Innovatsion iqtisodiyotni samarali boshqarish va uni moliyalashtirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	773.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	17 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

156 Sotish

Innovatsion iqtisodiyotni samarali boshqarish va uni moliyalashtirish

Sotib olish

INNOVATSION IQTISODIYOTNI SAMARALI BOSHQARISH
VA UNI MOLIYALASHTIRISH
REJA:
KIRISH
1. Innovatsion iqtisodiyotda menejment strategiyalari
2. Innovatsion marketing faoliyatini takomillashtirish
3. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish tizimi
4. Iqtisodiyotda innovatsion klasterlarni shakllantirish zaruriyati
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
KIRISH

Jahonda hozirgi taraqqiyot bosqichida innovatsion iqtisodiyotga
o’tilayotgan bo’lib, u turli faoliyat sohalarida yangi texnologik echimlarni
ishlab chiqish va amalga oshirishning samarali tizimiga asoslanadi.
Tabiiy resurslar mavjudligi va cheklanganligi muhim rol o’ynagan davrda
texnologik rivojlanishni jadallashtirish uchun ularni iloji boricha samarali
ishlatish lozim. Hozirgi kunda milliy iqtisodiyotda innovatsion kashfiyot
strategiyasini tanlash va amalga oshirish, tubdan yangi texnologiyalarni
qo’llash hamda raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqishasosda
iqtisodiy o’sish va ijtimoiy rivojlanishning yuqori sur‘atlarini
ta‘minlashimiz mumkin.
Ushbu bajarilgan mustaqil ish mamlakatimizda milliy iqtisodiyotni
innovatsion taraqqiyot dasturini amalga oshirishdagi roli, innovatsion
rivojlanishini belgilovchi omillari, innovatsion faoliyatni boshqarishning
muhim muammolari, sanoat korxonalarida ilmiy loyihalarning mohiyati
va ularni ishlab chiqarishga joriy etish, innovatsion taraqqiyotni
ta‘minlovchi omillar, sanoatda innovatsion taraqqiyotni harakatga
keltiruvchi kuchlar, barqaror iqtisodiy yuksalishini ta‘minlovchi omillar,
zamonaviy iqtisodiyotda innovatsion jarayonlarni rivojlantirishning
prinsipial xususiyatlari va yo’nalishlarikabi masalalarni qamrab oladi.
Ilm-fan yutuqlarini keng qo’llagan holda iqtisodiyot tarmoqlariga,
ijtimoiy va boshqa sohalarga zamonaviy innovatsion texnologiyalarni
tezkor joriy etish O’zbekiston Respublikasi jadal rivojlanishining muhim
sharti hisoblanadi.
Jamiyat va davlat hayotining barcha sohalari shiddat bilan
rivojlanayotgani islohotlarni mamlakatimizning jahon sivilizatsiyasi

etakchilari qatoriga kirish yo’lida tez va sifatli ilgarilashini
ta‘minlaydigan zamonaviy innovatsion g’oyalar, ishlanmalar va
texnologiyalarga asoslangan holda amalga oshirishni taqozo etadi.
Sanoatni innovatsion rivojlanishida mavjud iqtisodiy qonunlarni bilish va
ularning amal qilishiga ongli munosabatda bo’lishda, mamlakatni
demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilish
jarayonlarining mohiyatini tushunishda zarur bo’lgan bilimlar bilan
qurollantiradi. Mehnatni bilimlar bilan almashtirish mehnat faoliyatini
ijodkorlik, innovatsiyalar, g’oyalarni ishlab chiqish bo’yicha ajralib
turadigan yangi faollik turiga almashtirish orqali ma‘naviy yo’naltirilgan
faoliyat - intellektual faollni oshirishga xizmat qiladi.
1. Innovatsion iqtisodiyotda menejment strategiyalari
Innovatsion faoliyatning nazariy asoslari iqtisodchi olimlar
tomonidan atroflicha tadqiq etilgan. Xususan, Avstriyalik olim
Y.Shumpeter innovatsion o’zgarishlarni besh yo’nalishga bo’lgan bo’lib,
yangi texnika va texnologik jarayonlar yoki ishlab chiqarishni yangi
bozor asosida ta‘minlash, yangi xususiyatlarga ega bo’lgan mahsulot
turlarini yaratish, yangi xomashyolardan foydalanish, ishlab chiqarishni
tashkil etishni takomillashtirish va yangi innovatsion tovarlar bilan
ta‘minlash, yangi iste‘mol bozorlarini ochish.
Demak, ichki investitsion faoliyat innovatsion faoliyatga nisbatan
mazmunan keng tushuncha hisoblanadi. Innovatsion faoliyatga sarflangan
mablag’lar jami kapital investitsiyaning yangi g’oya, ishlanmalar,
jarayonlar, mahsulot, xizmat turlarini yaratish, o’zlashtirish va
joriyetishgataalluqli bo’lganqismidir. Shunday qilib, innovatsion faoliyat
makon va zamonda yuz bergan va berayotgan, o’zining moddiy va
nomoddiy ko’rinishdagi hamda pulda baholanadigan mulk shaklidagi
pirovard mahsuliga egabo’lgan, bunga erishish uchun ma‘lum sarf-
xarajatlarni talab qiladiganxo’jalik faoliyatining bir turi hisoblanadi.
Aynan shu mazmunda korxonalarning innovatsion faoliyati ularda
yuritilayotgan buxgalteriya hisobi hamda o’tkaziladigan audit predmetini
tashkil qiluvchi ob‘ektlardan biri hisoblanadi.
Innovatsion faoliyat yakunlangan ilmiy-tadqiqot va loyihalar natijalari
yoki boshqa ilmiy-texnik yutuqlarni (fan-texnika yutuqlarini) yangi yoki
takomillashtirilgan mahsulotga: bozorda sotiladigan, amaliy faoliyatda
foydalaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonga,
shuningdek, shu bilan bog’liq qo’shimcha ilmiy-tadqiqot va loyihalarga
joriy qilishga yo’naltirilgan jarayon ekan, unga quyidagi faoliyat turlarini
kiritish mumkin:
amaliyotda qo’llash uchun mo’ljallangan yangi yoki takomillashtirilgan
mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik

jarayon yaratish bo’yicha ilmiy-tadqiqotchilik, tajriba-konstruktorlik yoki
texnologik ishlar bajarish;
yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot chiqarish, yangi yoki
takomillashtirilgan texnologik jarayon joriy qilish uchun ishlab
chiqarishni tayyorlash va texnologik qaytajihozlash;
yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan
texnologik jarayonni sinab ko’rishni amalga oshirish;
xarajatlar o’zini oqlashiga qadar yangi yoki takomillashtirilgai texnologik
jarayon qo’llash, yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotchiqarish;
yangi mahsulotni bozor tomon harakatlantirish bo’yicha faoliyat;
innovatsion infratuzilma yaratish va rivojlantirish;
innovatsion faoliyatni amalga oshirish uchun kadrlar tayyorlash, qayta
tayyorlash va malakasini oshirish;
sanoat mulki ob‘ektlari yoki maxfiy ilmiy-texnik axborotlarga egalik
huquqini boshqalarga berish yoki xaridqilish;
yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan
texnologik jarayon yaratish va amaliyotda qo’llash bo’yicha ekspertiza,
maslahat, axborot, yuridik va boshqa xizmatlar ko’rsatish;
innovatsion faoliyatni moliyalashtirishni tashkil qilishdan iboratdir.
Innovatsion faoliyat sub‘ektlari quyidagilardan iborat:
innovatsion faoliyat bilan shug’ullanadigan yuridik va jismoniy shaxslar;
innovatsiyalarni amalga oshiruvchi turli mulkchilik shaklidagi
innovatsion korxonalar;
innovatsion faoliyat jarayonida amalga oshiriladigan intellektual mulk
egalari bo’lib, korxonalar loyihalari, qurilmalar, sanoat namunalari,
texnologik jarayonlar, ―nou-xau , kashfiyot va ixtirolar mualliflari,‖
dizaynerlar;
innovatsiyalar amalga oshirishga kapital kirituvchi investorlar bo’lib,
banklar, fondlar, koorporatsiyalar, lizing firmalar;
innovatsion jarayonga xizmat ko’rsatadigan va uning infratuzilmasini
ta‘minlaydigan vositachilar esa konsalting va injiniring firmalari,
texnologik inkubatorlar, texnoparklar, texnopolislar, axborot markazlari;
innovatsion faoliyatni boshqarish, muvofiqlashtirish va tartibga solishda
ishtirok etadigan davlat organlari va mahalliyo’zini-o’zi boshqarish
organlari;
sub‘ektlar o’rtasida ular borasida iqtisodiy va huquqiy munosabatlar
vujudga keladigan innovatsion faoliyat mahsulotlari (natijalari)
quyidagilar hisoblanadi:
muayyan innovatsiyalarni o’zlashtirish natijalari va texnologiyalarni
belgilab beradigan innovatsion loyihalar (biznes-rejada o’z aksini
topadigan oraliq natija);
yakuniy mahsulotni sotishda ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik samarani

