Innovatsion menejment - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	70000UZS
Hajmi	556.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	25 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

72 Sotish

Innovatsion menejment

Sotib olish

Mavzu: Innovatsion menejment
Mundarija:
KIRISH…………………………………………………………………………....3
I BOB. INNOVATSION MENEJMENTNING NAZARIY ASOSLARI……..3
1. 1. Innovatsion menejmentning asosiy tushunchalari…………………..3
1. 2. Innovatsion menejmentning mohiyati, maqsadi va vazifalari ….…11
1.3. Xorijda innovatsion menejmentning tashkil etilishi………………..15
II . BOB.KORXONADA INNOVATSION MENEJMENT
SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING AMALIY YO’LLARI… …...……29
2 .1. Korxonada mahsulot sifatini oshirishning innovatsion usullarini
joriy etish……………………………………………………………………..…..29
2.2.Iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda innovatsion usullardan
foydalanish……………………………………………………………………….33
XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………………………….37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO  YXATI………………………….39
2

KIRISH
“Xalqimiz dunyoqarashida innovatsiya
muhitini yaratish – eng muhim
vazifamiz 1
”
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev.
Mamlakatimiz korxonalarida innovatsion faoliyatni rivojlantirish, uning
samaradorligini xalqaro standartlar darajasida baholashning zamonaviy usullarini
ishlab chiqish, ushbu faoliyatni qo‘llab - quvvatlash mexanizmini yanada
takomillashtirish zarurati, iqtisodiy o‘sish innovatsiyaga bog‘liq ekan, bunda yangi
ilmiy bilimlarni yaratishning tadqiqiy jarayoni modellari va yangi intellektual
mahsulotlarning paydo bo‘lishi mustahkam o‘rin egallaydi. Shu nuqtai nazardan
innovatsion menejment institutsional ahamiyat kasb etadi va uning tushunchasiga
ham innovatsion sohaning tuzilmaviy rasmiylashtirishni, ham ixtisoslashgan
boshqaruv organlaridan iborat bo‘lgan innovatsiyalarni boshqarish tizimini
kiritishni va qarorlar qabul qilish vakolatlari berilgan hamda innovatsion faoliyat
natijalari uchun javobgar bo‘ladigan maxsus menejerlar instituti bo‘lishini nazarda
tutadi. Bu maqsadlarga erishish uchun innovatsion jarayonlarni boshqarish
bo‘yicha malakali xodimlar tayyorlash hozirgi davrda dolzarbdir.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi shundaki, hozirgi tez sur’atlar bilan
rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday korxona bozordagi o‘z
o‘rnini yo‘qotmaslik, yanada yuqori o‘rinlarni va peshqadamlikni qo‘lga kiritish
uchun, foyda miqdorini oshirib borishi uchun albatta o‘z faoliyatida yangiliklarni
amalga oshirishi zarur. Chunki doimiy bir xil harakatda yurgan korxona va
tashkilotlar o‘z o‘rnini doimiy izlanishda bo‘lgan, bozorga o‘zgacha nigoh bilan
qaraydigan, o‘zining ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish faoliyatiga ilmiy-
texnik yutuqlarni tatbiq etgan, zamon talabiga, iste’molchilar talabiga mos bo‘lgan
mahsulotlar ishlab chiqaradigan korxonlarga bo‘shatib berishmoqda. Bunga misol
1
O  zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Toshkentdagi Talabalar shaharchasida quriladigan
Innovatsiyalarni tatbiq etish ilmiy-amaliy markazi loyihasi bilan tanishish chog  idagi nutqidan, 02.12.2017
3

tariqasida “Tesla” kompaniyasini misol qilish mumkin. “Tesla” kompaniyasi
o‘zining zamon talabiga mos, atrof-muhitga zarar keltirmaydigan, ixcham, qulay
elektromobillari bilan qisqa muddat ichida jahon bozorini egalladi. Buning
barchasiga esa kompaniya innovatsion loyihalarga bo‘lgan yuqori darajadagi
e’tibori orqali erishdi. Shunday ekan, hozirda o‘z faoliyatiga innovatsiya
kiritmagan va kiritmaydigan har qanday korxona inqirozga yuz tutishi aniq.
Innovatsion loyihalarni o‘rganish, ularni amalda muvaffaqiyatli tatbiq etish va
ularni amalga oshira oladigan yetuk menejerlarni, novatorlarni tayyorlash hozirgi
zamon talabidir.
Kurs ishining maqsadi - Innovatsion menejmentning nazariy masalalarini
aks ettirishdan iborat. Innovatsion menejmentni boshqarishni tashkil etish
samaradorligini tahlil qilish asosida uni takomillashtirish yo’llarini belgilash.
Kurs ishi quyidagi vazifalarni o’z ichiga oladi:
1. Innovatsion menejmentning nazariy asoslarini ko’rib chiqish, uning asosiy
vazifalarini aniqlash;
2. Innovatsion menejmentning asosiy tamoyillari va usullarini ko’rib chiqish;
3. o’rganish ob’ekti - Innovatsion menejment tizimini o’rganish;
4. Innovatsion menejment faoliyatining ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlash;
5. Innovatsion menejmentni boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlarini
ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti - Innovatsion menejmentda boshqarish
tizimi.
Kurs ishining tuzilishi : ish kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. INNOVATSION MENEJMENTNING NAZARIY ASOSLARI.
1. 1. Innovatsion menejmentning asosiy tushunchalari.
“Innovatsiya” so‘zi yangi joriy etilgan yoki yangilik so‘zlarining sinonimi
bo‘lib, ular bilan bir qatorda ishlatilishi mumkin. Stiv Djobs aytganidek: “Rahbar
oddiy ishchidan innovatsion g‘oyasi bilan farq qilib turadi 2
”. Innovatsiyalarni
biznesdagi o‘rni haqida SAS tashkiloti boshlig‘i Djeyms Gudnayt shunday deydi:
“Biznesning oltin baliqchasi - bu innovatsiyalardir 3
”. Adabiyotlarda
innovatsiyaning mohiyatini ta‘riflashga bir necha xil yondashuvlarni uchratish
mumkin. Ular orasida ikki nuqtai nazar kengroq tarqalgan. Birinchisida
yangilikning joriy etilishi ijodiy jarayonning yangi mahsulot (texnika),
texnologiya, uslub va h.k. ko‘rinishidagi natijasi sifatida, ikkinchisida esa
amaldagilarning o‘rniga yangi mahsulot, element, yondashuv, tamoyillarni joriy
etish jarayoni sifatida talqin qilinadi.
Bizga innovatsiyani ijodiy jarayonning yaratilgan yoki joriy etilgan yangi
iste‘mol qiymatlari ko‘rinishidagi natijasi sifatida ta‘riflagan ma‘qulroq. Ushbu
yangi qiymatlarning qo‘llanilishi ulardan foydalanuvchi shaxs yoki tashkilotlardan
faoliyat va ko‘nikmalarning odatiy stereotiplarini o‘zgartirishlarini taqozo etadi.
Bozorga xos xo‘jalik yuritish sharoitida innovatsiyaning eng muhim belgisi uning
iste‘mol xususiyatlarining yangiligidan iborat bo‘lishi kerak. Texnik jihatdan
yangiligi esa ikkincha darajali rol o‘ynaydi. Shunday qilib, innovatsiya tushunchasi
yangi mahsulot yoki xizmatga, ularni ishlab chiqarish usuliga, tashkiliy, moliyaviy,
ilmiy tadqiqot va boshqa sohalardagi yangiliklar, xarajatlarning tejalishi yoki
shunday tejash uchun sharoit yaratuvchi har qanday takomillashtirishga
taalluqlidir. Innovatsiya ishlab chiqarish faoliyati jarayonini, ilm-fan, madaniyat,
ta‘lim sohasida, jamiyat faoliyatining boshqa jabhalaridagi iqtisodiy, huquqiy va
ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirishga qaratilgan ilmiy - tadqiqot natijalari va
ishlanmalardan foydalanish natijasida vujudga keladi.
2
Journal Business’eek , 25 march 2010
3
Djek Traut, El Rays «Botton – up Marketing», 2012 – p. 137.
5

