixining muhim bir qismiga aylangan. Eftaliylar davlati, asosan, V asrning ikkinchi yarmidan VI asrning boshlariga qadar Markaziy Osiyo hududida mavjud bo‘lgan kuchli bir davlat edi. Eftaliylar, o‘z hududlarini kengaytirish va siyosiy kuchni mustahkamlash bilan birga, o‘zlarining madaniy, diniy va san’atiy meroslarini ham rivojlantirdilar. Eftaliylar madaniyati o‘zining turli xususiyatlari, san’ati, me’morchiligi va diniy qarashlari bilan alohida ajralib turadi. Quyida Eftaliylar madaniyati, san’ati, diniy qarashlari va yozma manbalari haqida batafsil ma’lumot keltiriladi. Eftaliylar davlati madaniy jihatdan juda boy bo‘lib, o‘z davrida turli madaniyatlarning uyg‘unlashgan joyi bo‘lgan. Eftaliylar madaniyati, ularning turli etnik guruhlari va boshqa xalqlar bilan aloqalari orqali shakllandi. Eftaliylar, ko‘pincha, o‘zlarining o‘rta osiyolik va hind madaniyatlari bilan aloqalarini o‘zida mujassam etgan. Eftaliylar san’ati ko‘p jihatdan zamonaviy Markaziy Osiyo va Sharqiy Osiyoning san’ati bilan o‘xshashliklarga ega bo‘lgan. Bu davrda, ularning san’atida naqshlar, geometrik shakllar va tabiatni tasvirlash keng tarqalgan. Eftaliylar, shuningdek, o‘zlarining kostyumlari, to‘nlar, va bezaklarida ko‘plab rang-barang elementlar va detalga alohida e’tibor qaratishgan. Ularning san’ati ko‘plab yodgorliklarda, keramikada, ipak to‘qishda va boshqa bezakli materiallarda ifodalangan. Eftaliylar o‘zining me’morchiligi bilan ham mashhur edi. Ular ko‘plab qal’alar, qasrlar va ibodatxonalarni qurishgan. Eftaliylar me’morchiligi ko‘pincha sobiq Sasanidlar va boshqa Markaziy Osiyo madaniyatlari bilan o‘xshashliklarga ega edi. Shuningdek, Eftaliylar arxitekturasi o‘ziga xos bo‘lib, ko‘plab binolarda an’anaviy o‘zgartirishlar va innovatsiyalarni o‘z ichiga olgan. Eftaliylar davrida, qurilishlarda marmar, tosh, g‘isht kabi materiallar keng ishlatilgan. Eftaliylar madaniyatida masjidlar, saroylar va yodgorliklar uchun yuqori sifatli bezaklar, devor rasmlari, naqshli oyna va boshqa elementlar keng 25 qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik sohasidagi muvaffaqiyatlari Eftaliylar davlati iqtisodiy barqarorligini ta’minlagan. Shuningdek, Eftaliylar o‘zining pul tizimi va tijorat aloqalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaganlar. 13 II.2. Eftaliylar davlati va uning qulashi Eftaliylar davlati (4-asr oxiri - 5-asr boshlarida) O‘rta Osiyo va Sharqiy Eronda mavjud bo‘lgan ko‘chmanchi turk xalqi bo‘lib, ular o‘zining kuchli harbiy qudrati va geografik yirik hududi bilan mashhur bo‘lishgan. Eftaliylar davlatining markazi hozirgi Afg‘oniston hududida joylashgan edi. Ular Hindiston va Eron o‘rtasidagi hududlarni nazorat qilishgan va ko‘p jihatdan boshqa davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalarni olib borganlar. Eftaliylar davlati o‘zining so‘nggi davrlarida siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy inqirozga yuz tutgan. Buning bir nechta sabablari bo‘lib, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi Eftaliylar davlatining ichki siyosiy barqarorligi vaqt o‘tishi bilan buzila boshladi. Turli hukmdorlar o‘rtasida bir-biriga qarshi kurashlar, ichki nizolar va hokimiyat uchun bo‘lgan kurashlar davlatni zaiflashtirdi. Bu holat ularning davlatni birlashtirib turishga imkon bermadi. Ijtimoiy jihatdan Eftaliylar davlati ko‘plab xalqlarning birlashishi bilan tashkil topgan, shuning uchun ijtimoiy tafovutlar va nizolar yuzaga kelgan. Ahamiyatli miqdordagi ko‘chmanchi va qishloq