ta‘minlaydigan texnologik jarayonlarni ishlab chiqarishda o’zlashtirish;
fan-texnika yutuqlarining natijasi hisoblangan tamomila yangi va
yaxshilangan mahsulotlar (tovar va xizmatlar).
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida innovatsiya va ilmiy texnika
sohasidagi siyosatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat bo’lib,
ishlab chiqarish samaradorligi va raqobatbardoshlikni oshirishga ta‘sir
etuvchi, innovatsiya va ilmiy-texnika taraqqiyotini rag’batlantirishning
huquqiy, iqtisodiy va moliyaviy sharoitlarini yuzaga chiqarish.
Iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish va sanoat korxonalarini texnologik
jihatdan qayta qurollantirishning asosiy vositasi davlatning maqsadli
dasturlarini ishlab chiqish hisoblanadi.
Mazkur dasturning maqsadi quyidagi yo’nalishlarni o’z ichiga oladi:
natijalari o’rta muddatli sharoitlarda raqobatbardosh mahsulotlar
ishlab chiqarishga imkon beruvchi, ilmiy va texnologik innovatsiyalarni
davlat tomonidan tashkillashtirish va moliyaviy qo’llab-quvvatlash;
ilmiy-texnika tadqiqotlari, amaliy-texnik tadqiqotlar, texnologiyalar
raqobatbardosh mahsulotni sanoat ishlab chiqarishsiklining uzluksizligini
ta‘minlash;
dastur doirasida ishlab chiqilgan va o’zlashtiriladigan, progressiv,
resurslarni tejaydigan innovatsion texnologiyalar bo’yicha investitsion
loyihalarni amalga oshirishga hamkorlik qilish;
ilmiy innovatsiya va sanoat sohalarida yangi ish o’rinlarini yaratish.
Davlatning fan-texnika taraqqiyotini tartibga solish tizimi quyidagi
elementlarni o’z ichiga olishi zarur:
davlat siyosatining aniq belgilangan maqsadlarini ishlab chiqish;
belgilangan maqsadlarni amalga oshiradigan boshqaruv organlari va
ularning funksiyalarini shakllantirish;
boshqaruv funksiyalarini to’liq amalga oshirishda tartibga solish ob‘ekti
va axborot beradigan axborot tizimini shakllantirish;
davlat boshqaruv organlarining qo’llab-quvvatlash va tartibga solish
instrumentlari davlatning fan-texnika taraqqiyotini tartibga solishning
asosiy instrumentlariga nafaqat uning elementlari taalluqli bo’ladi balki
davlatning ilmiy imtiyozlar tizimiga muvofiq, ilmiy-tadqiqotlar va
ishlanmalar sohasi o’rtasida byudjet va byudjetdan tashqari resurslarni
taqsimlash orqali ilmiy texnika yangiliklarini davlat tomonidan
to’g’ridan- to’g’ri qo’llabquvvatlash;
innovatsion jarayonlarning sub‘ektlariga turli xil imtiyozlarni taqdim
etish;
iqtisodiyotda innovatsion muhitni shakllantirish va ilmiy-texnik
axborotlar milliy xizmatini, patentlash va litsenziyalash,
standartlashtirish, sertifikatsiyalash, statistika, xorijiy tajribani
o’rganuvchi tahliliy markazlar, ilmiy-texnik rivojlanish,
prognozlashtiruvchi kadrlarni tayyorlash kabilarni o’z ichiga oluvchi

tadqiqotlar va ishlanmalar ta‘minoti infratuzilmasi hamda ular
asosidaqaror qabul qiluvchi shaxslarni ustuvor ilmiy, milliy tizimlar bilan
ta‘minlashdan iborat.
Innovatsion faoliyatning muvaffaqiyati ko’proq darajada uni tashkil qilish
shakllari va moliyaviy qo’llab-quvvatlash usullari bilan belgilanadi.
Yangi ilmiy ishlanmalar va texnologiyalar davlat milliy kuchining asosiy
tashkil qiluvchilari bo’lganlari sari rivojlangan davlatlar innovatsiyalarni
qo’llab-quvvatlash va rivojlantirishning turli-tuman imkoniyatlarini
topadilar. Bunda innovatsion faoliyatni moliyalashtirishning turli-tuman
usullari va innovatsiyalarni vositali qo’llab-quvvatlash bo’yicha
tadbirlarni kengaytirish.
Rivojlangan mamlakatlar innovatsion faoliyat uchun moliyaviy
resurslarni davlatning xususiy manbalardan to’playdilar. G’arbiy
Evropaning ko’pgina mamlakatlari uchun moliyaviy resurslarni ITTKI
uchun davlat va xususiy kapital o’rtasida teng taqsimlanishi
xosdir.Ma‘lumki, ilmiy salohiyat birinchi navbatda fanlarning fundamenti
tadqiqotlarni rivojlantirishga investitsiyalarning hajmi, patentlar va
litsenziyalarning soni, jahon ilmiy adabiyotiga ulush va boshqalar bilan
belgilanadi. Etakchi sanoati rivojlangan mamlakatlarda ITIga xarajatlar
YAIM ning 3% yaqinini tashkil qiladilar. Moliyalashtirish tizimi orqali
innovatsion faoliyatni rivojlantirish mumkin. Innovatsion faoliyatda
korxonalar, sanoat kompaniyalari, moliya sanoat guruhlari, kichik
innovatsion biznes, investitsion va innovatsion fondlar, mahalliy
boshqaruv jarayonlarida ishtirok etadilar.
1.

2. Innovatsion marketing faoliyatini takomillashtirish
Bugungi kunda mamlakatimizdagi korxonalar faoliyatida innovatsion
marketing usullaridan foydalanishda yangi tovarlar (xizmatlar) ishlab
chiqarishga va ularni bozorga kiritishga, korxonaning bozordagi brendini
yanada kuchaytirishga, reklama faoliyati samaradorligini oshirish, ichki
va tashqi bozorlarda tovarlar raqobatbardoshligi va sifatini yanada
oshirishga alohida e‘tibor qaratilmoqda .
Marketing innovatsiyalari deganda yangi yoki sezilarli yaxshilangan
marketing uslublarini joriy etish tushuniladi. Bular o’z ichiga
quyidagilarni oladi:
mahsulotlarning dizayni va qadoqlanishida jiddiy o’zgartirishlar;
mahsulotlarni sotish va taqdimoti bo’yicha ularni bozorlarga tanitish
va olg’a siljitish bo’yicha yangi uslublardan foydalanish; yangi narx
strategiyalarini shakllantirishni oladi.
Bu o’zgartirishlar mahsulot iste‘molchilarining ehtiyojlarini to’laroq
qondirishga, sotish hajmini ko’paytirish maqsadida mahsulotlar va
xizmatlar iste‘molchilarining tarkibini kengaytirishga yo’naltirilgan
bo’ladi. Mahsulot dizaynidagi o’zgartirishlar yangi marketing
konsepsiyasining bir qismi bo’lib, ular mahsulotning shakli va tashqi
ko’rinishidagi o’zgartirishlarni o’z ichiga oladi. Bular mahsulotning
funksional va foydalanish xususiyalariga ta‘sir ko’rsatmaydi.
SHuningdek, bunday o’zgartirishlarga qadoqlanishi tashqi ko’rinishini
ta‘riflab beruvchi iste‘mol mahsulotlari, ichimliklar, yuvish vositalari
kabi mahsulotlarning qadog’idagi o’zgartirishlar ham kiradi.
Mahsulotlarni sotish va taqdimoti bo’yicha yangi uslublardan foydalanish
sotishni kengaytirish bilan bog’liqdir. Bunga logistika (xomashyo,
tarkibiy qismlar va tayyor mahsulotlarni tashish va omborxonalarda
saqlashni boshqarish) uslublari kirmaydi. Mahsulot (xizmat)larni bozorga
tanitish va olib chiqishning yangi uslublaridan foydalanish korxonaning
mahsulot va xizmatlarini olib chiqish uchun yangi konsepsiyalardan
foydalanishni anglatadi. Yangi texnologiyalarning rivojlanishi va
ularning asosida tamomila yangi tovar va xizmatlar turlarini sotish tezligi
shunga olib kelmoqdaki, bozordagi vaziyat va iste‘molchilarning
ehtiyojlari tobora o’zgarmoqda. Iste‘molchi nimani, qaerdan qanday
ko’rinishda va qanday narxda sotib olishni istashini aytmoqda. Marketing
konsepsiyasini tushunishga yangicha yondashuv ya‘ni maqsadli guruhlar
strategik bozor segmentidan potensial mijozlar bilan yaqinroq ishlashga
asoslanmoqda. Bozor tadqiqotlari yordamida bir xil iste‘molchilar
guruhlarini ajratib, stategik segmentlarni aniqlangan holda korxona
sezilarli miqdorda mablag’lar talab qiladi hamda mavjud potensial
mijozlar bilan kelgusi aloqalarda ko’proq unumdorlikka erishadi. Tanlab
olingan bozor sektorlari bilan faol kommunikatsiyalar iste‘molochilarning