Mazkur atama har xil kontekstlarda turlicha ma‘no kasb etishi mumkin, ular
o‘lchash va tahlilning aniq maqsadlaridan kelib chiqqan holda tanlab olinadi.
Innovatsiya - bu innovatsion faoliyatning bozorda sotilayotgan yangi yoki
takomillashtirilgan mahsulot, amaliy faoliyatda foydalanilayotgan yangi yoki
takomillashtirilgan texnologik jarayon ko‘rinishida ro‘yobga chiqarilgan pirovard
natijasidir 4
.
Shunday qilib innovatsiyaning pirovard natijasi tijoriy muvaffaqiyat
hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsiyalarni tizimli tavsiflash
uslubiyati xalqaro standartlarga asoslangan bo‘lib, ular bo‘yicha tavsiyalar 1992 yil
Oslo shahrida qabul qilingan. “Oslo qo‘llanmasi” nomi shundan olingan.
Ular texnologik innovatsiyalarga nisbatan qo‘llash uchun ishlab chiqilgan
bo‘lib, yangi mahsulot hamda jarayonlarni, shuningdek ulardagi ahamiyatli
texnologik o‘zgarishlarni qamrab oladi. Innovatsiya bozorda yoki ishlab chiqarish
jarayonida joriy etilgan bo‘lsagina amalga oshgan hisoblanadi.
1-jadval.
Innovatsiyalar klassifikatsiyasi
Innovatsiyalar
Mahsulotli Jarayonli boshqaruv
Texnik Ma’muriy
Firma ichidagi boshqaruv
texnologiyalari Tashkiliy innovatsiyalar
Firmalararo
Yuqoridagi jadvalda innovatsiyalarning umumiy tarzda klassifikatsiyalanishi
aks ettirilgan.
4
G.Xamdamova, O.Astanakulov, A.Matchanov, “Innovatsion Menejment” darslik, Toshkent-2018, 10-16 b
6

Shunga muvofiq rossiyalik olimlar I.B.Gurkov va V.S.Tubalov quyidagi
innovatsiyalar klassifikatsiyasini taklif etmoqdalar: mahsulotga tegishli va
jarayonga tegishli texnologik innovatsiyalar.
Mahsulotli innovatsiyalar yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlarning
joriy etilishini qamrab oladi.
Jarayonli innovatsiyalar - bu yangi yoki ancha takomillashtirilgan
mahsulotni o‘zlashtirish, uni ishlab chiqarishni tashkil etishdir. Bunday
mahsulotlarni mavjud uskunalardan, qo‘llanilayotgan ishlab chiqarish uslubidan
foydalangan holda yaratib bo‘lmaydi 5
.
Amerikacha va yaponcha innovatsiya tizimlari o‘rtasidagi farqlarni e‘tirof
etish lozim: AQSh da barcha innovatsiyalarning 1/3 qismi jarayonli, 2/3 qismi esa
mahsulotli innovatsiyalarga tegishli, Yaponiyada esa teskari nisbatdadir.
Umumqabul qilingan ta‘riflarni besh xil asosiy yondashuv bo‘yicha tasniflash
mumkin:
1-chizma.
Innovatsiyalarni aniqlashning asosiy yo’nalishlari
 ob’ekt bo‘yicha (mamlakatimizdagi adabiyotlarda ta‘riflanuvchi atama
sifatida ko‘p hollarda “yangi joriy etilgan” atamasi qo‘llaniladi);
 jarayonli;
 ob’ektli – utilitar;
 jarayonli – utilitar;
 jarayonli-moliyaviy .
5
G.Xamdamova, O.Astanakulov, A.Matchanov, “Innovatsion Menejment” darslik, Toshkent-2018, 10-16 b
7Innovatsiyalarni aniqlashning asosiy yo’nalishlari
Ob’ektli Jarayonli Ob’ektli -
utilitar Jarayonli -
utilitar Jarayonli -
moliyaviy

