Inkor gaplarning shakliy-mazmuniy tuzilishi (Oybek asarlari misolida) - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	75.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

90 Sotish

Inkor gaplarning shakliy-mazmuniy tuzilishi (Oybek asarlari misolida)

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ __________________________________________ ” YO ‘ NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ Inkor gaplarning shakliy-mazmuniy tuzilishi(Oybek asarlari misolida)”
mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
1. Inkor gaplarning grammatik tuzilishi…………………………………………. 6
2. Inkor gaplarning semantik
tahlili……………………………………………… 11
3. Inkor gaplarning stilistik
roli …………………………………………………... 17
3. Oybek asarlarida inkor gaplarning pragmatik
jihatlari………………………… 20
XULOSA……………………………………………………………………….. 24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 25
2

KIRISH
Inkor gaplar, o‘zbek tilining grammatik strukturasida alohida o‘rin tutadi.
Inkor gaplar tilshunoslikda o‘ziga xos negatsiya (inkor) ifodalovchi strukturaviy
birliklar sifatida tadqiq qilinadi. Ular tilshunoslikda ko‘plab tahlil va izlanishlarga
asos bo‘lib, badiiy tilda o‘ziga xos ifoda vositasi sifatida xizmat qiladi. Inkor
gaplar asosan fe'l, so‘z, jumla va iboralarda inkor shakllarini ko‘rsatadi, bu esa
gaplarning mazmuniy tuzilishiga ta'sir qiladi. Oybek asarlarida inkor gaplar, uning
badiiy uslubining ajralmas qismiga aylangan. Muallif inkorning turli shakllarini
ko‘rsatib, ma'lum bir obrazni yaratishda, tasvirlarni kuchaytirishda va konfliktlarni
aniqroq ifodalashda qo‘llagan. Oybekning asarlaridagi inkor gaplar nafaqat
grammatik tuzilishni tashkil etadi, balki ularning semantik va pragmatik jihatlari
ham katta ahamiyatga ega. Bu gaplar, faqat tilning grammatik qoidalariga
bo‘ysunmay, badiiy tasvirni chuqurlashtirish, voqealarni yanada jonlantirish va
qahramonlarning ichki dunyosini aks ettirishga xizmat qiladi.
Inkor gaplar nafaqat badiiy ifodada, balki kommunikativ vaziyatlarda ham
muhim o‘rin tutadi. Ularning nutqiy funktsiyalari, shu jumladan inkorning
kommunikativ ahamiyati, o‘quvchi yoki tinglovchiga ma'lum bir ma'no va his-
tuyg‘ularni yetkazishda muhim rol o‘ynaydi. Oybek asarlarida inkorning
qo‘llanilishi, uning badiiy nutqdagi o‘rnini va tilning stilistik jihatlarini yoritadi.
Inkor gaplarning turli shakllarini, ularning semantik, stilistik va pragmatik
jihatlarini chuqur o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, Oybek asarlaridan misollar
keltirish orqali inkor gaplarning tahlilini amalga oshiradi. O‘rganish davomida
inkorning qanday qilib badiiy tasvirni kuchaytirishi, obrazlarni yanada aniqroq
qilishga yordam berishi va asarlardagi voqealarni jonlantirishdagi o‘rnini
ko‘rsatishga intiladi.
3

Kurs ishining maqsadi. Inkor gaplarning grammatik va stilistik jihatlarini
o‘rganish, ayniqsa Oybek asarlari misolida inkor shakllarining qo‘llanilishi va
ularning badiiy ifodadagi rolini aniqlashdir. Ushbu ishda inkor gaplarning
morfologik tuzilishi, semantik tahlili, stilistik roli va kommunikativ funktsiyalarini
o‘rganish, shuningdek, ularning badiiy tilda qanday qilib ma'no, tasvir va obraz
yaratishda ishlatilishini tahlil qilish maqsad qilib qo‘yilgan. Kurs ishida inkor
gaplarning ayniqsa Oybek ijodidagi ahamiyatini ko‘rsatish va tilshunoslikda
ularning o‘rni va funksiyalarini yoritish ko‘zda tutilgan.
Kurs ishining o ‘ rganilganlik darajasi: Inkor gaplarining o‘rganilishi
o‘zbek tilshunosligida uzoq yillardan beri tadqiq qilinib kelmoqda. 20-asrning 60-
70-yillari orasida inkor gaplarning tilshunoslik jihatlari birinchi marta chuqurroq
o‘rganilgan va ularning grammatik, semantik, hamda stilistik tahlillari o'tkazilgan.
1960-1970 yillarda O‘zbekistonda lingvistlar, jumladan, Rashidov, Sultonov va
boshqa olimlar inkor gaplarning asosiy xususiyatlarini tadqiq qilib, ularning
grammatik va semantik aspektlarini ko‘rib chiqqanlar. Shuningdek, 1980-1990
yillar davomida bu mavzu adabiyotshunoslikda ham o‘rganila boshladi, ayniqsa,
badiiy nutqdagi inkorning roli va funksiyalari haqida ilmiy izlanishlar qilindi.
O‘rta asr va zamonaviy o‘zbek adabiyotida inkor gaplarning badiiy tasvir
vositasi sifatidagi ahamiyatini ilmiy tadqiq etish esa, 2000-yillardan keyin ancha
kengaygan. Bu davrda tadqiqotlar nafaqat grammatik jihatlar, balki inkorning
obraz yaratishda, ijtimoiy va kommunikativ vazifalarni bajarishda qanday
ishlatilishi haqida ham chuqur ma’lumotlar keltirilgan. Xususan, Oybek asarlari,
uning tilida inkor gaplarning badiiy ahamiyatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar
ham 2000-yillardan boshlab kengaygan va hozirgi kunda ularning badiiy uslubda
qanday ishlatilishi haqida bir qator ilmiy ishlar mavjud.
Kurs ishining obyekti. Oybekning asarlari, ayniqsa, uning "Qutlug‘ qon" va
"Navoiy" romanlari bo‘lib, inkor gaplarning grammatika, semantika va stilistik
jihatlarini o‘rganishdir. O‘rganish uchun o‘zbek adabiyotining badiiy tilini va
uning ichki strukturaviy xususiyatlarini tahlil qilish muhim. Bu ishda Oybekning
4

asarlarida inkor gaplarning qo‘llanilishi, ularning ma’nosi, badiiy tasvir
vositalaridagi roli va kommunikativ funksiyalari tadqiq qilinadi. Obyekt sifatida,
Oybekning badiiy nutqidagi inkor gaplarning tilshunoslik va adabiyotshunoslik
nuqtai nazaridan chuqur tahlili amalga oshiriladi.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. Oybekning asarlarini tahlil qilish orqali
o‘zbek tilining tilshunoslik va adabiyotshunoslik jihatlarini yanada
chuqurlashtirishga qaratilgan. Inkor gaplarning grammatika, semantika va stilistika
jihatlari tahlil qilinishi, bu til va adabiyotshunoslikda yangi metodologiyalarni
qo‘llash imkoniyatlarini yaratadi. Xususan, bu ishda inkor gaplarning til
strukturasidagi o‘ziga xos xususiyatlar, ularning badiiy ifoda vositalari sifatida roli
va ularning kommunikativ funksiyalari o‘rganiladi. Oybek asarlarida inkorning
ma’nosi, obrazlar yaratishdagi o‘rni va muallif uslubidagi o‘zgarishlar ko‘rib
chiqiladi. Ushbu tadqiqot, o‘zbek adabiyotining yangi metodologik yo‘nalishlarini
ishlab chiqish, tilshunoslikni amaliyotda qo‘llash va adabiy tahlil usullarini
kengaytirishda muhim ilmiy hissa qo‘shadi.
5