katta qismi e‘tiborini jalb etishga imkon beradi va ularning aksariyati
kompaniya mijozlariga aylanadi. Mana shu sababdan XXI asrning
boshlaridan boshlab turli tarmoqlarda bozor etakchilarining ko’pchiligi
reklama, to’g’ridan to’g’ri sotuvlar, ichki firma munosabatlari uchun
javob beradigan bo’limlarni birlashgan kommunikatsiya xizmatlariga
birlashtirish ro’y beradi. Integratsiyalashgan marketing
kommunikatsiyalardan foydalanuvchi kompaniyalar soni o’smoqda.
O’zbekiston Respublikasida o’tkazilgan Respublika ―Innovatsion
g’oyalar, ishlamalar va texnologiyalar , ―Sanoat yarmarkasi va‖
kooperatsion birjalar yarmarkasi da taqdim etilgan ilmiy-tekshirish
‖
ishlamalari va texnologiyalari, qo’shma korxonalarda ishlab chiqarilgan
tovar va xizmatlarni sifat ko’rsatkichlari xalqaro ISO standart talablariga
mosligi va O’zbekistonda lokalizatsiya filingan import o’rnini bosuvchi
va eksportga yo’naltirilgan ko’plab tovarlar ishlab chiqarilmoqda.
Hozirgi davrda respublikamiz kundalik hayot va uning dinamikasi
o’zgarib bormoqda, bu esa iqtisodni yangilashda marketing tadqiqotlarini
natijalarini tahlil qilib, yaqin kelajakka va uzoq davrga nisbatan
innovatsion strategiyani tanlash, rejalash va amalga oshirishni bu esa
O’zbekiston Respublikasining dunyo hamjamiyatida obro’sini oshirishda
va iqtisodiyotini yuksaltirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy o’sishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi ilmiy-texnik
innovatsiyalar hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida kichik biznes
va tadbirkorlik korxonalarida innovatsion jarayon markaziy rol
o’ynaydi.Innovatsiyalar esa texnik taraqqiyot sur‘ati yuqori bo’lgan
tarmoqlarda asosiy raqobat quroli hisoblanadi. Texnik taraqqiyot va
iqtisodiy rivojlanishni qo’llab-quvvatlovchi institutlarga alohida e‘tibor
qaratgan. XX asrning birinchi yarmi iqtisodchisi Yozef Shumpeter (1883-
1950) innovatsiyalarni olg’a suruvchi va unda normal darajadan katta
bo’lgan daromadning asosiy manbasi bo’luvchi raqobat mexanizmini
ko’rsatib bergan.
Martekingning uchta asosiy aspekti sanoatning rivojlanishiga katta ta‘sir
ko’rsatadi. Birinchisi innovatsion musobaqadir. Firmalar musobaqasida
birinchi bo’lib innovatsiyaga erishgan firma marteking sohasida ham
etakchi hisoblanadi. Ikkinchisi, yirik firmalar bozorda innovatsiyalarni
izlash bilan bog’liq ishlarni doim takomillashtirishga harakat qilishlaridir.
Uchinchisi, Kristensen (1997) bozor talabi asosiy innovatsiyalarga
bo’lgan talabni aniqlashtiruvchi omil ekanligini ta‘kidlab o’tgan.
Innovatsion faoliyat yo’nalishlari eng avvalo ishlab chiqarishni
takomillashtirish vazifalari va imkoniyatlari bilan emas balki
iste‘molchilarning yangi mahsulot tavsifnomalari borasida nimalarni afzal
ko’rishini o’rganish natijalari bilan belgilanishi lozim. Yangi mahsulot
ishlab chiqarishni o’zlashtirishda ushbu mahsulotni tajriba joylarida
so’ngra esa bozorda tekshirib ko’rishga ko’proq e‘tibor qaratish kerak.

Yangi mahsulotlar ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchi mutaxassislar
o’rtasida o’tkazilgan so’rovlar yangi mahsulot muvaffaqiyatinning
quyidagi omillari aniqlab berdi (5.2.1-jadval).
1-jadval.
Yangi mahsulotning muvaffaqiyat omillari.
Muvaffaqiyat omili %
Mahsulotning bozor talabiga moslashganligi 8
Mahsulotning firma imkoniyatlariga muvofiqligi 5
Mahsulotning texnologik ustunliklari 6
Yangi mahsulotlarning firma rahbariyati tomonidan qo’llab-
quvvatlanishi 2
Yangi modellar tanlashda baholash jarayonlaridan foydalanish 5
Qulay raqobat muhiti 2
1-jadval ma‘lumotlaridan kelib chiqadiki, asosiy muvaffaqiyat omili
mahsulotning bozor talablariga moslashganligi hisoblanadi. Bu
innovatsion marketingning asosiy kompetensiyasi hisoblanadi.
Innovatsion marketing texnologiyalarining o’ziga xos xususiyati
shundaki, ular jismoniy jihatdan mavjud mahsulot bilan emas, balki uning
ishlab chiqarilayotgan konsepsiyasi bilan ishlaydilar. Bu esa an‘anaviy
marketingdan farqli ravishda, marketing tadqiqotlari o’tkazishda katta
qiyinchiliklar yuzaga keltiradi.
Innovatsion marketing innovatsiyalar bozori konyunkturasini o’rganish,
innovatsion loyihani biznesloyihalashtirish, uni amalga oshirishdan tortib
innovatsiyalarni bozorga harakatlantirish, innovatsiyalar diffuziyasi va
daromad olishgacha bo’lgan butun innovatsion siklning tizimli
integratsiyasini ifodalaydi.
Innovatsion marketing ob‘ekti intelektual mulk, yangi materiallar va
tarkibiy qismlar, yangi mahsulotlar, yangi jarayonlar, yangi bozorlar,
tovar va xizmatlarni siljitish yangi usullari, boshqaruvning yangicha
tashkiliy shakllari hisoblanadi.
Innovatsiyalar yaratish mamlakatimizda doimo muhim ahamiyatga ega
bo’lib kelgan. Biroq bugungi kunga kelib, raqobat kurashida
innovatsiyalar ishlab chiqarishni emas, ularni amaliy qo’llashni
tashkillashtirishdan iboratdir. Korxonalarda innovatsion marketingni