Obyektliyondashuvningmohiyati shundaki, innovatsiya sifatida obyekt
chiqadi. Fan - texnika taraqqiyoti (FTT) natijalari bo‘lmish yangi texnika,
texnologiyalar shunday obyekt hisoblanadi. Bular orasida bazis innovatsiyalar,
yaxshilovchi innovatsiyalar, psevdo innovatsiyalar farqlantiriladi.
Bazis innovatsiyalar yirik ixtirolarni ro‘yobga chiqaradi hamda texnikaning
yangi avlod va yo‘nalishlarini shakllantirishning asosiga aylanadi.
Yaxshilovchi innovatsiyalar odatda mayda va o‘rta ixtirolarni ro‘yobga
chiqaruvchi, ilmiy-texnikaviy siklning ommalashish va barqaror rivojlanish
bosqichida ko‘proq tarqalgan innovatsiyadir.
Doimiy (ratsionallashtiruvchi) innovatsiyalar texnika va texnologiyalarning
eskirgan avlodlarini qisman yaxshilashga qaratilgan va texnika taraqqiyotini
susaytiruvchi (ular jamiyat uchun yo samara keltiradi, yoki salbiy samara beradi)
innovatsiyalar hisoblanadi.
Mahsulotning qo‘llanish sohasi, funksional xususiyatlari, xossalari,
konstruktiv yoki foydalanilgan materiallar hamda komponentlar (tarkibiy qismlar)
ilgari ishlab chiqarilgan mahsulotlarnikidan ahamiyatli darajada farq qilsa, yangi
mahsulotning joriy qilinishi mahsulotli bazis innovatsiya sifatida ta‘riflanadi.
Bunday innovatsiya mashina va materiallarning yangi avlodlarini o‘zlashtirishga
qaratilgan hamda mutlaqo yangi texnologiyalar yoki mavjud texnologiyalarni
ularni yangicha qo‘llash bilan uyg‘unlashtirishga asoslangan.
Bazis (mutlaqo yangi) innovatsiyalarga svetodiodlar asosidagi
indikatorlarning suyuq kristallardagi indikatorlar bilan yoki bug‘ dvigatelini ichki
yonuv dvigateli bilan almashtirilishini misol tariqasida keltirish mumkin.
Yaxshilovchi innovatsiyalar sifat yoki qiymat xususiyatlari samaraliroq komponent
va materiallardan foydalanish, bir yoki qator texnik quyitizimlar (murakkab
mahsulot bo‘lsa) ning qisman o‘zgartirilishi hisobidan mavjud mahsulotlarni
sezilarli darajada yaxshilanishiga olib keluvchi innovatsiyalarga taalluqlidir.
Mazkur innovatsiya texnika (texnologiya) larning o‘zlashtirilgan avlodlarini
ommalashtirish va takomillashtirishga, mashinalarning yangi modellari va yangi
14 material turlarining yaratilishiga, ishlab chiqarilayotgan tovar (xizmat) larning
8

hamda texnologiyalarning parametrlarini yaxshilanishiga xizmat qiladi. Ichki
yonuv dvigatelining foydali ish koeffitsiyenti (FIK) ni yuksaltirish yoki g‘altakli
magnitofonlardan kassetali magnitofonlarga o‘tish yaxshilovchi innovatsiyalarga
misol bo‘ladi. Ikkala holda ham ushbu tayyor mahsulotlarning birortasi ilgari
ishlab chiqarilmagan.
Jarayonli yondashuv doirasida innovatsiya deganda yangi
qimmatliklartovarlar, texnika, texnologiyalar, tashkiliy shakllar va h.k.larni ishlab
chiqish, ishlab chiqishga joriy etish va tijoratlashtirishni o‘z ichiga oluvchi
majmuaviy jarayon tushuniladi.
“Innovatsiya” atamasini ta‘riflashga obyektli - utilitar yondashuv ikki asosiy
jihat bilan tavsiflanadi.
Birinchidan innovatsiya sifatida obyekt, ya‘ni fan va texnika yutuqlariga
asoslangan, yangi iste‘mol qiymati tushuniladi.
Ikkinchidan yangilikning utilitar tomoniga jamiyat ehtiyojini nafli samara
bilan qondirish qobiliyatiga urg‘u beriladi.
“Innovatsiya” atamasini ta‘riflashga obyektli - utilitar yondashuvdan farq
qilgan holda jarayonli-utilitar yondashuv shundan iboratki, ushbu holda
innovatsiya yangi amaliy vositani yaratish, ommalashtirish va foydalanishning
majmuaviy jarayoni sifatida tavsiflanadi.
Jarayonli - moliyaviy yondashuv doirasida innovatsiya deganda yangiliklarga
investitsiya qilish, yangi texnika va texnologiyalarga, ilmiy tadqiqotlarga mablag‘
kiritish tushuniladi.
“Innovatsiya” atamasi yuqorida keltirilgan barcha ta‘riflarda aniq rasmiy
vaziyatga nisbatan qo‘llagan holda talqin qilinadi. Mazkur yondashuvlarda
innovatsiyaning iqtisodiy mohiyati ochib berilmagan, innovatsiyani iqtisodiy
natijalar nuqtai nazaridan ta‘riflashning aniq mezonlari belgilanmagan. Buning
oqibati o‘laroq har qanday yangilik, jumladan uncha taraqqiy etmagan, samarasiz
yangiliklar ham innovatsiya sifatida talqin qilinishi mumkin. “Innovatsiya”
tushunchasini chuqurroq ochib berish uchun ko‘zda tutilgan maqsadlar va
rivojlanish nuqtai nazaridan tizimli yondashuvni qo‘llash lozim. O‘n to‘rt nafar
9

muallif tomonidan tahlil qilish natijasida innovatsiya tushunchasining mohiyatiga
inson hayoti va faoliyatining har qanday sohasida “Bozorda mavjud ehtiyojni
qondirishga ko‘maklashuvchi va iqtisodiy samara keltiruvchi yangi g‘oyani
ro‘yobga chiqarish jarayoni” sifatida umumlashtiruvchi ta‘rif berilgan.
2-chizma.
Ilmiy investitsion faoliyatning bosqichlari
Innovatsiyaning tovar sifatida o‘ziga xosliklarini ilmiy - texnikaviy natija
olishdagi noaniqlikning yuqori darajada bo‘lishi, moliyalashtirishning alohida
xususiyatga ega bo‘lishi bilan, ya‘ni xarajatlar va natijalar o‘rtasidagi vaqt
jihatidan uzilish yuz berishi tahlikasi bilan, talabning noaniqligi bilan belgilanadi.
Innovatsiyalarda talabning noaniq bo‘lishi tufayli ularning taklifi odatda faol
ogohlantiruvchi rol o‘ynaydi.
Innovatsion korxona (IK) uchun innovatsiyalarga undovchi motivlar ichki va
tashqi motivlarga bo‘linadi. Innovatsion faollik uchun ichki rag‘bat IK
mahsulotining bozordagi raqobatbardoshligini oshirish maqsadida eskirgan
uskunalarni almashtirish zaruratidir.
Bozor munosabatlari yaxshi rivojlanmagan, ayniqsa iqtisodiy inqiroz
sharoitida innovatsiyalar uchun hal qiluvchi rag‘bat davlatning iqtisodiy siyosati
bilan shartlangan tashqi rag‘batdan iborat bo‘ladi.
101 Investitsiyalarni ilmiy izlanish
2 Investitsiyalardan yangilik yaratish
3 Ishlab chiqarishni tashkil qilish