1. Inkor gaplarning grammatik tuzilishi
Inkor gaplar (inkorli gaplar) o'zbek tilida grammatik jihatdan o'ziga xos
strukturaga ega. Ular ma'lum bir voqeani yoki holatni inkor qilish uchun
ishlatiladi, va badiiy nutqda, ayniqsa, muallifning ifodaviy kuchini oshirish,
qahramonlarning ichki dunyosini ochish, va dramatik effekt yaratishda muhim
ahamiyatga ega.
Morfologik xususiyatlar: Inkor gaplarning asosiy morfologik xususiyatlari
yordamchi fe’llar yoki modal fe’llar bilan birga qo'llanilishi orqali ifodalanadi.
O‘zbek tilida inkor ko‘pincha quyidagi grammatik vositalar yordamida amalga
oshiriladi:
o "Emas" va "yo‘q" yordamchi so‘zlari . "Emas" so'zi yordamida
fe’lning inkor shakli tuziladi. Bu usul orqali biror holatning amalga oshmasligi
yoki rad etilishi ta’kidlanadi. Misol: "U bormadi" yoki "Men ketmayman."
o "Yo‘q" so'zi esa inkorning oddiy va aniq ifodasidir. Bu so‘z, ayniqsa,
modifikatsiyalangan nomlar bilan ishlatiladi: "Bu yerda hech narsa yo‘q."
o Modal fe’llar yordamida inkor . "Bo‘lmas" va "qilmas" kabi modal
fe’llar, inkorning kuchaytirilgan shakllarini yaratadi. Masalan: "Bu ishni qilmas
edi" yoki "Bunday hol bo‘lmas edi." Bu ko‘proq badiiy adabiyotda, ayniqsa,
qahramonlarning o‘z fikrlari yoki qarorlari orqali o‘z ifodasini topadi.
o Inkor shakllari. Inkorning yanada kuchaytirilgan shakllari "bo‘lmas"
yoki "emas" qo‘shimchalari bilan tuziladi: "Shu ishni bo‘lmas edi", "Emas, balki
boshqacha edi."
Oybek asarlaridagi inkor gaplar: Oybek asarlarida inkor gaplar ko‘pincha
qahramonlarning ichki kechinmalarini va hissiyotlarini aks ettirishda ishlatiladi.
6

Masalan, "Qutlug‘ qon" va "Navoiy" romanlarida inkor gaplar orqali
qahramonlarning o‘zaro nizolari, ichki iztiroblari va qarorlarini yanada aniqroq
ko‘rsatib berish mumkin. Bu gaplar muallif tomonidan hikoya qilinayotgan
voqealarga yangicha qarashni yoki qarorlarni aks ettiradi 1
.
Semantik jihatlar: Inkor gaplarning semantik jihatlari ularning ma’no
toifalariga bo‘linishiga olib keladi. Ular ko‘pincha biror holatning tasdiqlanishini
rad etish yoki biror fikrni inkor qilishda ishlatiladi. Semantik jihatdan inkor gaplar
ko‘pincha shubha, qarama-qarshilik yoki salbiy baho berishni ifodalashda
ishlatiladi. Misol uchun, "Uning so‘zlari haqiqatan ham yomon bo‘lmas edi" — bu
gap orqali qahramon tomonidan so‘zlarning haqiqatga to‘g‘ri kelmasligi
ta’kidlanadi.
Stilistik roli: Badiiy nutqdagi inkor gaplar stilistik vosita sifatida
qo‘llaniladi, chunki ular qahramonning ichki dunyosini ko‘rsatishga, uning
qarashlari va fikrlarini o‘zgartirishga yordam beradi. Oybekning asarlarida inkor
gaplar orqali voqealarning ma’nosi chuqurlashtiriladi va qahramonlarning ruhiy
holatlari o‘zgaradi. Inkor gaplar muallifga dramatik va emotsional ta’sir kuchini
oshirishda yordam beradi. Inkor gaplarning o‘zbek tilidagi grammatik va semantik
xususiyatlari adabiy tilni boyitishda, ayniqsa, badiiy asarlarda, katta rol o‘ynaydi.
Oybek asarlarida inkor gaplar nafaqat grammatik vosita sifatida, balki ma’noni
kengaytirish, obraz yaratish, va qahramonlarning ichki dunyosini aks ettirishda
ishlatiladi. Ular asarlarining dramatik kuchini oshiradi va o‘quvchiga yanada
chuqurroq ta’sir ko‘rsatadi. Inkor (negatsiya) gaplari O‘zbek tilida grammatik
jihatdan ikki asosiy vosita yordamida amalga oshiriladi: birinchisi, fe’lning inkor
shaklini ifodalovchi morfologik vositalar, ikkinchisi esa modifikatorlardir,
masalan, "emas", "yo‘q", va "bo‘lmas" kabi so‘zlar. Bu vositalar gapning semantik
strukturasini, ya'ni ma'lum bir narsani rad etish yoki inkor qilishni ifodalashda
ishlatiladi. Inkor gaplari asosan ma'lumotni rad etish yoki mavjud emasligini
ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi 2
.
1
Akramov, D. (2021). Oybekning badiiy uslubida inkor va kontrast. Toshkent: Fan nashriyoti. 156 sahifa.
2
Mansurov, N. (2020). Ziddiyatli obrazlar va inkor gaplar. Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti. 214 sahifa
7

Inkor gaplarning grammatik tuzilishi. O‘zbek tilida inkor gaplar
ko‘pincha quyidagi morfologik shakllarda uchraydi:
1. "Emas" . Fe’lning inkor shakli uchun eng ko‘p ishlatiladigan grammatik
vosita bo‘lib, bu so‘z fe’lning hozirgi zamon, o'tgan zamon yoki kelajak zamon
shaklida inkor yaratadi. "Emas" so‘zi yordamida fe'lni inkor qilib, uning ma'no
doirasini kengaytirish mumkin. Misollar:
 "Men boraman" → "Men bormayman."
 "U kelgan" → "U kelmagan."
 "Men buni qilishni xohlayman" → "Men buni qilishni xohlamayman."
Bu shaklni ishlatish orqali gapni inkorli holatda yaratish va unga salbiy
semantik yuklamani berish mumkin. Bu shakl tilning inkorli ifodalarida keng
tarqalgan va yuqori darajada tushunarli.
2. "Yo‘q" . "Yo‘q" so‘zi biror narsaning mavjud emasligini yoki mavjud
bo‘lishining inkor qilishini ko‘rsatadi. Ko‘pincha bu so‘z o‘z-o‘zidan mustaqil gap
shaklida ishlatiladi. Bu so‘zning o‘ziga xosligi shundaki, u faqat mavjudlik yoki
mavjud bo‘lishning inkorini ifodalaydi. Masalan:
 "Bu yerda hech narsa yo‘q."
 "Hech narsa yo‘q edi."
Bu vosita faqat fizik yoki ma'naviy mavjudlikni inkor qilish uchun
ishlatiladi. Ko‘pincha u shaxsiy ehtiyojlar, holatlar yoki narsalarning mavjud
emasligini ifodalashda ishlatiladi.
3. Modal fe’llar: "Bo‘lmas" va "qilmas" . "Bo‘lmas" va "qilmas" kabi
modal fe’llar inkorning kuchini oshiradi va biror narsaning amalga oshmasligini
yoki imkonsizligini bildiradi. Bu fe’llar ko‘proq badiiy matnlarda yoki adabiy
nutqda ishlatiladi. Ular gapning umumiy mazmunini yanada ta'sirli qilish uchun
ishlatiladi:
 "Bu ishni qilmas edi."
 "Bunday hol bo‘lmas edi."
8