iste‘molchilar xulq-atvorini o’rganishda turli strategiyalardan foydalanish
talab etiladi, ya‘ni o’zaro munosabatlar marketing, ijtimoiy marketing,
B2B, B2C, xolistik marketing, ―yashil marketing, geomarketing,‖
tarmoq marketing, taassurotlar marketinggi, neyromarketing strategiyalari
kabi turlardan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.Bu
innovatsion marketing strategiyasi turlaridan mamlakatimiz korxonalarda,
ularning yangi mahsulot ishlab chiqarishida hamda xizmat ko’rsatishida
yangi bozor segmentlarini o’zlashtirishda, korxonaning raqobatli
ustunligini yaratishda samarali foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Korxonalar faoliyatida innovatsion marketing strategiyalaridan samarali
foydalanish orqali yangi xizmatlar to’rini yanada kengaytirish, ushbu
xizmatlar bilan nafaqat ichki bozorda, balki tashqi bozorda ham yangi
xizmat ko’rsatish turlarini ko’rsatish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bugungi kunda ―Innovatsion marketing – marketing faoliyatidagi yangi
‖
paydo bo’lgan yo’nalish hisoblanib, innovatsion mahsulot va xizmatlarni
shakllantirishda ishlab chiqarish texnologiyalarni joriy qilish hamda
ushbu innovatsion g’oyani tijoratga tayyorlashni amalga oshiradi. U
korxonaga innovatsion mahsulotni maksimal samara bilan joriy qilish
imkonini beradigan usul va vositalar majmuidan foydalanadi. Innovatsion
marketing texnologiyalarini o’z vaqtida qo’llash innovatsion ishlab
chiqish bilan bog’liq risklarni pasaytiradi, chunki ular potensial talabni
baholash, maqsadli bozor segmentini aniqlash va ishlanmalarini davom
ettirish kerakmi, ular kutilgan samarani beradimi degan savollarga javob
berishga imkon yaratadi.
Xizmat ko’rsatishda esa “innovatsion marketing” , ayirboshlash
natijasida yangiliklarga bo’lgan ehtiyojni qondirish orqali foyda olishga
yo’naltirilgan inson faoliyati majmui hisoblanadi. Bu faoliyat
yangiliklarga ehtiyojni aniqlashdan tortib yangi innovatsion xizmatlarni
yaratish, bozorga kirib borish, xizmatlarning hayotiylik davri, amaliyotda
qo’llash, innovatsion xizmatlarni sotib olish uchun xaridorlarni
qiziqishini orttirish, yangiliklarga bo’lgan talabni va ularni yaratilish
istiqbollarini aniqlash kabi vazifalarni o’z ichiga oladi. Xizmat ko’rsatish
innovatsiyasi va xizmatlar innovatsiyasi ilm-fan va amaliyotga etarli
darajada qo’llanilmagan keng tushunchali atamadir.
Innovatsion mahsulotdan innovatsion xizmatning farqli belgilaridan beri,
innovatsion xizmat yangilik bozordagi muvaffaqiyati tegishli texnik
bilimlarni amalga oshirish jarayonini kamroq talab qiladi. Innovatsion
xizmatni tijoratlashtirishda texnikaga nisbatan ko’proq iqtisodiy va
ijtimoiy sohadagi jarayonlarni qamrab oladi.
Yuqoridagi ko’rib o’tilgan olim va mutaxassislarning innovatsion
marketinga bergan ta‘rif va tavsiflarini tahlil qilar ekanmiz, ular
tomonidan asosan innovatsion mahsulotni bozorga siljitish bilan bog’liq
marketing faoliyati nuqtai nazaridan yondashilganligini guvohi bo’lamiz.

Lekin, ularni fikricha biz, marketingni iqtisodiy faoliyat sifatida o’zini
olib ko’radigan bo’lsak, unda qo’llaniladigan yangi vosita va usullar ham
innovatsion faoliyat bo’lib yuzaga chiqadi. Bundan kelib chiqib,
innovatsion marketingga quyidagicha mualliflik tarifini keltirishni lozim
topdik.
Ushbu marketing vositalari mahsulot siljitish holatidan foydalanishni
quyidagicha ifoda etiladi:
an‘anaviy marketing vositalaridan innovatsion mahsulotlarni siljitishda
foydalanish;
an‘anaviy mahsulotni innovatsion marketing vositalari bilan siljitishda
foydalanish;
innovatsion marketingdan an‘anaviy mahsulotlarni hamda innovatsion
mahsulotlarni siljitishda qo’llash.
Korxonada marketing faoliyatini tashkil etish I.Ansoff va ko’plab xorijiy
tadqiqotchilar tomonidan ―mahsulot-bozor portefeli doirasidagi muhim‖
bir yo’nalish sifatida o’rganilgan. Har bir mahsulot bozordagi talabning
har qanday sharoitida sotilishi va uning iqtisodiy natijadorligi bilan
belgilanadi. SHuning uchun biz mavjud bo’lgan va innovatsion
mahsulotni bozorga siljitishda pozitsiyasini belgilovchi ―mahsulot-talab-
marketing matritsiyasi asosiy jarayon hisoblanadi
‖
Narxlarni shakllantirishdagi innovatsiyalar korxonaning mahsulot va
xizmatlar bilan savdo qilishi uchun yangi narx strategiyalaridan
foydalanishini bildiradi. Marketing vositalaridagi mavsumiy, doimiy yoki
boshqa joriy o’zgarishlar yangilik olib kelmasalar bu jarayon marketing

innovatsiyalari hisoblanmaydi. Mahsulotlar bo’yicha innovatsiyalar bilan
marketing innovatsiyalarini bir-biridan farqlovchi asosiy mezon – bu
mahsulotning funksiyalarida yoki undan foydalanish usullarida jiddiy
o’zgarishlar mavjudligidir. Agar mahsulot va xizmatlarning funksional
yoki foydalanish xususiyatlari mavjud mahsulot va xizmatlardan
yaxshilanishi bu mahsulotlar bo’yicha innovatsiyalar hisoblanadi.
Mahsulot dizaynidagi o’zgarishlar esa uning funksional yoki iste‘mol
xususiyatlari sezilarli darajada o’zgarmagan bo’lsa, bu marketing
innovatsiyalari hisoblanadi.
Jarayonlar bo’yicha va marketing innovatsiyalari o’rtasidagi farq
quyidagicha namoyon bo’ladi. Jarayonlar bo’yicha innovatsiyalar
mahsulot birliklariga xarajatlarni kamaytirish yoki sifatini oshirishga
yo’naltirilgan ishlab chiqarish va mahsulotlarni etkazib berish usullarini
takomillashtirish bilan bog’liqdir. Marketing innovatsiyalari esa sotish
hajmini yoki mahsulotlar narxini (yangi narx strategiyalarini qo’llagan
holda) oshirishga yo’naltirilgan bo’ladi.
XX asrning ikkinchi yarmida G’arbda kuzatilgan o’ziga xos bashorat
shov-shuvi Rossiya bashoratchilk maktabi etakchisi I.V.Besstijev Lada
tomonidan tuzilgan klassik bashoratchilik antologiyasida yaqqol tasvirlab
berilgan. Intellektual va siyosiy doiralarda qizg’in munozaralarga sabab
bo’lgan o’nlab fundamental asarlarda jahon rivojlanishi istiqbollari turli
ssenariylardaeng yorkin ranglardan boshlab katastrofik holatlargacha
asoslab berilgan. Uzoq muddatli u yoki bu bashorat ssenariylarini asoslab
berish uchun foydalanilgan ko’plab global modellar yaratilgan. Ushbu
bashoratchilikka BMT ham qo’shilgan bo’lib, uning tarkibida ―Bashorat
va istiqbolli tadqiqotlar bo’limi tashkil qilingan. Nobel mukofoti‖
sovrindori V.V.Leontev rahbarligidagi BMT ekspertlar guruhi tomonidan
o’tgan asrning 70 yillarida o’ziga xos tarmoqlararo balansning
mintaqalararo modeli asosida jahon iqtisodiyoti rivojlanishining 2000
yilgacha bo’lgan bashoratlari ishlab chiqilgan.
Biroq 80 yillar oxirlariga kelib bashoratchilik to’lqini pasaya boshladi
vabuning sababi oddiy edi.Jahon industrial jamiyatdan postindustrial
jamiyatga o’tib, tendensiyalar o’zgardi va chuqur bifurkatsiyalar klasteri
vujudga keldi. Avvalgi bashoratlar va ularning metodologik asoslari bu
muhitda o’z ta‘sir kuchini yo’qotgan bo’lib, yangi metodologiya esa hali
rivoj topmagan edi.
O’tish davrida ijtimoiy va texnologik tizimlar traektoriyasi keskin
o’zgaradi. Ularning ayrimlari o’tmishda qolib ketib, ularning o’rniga
yangilari paydo bo’ladi va jahon miqyosida keng tarqaladi. Bu davrda
oldindan ko’ra bilishning qiyinligi an‘anaviy inqilobiy paradoks e‘lon
qilingan bo’lib, maqsadlar va amalda erishilgan natijalar o’rtasidagi
farqlar bilan ham izohlanadi. Lekin shunga qaramay XX asrning yirik
olimlari qalamiga mansub bo’lgan eng oxirgi asarlardan birida