1. 2. Innovatsion menejmentning mohiyati, maqsadi va vazifalari .
Innovatsion menejment iqtisodiyot fanining va kasbiy faoliyatning mustaqil
sohasi bo‘lib, har qanday tashkiliy tuzilmaning moddiy, mehnat va moliyaviy
resurslardan oqilona foydalanish yo‘li bilan innovatsion maqsadga erishishni
shakllantirish va ta‘minlashga qaratilgan.
Nayman Rikover aytishicha: «Yangi mahsulot bozorda birdaniga qabul
qilinmaydi, buning uchun sabr va Menejment kerak» 6
.
Innovatsion menejment funksional menejmentning bir turi hisoblanadi. Uning
bevosita obyekti xalq xo‘jaligining barcha sohalarida amalga oshiriladigan turli -
tuman innovatsion jarayonlardir. Oldingi paragrafdan ko‘rinib turibdiki,
innovatsion jarayonlar yetarli darajada o‘ziga xos, keng ko‘lamli, murakkab va
mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lgan boshqaruv obyektidan iborat bo‘lib, samarali
rivojlanish uchun boshqaruv orqali ta‘sir o‘tkazishning maxsus shakl va
uslublaridan foydalanishni taqozo etadi.
Mamlakat iqtisodiyotini tubdan isloh qilishning hozirgi sharoitida yangiliklar
davlat boshqaruvi organlaridan tortib mayda korxonalargacha bo‘lgan barcha
tuzilmalarning muhim va zarur elementiga, innovatsion menejmentning ilmiy
uslublaridan foydalanish esa mamlakat rivojining, har qanday korxonaning faoliyat
ko‘rsatishi va tijoriy muvaffaqiyatlarining muhim omiliga aylanib qolmoqda.
“Innovatsion menejment” tushunchasining mazmunini kamida uch jihatdan
ko‘rib chiqish mumkin: innovatsiyalarni boshqarish ilmi va san‘ati, faoliyat turi va
innovatsiyalarda boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni hamda
innovatsiyalarni boshqarish apparati (3-chizma).
Faoliyat turi va boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni sifatida
innovatsion menejment IK da innovatsiyalarni boshqarishning umumiy texnologik
sxemasini tashkil qiluvchi amallar to‘plamidan iborat. Ushbu to‘plam boshqaruv
faoliyatining alohida yo‘nalishlaridan tarkib topgan bo‘lib, ular ko‘p hollarda
6
Djek Traut, El Rays «Botton – up Marketing», 2012- p. 137
11

menejmentning funksiyalari (vazifalari) deb yuritiladi. Ularning har biri muayyan
ketma-ketlikda bajariladigan ayrim bosqichlarga bo‘linadi.
3-chizma.
Innovatsion menejmentning uch jihati
Menejmentning har qanday boshqa sohalari uchun ham quyidagilar xos:
maqsadni qo‘yish va strategiyani tanlash, davrning to‘rtta bosqichi:
 rejalashtirish;
 shartlarni belgilash va tashkil qilish;
 ijro etish;
 rahbarlik.
Innovatsion menejmentning bosqichlar quyida chizma shaklida berilgan.
Davrning har bir bosqichida belgilangan vazifalar hal qilinadi.
Birinchi bosqich - rejalashtirish bosqichida - strategiyani amalga oshirish
rejasi tuziladi.
12Innovatsiya
larni
boshqarish
san'ati va
ilmi
Faoliyat turi
va qaror
qabul qilish
jarayoni
Innovatsion
menejment
Innovatsiya
larni
boshqarish
apparati

Ikkinchisida - shartlar va tashkil qilish belgilanadi, ya‘ni innovatsion
davrning har xil pallalarini amalga oshirish uchun resurslarni belgilash, xodimlar
oldiga vazifalarni qo‘yish, ishni tashkil qilish kiradi.
Ijro etish bosqichida tekshirishlar va ishlab chiqishlar bajariladi, reja amalga
oshiriladi.
Rahbarlik bosqichi nazorat va tahliliy harakatlarga tuzatish kiritish va tajriba
to‘plashni ko‘zda tutadi.(1-rasm)
1-rasm.
Innovatsion menejmentning bosqichlar i
Boshqaruv vazifalarining tarkibi innovatsion tizimning darajasiga (butun xalq
xo‘jaligi, sanoat tarmog‘i, IK, alohida innovatsion loyiha yoki xususiy ishlanma)
va uning faoliyat ko‘rsatish sharoitiga ko‘ra reglamentlanishi (chegaralanishi)
mumkin. Har bir boshqaruv vazifasining bajarilishi yoki menejment alohida
funksiyasining amalga oshirilishi qat‘iy ravishda muayyan boshqaruv qarorlarining
qabul qilinishi bilan bog‘liqdir 7
.
Innovatsion menejmentning pirovard maqsadi innovatsion korxonalarning
(IK) innovatsion jarayonlarini samarali tashkil etish va innovatsion mahsulotning
yuksak raqobatbardoshligi asosida uzoq vaqt mobaynida faoliyat ko‘rsatishini
ta‘minlashdan iborat. Hozirgi sharoitda firmada innovatsion jarayonlarni samarali
tashkil etishning mezonlari innovatsion faoliyatga sarflangan xarajat va
7
G.Xamdamova, O.Astanakulov, A.Matchanov, “Innovatsion Menejment” darslik, Toshkent-2018, 19-23 b
13