aholisi, shuningdek, rivojlanayotgan shaharlarda yashovchi turli guruhlar orasida ijtimoiy farqlar mavjud edi. Bu holat, o‘z navbatida, ijtimoiy tartibsizliklarga olib keldi. Eftaliylar davlatining iqtisodiyoti ko‘pincha ko‘chmanchilikka asoslangan edi. Iqtisodiy resurslar chegaralangan edi va davlatning savdo yo‘llari bilan bog‘liq siyosiy tangliklar iqtisodiy faollikni kamaytirdi. Davlatning ichki ijtimoiy va siyosiy inqirozi iqtisodiy vaziyatni yanada og‘irlashtrdi. Eftaliylar davlatining qulashi bir nechta omillar bilan izohlanadi. Eftaliylar davlati ichki siyosiy nizolar, harbiy isyonlar va hokimiyatga nisbatan qarshi chiqishlar tufayli zaiflashdi. Hukmdorlarning bir-biriga qarshi kurashlari, davlatni yagona rahbariyatdan mahrum qildi. Eftaliylar davlati o‘zining geostrategik 13 Тер-Мкртичян Л. Х.. Армянские источники о Средней Азии. V — VII вв. Наука, 1979 30 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Eftaliylar davlati tarixshunosligining dolzarbligi bir necha jihatdan ahamiyatlidir. Birinchidan, Eftaliylar davlati Markaziy Osiyo tarixining ajralmas qismi sifatida, qadimgi tarixiy voqealar va ularning mintaqaviy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan. Eftaliylarning tashkil etgan siyosiy tuzilmasi va ularning jangovar kuchi, shuningdek, iqtisodiy va madaniy aloqalari O‘rta Osiyodagi boshqa xalqlar va davlatlar bilan bo‘lgan munosabatlar tarixini yanada to‘liqroq tushunishga yordam beradi. Ikkinchidan, Eftaliylar davlati haqida olib borilgan tadqiqotlar, nafaqat o‘z davrining ijtimoiy va siyosiy tizimini o‘rganishga, balki ularning o‘zaro ta’sirlarining hozirgi dunyodagi davlatlar va xalqlar bilan aloqalariga qanday ta’sir qilganini ham ko‘rsatadi. Ushbu davlatchilik tizimi va uning o‘rganilishi, tarixiy jarayonlarning global ahamiyatiga nisbatan yangi yondashuvlar yaratadi. Uchinchidan, Eftaliylar davlati haqida ko‘proq ma’lumot olish, uning madaniy merosiga e’tibor qaratish, shu bilan birga, bugungi kunda Markaziy Osiyoda mavjud bo‘lgan madaniy va etnik xilma-xillikning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan omillarni tushunishga yordam beradi. Shu sababli, Eftaliylar davlati tarixshunosligi, nafaqat tarixiy ilm-fan, balki mintaqadagi zamonaviy ijtimoiy va siyosiy hayotni tahlil qilishda ham dolzarb mavzu hisoblanadi. Mavzuning maqsadi va vazifalari . Eftaliylar davlati tarixshunosligi mavzusining maqsadi va vazifalari quyidagicha bo‘lishi mumkin: Mavzuning asosiy maqsadi — Eftaliylar davlati tarixi va uning Markaziy Osiyo mintaqasidagi o‘rni va ahamiyatini chuqur o‘rganishdir. Tadqiqotda Eftaliylar davlatining shakllanishi, siyosiy tuzilmasi, iqtisodiy va madaniy aloqalari, shuningdek, boshqa xalqlar bilan bo‘lgan munosabatlarini tahlil qilish orqali, o‘sha davr tarixining muhim jihatlarini oydinlashtirishdir. Bu, Eftaliylarning tarixdagi o‘rnini aniqlash va uning bugungi kunda Markaziy Osiyo tarixshunosligiga qo‘shgan hissasini ko‘rsatishdir. 2 Eftaliylar iqtisodiyoti asosan ikki asosiy sohaga, ya’ni qishloq xo‘jaligi va savdoga tayanardi. Eftaliylar o‘zlarining to‘plagan boyliklarini savdo va iqtisodiy aloqalar orqali oshirgan va kengaytirilgan. Eftaliylar o‘zining geografik joylashuvi tufayli savdo yo‘llari bo‘yicha muhim o‘rin tutgan. Ularning hududlari orqali O‘rta Osiyo, Hindiston, Xitoy va Eron o‘rtasidagi savdo yo‘llari o‘tgan. Eftaliylar o‘zlari uchun juda foydali bo‘lgan savdo yo‘llaridan foydalanishgan. Savdo mahsulotlari orasida ipak, ziravorlar, asalarichilik