insoniyatning rivojlanishiga doir asosli bashoratlar, ekologik va
sivilizatsiya inqirozlarining bartaraf etilishiga qaratilgan.
Sivilizatsiya strategiyasining paydo bo’lishi hayotiy ahamiyatga ega
bo’lib u tabiat strategiyasi bilan muvofiqlashtirilgan bo’lishi lozim. Bu
esa insoniyat tarixida uning kuch-quvvati o’sishi bilan birga kuzatiluvchi
sifat yangiligidir. Bizni nafaqat ekologik balki sivilizatsiya inqirozi kutib
turibdi. O’z mohiyatiga ko’ra biz sivilizatsiya tarixining butkul yangicha
bosqichi esa butun xalqlar oldida sog’lom turmuz tarzini shakllantirish
strategiyasini ishlab chiqishdan iborat. Bunday strategiyani uzoq
muddatli bashoratlarsiz, tabiat va jamiyat rivojlanishining muqobil
yo’llarini oldindan ko’ra bilmasdan turib amaliy jihatdan ishlab chiqish
mumkin emas.
Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib har bir faoliyatda yangicha
qarash, yangi xomashyolarni yaratish va ishlab chiqarishga sarflash,
iste‘molchilar ehtiyojini to’laqonli qondirishga qaratilgan faoliyatini
amalga oshirish, innovatsion mahsulotni siljitishgacha bo’lgan barcha
jarayonlarning har birida innovatsion marketingni o’zida namoyon qiladi.
3. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish tizimi
Innovatsion faoliyatning samaradorligi uni tashkil qilish shakllari va
moliyaviy tomonidan qo’llab-quvvatlash jarayonlariga ko’proq bog’liq
bo’ladi. Yaratilgan yangi ilmiy ishlanmalar va innovatsion texnologiyalar
mamlakat iqtisodiyotining rivojlantirishda asosiy omil hisoblanadi.
Bunda innovatsion faoliyatda loyihalarni moliyalashtirishning turli-tuman
usullari va vositalarini amaliyotga tadbiq etish zarur.
Rivojlangan mamlakatlarda innovatsion loyihalar faoliyati uchun

moliyaviy resurslar davlat va xususiy sektorlar tomonidan yo’naltiriladi.
G’arbiy Evropaning ko’pgina mamlakatlarida innovatsion loyihalar
uchun moliyaviy resurslarni davlat va xususiy kapital o’rtasida teng
taqsimlanishga harakat qilinadi. Bu esa o’z navbatida fundamental
tadqiqotlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan investitsiyalar hajmi, patentlar
va litsenziyalar hamda boshqalar bilan belgilanadi. Sanoati rivojlangan
mamlakatlarda ilmiy-tadqiqot ishlariga yo’naltirilgan xarajatlar
YAIMning 3% yaqinini tashkil qiladi.
Innovatsiya loyihasining asosiy maqsadlaridan biri korxona yuqori sifatga
ega bo’lgan kerakli miqdorda mahsulot ishlab chiqarish layoqatiga ega
ekanligini raqobatchilarga isbotlashdan iborat.
―Innovatsion loyiha tushunchasi bir qancha nuqtai nazardan qaralishi‖
mumkin:

innovatsion maqsadlarga erishishga xizmat qiladigan tadbirlar yig’indisi
sifatida;

innovatsion faoliyatni amalga oshirish jarayoni sifatida;

ushbu tadbirlarni asoslovchi va bayon qiluvchi hujjatlar paketi sifatida.
Ushbu uch jihatlar innovatsion loyihaning innovatsion faoliyatini tashkil
qilish va maqsadli boshqarish shakllari sifatidagi ahamiyatini ko’rsatadi.
Shunday qilib, innovatsion loyiha – bu resurslar, muddatlar va ijrochilar
bo’yicha o’zaro bir-birini asoslaydigan hamda o’zaro bir-biriga bog’liq
bo’lgan, ilm-fan va texnika taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlarida
muayyan maqsadlar (vazifalar)ga erishishga qaratilgan jarayonlarning
murakkab tizimidir.
Innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun ularni moliyaviy asoslash
va investitsiyalash muhim ahamiyatga ega. Bunda loyihaviy
moliyalashtirish jarayonlari nuqtai nazaridan o’ziga xos xususiyatlarga
ega innovatsion loyihalarni farqlash lozim:
1.
investitsion loyihalar, masalan, yangi sanoat ob‘ektlari qurilishiga
(energetika, transport, aloqa va h.k.) yirik kapital qo’yilmalar;
2.
ilmiy-texnik (innovatsion) – ilg’or texnologiyalar, yangiliklar,
mahsulotlar va xizmatlar.
Ushbu ikki xil loyiha o’rtasida muhim farqlar mavjud bo’lib bular
quyidagilar hisoblanadi:
sanoat ob‘ektlariga kapital qo’yilmalar haqidagi mavjud moliyaviy
axborotlarni mavjudligi;

innovatsion ilmiy-texnik loyihalar mavhumlikning yuqori darajasiga ega
bo’lib moliyaviy yo’qotishlar sababli to’xtatilib qo’yilishi mumkin;
ilmiy-texnik loyihalarda axborot investitsiyaviy loyihalarga qaraganda
ko’proq cheklanganligi va mos emasligi bilan farq qiladi. Bu esa mustaqil
ekspertlarning loyihalarini baholash bo’yicha fikrlarini korrelyasiyalashni
nihoyatda qiyinlashtiradi;
innovatsion loyihalar ko’p mezonliligi va yuqori darajali mavhumliligi
bilangina farq qilmasdan, balki sifatli baholash bo’yicha ham farqlanadi.
―Loyiha tushunchasi bilan bir qatorda, ―innovatsion dastur degan‖ ‖
tushuncha ham mavjud. Bu tushunchalar o’zaro chambarchas bog’langan.
Dastur - bu loyiha shakllaridan biri, dasturlash esa (dasturni
shakllantirish)

loyihalar hayot sikli bosqichlaridan biri bo’lsa-da, ularning xususiyatlari
anchagina farqlanadi, dastur qo’shimcha qator yangi xususiyatlarni
orttiradi.
Iqtisodiyotda innovatsion loyihalarni moliyalashtirish mustaqil
korxonalar, sanoat kompaniyalari, kichik sanoat zonalari, kichik
innovatsion markazlar, innovatsion fondlar, mahalliy boshqaruv idoralari,
xususiy shaxslar va boshqa moliyalashtirish sub‘ektlari tomonidan
amalga oshirilishi mumkin. Ularning barchalari u yoki bu shaklda qayta
ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadilar va innovatsion faoliyatni
rivojlanishida bevosita ishtirok etadilar. Innovatsion loyihalarni
moliyalashtirishning tashkil qilish tamoyillari moliyalashtirish
manbalarining ko’pligi, tizimning alohida elementlarining egiluvchanligi,

innovatsion faoliyatdan moliyaviy qaytarilishni o’sishni ta‘minlashi
lozim. Buning uchun ikkita asosiy shartga amal qilish zarur bo’lib,
davlatning innovatsion, ilmiy-texnik va sanoat siyosatini faollashtirish va
tadbirkorlarni faol investitsion rivojlantirishga o’tishga tayyorligi
hisoblanadi.
Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish tizimi mulkchilik turi,
markazlashtirilganlik darajasi, mulk egalarining darajasi va
moliyalashtirish shakllari bilan farqlanuvchi shakllar va manbalarning
o’zaro hamkorligiga bog’liq bo’ladi.
Mulkchilik turlariga ko’ra innovatsion loyihalarni moliyalashtirish
manbalari quyidagilarga bo’linadi (2-rasm):

davlat investitsion resurslari (byudjet mablag’lari, byudjetdan tashqari
fondlar, davlat tomonidan qarz olish, aksiyalar paketlari, davlat
tasarrufidagi mulk);

tijorat va notijorat xarakteriga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub‘ektlar
hamda jismoniy shakllarining investitsion moliyaviy resurslari.
davlat investitsion resurslari (byudjet mablag lari, byudjetdan tashqariʻ
fondlar, davlat tomonidan qarz olish, aksiyalar paketlari, davlat
tasarrufidagi mulk va boshqalar)
tijorat va notijorat xarakteriga ega bo lgan xo jalik yurituvchi
ʻ ʻ
subyektlar hamda jismoniy shakllarining investitsion moliyaviy resurslari
Bular qatoriga sug’urta kompaniyalari, investitsion fondlar va
kompaniyalar, nodavlat nafaqa fondlarining investitsion resurslari va
boshqa sub‘ektlarni ham kiritish mumkin bo’ladi. Korxonalarga tegishli
shaxsiy mablag’lari, tijorat banklari va boshqa kredit korxonalari hamda
hukumat tomonidan maxsus vakil qilingan investitsion banklarning kredit
resurslarini ham kiritish mumkin.
Innovatsion loyihalarni davlat darajasida moliyalashtirish manbalari
quyidagilarni kiritish mumkin. Davlatga tegishli byudjet va byudjetdan
tashqari fondlar, bank kreditlari va sug’urta tizimlari bo’yicha ―jalb
qilingan mablag’lar, davlatning tashqi (xalqaro qarz olish) va ichki qarzi
‖
(davlat obligatsiya va boshqa ziyomlari) ko’rinishidagi qarz mablag’larini
hisobidan amalga oshirish mumkin.