innovatsion mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlarni taqqoslagan holda
o‘lchash imkonini beruvchi iqtisodiy parametrlardir. Bunda IK ning foydaliligi,
daromadliligi maqsad sifatida chiqmaydi, balki innovatsion faoliyatni amalga
oshirishning muhim sharti va natijasi hisoblanadi. Menejment IK ning barcha ichki
va tashqi elementlarining samarali va muvofiqlashtirilgan holda faoliyat
ko‘rsatishini ta‘minlashga qaratilgan. Innovatsion tizimning bunday holati
uyg‘unlik deb ataladi. Innovatsion korxonalarning rivojlanishida uyg‘unlashtirish
innovatsion menejmentning asosiy maqsadli vazifasini tashkil qiladi.
Uyg‘unlashtirish vazifasi IK ga nisbatan qaralganda, endogen va ekzogen
jihatlarga egadir 8
. Endogen uyg‘unlashtirish IK ning barcha ichki tarkibiy
elementlarini, uning subtizimlarini kelishtirishni anglatadi. Uni ta‘minlash uchun
innovatsiyalarni firma ichida boshqarishning maxsus tizimini yaratish zarur. Bu
tizim quyidagi vazifalarni hal qiladi:
 strategik innovatsion konsepsiyani ishlab chiqish;
 faoliyatning mavzuga tegishli yo‘nalishlarini aniqlash hamda innovatsion
loyiha va dasturlarni shakllantirish;
 tashkiliy tuzilmani va innovatsiyalarni boshqarish tuzilmasini tuzish;
 ishlab chiqarish jarayonlarini va innovatsion mahsulotning sotilishini
rejalashtirish;
 qadriyatlarni tanlash va joylashtirish;
 IKning salohiyatidan samarali foydalanish;
 ishlarni taqvim bo‘yicha taqsimlash va ularning ijrosini nazorat qilish;
 ijodiy muhitni yaratish va intellektual mehnatni yuqori darajada
motivatsiyalash.
Ekzogen uyg‘unlashtirish IK ni tashqi muhitning supertizimlariga
moslashtirishni ko‘zda tutadi va innovatsion faoliyatni maqsadga yo‘naltirish
hamda ushbu muhitdagi cheklovlarni inobatga olish bo‘yicha maxsus amallarni
bajarish orqali ro‘yobga chiqariladi.
8
Endogen ta‘sir – ichki muhit ta‘siri. Ekzogen ta‘sir – tashqi muhit ta‘siri, Ekonomik-matematik lug`at, 2013- b .45.
14

Innovatsion menejmentda ekzogen uyg‘unlashtirish quyidagi vazifalarning
hal qilinishini taqozo etadi:
 innovatsion faoliyatning uzoq va qisqa muddatli maqsadlarini
shakllantirish;
 marketing tadqiqotlarini tashkillashtirish va o‘tkazish;
 ekologik vaziyatni hisobga olish va tabiatni muhofaza qilishga oid
tadbirlarni rejalashtirish;
 raqobatchilarning ilg‘or tajribasi va yutuqlarini baholash hamda ulardan
foydalanish (innovatsiyalarni benchmarkinglash) 9
;
 innovatsion dasturlarda kooperatsiyani tashkil etish;
 iste‘molchilar talabini va FTT ning obyektiv tendensiyalarini inobatga
olish.
O‘zining mazmuniga ko‘ra va vaqt jihatidan IK ni uyg‘unlashtirish strategik
hamda operativ (tezkor) shakllarga egadir. Uyg‘unlashtirishning strategik shakli IK
ning uzoq vaqt davomida faoliyat ko‘rsatishiga ko‘maklashadi va strategik
innovatsion maqsad hamda loyihalarni shakllantirishga qaratilgan strategik
menejment orqali ta‘minlanadi. Operativ uyg‘unlashtirish esa tanlab olingan
rivojlanish strategiyasini amalga oshirish vositasi sifatida chiqadi va IK dagi
operativ menejment tizimlari orqali ta‘minlanadi 10
.
1.3. Xorijda innovatsion menejmentning tashkil etilishi .
Xorijda innovatsion jarayonni boshqarishga bag‘ishlangan ancha ilmiy va
amaliy adabiyotlar mavjud. Ularda innovatsiyalarni turli jihatlari yoritilgan.
Shulardan biri V.M. Anshin va boshqalar tomonidan «Innovatsion menejment»
nomli o‘quv qo‘llanmasida innnovatsion faoliyat modellari, moliyaviy
tavakkalchilik, jahon innovatsiontexnologik taraqqiyoti kabi savollar keltirilgan.
A.G. Porshnevning «Bozorga o'tish davrida innovatsiyalarni boshqarish»
9
Млоток Е. Принципы маркетингового исследования конкуренции на рынке // Интернет. -
http://’’’.marketing.spb.ru/read/m3/index.htm.
10
G.Xamdamova, O.Astanakulov, A.Matchanov, “Innovatsion Menejment” darslik, Toshkent-2018, 19-23 b
15

mavzusidagi qo'llanmasida o‘tish iqtisodiyoti davrida innovatsiyani jalb qilish va
samarali boshqarish yo'llari hikoya qilingan. Shu va boshqa soha adabiyotlarida
milliy iqtisodiyotimiz muammolari va muhiti e’tiborga olib yoritilmagan. Faqat
ularning nazariy ishlanmalaridan va amaliy saboqli tajribasidan foydalanishimiz
mumkin.
TADI tomonidan J.P. Narziev muallifligida «Innovatsion menejment» fanidan
ma’ruzalar matni to‘plami nashr qilingan. Matn to‘plamida innovatsion menejment
asoslari, bashorati, yangiliklarni kiritish kabi mavzular bayon etilgan. Yana TDIU,
TMI va boshqa oliy ta’lim maskanlarida ham innovatsion jarayonni turli jihatlari
rang-barang hikoya qilingan.
Xorijda va respublikada innovatsion menejment mavzusida bir necha
adabiyotlardan ushbu o‘quv qollanma quyidagi yangi mavzular keltirilganligi bilan
farqlanadi: innovatsion loyihalarni baholash va innovatsion jarayon; tadqiqotlar
dasturlari, innovatsiya ishlari dasturini shakllantirish va innovatsion loyihalarga
talablar; ilmiy muassasa va obyektlarni «Davlat noyob ilmiy obyektlar ro‘yxati»ga
kiritish va monitoringini olib borish; ilmiy va ishlab chiqarish korxonalarining
nazariy va amaliy innovatsiya faoliyati; innovatsion texnologiya-elektron imzo va
uni ro‘yxatga olish markazlari faoliyatini huquqiy tartibi; respublika innovatsion
amaliyot jarayoni holati.
Yapon innovatsion menejmenti usullari Yevropa va Amerika usullaridan
keskin farq qiladi (2-jadval). Bu bilan yaponlar unumliroq boshqaradi, deb
bo‘lmaydi. Yevropa va Yaponiyaning usullari faqat boshqa tekisliklarda yotadi va
ularning bir-biri bilan kesishishi juda kam ro‘y beradi.
U ning asosiy farqi nima? Avvalambor bu boshqaruvning nimaga
yo‘naltirilganligiga bog'liq. Masalan, Yaponiyada boshqaruv markazida mehnat
resurslari yotadi. Yapon boshqaruvchisi korxona samaradorligini oshirish uchun
mehnat unumdorligini oshirishga harakat qiladi. Yevropa va Amerikada esa asosiy
maqsad kam ish va harakat qilib, ko‘p daromadga erishish yotadi. Menejment
bo‘yicha yapon mutaxassisi Xideki Iosixara yapon boshqaruvini 6 ta xususiyatini
ko‘rsatib o‘tgan.
16