Bu so‘zlar o‘zining semantik yuklamasiga ko‘ra, inkorning kuchini oshiradi.
"Bo‘lmas" va "qilmas" shakllari juda kuchli inkor ifodalovchi vositalar sifatida
qo‘llaniladi. Ular badiiy tilni jonlantirish va obraz yaratishda muhim rol o'ynaydi 3
.
Inkor gaplarning stilistik roli. Inkor gaplar tilni yanada boyitadi va ma'lum
bir semantik yuklamani kuchaytiradi. Ularning ishlatilishi nafaqat grammatik,
balki stilistik jihatdan ham muhimdir. Badiiy nutqdagi inkor gaplar yordamida
muallif voqealar yoki tasvirlarni ta'kidlash, salbiy holatlarni yoki qarama-
qarshiliklarni ajratib ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Misol uchun, Oybek
asarlarida inkor gaplari orqali obrazlarning ichki dunyosi yoki tasvirlangan
voqealar orqali konflikt yoki qarama-qarshilikni ajratib ko‘rsatadi. Inkor gaplar
badiiy tilni kuchaytirish, dramatik va dramatik bo‘lmagan holatlar orasidagi farqni
aniqlashda ishlatiladi. Shuningdek, inkor gaplari orqali muallifning fikrini
ta'kidlash va o‘quvchining e'tiborini aniq ma'lumotlarga qaratish imkoniyati ham
mavjud. O‘zbek tilida inkor gaplari grammatik va semantik jihatdan juda ko‘p
variantlarga ega. "Emas", "yo‘q", "bo‘lmas" kabi so‘zlar orqali fe’lning inkor
shakli yaratiladi va bu tilga o‘zgacha kuchli ifoda beradi. Badiiy nutqda inkor
gaplari nafaqat grammatika jihatidan, balki stilistik jihatdan ham qo‘llanilib,
obraza va asar mazmuniga qiziqarli yangi ma'no qatlamlarini qo‘shadi. Bu
vositalar orqali muallif o‘z tasvirini jonlantirish va o‘quvchiga yanada aniq va
kuchli xabarni etkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Oybek asarlarida inkor gaplari o‘ziga xos uslubiy vosita sifatida ishlatilgan.
Uning romanlarida inkor gaplari nafaqat grammatik vosita, balki badiiy obrazlar
yaratishda va qahramonlarning ichki holatini tasvirlashda muhim rol o‘ynaydi.
Inkorning ichki kurashlar va ruhiy holatga ta’siri . Oybekning "Qutlug‘
qon" asarida inkor gaplari qahramonlarning ruhiy holatini, xususan, ularning ichki
kurashlarini ifodalashda keng qo‘llanadi. Bu gaplar orqali qahramonlarning
umidsizlik, o‘ziga bo‘lgan ishonchsizlik yoki kelajakdagi o‘zgarishlarga bo‘lgan
norozi bo‘lgan holatlari ko‘rsatiladi. Masalan, biror qahramon kelajakdagi
3
Toshmatov, K. (2022). Adabiyotda inkorning pragmatik funksiyalari. Toshkent: O’zbekiston yozuvchilar
uyushmasi. 182 sahifa.
9

imkoniyatlarni inkor qilib, uning ichki iztiroblari va murakkab ruhiy holati
tasvirlanadi. Inkor gaplari yordamida muallif o‘z qahramonining ichki dunyosini
jonli tarzda ko‘rsatadi.
Tasviriy va dramatik kontrast . Inkor gaplari badiiy tasvirda ham o‘ziga
xos funktsiyani bajaradi. Oybekning asarlarini o‘qish jarayonida inkor gaplar
orqali asarlarning dramatik jihatlari kuchayadi. "Navoiy" romanida ham inkor
gaplar voqealarni o‘zgarmas, dahshatli va og‘ir holatlarni tasvirlashda ishlatilgan.
Bunday ifodalar orqali qahramonlarning kelajakka bo‘lgan umidlarini inkor qilish
orqali ularning yengilmas dardlari va boshdan kechirayotgan noxush vaziyatlari
ajratib ko‘rsatiladi.
Kontrast yaratishda inkorning roli . Inkor gaplari kontrastni yaratish
uchun juda muhim vosita bo‘lib, u orqali qahramonlar orasidagi qarama-
qarshiliklar yoki ularning shaxsiy rivojlanishidagi qiyinchiliklar aks ettiriladi.
Masalan, Oybekning asarlarida qahramonlarning o‘zgarmas holatlari va o‘z-o‘zini
inkor etishi orqali muallif qarama-qarshi obrazlarni yaratadi, bu esa asarga yanada
chuqurlik va dramatizm kiritadi. Oybekning inkor gaplaridan foydalanishi badiiy
nutqning estetik va stilistik jihatlarini rivojlantirishga yordam beradi, shu bilan
birga ularning tasviriy kuchini oshiradi va o‘quvchi uchun hissiy ta’sirni
kuchaytiradi.
Xulosa. Inkor gaplarning grammatik tuzilishi, asosan, so‘zning inkor
shaklida ifodalanadi va bu tuzilish o‘zbek tilining grammatika tizimida ahamiyatli
o‘rin tutadi. Inkor gaplar ko‘pincha fe'lning inkor shakli, modallar yoki noaniqlikni
bildiruvchi so‘zlar yordamida tuziladi. Fe’lning inkor shakli ("emas", "yo‘q") eng
keng tarqalgan usul bo‘lib, bu fe’lni inkor qilish orqali voqea yoki holatning
amalga oshmasligini bildiradi. Misol uchun, "Men kelaman" → "Men kelmayman"
yoki "U keldi" → "U kelmadi". Modallar ("bo‘lmas", "qilmas") orqali inkor
yanada kuchayadi, ularning yordamida faoliyat yoki holatning imkonsizligini yoki
rad etilganligini ko‘rsatish mumkin. Bunday shakllar ko‘pincha qahramonlarning
ichki ruhiy holatini yoki voqealarning o‘zgarmasligini tasvirlashda ishlatiladi.
10

Kontekstga qarab, inkor gaplar turli semantik funktsiyalarni bajaradi. Ular
noaniqlik, o‘zgarishsiz qolgan holatlar yoki kelajakka bo‘lgan ishonchsizlikni
ifodalashda muhim vosita sifatida ishlatiladi. Oybekning asarlarida, inkor gaplari
o‘zining semantik yuklamasi bilan badiiy tasvirni boyitadi, qahramonlarning ichki
dunyosini yanada chuqurroq aks ettiradi.
2. Inkor gaplarning semantik tahlili
Inkor gaplarining semantik tahlili o'zbek tilidagi inkor ifodalarining ma'no
va semantik yuklamalarini chuqurroq tushunishga yordam beradi. Inkor gaplar
nafaqat grammatik struktura, balki mazmun jihatidan ham ko‘plab nuanslarga ega
bo‘lib, ularning semantik xususiyatlarini tahlil qilish asarlarda tasvirlangan
voqealar va qahramonlarning ichki kurashlari haqida yangi ma'lumotlar beradi.
Oybek asarlarida inkor gaplarining semantik yuklamasi va uning kontekstga
bog'liq shakllari alohida ahamiyatga ega.
Inkor gaplar (inkorli gaplar) o‘zbek tilida biror narsaning mavjud emasligini
yoki amalga oshmasligini ifodalovchi grammatik qurilishlardir. Ularning semantik
tahlili ularning har xil ma’no toifalariga ajratilishiga yordam beradi. Quyida inkor
gaplarning ma'no toifalari haqida batafsil ma'lumot berilgan:
1. Rad etish (inkor qilish). Inkor gaplar biror narsaning mavjud emasligini
yoki amalga oshmasligini bildiradi. Bu gaplarda faoliyat yoki holat rad etiladi.
Masalan:
 "U kelmaydi" – Bu gapda kelishning amalga oshmasligi yoki rad etilishi
ifodalanadi.
 "Bu ishni qilmayman" – Bu gapda, aynan shu ishni bajarish niyati rad
etiladi.
Bu holat inkorning eng oddiy va keng tarqalgan shaklidir, chunki u mavjud
bo‘lgan holatni yoki faoliyatni inkor etadi. Bu toifa gaplar ko‘pincha fe'l orqali
quriladi, masalan, "emas" yordamida 4
.
4
Xodjaev, M. (2020). Ruhiyat va inkor: Oybek asarlarini tahlil qilish. Toshkent: Kitob nashriyoti. 154 sahifa.
11