Innovatsion loyihalarni davlat darajasida moliyalashtirish manbalari
Byudjetdan mablag’ ajratilishi innovatsion loyihalarni moliyalashtirish
faoliyatning har xil shakllarining muhim moliyaviy manbalari
bo’ladi.Bular hisobidan maqsadli innovatsion dasturlar, davlatning
ustuvor innovatsion loyihalari bajariladi.Innovatsion dastur loyihalarning
(multiloyiha va megaloyihalar) murakkab kombinatsiyasi bo’lib,
boshqaruv ob‘ekti sifatida alohida loyihadan yoki o’zaro bir-biri bilan
juda zaif bog’langan, korxona yoki uning ijrochilari tomonidan
bajariladigan loyihalardan juda kuchli farq qiladi. Dasturni faqat yirik
korxonalar birlashmasi, masalan, MSG (moliyaviy sanot guruhlari), yirik
koorporatsiyalar konsorsiumi, mintaqa yoki megapolis, federal organlar
amalga oshirishi mumkin. Innovatsion dasturlarni shakllantirish va
amalga oshirishga ko’plab misollar mavjud.
Innovatsion loyiha portfelini shakllantirish bosqichma-bosqich amalga
oshiriladi:
1.
Innovatsion loyihalarni dastlabki tanlash.
Bosqichning maqsadi – taqdim etilgan innovatsion loyihalarni
umumlashtirilgan tahlildan o’tkazish va baholash. Ushbu bosqich
quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:
innovatsiyalarni amalga oshirishning korxonaning asosiy muammolari
echimini taklif eta oladigan asosiy yo’nalishlarini belgilash;
ajratib olingan yo’nalishlar bo’yicha ekspertizalar olib borish uchun

loyihalarni taqsimlash;
ekspertizaning ishchi usulini ishlab chiqish;
ekspert guruhlar ishini tashkil qilish (marketing bo’limi va boshqa
bo’linmalardan mutaxassislarni jalb etgan holda);
hisob-kitoblar va ekspertizalar natijalari bo’yicha loyihalarga dastlabki
baho berish;
istiqboli yo’q loyihalarni chiqarib tashlash.
Mazkur bosqichda loyiha bitta eng muhim mezon (masalan, iqtisodiy
samaradorlik mezoni) bo’yicha tanlanadi, bunda baholash parametri past
bo’lgan loyihalarni chiqarib tashlashdan iborat oddiy qoidadan
foydalaniladi.
1.
Ustuvor (boshlang’ich) yo’nalishlar bo’yicha portfelni shakllantirish.
Bosqichning maqsadi – loyihalarni ustuvorliklar bo’yicha puxta tahlil
qilish va taqsimlash. Bu erda quyidagi bosqichlar ko’zda tutiladi:
innovatsion loyihalarni bir nechta mezonlar (3-5ta) bo’yicha tahlil qilish;
loyihalarning ustuvorlik darajasini aniqlash; loyihalarni ustuvorlik
darajalari bo’yicha taqsimlash.
Barcha loyihalar tegishli shkala bo’yicha, masalan, ―past , ―o’rtadan‖
past , ―o’rtadan yuqori , ―yuqori baho bilan baholanadi.
‖ ‖ ‖
―O’rtadan yuqori yoki ―yuqori baho olmagan loyihalar dastlabki
‖ ‖
tanlov bosqichidayoq chiqarib tashlanadi va rad etilgan deb hisoblanadi.
Qolgan loyihalar ustuvorlik darajasi (sinfi) bo’yicha taqsimlanadi:
ustuvor loyihalar – bu umumiy samarasi (natijalarsarf-xarajatlar) 70 – 80
%dan kam bo’lmaydigan loyihalardir;
ustuvor loyihalarning birinchi 20-30 foizi o’ta ustuvor loyihalar
hisoblanadi.
1.
Moliyaviy va boshqa resurslarni innovatsiyalar portfeli ichida taqsimlash.
Bunda ―xarajatlar-samaradorlik sxemasiga asoslangan qaror qabul
‖
qilish qoidasidan foydalaniladi. Birinchi navbatda, naqd pul mablag’lari
iqtisodiy samaradorligi maksimal darajaga (ustuvorlik darajasiga) ega
bo’lgan loyihaga ajratiladi.
Jahon amaliyotida ―xarajatlar-samaradorlik ni tahlil qilish barcha
‖
moliyani taqsimlash mexanizmlari uchun majburiy jarayondir. Buni shu
bilan izohlash mumkinki, ushbu qoidani amaliy qo’llash qanchalik oson
bo’lmasin, u quyidagilarga erishish imkonini beradigan loyihalar
portfelini ta‘minlaydi:
o
berilgan cheklangan mablag’lar doirasida maksimal mumkin bo’lgan
samaradorlik;

o
talab etilgan natija va samaradorlik darajasiga eng minimal sarf-
xarajatlarni o’z ichiga oladi.
Korxonada shunday vaziyat yuzaga kelishi mumkinki, innovatsion
loyihalarni amalga oshirishga innovatsion mablag’larning etarli emasligi
to’sqinlik qiladi.
Bunday holda qo’shimcha investorlarni hamda xususiy moliyaviy
mablag’larni izlab topish yoki mavjud innovatsion loyihalar portfelini
o’zgartirish zarur bo’ladi.
Loyihalar portfelini aniqlashtirish – loyihalarning bir qismini o’ziga jalb
qilishi ko’proq loyihalar foydasiga hamda investitsion mablag’larning
miqdoriga qarab moliyalashtirish hisoblanadi.
Davlat innovatsion siyosatini amalga oshirishning moliyaviy mexanizmi
butun innovatsion loyihalarni moliyalashtirishni ta‘minlashga qaratilgan
bo’ladi.
Bir qator mualliflar tomonidan taklif qilinayotgan innovatsion loyihalarni
moliyalashtirishda to’g’ridan to’g’ri davlat byudjetidan, moliyasanoat
guruhlari, tijorat banklari, birlashmalar, korxonalar va boshqa xo’jalik
yurituvchi sub‘ektlar ishtirokini faollashtirish talab etiladi. Bu
jarayonlarni amalga oshirishda davlat innovatsion siyosatining rolini
kuchaytirish alohida ahamiyat kasb etadi. Davlat innovatsion loyihalarni
moliyalashtirishning investitsion va ilmiy-texnik dasturlari davlat
tomonidan maqsadli moliyalashtirishning ob‘ekti bo’lishlari kerak.
Innovatsion loyihalarni korxonalar darajasida moliyalashtirish manbalari
Innovatsion loyihalarni korxonalar darajasida moliyalashtirish manbalari
quyidagilarga bo’linadi (4-rasm):
4-rasm: Innovatsion loyihalarni korxonalar darajasida
moliyalashtirish manbalari.
korxonani shaxsiy mablag’lar, foyda, ammortizatsion ajratmalar,
sug’urtali to’lovlar, nomoddiy aktivlarning jalb qilinmagan ortiqchalari,
asosiy va aylanma mablag’lar;
jalb qilingan mablag’lar, aksiyalarni sotishdan olingan mablag’lar hamda
badallar, maqsadli tushumlar va boshqalar;
har-har xil turdagi byudjet, bank va tijorat kreditlari ko’rinishdagi qarz
mablag’lari va hakozalar.
Innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida innovatsion loyihalarni
moliyalashtirishda investitsion va moliyaviy resurslarni qidirib topish
muhim omil hisoblanadi. Buning natijasida intelektual bozor, oliy ta‘lim
muassasalarida innovatsiyalarni tijoratlashtirish bo’limlari, innovatsion
biznes markazlari, novatorlik korxonalari, ilmiy xodimlardan tashkil