1. Doimiy bandlik kafolati va o‘zaro ishonch sharoitini mavjudligi, bunday
kafolatlar kadrlar qo'nim sizligini kamaytiradi va xodim larni barqaror faoliyat
ko‘rsatishlari uchun ishonch tug'diradi. Bu esa xodimlarni keyinchalik vertikal
(lavozim) zinapoya bo‘yicha ko‘tarila olishi mumkinligiga ishontiradi va
korxonada jam oat bo‘lib ishlashga undaydi;
2. Korparatsiyaning birdamligi va u uchun qimmatli deb hisoblangan
narsalarning mavjudligi. Agarda barcha ishchilar va boshqaruvchilar korxona
siyosati haqida axborot beruvchi bitta axborot bazasidan m a’lumot olishadigan
bo'lsa, bu barcha xodimni bir bo'lib harakat qilishga undaydi;
3. Axborotga asoslangan boshqaruv televizorlar ishlab chiqaruvchi firmalarda
ko'pincha axborot yig'ib olish sistemasidan foydalanishadi;
4. Sifatga qaratilgan boshqaruvda ko‘pincha yapon firmalaming
boshqaruvchilari sifatni nazorat qilishga katta ahamiyat berishadi. Ishlab chiqarish
jarayonida ularning asosiy masalasi sifat haqidagi aniq ma’lumotlami olishdir;
5. Ishlab chiqarishda boshqaruvning doimiy mavjudligi. Qiyinchiliklarni va
muammolarni joriy hal qilish uchun yaponlar boshqaruv personalini ishlab
chiqarish majmualarida joylashtiradi. Bu muammo tez hal bo‘lishiga xizmat qiladi.
Yangiliklarni rivojlantirish uchun yangiliklar taklif qilish sistemasi va sifat
to‘garaklari keng qo‘llaniladi;
6. Tozalik va tartibni ushlab turish. Yapon mahsulotlarining yuqori sifati
ishlab chiqarishda tozalik va tartibga rioya qilish orqali kelib chiqadi. Yapon
boshqaruvchilari shunday tartib o‘rnatishga harakat qiladiki, bu tartib ham yuqori
sifatli mahsulot ishlab chiqarishga undasin, tozalik va tartibga rioya qilishga
chaqirsin.
Umuman olganda yapon boqaruvi insonlarga xos tuyg‘ular va xususiyatlarni
rivojlantirishga qaratilgan. Bular kelishilganlik, guruhli mo‘ljal olish, xodimlarni
aqliy xususiyatlari, bandlik barqarorligi va boshqaruvchilar ham da xodimlar
o'rtasida birdamlak aloqalaridir.
2-jadval.
17

Xorij mamlakatlarida ilmiy tadqiqotlarga moliyalashtirishning asosiy
ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkichlar Rossiya AQSh Yaponiya Germaniya
YaIMdagi ilmga
xarajatlar, % 0,94 2,5 2,6 2,4
ITTKIni
moliyalashtirish, % 100 100 100 100
Davlat byudjeti, % 48 35,8 19,5 34,1
Turli xil nobyudjet
fondlari, % 6 5,1 7,1 -
Boshqa manbalar, % 46 59 73,4 65,9
Yapon boshqaruvining falsafasi . Yaponiyaning zamonaviy boshqaruv
usullari urushdan keyingi davrda dunyoga keldi . Urush keltirgan
buzg ‘ unchiliklardan keyin yapon boshqaruvchilari oldida ijtimoiy , siyosat va
raqobat , hayotni ko ' tarish masalalari ko ' ndalang bo ‘ lib turgan edi . Shu davrda
Amerika boshqaruv usullari butun dunyoni qamrab olayotgan davrda , bu
usullardan to ‘ g ‘ ri foydalangan yaponlar mamlakat iqtisodini ko ' tarishga erishdilar .
Yapon boshqaruvchilari o‘zlarining oldingi boshqaruv usullari bilan birgalikda
Amerika usullarini qo‘shib, yangi yapon usullarini hosil qildilar. Shuning oqibatida
vujudga kelgan yapon boshqaruv usulidagi ba’zi jihatlar Amerika boshqaruv
usulida mavjud emas 11
.
Yaponlar doim o‘zlarini jamoaning bir bo'lagi sifatida biladilar. Va ular, E.
Mayo aytganidek, ish — bu jamoa faoliyatidir, degan shiorga doim amal qilishadi.
11
R.I.Gimush, F.M.Matmurodov, “Innovatsion Menejment”, O’quv qo’llanma, O’ZBEKISTON FAYLASUFLARI
MILLIY JAMIYATI NASHRIYOTI, TOSHKENT-2008, 42-51 b
18