mahsulotlari, zargarlik buyumlari, teri va boshqa ko‘plab tovarlar o‘zgarib turardi. Eftaliylar o‘z davlatining manfaatlarini himoya qilish maqsadida, ko‘plab qo‘shni davlatlar bilan savdo aloqalari o‘rnatganlar. Xitoy, Hindiston, Sasanidlar imperiyasi va boshqa Markaziy Osiyo davlatlari bilan ko‘plab diplomatik missiyalar o‘tkazilgan. Eftaliylar bu missiyalar orqali savdo aloqalarini mustahkamlash va yangi bozorlarga kirish imkoniyatlarini qidirganlar. Eftaliylar davlati qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik sohalarida ham rivojlangan. Eftaliylar o‘zlarining iqtisodiy resurslarini samarali foydalanish orqali kuchli iqtisodiyot yaratishga muvaffaq bo‘lishgan. Eftaliylar o‘zlarining yirik yer maydonlari bilan tanilgan. Erlar asosan qishloq xo‘jaligi uchun ishlatilgan, ammo ba’zi hududlarda chorvachilik ham rivojlangan. Eftaliylar o‘zlarining yerlarini ishlatishda ilg‘or agrar texnologiyalardan foydalanishgan, bu esa ular uchun yuqori daromad keltirgan. Eftaliylar yerni suv bilan ta’minlash va qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda mahalliy aholi va ko‘chmanchi qabilalar bilan hamkorlik qilganlar. 12 Eftaliylar agrar iqtisodiyotga tayanishgan, asosan bug‘doy, arpa, guruch, sabzavotlar va mevalarni yetishtirganlar. Shuningdek, ular paxta va boshqa savdo ekinlarini ham etishtirishgan. Eftaliylar chorvachilikda ham faoliyat yuritganlar, ularning asosiy chorvasi qo‘y, echki, sigir va tuya bo‘lgan. Eftaliylar chorvachilikdan olingan mahsulotlarni, ayniqsa, terilarni va sut mahsulotlarini savdoga chiqarishgan. 12 Grousset, René. Empires des steppes. Attila, Gengis-Khan, Tamerlan, Paris, Payot 1965, 4 ème édition. 28  Eftaliylar davlati siyosiy tizimini o‘rganish: Davlatning tashkiliy strukturasini, boshqaruv shakllarini, hukmdorlar va harbiy tuzilmaning o‘rnini tahlil qilish.  Iqtisodiy faoliyatni tahlil qilish: Eftaliylar davlati davridagi savdo, sanoat va dehqonchilik kabi iqtisodiy jihatlarni o‘rganish, ular tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy aloqalar va mintaqaviy iqtisodiy integratsiya haqida ma’lumot olish.  Madaniy va dini ta’sirlarni o‘rganish: Eftaliylar davlati hududida mavjud bo‘lgan madaniyatlar va dinlarning o‘zaro ta’siri va Eftaliylar davlatining madaniy merosini tahlil qilish. Bu, o‘z navbatida, xalqlar va madaniyatlar o‘rtasidagi aloqalarni chuqurroq tushunishga yordam beradi.  Eftaliylar va boshqa davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish: Eftaliylarning Xitoy, Parfiya, Rim imperiyasi va boshqa mahalliy xalqlar bilan bo‘lgan diplomatik va harbiy aloqalarini o‘rganish.  Eftaliylar davlati va uning merosi haqida tarixiy manbalarni tahlil qilish: Eftaliylar haqidagi tarixiy manbalarni, xususan, yozma va arkeologik manbalarni tahlil qilib, tarixiy voqealar va jarayonlarni to‘liqroq tushunishga harakat qilish.  Markaziy Osiyo tarixida Eftaliylar davlatining roli va ahamiyatini belgilash: Eftaliylar davlatining mintaqaviy siyosiy va ijtimoiy jarayonlarga ta’sirini, uning tarixiy merosini va hozirgi kunda mintaqada mavjud bo‘lgan ijtimoiy tuzilmalar va madaniyatlar bilan bog‘liqligini o‘rganish. Shu orqali, Eftaliylar davlati tarixini o‘rganish nafaqat uning o‘ziga xosligini anglashga yordam beradi, balki Markaziy Osiyo tarixining boshqa davrlari va mamlakatlari bilan o‘zaro bog‘liqligini tushunishga ham imkon yaratadi. Mavzuning o rganilganlik darajasiʻ . Eftaliylar davlati tarixshunosligi mavzusining o‘rganilganlik