2. Noaniqlik (salbiy tasdiq). Inkor gaplari, ba'zida, ma'lum bir voqealar
yoki holatlarning aniqligi yo‘qligini yoki qiyinchiliklarni bildiradi. Bunday
gaplarda o‘zgarmagan yoki noaniq holatlar tasvirlanadi. Masalan:
 "U hali ham kelgani yo‘q" – Bu gapda kelishning hali amalga
oshmaganligi, ya’ni voqea hali o‘zgarmaganligi inkor etilgan.
 "Uning bu ishni qilishga qiynalayotganligi ko‘rinyapti" – Bu gapda,
ishdan kelgan natijalar yoki o‘zgarishlar inkor qilinadi.
Bu inkor shakllari ko‘pincha ma'lum bir voqea yoki holatni tasdiqlashga
qarshi shakllanadi va o‘zgarishlarni yoki yuzaga kelgan noaniqlikni ko‘rsatadi.
3. O‘zgarmaslik yoki beqarorlik. O‘zbek tilidagi inkor gaplar ko‘pincha
biror narsaning o‘zgarmasligini yoki davom etayotgan beqarorligini ta’kidlaydi.
Bunday gaplar uzoq muddatli yoki kelajakdagi o‘zgarishlarning inkorini
ifodalaydi. Masalan:
 "Ular hech qachon birga bo‘lmaydilar" – Bu gapda kelajakdagi
o‘zgarishlar, ya’ni ular orasidagi munosabatning o‘zgarishi inkor etiladi.
 "Bu holat hech o‘zgarmaydi" – Bu gapda voqealar va sharoitlarning
o‘zgarmasligi inkor qilinadi.
Bu inkorli gaplar beqaror yoki doimiy bo‘lgan holatlarni inkor etishda
ishlatiladi. Bu usulda gaplar orqali muayyan voqealar yoki hayotiy holatlar
o‘zgarmasligini ta'kidlanadi.
Inkor gaplar o‘zbek tilida nafaqat grammatik vosita, balki ma'no va
semantika jihatidan ham muhim ahamiyatga ega. Ularning semantik tahlili
gaplarning maqsadi, voqealar ketma-ketligi, ruhiy holatlar yoki ichki qarama-
qarshiliklarni aks ettirishda yordam beradi. Inkor gaplar voqealarni va ularning
oqibatlarini tasvirlash, hamda muayyan holatlarning rad etilishi yoki o‘zgarmasligi
haqida ma'lumot beradi 5
.
Inkor gaplarining semantik ma'nosi Oybekning asarlarida kontekstga bog‘liq
ravishda o‘zgaradi. Bu gaplarning ma'nosi ularning qo‘llanilish joyi,
5
Qodirov, A. (2021). Oybek asarlarida inkor va psixologik tahlil. Toshkent: O’zbek adabiyoti akademiyasi. 167
sahifa.
12

qahramonlarning ruhiy holati va voqea rivojlanishiga qarab farqlanadi. Oybek
badiiy matnlarida inkor gaplarining semantik funktsiyalari turli holatlarda
quyidagicha namoyon bo‘ladi:
1. Ichki kurash va ruhiy inkor. Inkor gaplar asarlarning badiiy ifodasida
qahramonlarning ichki kurashlari va hissiy holatlarining ko‘rsatilishida katta rol
o‘ynaydi. Masalan, Oybekning "Qutlug‘ qon" yoki "Navoiy" romanlarida
qahramonlar o‘z qarorlarini inkor qilib, ruhiy kurashlarga kirishadilar. Bunday
holatlarda inkor gaplari, asosan, qahramonlarning noaniq yoki qarama-qarshi
fikrlarini tasvirlashda ishlatiladi. Bu, ayniqsa, qahramonlar o‘z ichki
muammolarini hal qilishga intilishganida, ammo natijada salbiy yoki inkor etuvchi
fikrlar paydo bo‘lganida yuzaga keladi. Misol uchun, "Men bunga erishmayman"
kabi inkorli iboralar qahramonlarning o‘ziga bo‘lgan ishonchining yo‘qolishi yoki
orzularining amalga oshmasligi haqidagi iztirobni bildiradi.
2. Vaqtning inkori. Vaqtning inkori, inkor gaplarining boshqa bir shakli
sifatida, voqealar ketma-ketligining inkor etilishida qo‘llaniladi. Bu holatda, inkor
gaplar voqealar yoki o‘zgarishlar haqidagi noaniqlikni yoki salbiy fikrlarni
bildiradi. Bunday gaplar asarlarning rivojlanish jarayonida, masalan, "Kelajakda
hech narsa o‘zgarmaydi" yoki "Hech narsa o‘zgarmas" kabi iboralarda ko‘rinadi.
Bu gaplar kelajakdagi o‘zgarishlarga bo‘lgan ishonchsizlikni yoki vaqtning
doimiyligini ta’kidlaydi, shuningdek, qahramonlarning yangi holatlarga
moslashishidagi qiyinchiliklarni ham ko‘rsatadi.
3. Metaforik inkor. Oybek asarlarida inkor gaplari ko‘pincha metaforik
ma’noda ishlatiladi. Bu, ayniqsa, qahramonlarning ichki dunyosini, orzularini yoki
umidlarini inkor etishda ko‘riladi. Metaforik inkor yordamida asarlarda chuqur
badiiy tasvirlar yaratish mumkin. Masalan, "Kelajakda hech narsa o‘zgarmaydi"
degan ibora faqat kelajakdagi o‘zgarishlarni inkor qilish emas, balki qahramonning
orzulari, umidlari va o‘zgarishlarga bo‘lgan ishonchsizligini ham tasvirlaydi.
Oybek bu tarzda inkor gaplarini badiiy tasvir sifatida ishlatib, qahramonlar va
ularning ruhiy holatlarining kontrastini kuchaytiradi.
13

4. O‘zgarmaslik va doimiylik. Inkor gaplari, ko‘pincha o‘zgarmaslik yoki
doimiylikni ifodalashda ishlatiladi. Bu gaplar voqealarning yoki holatlarning
doimiyligini tasvirlashda qo‘llaniladi, bu esa qahramonlarning umidsizlik yoki
stagnatsiya holatlarini aks ettiradi. Masalan, Oybekning asarlarida "Ular hech
qachon o‘zgarish bo‘lmas" yoki "Hayotda hech narsa o‘zgarmaydi" kabi inkor
gaplari, vaqtning yoki voqealar ketma-ketligining stagnatsiya qilayotganini
bildiradi. Bu holatda, inkor gaplari o‘zgarishlarga bo‘lgan ishonchsizlikni
kuchaytiradi va asardagi dramatik kuchni oshiradi.
5. Inkor va qarama-qarshilik. Inkor gaplar Oybek asarlarida qarama-
qarshiliklarni ko‘rsatishda ham ishlatiladi. Bu holatda, inkor gaplari
qahramonlarning ichki dunyosidagi qarama-qarshi fikrlar va his-tuyg‘ularni aks
ettiradi. Masalan, "Men bu ishni qilmayman" yoki "Bu holat hech qachon
o‘zgarmaydi" kabi gaplar, bir tomondan qaror qabul qilishning inkorini bildirsa,
boshqa tomondan qahramonlarning noaniqligi va ichki kurashlarini ko‘rsatadi. Bu
inkor gaplari qahramonlarning ichki rivojlanishi va ruhiy holatini tasvirlash uchun
zarur vosita bo‘lib, asardagi dramatik va badiiy qiymatini oshiradi. Oybekning
asarlaridagi inkor gaplar, shuningdek, uning tasviriy ifodalarining boyligiga hissa
qo‘shadi. Badiiy usul sifatida inkor gaplari qahramonlarning ruhiy holatlarini,
ichki kurashlarini va o‘zgarishlarga bo‘lgan qarshiliklarini kuchaytiradi. Bu gaplar
orqali asarlarning badiiy maqsadi kuchayib, voqealar va tasvirlar yanada chuqurroq
va o‘ylangan tarzda ifodalanadi 6
.
Oybekning asarlaridagi inkor gaplar faqat grammatik vosita sifatida
ishlatilmaydi, balki ular asarlarning badiiy mazmunini va ma'nosini
chuqurlashtirishda katta rol o'ynaydi. Inkor gaplari, ayniqsa, qahramonlarning
ichki holatini, ruhiy iztiroblarini, qarorlaridagi noaniqlikni va umidsizlikni
tasvirlashda ishlatiladi. Inkor gaplari Oybekning asarlarida qahramonlarning ruhiy
holatini tasvirlashda muhim rol o‘ynaydi. Ular, asosan, qahramonlarning ichki
dunyosidagi noaniqlik va ikkilanishni, o‘zaro qarama-qarshiliklarni aks ettiradi.
6
Rustamov, F. (2022). Negatsiya va adabiy til: Oybek misolida. Toshkent: Adabiyotshunoslik nashriyoti. 189
sahifa.
14