Yaponiyadagi boshqaruv usullarini o‘zgarishi optimal tizim yaratish uchun
konsepsiya tanlashda erkinlik va hurfikrlikni o’sishidir. Ammo bu o'zgarishlar
Yaponiyaning milliy urf-odatlariga zid bo'lmasligi kerak.
Yapon boshqaruvining yana bir hislati uning uzluksiz o‘qish va o‘qitish
konsepsiyasidir. Yaponlar o'qishni o‘z ishlari va hokimyat pog'onasi bo'yicha
ko‘tarilish uchun kerak bo‘lgan omil deb biladilar.
Yaponlar birovlaming xatolarida o'iganishni xush ko‘radilar. Ular doim tashqi
olamdagi o'zgarishlarni qiziqish ila kuzatib turadilar.
1947-yili «Panasonik» kompaniyasining asoschilaridan biri I. Matsusita
boshqaruv savollari bo'yicha «Donnay» nomli laboratoriya tashkil qiladi va uning
birinchi xulosalaridan biri quyidagicha bo'ladi: «Har qanday tashkilot uning katta-
kichikligiga qaramay, daromad olishdan farqli bo‘lgan boshqa maqsadga ega
bo‘lishi kerak. Bu maqsad uning faoliyatini tushuntirib turishi lozim. Agarda
boshqaruvchi ushbu missiyani to‘liq tushunib yetsa, uni xodimlarga to'g'ri
tushuntirishi lozimdir.
«Inson potensiali» konsepsiyasini tushunishda Ringning jamoa bo‘lib qaror
qabul qilish sistemasini olishimiz mumkin. Unga ko‘ra qaror qabul qilish uchun
javobgarlikni butun guruh o‘z bo'yniga olishi lozim. Bu sistem ada masala o'rtaga
tashlangandan so'ng oldin noformal guruhlarda muhokamadan o'tadi, agar kimdir
bu masalaga qarshi chiqsa, savol yana ushbu masalani o'rtaga tashlagan insonga
boradi.
Yapon usullari ko'pchilikni ustun kelishi emas, balki hammaning fikri
birdamligi asosida qurilgan. Albatta, hammaning fikri bir xil bo'Imaydi, shuning
uchun ma’qul bo'lgan kompromiss topiladi.
Yaponlar uchun o'zidan yoshi va lavozimi jihatidan katta bo'lgan insonga gap
qaytirish yoki uning fikriga qo'shilmsalik tarbiyasizlik alomati deb qaraladi.
Shuning uchun norozilikni o'ta diplomatik holda bildirish lozimdir.
An’anaviy bo'lgan «X» va «Y» modeliga qarama-qarshi bo'lgan holda,
yaponlar «inson potensiali» modelini muvaffaqiyatini qo'llab kelishyapti. Unga
19

ko'ra odamlar o'z qobiliyatlarini rivojlantirgan va qo'Ilagan holda bu ishdan
qoniqish hosil qilsin.
O'rta pog'ona boshqaruvchilariga Isikava Kaoru ushbu maslahatlarni beradi:
1. Xodimning foydaliligi uning fizik jihatdan doim mavjudligi bilan emas,
balki bu xodimga firmaning ehtiyoji bilan belgilanadi;
2. Kimki xodimlarning boshqaruvi bilan shug'ullansa, bu faqat yarmiga
boshqaruvchidir. Haqiqiy boshqaruvchi deb shunday boshqaruvchi olinadiki, u
o'zidan yuqori turganlarni ham boshqara olsin;
3. Qo'l ostidagi ishchilarga ba’zi huquqlar berilishi ularning qobiliyatlarini har
tomonlama rivojlanishi va faollashishiga olib keladi;
4. Yuqori pog'onadagi boshqaruvchilarning sizning ishingiz natijalariga
bo'lgan munosabatini doim kuzatavermang!
5. O'rta pog'ona boshqaruvchilari va ularning qo'l ostidagilari o'zlarining ish
natijalari haqidagi axborot haqiqiyligiga javobgardirlar;
6. O'rta pog'ona boshqaruvchilari sifat to'garaklari faoliyatiga javobgardirlar;
7. Funksiyalar bo‘yicha boshqaruv deb hisoblangan boshqa bo'limlar bilan
hamkorlik va aloqa;
8. Kelajakka yo‘nalish firmaning samarali faoliyati uchun asosiy omildir.
Firma boshqaruvchisi o‘z ishida 10 yil oldinga yo‘nalib faoliyat ko‘rsatmog‘i,
yuqori pog‘ona boshqaruvchisi 5 yil oldinga yo‘nalib faoliyat ko‘rsatmog‘i, bo'lim
boshlig'i 3 yilga va bo‘lim boshlig‘i kamida 1 yil oldinga o‘z faoliyatini
yo‘naltirmog‘i kerak.
Yapon boshqaruv tizimidan ushbu xulosalarni chiqarish mumkin: — odamlar
bo'ysunishdan o‘zlariga qoniqish hosil qiladilar va bu vertikal bo‘ysunish barqaror
va kuchli tizim hosil qiladi, menejmentning asosiy vazifasi ishchilarni umumiy
qiziqish va maqsadlami tushunishga undashdir.
Boshqaruv nazorat tizimi. Boshqaruv nazorati bu tashkilot maqsadlariga
erishish uchun menejerlar faoliyatining asosi hisoblangan boshqaruv rejalashtirishi
va aylanma aloqa tushunchalarining qo‘shilmasidir. Insonning boshqaruvchilik
20

qobilyati o‘zining chegaralariga ega, shuning uchun biznesning optimal masshtabi
topilishi zarur, bunga misol, firmani tashkil qilishda filiallar tizimiga asoslangan
«Matsusita» firmasidir 12
.
1. Filial boshqaruvchilari ustidan nazorat o'rnatish uchun yuqori boshqaruvchi
kompaniyalar — flliallarda rejalashtirish tizimi, filiallarning ichki apital
tizimi, har oylik buxgalter hisobotlar tizimi;
2. Bo’lim boshliqlari ustidan nazorat o‘rnatish uchun filial boshqaruvchilari
bo‘limlarining budjeti, har oylik buxgalter hisobotlar tizimi.
Filiallarda rejalashtirish oldin bo‘limlar bo‘yicha, keyin filiallar bo'yicha
amalga oshirilib, bu rejalar kompaniya miqyosiga olib chiqiladi. Bu usul o’z ichiga
quyidagi bosqichlarni oladi:
1. Kompaniyaning strategiyasini e’lon qilish, kompaniyaning strategiyasi
birmuncha mavhum tushuncha bo‘lib, ammo firmaning maqsadlariga baho
berib, firma siyosati va maqsadlarini o'zlashtirib, kon’yiiktura
qiyinchiliklarini yechishga yordam beradigan o‘ziga xos shiordir;
2. Filiallarda rejalashtirish direktivalari. Kompaniya strategiyasi mavhum narsa
bo‘lganligi uchun filiallarda rejalashtirishga yo'naltirishlari direktiva
ko'rinishida kompaniya prezidenti tomonidan belgilanadi;
3. Filiallarni rejalashtirish siyosatini aniqlash;
4. Har bir bo‘limning o‘z rejasini tuzish;
5. Bo‘limning budjet loyihasini tayyorlash;
6. Filial rejasining loyihasini tayyorlash;
7. Filial rejalarini tekshirish va tasdiqlash;
8. Filial rejasining tasdiqlangan loyihasini topshirish. Bu narsa «qirol tamg‘asi
bosilgan hujjat», deb ataladi. Uni yuqoridagi boshqaruvchilariga topshirish
marosimi filial boshqaruvchisi uchun katta sharafdir.
12
R.I.Gimush, F.M.Matmurodov, “Innovatsion Menejment”, O’quv qo’llanma, O’ZBEKISTON FAYLASUFLARI
MILLIY JAMIYATI NASHRIYOTI, TOSHKENT-2008, 42-51 b
21