darajasi haqida gapirganda, bu soha hali to‘liq o‘rganilmagan yoki kam o‘rganilgan deb hisoblash mumkin. Bu davr va davlat tarixining o‘rganilishi asosan arkeologik va yozma manbalarga asoslanadi, lekin ularni tahlil qilishda ba’zi qiyinchiliklar mavjud, chunki Eftaliylar haqida 3 (yetti), ya’ni massagetlarning yettinchi qabilasi nomidan olingan deb hisoblaydi. Ammo IV asrning o‘rtalarida kushon, eftaliy va yana bir massaget qabilalari boshqa bir qabila bilan birlashgan. Arman tarixchilari bu qabilani «Xonlar» , vizantiyalik tarixchilar esa «Xioniylar» deb ataganlar. Arman va suriyalik tarixchilar «Xonlar» ni kushonlar bilan bir xil bilishgan, vizantiyaliklar esa ularni «Oq xunlar» deb atashgan. Bu yerda xionitlar badanining oqligi, o‘troq turmush sharoiti va boshqa ko‘chmanchi xunlarga nisbatan ancha yuqori madaniyat darajasiga egaligi e’tiborga olingan. 1 Prokopiy Kesarskiy eftaliylar haqida shunday ma’lumot beradi: «eftaliylar xun xalqlari qabilasi bo‘lib, barcha xunlar ichida ular yagona oq tanlidir. Turmush tarzi jihatidan ham ular boshqa xunlarga o‘xshamaydilar va boshqa xunlarga o‘xshab hayvonlardek yashamaydilar. Ular bitta podsho boshqaruvida turadilar. Bu podsho rimliklar yoki boshqalardan qolishmaydigan holda aholiga g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi, o‘zaro va qo‘shnilar bilan bo‘lgan munosabatlarda adolat mezonlariga amal qiladi» . V asrda yashagan Lazar Parbskiy eftaliylarni yeti qabiladan iborat massagetlarning yetakchi urug‘laridan biri ekanligi haqida ma’lumot beradi. Xitoy manbalarida eftaliylar yuechjilarning boshqa bir ko‘rinishi yoki gaogyuy qabilasining tarmog‘i yoki ularning qang‘lilarning avlodlari sifatida talqin qilinadi. Undan tashqari, o‘zlarini alxonlar deb atagan eftalitlar Baqtriya-Toxariston yerlarida yashab o‘tgan azaliy baqtr qabilalaridan chiqqan etnik guruh ekanligi haqidagi fikrlar ham bor. Umuman olganda eftalitlarning turkiy xalqlar ekanligi hamda ularning haqiqiy vatani Baqtriya-Toxariston ekanligini e’tirof etuvchi olimlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Eftaliylarning qaysi hududlarda yashganliklari haqida tarixchilarning bir qancha fikrlari bor: S.P. Tolstov, A.N. Bernshtom, K.V. Trever kabi olimlar eftaliylarning ilk vatani Sirdaryoning quyi oqimi deb hisoblasalar, A. Mandelshtam, R. Grishman, L. Gumilyov, K. Enoki kabi olimlar esa eftaliylar vatanini Badaxshon deb hisoblaydilar. B. Litvinskiy va K. Inostransevlar 1 Cahun, Léon. Auteur du texte. Introduction à l'histoire de l'Asie : Turcs et Mongols, des origines à 1405, Paris, Armand Colin et C. 1896 9 Hunarmandchilikning kulolchilik sohasi mahsulotlari odmilashadi va dag‘allashadi. Bunday holat garchi Xorazm, Buxoro va Qashqadaryo vohalarida yaqqol kuzatilsada, ammo u asriy madaniy an’analari kuchli bo‘lgan Toxariston va Sug‘dda deyarli sezilmaydi. Aksincha, bunday vohalarda ko‘chmanchilar tez orada o‘troqlashib, mahalliy aholi bilan qorishadi va uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida faol ishtirok etadi. O‘rta asrlar mulkchiliga munosabatlari qaror topayotgan sharoitda ko‘chmanchi chorvadorlarning tazyiqi ostida o‘troq hayotning madaniy an’analari dasht udumlari bilan omuxtalashib, ilk o‘rta asrlarning o‘ziga xos ma’naviyatini shakllantiradi. 8 8 8. Ghirshman, Roman. Les Chionites-Hephtalites, Le Caire, 1948 (Mémoires de la Délégation archéologique française en Afghanistan, vol. XIII) 20

INGLIZ TILLI TADQIQOTLARDA EFTALIYLAR DAVLATI TARIXSHUNOSLIGI

Купить