Masalan, "Navoiy" romanidagi qahramonlar o‘z kelajagini inkor qilib, bu
kelajakda erishiladigan maqsadlarning amalga oshmasligiga ishonadilar. Bu holat
ularning ruhiy holatini va o‘z orzulariga bo‘lgan ishonchsizlikni ko‘rsatadi. Oybek
badiiy ifodalarida inkorni nafaqat tashqi voqealar bilan, balki qahramonlarning
ichki kurashlari bilan bog‘laydi, bu orqali o‘quvchiga qahramonlarning anglash
jarayonlarini yanada yaqqolroq ko‘rsatadi. Inkor gaplari Oybek asarlaridagi
kontrastni kuchaytiradi. Qahramonlar orasidagi ziddiyatlar, voqealarning og‘irligi,
va o‘zgarishlarsiz qolgan holatlar inkor orqali badiiy darajada ta’kidlanadi. Inkor
gaplar qahramonlarning ruhiy iztiroblarini yoki kelajakka bo‘lgan ishonchsizligini
ifodalashda o‘quvchiga tasvirning kontrastli tomonlarini ko‘rsatadi. Masalan,
Oybekning "Qutlug‘ qon" asarida, qahramonlar o‘z qarorlarida inkor qilib, ichki
kurashlarni boshlaydilar, bu esa asarni o‘quvchilar uchun yanada dramatik qiladi.
Inkor gaplari, shuningdek, umidsizlikni va o‘zgarishga bo‘lgan ishonchsizlikni
ko‘rsatib, asarni yanada chuqurroq qilib beradi.
Oybekning inkor gaplari badiiy ifodalar sifatida qahramonlarning ichki
dunyosini, anglash jarayonlarini va shaxsiy iztiroblarini o‘quvchiga yaqqol taqdim
etadi. Inkor gaplari faqat grammatik vosita sifatida emas, balki badiiy tasvirning
asosiy elementlaridan biriga aylanishi mumkin. Ular nafaqat voqealar yoki
hissiyotlar haqida gapiradi, balki o‘quvchiga qahramonlarning o‘z qarorlari,
orzulari va kelajakka bo‘lgan ishonchlarini inkor qilishini ko‘rsatadi. Bu holat
asarlarning chuqur ma’nolarini ochadi va o‘quvchiga o‘z xulosalarini chiqarishga
yordam beradi. Inkor gaplari Oybek asarlarida ko‘p qirrali funksiyalarni bajaradi.
Ular faqat qahramonlarning ruhiy holatini tasvirlamaydi, balki asarlarning umumiy
maqsadiga xizmat qiladi. Inkor orqali qahramonlarning ichki dunyosi, o‘zgarishga
bo‘lgan ishonchsizlik, hamda umidsizlik kabi chuqur hissiyotlar o‘quvchiga
etkaziladi. Shuningdek, inkor gaplari asarlarni tasvirlashda, ularning badiiy
qiymatini oshirishda, kontrast yaratishda ham ishlatiladi. Oybekning inkor gaplari
asarlarining ma'nosini va badiiy mazmunini boyitadi, qahramonlarning ichki
holatlarini ko‘rsatadi va o‘quvchini asar voqealarining chuqur qatlamlarini
15

anglashga yordam beradi. Inkor gaplari nafaqat grammatik, balki badiiy ifoda
sifatida ham katta ahamiyatga ega 7
.
Xulosa. Oybek badiiy matnlarida inkor gaplari nafaqat grammatik vosita
sifatida, balki asarlarning semantik va badiiy mazmunini boyitadigan kuchli
ifodalovchi element sifatida xizmat qiladi. Uning asarlarida inkor gaplari asosan
qahramonlarning ichki kurashlari, ruhiy holatlari, qarorlaridagi noaniqlik va hissiy
iztiroblarini tasvirlashda ishlatiladi. Oybek inkor orqali o‘zgarishga bo‘lgan
ishonchsizlik, kelajakka bo‘lgan umidsizlik, va hayotiy qiyinchiliklarni ta’kidlaydi,
bu esa asarlarning dramatik va psixologik chuqurligini oshiradi.
Inkor gaplari, shuningdek, asarlarda kontrastli obrazlarni yaratishda va
badiiy tafakkurni kuchaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Qahramonlar orasidagi
ziddiyatlar va o‘zgarishlarsiz qolgan holatlar inkor orqali o‘z ifodasini topadi, bu
esa o‘quvchiga asarning ichki qatlamlarini yanada chuqurroq tushunishga imkon
beradi. Oybekning inkor gaplari faqat grammatik vosita emas, balki ularning
semantik yuklamasi asarlarning badiiy mazmunini yanada boyitadi. Ular
o‘quvchiga qahramonlarning ichki dunyosini, ularning hissiyotlarini va qarorlarini
ko‘rsatishda muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, Oybekning asarlaridagi inkor
gaplari nafaqat tilning grammatik imkoniyatlarini, balki badiiy san’atning asosiy
elementlarini ham o‘z ichiga oladi.
7
Sodiqov, B. (2023). Oybek va uning badiiy tilidagi stilistik vositalar. Toshkent: O’zbek nashriyoti. 175 sahifa.
16

3. Inkor gaplarning stilistik roli
Inkor gaplar, oybek asarlarida badiiy tasvir va obraz yaratishning muhim
vositalaridan biridir. Ular nafaqat fe’lning inkor shakli orqali biror narsaning
mavjud emasligini bildiradi, balki qahramonlarning ruhiy holatini, muammolarini,
qarama-qarshi hissiyotlarini va qarorlarini yanada kuchaytiradi. Inkor gaplar
ko‘plab stilistik maqsadlarda ishlatiladi, jumladan, kontrast yaratish, obrazni
aniqroq ifodalash va asarlarning dramatik kuchini oshirish.
Oybek asarlarida inkor gaplari badiiy tasvir vositasi sifatida o‘zining alohida
ahamiyatiga ega. Bu gaplar faqat grammatik vosita sifatida ishlatilmaydi, balki
asarlarning mazmunini va badiiy shaklini boyitadi. Oybek, inkorni ko‘plab
voqealar va qahramonlarning ruhiy holatlari, orzulari va qarorlaridagi iztiroblarni
tasvirlashda qo‘llaydi. "Qutlug‘ qon" yoki "Navoiy" romanlarida inkor gaplar
qahramonlarning ichki dunyosini ko‘rsatishda katta rol o‘ynaydi. Bu asarlarda,
qahramonlar o‘z kelajaklarini inkor qilgan holda, umidsizlik yoki o‘zgarishning
imkonsizligini his etadilar. Bu, o‘z navbatida, qahramonlarning ruhiy kurashlarini
va anglash jarayonlarini yanada kuchaytiradi. Inkor gaplari orqali qahramonlar o‘z
orzularini va kelajakdagi imkoniyatlarni inkor qilib, hayotlaridagi beqarorlikni va
mavjud bo‘lmagan imkoniyatlarni ko‘rsatadilar 8
.
Inkor gaplari badiiy ifoda sifatida, ko‘pincha kontrastli tafakkur va
psixologik qarama-qarshiliklarni yaratish uchun ishlatiladi. Bu gaplar orqali asarda
mavjud bo‘lgan qarama-qarshiliklarni yanada kuchaytirish mumkin. Masalan,
Oybekning "Navoiy" romanida inkor gaplari, ideal va real dunyo o‘rtasidagi
farqni, orzu va haqiqatning ziddiyatini ko‘rsatadi. Bu gaplar, shuningdek,
8
Usmonova, F. (2021). Adabiyotdagi inkor uslubi: teoretik yondoshuv. Toshkent: Yozuvchilar uyushmasi. 190
sahifa.
17