topgan har xil uyushmalar, sanoat firmalarining innovatsion bo’linmalari
shakllantiriladi.
Intelektual bozor talabi – ishlab chiqarishda qo’shilga qiymatni o’sishi,
aqliy mulkni himoyalash va innovatsion infratuzilmani shakllantirish
bo’yicha tashkiliy-huquqiy bazasini yaratish zarur. Innovatsion bozorni
samarali faoliyat yuritish bevosita raqobat muhitini ta‘minlash va fandagi
yakka hokimlikka faol qarshilik ko’rsatishini ko’zda tutadi. Yakunlangan
ishlab chiqarishlarni tijoratlashtirish, ijara, lizing, va boshqa bozor
qurollari hisobiga ilmiyishlab chiqarish infratuzilmasidan to’liqroq
foydalanishga yordam beradi.
Bozor munosabatlarini rivojlanishi bilan xatarli (venchurli) sarmoyalar
fondlarini innovatsion loyihalarni moliyalashtirishga yo’naltirish uchun
sharoitlar vujudga keladi. Jahon amaliyotida asosiy sarmoyadagi
innovatsion loyihalarni moliyalashtirish uchun qarz mablag’lari, ayniqsa
bank kreditlari keng qo’llaniladilar. Innovatsion loyihalarni
moliyalashtirishning eng keng tarqalgan shakllaridan biri aksiyalar va
obligatsiyalarni bosib chiqarish hamda ulushli yoki qarzli turdagi
emissiya (bosib chiqarish)dir.
Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish jarayonlarni takomillashtirishda
turli infratuzilmalarga birlashgan moliya-sanoat guruhlari, konsorsiumlar,
strategik al‘yanslar hamda loyihaviy moliyalashtirish va venchurli
fondlarga alohida e‘tibor qaratish kerak.
Innovatsion loyihalarning samaradorligini oshirish uchun yirik
kompaniyalarga innovatsion axborotlarni kelib tushishi uchun axborot
vositalaridan foydalanish va norasmiy korxonalarga murojaat qilashiga
zaruriy sharoitlarni yaratish lozim.
Innovatsion loyihaviy moliyalashtirish jarayonida innovatsion fondlar,
ixtisoslashtirilgan moliya kompaniyalari, xalqaro moliyaviy korxonalar,
sug’urta va lizing kompaniyalarini yangilik kiritish bo’yicha institutsional
tuzilmasining shakllantirish muhim hisoblanadi. Ammo, tijorat banklari,
shu jumladan ixtisoslashgan investitsion va innovatsion banklar
kreditlarning asosiy manbalari bo’ladilar.
Jahon amaliyotida qabul qilingan innovatsion faoliyatni
moliyalashtirishning asosiy tashkiliy shakllari berilgan (5.3.1-jadval).
2-jadval
Innovatsion loyihalarni moliyalashtirishning tashkiliy shakllari
Shakl Ehtimol bo’lgan
sarmoyadorlar Qarz
mabag’larini
oluvchilar SHakllardan
foydalanishning
afzalliklari SHakllardan
foydalanishning
murakkabligi

Difitsitli
moliyalashtirish Xorijiy
davlatlar,
xalqaro
moliyaviy
institutlar,
O’zbekiston
Respublikasi
korxonalari Hukumat Innovatsiyalar
ni davlat
tomonidan
tartibga solinishi
va nazorat
qilinishi Moliyalashtirishni
nomaqsadiy
xarakteri tashqi va
ichki davlat
qarzlarining
o’sishi.
Byudjetning
xarajat qismini
ko’paytirish
Aksiyadorlik
(korporativ)
usulida
moliyalashtirish Tijorat banklari
Koorporatsiya
va korxonalar Koorporatsiya
(korxonalarda
investitsiyadan
foydalanish
variant
belgisi) Faqat qimmatbaho
qog’ozlar
bozorida ishlashi.
Sarmoyador
xatarining yuqori
darajasi
Loyihani
moliyalashtirish Xukumatlar,
Xalqaro
moliyaviy
institutlar,
Tijorat banklari,
Mamlakat
korxonalari,
Xorijiy
sarmoyadorlar,
Institutsional
sarmoyadorlar Innovatsion
loyihalar Moliyalashtiri
shni maqsadli
xarakteri.
Xatarlarning
taqsimlanishi.
Davlat ishtirokchi
moliyaviy
muassasalarni
kafolati.
Nazoratni yuqori
darajasi Investitsion
muhitga bog’liq
kredit
xatarlarining
yuqori darajasi.
Beqaror
qonunchilik va
soliq tartibi
Venchurli fondlar orqali innovatsion loyihalarni moliyalashtirish
yangiliklar bo’yicha mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan bo’lib,
qoidaga ko’ra, pioner (birinchi) sohalardagi yuqori ishga doir faollik bilan
bog’langan. Bunday holatlarni yirik firmalar faoliyatida kuzatishimiz
mumkin. Masalan, Kaliforniyadagi Silikon vodiysida venchurli fondlar
orqali innovatsion loyihalarni moliyalashtirish natijasida yuqori
texnologiyalarni ishlab chiqilishi va tatbiq etilishi bunga misol bo’lishi
mumkin.
Innovatsion loyihalarni moliyalashtirishni samarali boshqaruvning
ustuvor maqsadlari innovatsion faoliyatni faollashtirish asosida yangi
texnologiyalar va tovarlar bozori tomoniga faol harakatlantirish, iqtisodiy
taraqqiy etish va yangi bozorlarga bostirib kirishni faol o’sishi uchun

ishlab chiqarishni yanada ixtisoslashtirish va har tomonlama rivojlantirish
imkoniyatlaridan foydalanishdan iboratdir.
Iqtisodiyotda innovatsion klasterlarni shakllantirish zarurati
Hozirgi kunda viloyatlarda ko’plab fundamental tadqiqotlar va texnologik
ishlar, ilmiy-ishlab chiqarish bazasi, intelektual kadrlar mavjud. Ammo,
olib boriladigan tahlillar shuni ko’rsatib turibdiki, etarli innovatsion
salohiyat bo’lsa ham yangi taraqqiy etgan texnologiyalar sust ravishda
tadbiq etmoqda. Innovatsion faoliyat sub‘ektlariga marketing, axborot,
huquqiy va boshqa ko’mak beradigan innovatsion infratuzilmalar sust
tashkil etilmoqda. SHuningdek, innovatsion sohaning holati, innovatsion
mahsulot va xizmatlarga bo’lgan talab va taklif to’g’risida axborot bazasi
lozim darajada rivojini topmagan, bu esa innovatsiya bozorining
rivojlanishiga to’sqinlik qiladi.
Innovatsion marketing ilmiy-texnik va yangi g’oya, ishlama va
texnologiyalarni hamda yaratilgan intellektual mulkni chuqur va har
tomonlama o’rganib uning natijalarini zudlik bilan ishlab chiqarishga
transfera qilish. Innovatsion marketing resurslari zamonaviy ilmiy-texnik
axborotlar hisoblanib, ular iqtisodiy qimmat turadigan iste‘mol bozori
hisoblanadi. Ularni qidirish, tanlash, maqsadga yo’naltirilgan ishlarni
rejalashtirish, amalga oshirish va bular orqali o’z biznesini tashkil etish
lozim bo’ladi.
Innovatsion marketingni asosiy o’rganadigan yo’nalishlari iqtisodiy,
tashkiliy, boshqaruv, sotsial, psixologik, huquqiy faktorlari innovatsion
jarayonlarga o’z ta‘sirini ko’rsatadi:


ishlab chiqarish korxonalardagi innovatsion guruhlarni ishlari tezlik bilan
tarqalishi innovatsion texnologik bilimlarni yuksalishiga, raqobatbardosh
bosimlarni boshqa klaster bo’limlarga o’tib korxona faoliyatini iqtisodiy
o’sishiga olib keladi;