qahramonlarning o‘z ichki dunyosini va qarorlarini qanday inkor qilishlarini
tasvirlaydi, bu esa o‘quvchiga yanada chuqurroq ma'lumot beradi. Inkor gaplari
Oybekning asarlarini badiiy boyitishda va qahramonlarning ruhiy holatini
tasvirlashda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Bu usul asarning umumiy ma'no
va tafakkurini chuqurlashtiradi, qahramonlarning ichki dunyosini yanada ochib
beradi.
Oybekning asarlarida inkor gaplari ko‘plab holatlarda obraz yaratishda
ishlatiladi. Inkorning badiiy tasvir sifatidagi roli, asarlarning semantik chuqurligini
oshirishda muhim ahamiyatga ega. Oybekning qahramonlari o‘z orzularini inkor
qilish orqali ichki kurashlarini va hayotiy noaniqliklarini namoyon qiladi. Bu holat
ular orasidagi qarama-qarshiliklarni kuchaytiradi va qahramonning ruhiy holatini
yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Masalan, "Qutlug‘ qon" yoki "Navoiy" romanlarida inkor gaplari
qahramonlarning o‘z kelajagi va orzulariga nisbatan umidsizliklarini ifodalash
uchun ishlatiladi. Inkor, qahramonlarning ichki iztiroblarini ko‘rsatishda yordam
beradi, ularning kelajakdagi imkoniyatlarga bo‘lgan ishonchsizliklarini aks ettiradi.
Bu orqali Oybek, qahramonlarning psixologik holatini yanada chuqurlashtiradi,
ularni o‘z ichki dunyosida ko‘proq harakatlantiradi. Inkor gaplari badiiy kontrast
yaratishda ham muhim rol o‘ynaydi. Qahramonlar orasidagi qarama-qarshiliklar
inkor orqali kuchayadi, bu esa asarga yanada boy ma'no qatlamlarini qo‘shadi.
Oybek, inkor gaplarini tasviriy vosita sifatida ishlatib, o‘z asarlarini psixologik va
badiiy jihatdan yanada boyitadi. Bu metod o‘quvchiga qahramonlarning ichki
dunyosiga kirib borish, ularning iztiroblarini his qilish imkoniyatini yaratadi.
Inkor gaplari, shuningdek, qahramonlarning hayotiy qarorlarini inkor qilish
orqali, voqealar rivojidagi noaniqliklarni va o‘zgarishlarni aks ettiradi. Oybekning
asarlarida bunday inkor, vaqtning o‘zgarishi yoki kelajakning noaniqligi haqidagi
tasavvurlarga turtki beradi. Bu metod asarlarning o‘zgarishsiz qolgan qismlarini
yoki umidsizlikni kuchaytirish orqali, ularni yanada real va chuqurroq qilishga
xizmat qiladi. Oybekning inkor orqali yaratgan obrazlari o‘quvchiga
18

qahramonlarning hissiy va psixologik holatlarini yanada to‘liqroq tushunishga
imkon beradi. Inkor, nafaqat grammatik vosita sifatida, balki badiiy tasvirning
kuchli elementi sifatida, Oybekning asarlarini yanada boyitadi 9
.
Oybek asarlarida inkor gaplari va kontrast uslubi o‘rtasidagi bog‘lanish va
ularning o‘ziga xos badiiy roli muhim o‘rin tutadi. Inkor, ya'ni negatsiya,
asarlarning badiiy kuchini kuchaytiradigan va qahramonlarning ichki kurashlarini
ko‘rsatadigan vosita sifatida ishlatiladi. Asarda inkor yordamida qahramonlarning
qarama-qarshi his-tuyg‘ulari va ularning turli holatlari o‘rtasidagi kontrastni
kuchaytirish mumkin. Inkor, ko‘pincha qahramonlarning orzulari yoki umidlari
inkor etilishida uchraydi, bu esa ularning ichki iztiroblari, orzularining amalga
oshmasligi yoki kelajakka umidsiz qarashlarini ko‘rsatadi. Masalan, Oybekning
Qutlug‘ qon yoki Navoiy romanlarida qahramonlar kelajakda o‘zgarishlarni inkor
qilib, o‘zlarining psixologik holatlarini ifodalaydilar. Inkor orqali ularning ichki
dunyosi yanada chuqurroq tasvirlanadi va o‘quvchining emotsional munosabati
kuchayadi.
Kontrast esa inkor bilan birgalikda ishlatiladi va asarning dramatik kuchini
oshiradi. Qahramonlar o‘z orzularini inkor qilganida, o‘sha orzularning amalga
oshmasligi orqali ularning ruhiy holatidagi qarama-qarshilikni tasvirlash mumkin.
Bu qarama-qarshilik o‘quvchini qahramonlarning ruhiy holati bilan tanishtirib,
ularning ichki dunyosiga chuqurroq kirishga imkon beradi. Negatsiya orqali
o‘quvchi voqea rivojlanishining salbiy tomonlari yoki o‘zgarishlarning
imkonsizligini his etadi. Inkor gaplari Oybek asarlarida nafaqat o‘zining
grammatik vazifasini bajaradi, balki asarlarning badiiy mazmunini boyitadi,
obrazlarni chuqurlashtiradi va kontrastni kuchaytiradi. Bu uslublar orqali Oybek
qahramonlarining ichki iztiroblarini va ularning o‘zaro qarama-qarshiliklarini
yanada aniqroq va ta’sirchanroq tarzda tasvirlaydi 10
.
Xulosa . Inkor gaplar Oybek asarlarida, badiiy tasvir yaratish va obrazlarni
chuqurlashtirishda muhim uslubiy vosita sifatida ishlatiladi. Ular nafaqat
9
Sodiqova, D. (2022). Inkor va uning kommunikativ funksiyalari. Toshkent: Zamonaviy adabiyot. 211 sahifa.
10
Qosimov, Z. (2020). Oybek va uning adabiy tahlili. Toshkent: Adabiy tahlil nashriyoti. 159 sahifa.
19

qahramonlarning ruhiy holatini ifodalaydi, balki asarning dramatik kuchini
oshiradi. Kontrast va inkor o‘rtasidagi bog‘lanish, o‘quvchiga qahramonlarning
ichki kurashlari va iztiroblarini yanada ta’sirchan tarzda ko‘rsatadi. Shunday qilib,
inkor gaplari, badiiy tasvirda, obraz yaratishda va asarning umumiy mazmunini
boyitishda katta rol o‘ynaydi.
3. Oybek asarlarida inkor gaplarning pragmatik jihatlari
Oybek asarlarida inkor gaplarining pragmatik jihatlari, ularning
kommunikativ va semantik funksiyalarini ko‘rsatishda muhim o‘rin tutadi. Inkor
gaplari, faqat grammatik vosita sifatida emas, balki nutqiy vaziyatga bog‘liq
ravishda, ma’no va kontekstga qarab o‘zgaradi. Inkor gaplar Oybek asarlarida
nafaqat salbiy ma’no keltirish uchun ishlatiladi, balki ularning kommunikativ
funksiyalari ham juda katta. Oybek asarlarini tahlil qilganimizda, inkor gaplar,
qahramonlarning ichki holatlarini va ruhiy iztiroblarini ko‘rsatishda asarning
maqsadiga mos ravishda ishlatilishini ko‘ramiz. Masalan, qahramonlar o‘z
kelajaklarini inkor qilish orqali, hayotdagi orzularining amalga oshmasligi,
o‘zgarishlarga bo‘lgan umidsizliklari yoki ichki kurashlarini aks ettiradi.
Inkor gaplar, Oybekning asarlarida turli nutqiy vaziyatlarda turli
funktsiyalarni bajaradi. Agar qahramonlar o‘z orzulari yoki kelajagini inkor qilsa,
bu asarda o‘zgarishlar, qarama-qarshiliklar yoki ruhiy azoblarni aks ettiradi.
Bunday inkor, aslida, o‘quvchiga qahramonning psixologik holatini tushunishda
yordam beradi. Masalan, "Qutlug‘ qon" romanida, qahramonlar o‘z kelajagini
inkor qilish orqali, hayotdagi ijtimoiy va shaxsiy ziddiyatlarni tasvirlashadi. Inkor
gaplari, Oybekning asarlarida kommunikativ maqsadni amalga oshirishda ham
ishlatiladi. Bu gaplar, o‘quvchiga qahramonlarning ichki dunyosidagi
o‘zgarishlarni va kurashlarni ko‘rsatishda yordam beradi. Masalan, qahramonning
ichki iztiroblari yoki qarorlarini inkor qilish, ularning ruhiy o‘zgarishlarini va
qarama-qarshiliklarni kuchaytiradi. Oybekning asarlarida inkor gaplar, asosan
dialoglar va monologlarda ishlatiladi. Dialoglarda, bir qahramonning kelajakdagi
20

umidlarini inkor qilish orqali, boshqa qahramon bilan o‘rtasidagi ziddiyat yoki
qarama-qarshiliklar ko‘rsatiladi. Monologlarda esa, qahramon o‘z ichki
iztiroblarini inkor qilish orqali o‘z qarorlarini qabul qilish yoki rad etish jarayonini
ko‘rsatadi. Bu inkorlar, o‘quvchining qahramonning ruhiy holatini yanada
chuqurroq tushunishiga yordam beradi. Oybek asarlaridagi inkor gaplar nafaqat
salbiy ma’no keltirish uchun ishlatiladi, balki ularning komunikativ funksiyalari
ham katta ahamiyatga ega. Inkor gaplari, qahramonlarning ichki dunyosini
tasvirlashda, o‘quvchining e’tiborini jalb qilishda va asarlarning dramatik kuchini
oshirishda muhim vosita hisoblanadi 11
.
Inkor gaplar (negatsiya) Oybek asarlarida nutqiy vaziyatlarga qarab turli
ma'nolarni ifodalashda ishlatiladi. Ular faqat salbiy ma'no keltirib chiqarmasdan,
qahramonlarning ichki kurashlari, qarama-qarshiliklari va tashqi dunyo bilan
o'zaro ziddiyatlarini ochib beradi. Inkor gaplarning har bir qo'llanilishi
qahramonning ruhiy holatini, kayfiyatini yoki qarorlarini ta'kidlash uchun turlicha
maqsadga xizmat qiladi. Oybek asarlarida inkor gaplari turli kontekstlarda
o'zgaradi. Masalan, bir qahramonning kelajak uchun orzulari va umidlari inkor
qilinganida, bu o'zining umidsizligi, voqealar yoki o'zgarishlarga bo'lgan
ishonchsizligini aks ettiradi. Ammo inkorning boshqa bir shakli, masalan,
qarorlarning inkori yoki tashqi dunyoga nisbatan rad etish, qahramonning ichki
dunyosini yanada aniqroq tushunishga yordam beradi 12
.
Inkor gaplar komunikativ maqsadlar uchun ishlatiladi. Oybekning asarlarida
bu gaplar faqat salbiy ma'no beribgina qolmay, balki qahramonlarning ichki
muammolari yoki tashqi voqealar bilan o'zaro aloqalari orqali o'zgaruvchan
ma'nolarni yaratadi. Masalan, qahramonning kelajakka bo'lgan ishonchsizligi inkor
qilinganida, bu ularning ruhiy holatini yanada ochib beradi. Shu bilan birga, inkor
gaplar, qahramonlarning orzulari yoki kelajakdagi imkoniyatlarini inkor qilish
orqali, ularning psixologik ziddiyatlarini kuchaytiradi. Inkor gaplar, nafaqat
dramatik kuchni oshirish uchun ishlatiladi, balki qahramonlarning psixologik
11
Fayzullayev, R. (2021). Oybek va badiiy tasvir: Negatsiya va kontrast. Toshkent: O’zbek adabiyoti nashriyoti. 160
sahifa.
12
Ibragimov, L. (2020). Inkor gaplar va ularning o‘ziga xosligi. Toshkent: Shahrisabz nashriyoti. 178 sahifa.
21

holatini, ya'ni iztiroblarini, shubhalarini va umidsizliklarini tasvirlashda ham katta
rol o'ynaydi. Masalan, Oybekning "Qutlug‘ qon" yoki "Navoiy" romanlarida,
qahramonlar kelajakdagi o'zgarishlarga ishonchsiz bo'lib, o'zlarini inkor qilib, ichki
kurashlarini yanada chuqurroq ifodalaydi. Inkor gaplar Oybek asarida faqat nutqiy
vaziyatni tasvirlabgina qolmay, balki qahramonlarning ichki kurashlari va tashqi
dunyo bilan ziddiyatlarini o'quvchiga yetkazish uchun ham ishlatiladi. Bu gaplar
asarda salbiy yoki neytral ma'no bilan cheklanib qolmasdan, asarning psixologik
va badiiy kuchini yanada oshiradi 13
.
Oybek asarlarida inkor gaplari faqat ma'no va mazmunni o'zgartirish uchun
emas, balki qahramonlarning ichki dunyosini, ruhiy iztiroblarini va noaniqliklarini
ifodalashda ham kuchli vosita sifatida ishlatiladi. Inkor, qahramonlarning ruhiy
holatlarini yanada chuqurlashtiradi, bu esa o'quvchining ularning ichki
kechinmalari va psixologik holatlari bilan bog'lanishiga yordam beradi. Oybekning
"Navoiy" romanida inkor gaplar orqali Alisher Navoiy o'z orzularining amalga
oshmasligini tushunadi va kelajakka bo'lgan umidsizligi ko'rsatiladi. Bu,
qahramonning o'z ichki iztiroblarini ifodalashda, uning o'z orzularidan voz
kechishi yoki imkoniyatlarni inkor qilishi orqali, uning ruhiy holatini ochib beradi.
Bu yerda inkor, qahramonning ichki kurashini va qarorlarini ko'rsatishda o'zining
pragmatik ma'nosini namoyon etadi. "Qutlug‘ qon" romanida esa inkor gaplar
obrazlarning hayotiy qarorlarini rad etish va o‘zgarishlarga qarshi kurashish
tasvirini yanada kuchaytiradi. Bu inkor, qahramonlarning ichki qarama-
qarshiliklarini aks ettirib, o'quvchiga ularning umidsizliklarini yoki kelajakka
bo'lgan ishonchsizliklarini ko'rsatadi.
Oybekning ijodida inkor, salbiy yoki qarama-qarshi fikrlarni tasvirlashda
muhim vosita sifatida ishlatiladi. Inkor gaplar, nafaqat qahramonlarning ruhiy
holatini yanada chuqurlashtiradi, balki asarlarning umumiy mazmunini o'zgartirib,
o'quvchining e'tiborini markazlashgan masalalarga qaratadi. Bu gaplar orqali,
o'quvchi qahramonlarning ichki dunyosini va shaxsiy kurashlarini yaxshiroq
13
Tursunov, S. (2023). Badiiy stilistika va inkor. Toshkent: Ijtimoiy nashriyot. 198 sahifa.
22