yangi bilimlarni va texnologiyalarni tezlik bilan rag’batlantirilishi ishlab
chiqarishda bo’limlarni shakllantirishga sababbo’ladi.
Oxirgi o’n yilliklar davrida yuqori ishlab chiqarish quvvatlariga ega
bo’lgan davlatlarda klaster strategiyalari rivojlanib bormoqda. Bu esa
dunyo ilm-faniga yangi g’oyalarni va ishlamalarni yaratish bo’yicha katta
saboq bo’lmoqda. Shuning uchun bugungi kunda ishlab chiqariladigan
tovarlarni sifat ko’rsatkichlari darajasini oshirishda zamonaviy yangi
nanotexnologiyalar, asbob uskunalar, laboratoriyalar uchun aniqlikni va
tezlikni oshirish uchun yangi usullari mavjud. Klasterlar asosan yuqori
bilim darajasi, talablariga raqobatbardoshlik mezonlariga javob beradigan
markazlarda tashkil topmoqda. Hozirgi vaqtda klaster talablari bo’yicha
olib borilayotgan ko’p ishlar iqtisodiy tomondan rivojlangan davlatlarda
kuzatilmoqda. Klaster asosan yangi g’oyali ilm-fan yutuqlarini har
tomonlama mutaxassislar ishtirokida tashkil etilishi mumkin bo’lgan
texnologiyalar va texnikalar orqali olingan yangi assortimentdagi
tovarlarni yoki xizmatlarni zudlik bilan ishlab chiqarishga tadbiq
etilishini ta‘minlaydigan, bozor "chuqurligini" yangi talab uchun zarur
bo’lgan raqobatbardosh tovarlar bilan ta‘minlashga yo’naltirilgan va
foydani olishga qaratilgan bo’lishi kerak. Bunday zamonaviy talablarga
javob beradigan ilmiy-tadqiqot ko’rsatkichlari bilan isbotlangan va xalq
xo’jaligida ishlab chiqarishga yo’naltirilgan bunday ishlarni kichik biznes
sub‘ektlarida amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Klaster talablari siyosatini markazida esa har tomonlama o’zaro
faoliyatlar bo’yicha bog’lanish orqali qatnashuvchilarni bir-biriga xizmat
yuzasidan bo’lgan e‘tibori va sadoqati birgalikda bajarilayotgan ishlarni
tez va muvaffaqiyatli bo’lishini ta‘minlaydi. Klaster sistemasini tashkil
etishda kichik va katta ishlab chiqarish korxonalar orasidagi gorizantal
bog’lanish esa bozorda bir guruhga oid tovarlarni zamonaviy talablariga
mosligini ta‘minlaydi. Zamonaviy klasterlar, odatda bir yo’nalishga
yo’naltirilgan bir qancha ishlab chiqarish bo’laklaridagi shu sohaga
tegishli bo’lgan firmalarni maqsadga yo’naltirilgan zanjirni bo’laklari
hisoblanib doimo ular ma‘lum bir mahsulotlar yaratishga ixtisoslashgan
bo’ladi.
Innovatsion texnologiyani xalq xo’jaligiga tadbiq qilishda iqtisodiy
samaradorlikni quyidagi usullarda baholash mumkin:

yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish uchun uning iqtisodiy va
ijtimoiy samaradorligni aniqlash;
yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish asosida ishlab chiqarishida
yuqori ko’rsatkichlarga erishish uchun texnik chora- tadbirlarning qaysi
biri foydali ekanligini aniqlash zarur.
Fan-texnika taraqqiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi
uslubiy qo’llanmalarda izohlab berilgan.
Unga ko’ra quyilagilarga e‘tibor qaratilgan:
- kapital qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo’yicha
namunali metodika;
- xalq xo’jaligida yangi texnika, ixtirochilik va ratsionalizatorlik
tavsiflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash
metodikasi;
- korxonalar va ishlab chiqarish birlashmalari boshqaruvining
avtomatlashtirilgan tizimining iqtisodiy samaradorligini hisoblash
metodikasi;
- boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi samaradorligini;
- mehnatni ilmiy tashkil etish, ya‘ni MIT bo’yicha tadbir-choralarning
iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi;
- atrof-muhitni muhofaza etish bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish
uchun sarflangan xarajatlarning iqtisodiy samarasini aniqlash uchun
vaqtinchalik metodika.
Zamonaviy fan va texnologiya tobora raqobatli bozor kurashiga jalb qilib
borilmoqda. Fundamental bilimlar va ularning yakuniy mahsuli ilmiy
texnik mahsulot hozirgi iqtisodiyotning globallashuvi sharoitlarida
davlatlarning geosiyosiy manfaatlarini amalga oshirishning muhim
omiliga aylanmoqda.
Aholining turmush farovonligi o’sishi, mamlakatning iqtisodiy o’sish
sur‘ati, ta‘lim, fan va madaniyatning rivojlanishi, mudofaa qobiliyati
bevosita yuqori texnologiyali kompleksni tarkibiy va texnologik jihatdan
qayta tuzishga bog’liq bo’lmoqda. Bu sohada yuqori malakali ilmiy,
tadqiqotchi va muhandis kadrlar salohiyati katta rol o’ynaydi.
Respublikaning ilmiy-innovatsion sohadagi hozirgi holati xo’jalik
aylanmasi ilmiy-texnik faoliyatning natijalarini jalb qilish bo’yicha davlat
siyosatining asosiy yo’nalishlari talablarga mos kelmaydi. Amaldagi
holat fan va texnologiyalarni rivojlantirishda yangi ustuvorliklarni
rivojlantirishda yangi ustuvorliklarni ishlab chiqishni talab etadi.
Innovatsion jarayonlarni rivojlantirish mavjud ehtiyojlar qondirishga
qaratilgan bo’lishi lozim. Bular quyidagilarni o’z ichiga oladi:
jamoat ishlab chiqarish tarkibini o’zgartiruvchi va uning samaradorligini
oshiruvchi texnik va boshqa yangiliklarning moddiy ne‘matlarga tezkor
o’zgartirishni ta‘minlash maqsadida innovatsion jarayonlarning tashkiliy
mexanizmlarini takomillashtirish;

ilmiy-texnik rivojlantirish bo’yicha ustuvor yo’nalishlarni asoslagan
tartibda tanlab olish va resurslardan foydalanish ustuvorliklari bilan
muvofiq halda ularni oqilona ta‘qsimlash;
innovatsion faoliyatni rivojlantirish markazlari, ilmiy korxona va
muassasalardagi rolini kuchaytirish;
ilmiy-innovatsion salohiyatni―fan-ta‘lim-ishlab chiqarish o’rtasidagi‖
aloqalarni rivojlantirishni kuchaytirish;
mahsulot raqobatbardoshligini oshirish;
iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni ta‘minlash maqsadida ishlab
chiqarishda fundamental va amaliy tadqiqotlar natijalarini o’zlashtirish;
bozor konyukturasini dinamikasini hisobga olgan holda innovatsion
jarayonlarni tahlil qilish va prognozlash;
barqarorlashtirish va texnologik inqirozdan chiqishga ko’maklashuvchi
yangiliklarni yaratish va ulardan foydalanish bo’yicha innovatsion
faoliyatni faollashtirish yo’li bilan etakchi ishlab chiqarish tarmoqlarini
texnik va texnologik jihatdan tubdan yangilash;
iqtisodiyotning real sektorida raqobatbardoshli, murakkab texnologik
jarayonlarni boshqarishni avtomatlashtirish sohasidagi mahsulotlarni
chiqarishga ko’maklashuvchi innovatsion texnologiyalardan ishlab
chiqarishda foydalanish;
chet ellik hamkorlar bilan mahalliy ilmga oid mahsulotlarni chiqarishni
tashkil etish va ularni ichki va tashqi bozorlarda sotish bo’yicha qo’shma
korxonalarni tashkil etish uchun sharoitlarni yaratib berishni ko’zda
tutuvchi tashqi iqtisodiy qo’llab-quvvatlashni faollashtirish zarur.
Hozirgi kunda innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun quyidagilarga
e‘tibor qaratish lozim bo’ladi (5-rasm).
Innovatsion faoliyat
Innovatsion faoliyatning maqsad va vazifalarini aniqlash
Innovatsion faolllashtirish bo‘yicha chora- tadbirlar
Ilmiy-texnik sohasidakichik innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish
muammolari bo‘yicha qonunchilik tashabbuskor loyihalarni ishlab
chiqish
Innovatsion loyihalar bo‘yicha intellektual mulkchilikni himoya
qilish, intellektual mulkchilik sohasida yagona patent-litsenzion siyosatni
shakllantirish bo‘yicha huquqiy- me‘yoriy hujjatlarni ishlab chiqish
Innovatsion- investitsion infratuzilmalari to‘g‘risidagi qonun
loyihasini ishlab chiqish
Mintaqaviy axborotlashtiris hni rivojlantirishni ta‘minlash bo‘yicha
qonun osti hujjatlarni ishlab chiqish

Foydalanilgan adabiyotlar ro„yxati Asosiy adabiyotlar
1. Salixov S.A. va boshqalar. Innovatsion faoliyatni boshqarish.
Darslik. Toshkent ―Iqtisodiyot , 2013 yil. ‖
2. Ergashxodjaev SH. Innovatsion marketing. Darslik. Toshkent
―CHo’lpon , 2014 yil.
‖
3. Akabirova D.N.Innovatsionnaya strategiya. Uchebnoe posobie.
ToshkentIqtisodiyot, 2011.

4. Ishmuhamedov A. E. Innovatsion strategiya. O’quv qo’llanma.
Toshkent, TDIU, 2007.
Internet saytlari
5. http://www.mineconomy.uz (O’zbekiston Respublikasi
Iqtisodiyot vazirligi)
6. http://www.mehnat.uz (O’zbekiston Respublikasi Mehnat va
aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi)
7. http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi)
8. http://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika
qo’mitasi)

Innovatsion iqtisodiyotni samarali boshqarish va uni moliyalashtirish

Sotib olish