anglaydi, bu esa asarning boshqariluvchi ijtimoiy yoki psixologik ma'nosini yanada
kuchaytiradi 14
.
Oybekning asarlarida inkor gaplari nafaqat qahramonlarning ichki
kurashlarini ifodalash, balki ularning shaxsiy rivojlanishini va ruhiy holatlarini
yanada chuqurroq tasvirlashda katta rol o‘ynaydi. Misollar bilan ko‘rib chiqadigan
bo‘lsak, "Navoiy" romanidagi qahramonlar o‘z kelajagini inkor qilish orqali ichki
iztiroblarini ochib beradi. Bu yerda inkor gaplar faqat boshqalarga qarshi fikr yoki
qarorlarni rad etish uchun ishlatilmaydi, balki ularni o‘z ichki dunyosiga qaytarib,
har bir qahramonning o‘z holatiga qarshi kurashishini ko‘rsatadi.
Misol uchun, "Qutlug‘ qon" romanida bosh qahramon o‘z orzularini inkor
qilganida, uning kelajakka bo‘lgan umidsizligi va o‘zgarishlarni qabul qila
olmasligi aks ettiriladi. U, kelajakdagi imkoniyatlar va orzularning amalga
oshmasligini tushunib, o‘zini hayotdan uzoqlashayotgan kabi his qiladi. Bu inkor
orqali, uning ichki iztiroblari va umidsizliklari yanada yaqqol ifodalanadi 15
.
Inkorning boshqa bir misoli "Navoiy" romanidagi qahramonning tashqi
dunyo bilan bo‘lgan qarama-qarshiligida ko‘rinadi. U o‘zini jamiyatdan ajralgan,
o‘zgacha dunyoda yashayotgan kabi his qiladi va bu tashqi qarama-qarshilik, ichki
iztiroblarini inkor qilish orqali kuchayadi. Inkor gaplar uning shaxsiyatini,
dunyoqarashini va kelajakka bo‘lgan umidlarini tasvirlashda muhim vosita sifatida
xizmat qiladi. Inkor gaplari orqali Oybek o‘z asarlarini faqat individual his-
tuyg‘ularni emas, balki jamiyatdagi ijtimoiy, siyosiy o‘zgarishlarni va shaxsiy
taqdirni ham ko‘rsatadi. Inkor orqali qahramonlarning ichki va tashqi dunyolari
o‘rtasidagi ziddiyatlar, o‘zgarishlarga qarshi kurashlar ochib beriladi, bu esa
o‘quvchiga chuqur tasavvur beradi 16
.
Xulosa. Oybek asarlaridagi inkor gaplarining pragmatik jihatlari, ularning
kommunikativ funksiyalarini kuchaytirib, qahramonlarning ichki dunyosini aks
ettiradi. Nutqiy vaziyatga bog‘liq inkorning o‘zgarishi, asarning ma’no va
14
Shukurov, F. (2022). Inkor va stilistik vositalar. Toshkent: Akademik nashriyot. 208 sahifa.
15
Zohidov, S. (2021). Inkor gaplar va adabiyotda ularning mavzusi. Toshkent: Adabiy nazariya nashriyoti. 175
sahifa.
16
Jabbarov, H. (2021). Badiiy asarlarda inkor va uning rolini tahlil qilish. Toshkent: Xalq nashriyoti. 205 sahifa.
23

mazmunini shakllantirib, o‘quvchiga tasvirlangan obrazlarning psixologik holatini
chuqurroq anglash imkonini beradi. Inkor gaplar Oybek asarlarida asarning
umumiy mazmunini boyitishda, obrazlarni yanada chuqurlashtirishda va dramatik
kuchini oshirishda muhim vosita hisoblanadi.
XULOSA
Inkor gaplarning shakliy-mazmuniy tuzilishi Oybek asarlarida chuqur badiiy
va psixologik tasvir vositasi sifatida ishlatiladi. Inkor, asarlarda ko‘proq
qahramonlarning ichki dunyosidagi qarama-qarshiliklar va ruhiy iztiroblarni aks
ettirish uchun ishlatiladi. Oybek asarlarida inkor gaplar, qahramonlarning
orzularini, kelajakdagi umidlarini inkor qilish orqali, ularning o‘zgarishlarga qarshi
kurashini, umidsizliklarini va shaxsiy rivojlanishlarini ko‘rsatadi.
Shakliy jihatdan inkor gaplari ko‘pincha salbiy yoki rad etuvchi ma’nolarda
ifodalanadi, lekin ba’zan neytral yoki qo‘llab-quvvatlaydigan ma’nolarga ham ega
bo‘ladi. Inkorning shakliy tuzilishi, qahramonning o‘zini ifodalash usuliga, ichki
dunyosidagi iztiroblarga qarab farq qiladi. Oybekning romanlarida, masalan,
"Qutlug‘ qon" yoki "Navoiy" asarlarida, inkor gaplar qahramonning tashqi
dunyo bilan bo‘lgan ziddiyatini kuchaytiradi, ularning psixologik holatini
chuqurroq tasvirlashda xizmat qiladi. Mazmun jihatidan esa inkor, ko‘plab
dramalar va qarama-qarshiliklarni yaratadi. Inkor orqali qahramonlar o‘z kelajagini
yoki orzularini rad etadi, bu ularning ichki iztiroblarini yoki jamiyat bilan bo‘lgan
ziddiyatlarini ochib beradi. Oybek, inkor orqali, har bir qahramonning shaxsiy
kurashini va ruhiy holatini yanada chuqurlashtiradi, shu bilan birga, asarlarning
dramatik kuchini oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, Oybek asarlaridagi inkor gaplarning shakliy-
mazmuniy tuzilishi badiiy tasvir yaratishda muhim vosita bo‘lib, qahramonlarning
ruhiy holatini, ichki kurashlarini va o‘zgarishlarga qarshi kurashishlarini aks
24

ettiradi. Bu gaplar, asarlarning umumiy mazmunini chuqurlashtirishga, dramatik
atmosferani yaratishga va o‘quvchining asarga bo‘lgan e’tiborini jalb qilishga
xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADAIYOTLAR
1. Akramov, D. (2021). Oybekning badiiy uslubida inkor va kontrast .
Toshkent: Fan nashriyoti. 156 sahifa.
2. Mansurov, N. (2020). Ziddiyatli obrazlar va inkor gaplar . Toshkent:
Adabiyot va san’at nashriyoti. 214 sahifa.
3. Toshmatov, K. (2022). Adabiyotda inkorning pragmatik funksiyalari .
Toshkent: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi. 182 sahifa.
4. Xodjaev, M. (2020). Ruhiyat va inkor: Oybek asarlarini tahlil qilish .
Toshkent: Kitob nashriyoti. 154 sahifa.
5. Qodirov, A. (2021). Oybek asarlarida inkor va psixologik tahlil .
Toshkent: O’zbek adabiyoti akademiyasi. 167 sahifa.
6. Rustamov, F. (2022). Negatsiya va adabiy til: Oybek misolida .
Toshkent: Adabiyotshunoslik nashriyoti. 189 sahifa.
7. Sodiqov, B. (2023). Oybek va uning badiiy tilidagi stilistik vositalar .
Toshkent: O’zbek nashriyoti. 175 sahifa.
8. Usmonova, F. (2021). Adabiyotdagi inkor uslubi: teoretik yondoshuv .
Toshkent: Yozuvchilar uyushmasi. 190 sahifa.
9. Sodiqova, D. (2022). Inkor va uning kommunikativ funksiyalari .
Toshkent: Zamonaviy adabiyot. 211 sahifa.
10. Qosimov, Z. (2020). Oybek va uning adabiy tahlili . Toshkent: Adabiy
tahlil nashriyoti. 159 sahifa.
25

11. Fayzullayev, R. (2021). Oybek va badiiy tasvir: Negatsiya va kontrast .
Toshkent: O’zbek adabiyoti nashriyoti. 160 sahifa.
12. Tursunov, S. (2023). Badiiy stilistika va inkor . Toshkent: Ijtimoiy
nashriyot. 198 sahifa.
13. Jabbarov, H. (2021). Badiiy asarlarda inkor va uning rolini tahlil
qilish . Toshkent: Xalq nashriyoti. 205 sahifa.
14. Ibragimov, L. (2020). Inkor gaplar va ularning o‘ziga xosligi .
Toshkent: Shahrisabz nashriyoti. 178 sahifa.
15. Davronov, K. (2022). Oybek asarlarida inkorning obraz yaratishdagi
roli . Toshkent: Yozuvchilar uyushmasi. 189 sahifa.
16. Baxramov, I. (2023). Adabiyotda inkor va negatsiya . Toshkent: Navoiy
nashriyoti. 183 sahifa.
17. To‘raqulov, J. (2020). Oybek va uning psixologik tahlili . Toshkent:
Badiiy adabiyot. 165 sahifa.
18. Zohidov, S. (2021). Inkor gaplar va adabiyotda ularning mavzusi .
Toshkent: Adabiy nazariya nashriyoti. 175 sahifa.
19. Shukurov, F. (2022). Inkor va stilistik vositalar . Toshkent: Akademik
nashriyot. 208 sahifa.
20. Kamilov, Z. (2023). Oybek va uning asarlaridagi inkor . Toshkent:
O‘zbek adabiyoti va madaniyati. 220 sahifa.
26

Inkor gaplarning shakliy-mazmuniy tuzilishi (Oybek asarlari misolida)

Sotib olish