Yaponlar sonlarga ishonishadi. Ular hamma narsani ilg‘ashadi. Ular
biznesning hamma jihatlarini miqdoran ko'rsatishga harakat qilishadi.
Yaponlar o‘z kuchini bekordan-bekorga sarf qilishmaydi. Hamma narsa
yetarlicha yo‘lga qo‘yilgan, bu esa yaxshi menejmentdan dalolat beradi. Yapon
menejmentida raqobatlantirish ham yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Bu quyidagilar bilan
amalga oshadi: faxriy yorliq, sovg‘alar, pul mukofotlari yoki qo‘shimcha dam olish
ta’tili, tanbehlar, jarima va ishdan bo‘shatish ko‘rinishida bo'ladi. Ishdan bo‘shatish
o‘g‘rilik, pora olish, adolatsizlik, kattaning yo‘riqlariga asossiz kirmaslik kabi
hollarda amalga oshiriladi.
Mehnat resurslarini boshqarish. Yapon boshqaruvchilarining o'ziga xos
tomonlaridan yana biri bu mehnat resurslarini boshqarishdir. Yapon
korporatsiyalari xodimlaming ishini maksimal darajada samarador bo‘lishiga
erishishgan. Buning uchun yapon firmalari mehnat resurslarini boshqarishning
Amerika tizimini qo'llagan. Bunda ish haqi, mehnat va ish joylarini tashkil qilish,
xodimlarning malakasini oshirish va tekshirish kabi jihatlarga urg‘u beriladi.
Ammo-lekin yaponlar amerikaliklardan farqli xodimlarni korxonaga sodiqligidan
ham foydalanadilar. Yaponiyada oddiy xodimdan tortib to katta
boshqaruvchigacha korxonani bir katta tizim deb tushunadi. O’zini esa bu
tizimning bir bo'lagi deb biladi, va agarda u o’z ishiga loqaydlak bilan qarasa uni
deb butun tizim to’xtab qolishiga ishonadi va shunga qarab faoliyat yurgazadi.
Ko'pgina xodimlar mehnat ta’tillarini juda qisqa muddatga va juda kam hollarda
oladilar. Chunki «men kompaniyaga kerakli bo‘lgan davrimda qanday qilib dam
olaman», degan fikr ular uchun shiordir.
Yaponlar xodimlarni boshqa firmaga o’tib ketmasliklari uchun doimiy
bandlik va staj bo‘yicha rag‘batlantiruvchi pul va lavozimlar berishini
kafolatlaydilar. Boshqa firmaga o’tgan xodim o’z stajidan ayriladi. Va hammasini
boshidan boshlaydi.
Yaponiyada bandlik o‘ziga xos tomonlariga ega. Bu faqatgina ish beruvchi va
ish orasidagi shartnoma bo'libgina qolmay, balki aqliy va hissiy xarakterga ega
omildir. Yapon ishchilari o’ta punktualdir. Yapon ishchilarida tozalik va
22

elegantlikka tabiiy yondashuv mavjuddir. Ular o’z hunarlari va bilimlari bilan
guruhlanadi. Yapon firmalari har bir ishchini oila a’zosi sifatida ko‘radi. Va
shuning uchun korxonajamoasi bir oiladek, firma faoliyati davomida barcha
qiyinchilik va xursandchiliklarni birgalikda baham ko‘rishadi. Firma bir oila bo‘lib
faoliyat ko'rsatar ekan, asosiy urg‘u ishonch, hamkorlik va jam oa oldida turgan
masalalarni o’zaro yordam orqali yechishga beriladi.
Odam o‘z-o‘zini hurmat qilishga muhtojdir. U mas’uliyat sezishni va o’z
bilim va tajribalarini oshirishni sevadi. Bu holda, yaponlar tili bilan aytganda, uzoq
ijodiy hayot kechiradi. O‘z kuchini firma masalalarini yechishga qaratish bilan
birga, ishchi o‘z bilim va malakasini oshiradi. Yaponiyada menejerlar firma
maqsadi va siyosatini ishchilarga doimiy ravishda tushuntirib boradilar va ishchilar
ham bunga o’z roziliklarini yoki shikoyatlarini bildirishlari mumkindir. Ishchilar
ma’muriyat bilan erkin aloqadalar. Firmaning muvaffaqiyati — ularning
muvaffaqiyatidir.
Sifat boshqaruv tizimi. Sifat boshqaruvi tizimining vujudga kelishiga asos
bo‘lgan narsa bu davlatning «kamchiliklari yo'qligi uchun» harakatidir. Bu harakat
mahsulotlar sifatini oshiribgina qolmay, balki ishchilarda mas’uliyat va o’z ishini
boshqarish xislatlarini kuchaytiradi 13
.
Boshidan sifatni nazorat qilish sifat to’garaklarida amalga oshiriladi. Bunday
to‘garaklarni tashkil qilish uchun sifat nazorati bo‘yicha yapon olimi Isakava Nafu
boshqaruvchilarga quyidagi tamoyillar bo‘yicha ish ko'rishni tavsiya etadi:
 o’z ustida ishlash;
 jamoa bo'lib faoliyat ko‘rsatish;
 sifatni boshqarish usullarini qo‘llash;
 ish joyi bilan aloqa;
 ish bilan bog‘liq faollilik va faoliyat ko‘rsatishni tinimsizligi;
 o’zaro rivojlanish;
 yangilik yaratish muhitini vujudga keltirish va ijodiy izlaniish tamoili;
13
R.I.Gimush, F.M.Matmurodov, “Innovatsion Menejment”, O’quv qo’llanma, O’ZBEKISTON FAYLASUFLARI
MILLIY JAMIYATI NASHRIYOTI, TOSHKENT-2008, 42-51 b
23

 so‘nggi bosqichda hammaning qatnashishi;
 mahsulot sifatini oshirish muhimligini tushunish va bunga tegishli barcha
choralarni ko‘rish.
Yana yapon tizimini harbiy tizimdan farqli o'ziga xos xususiyatlari ham
mavjud:
1) firma miqiyosida sifatni boshqarishda hamma bo'limlarning roli;
2) sifatni nazorat qilish usullariga yangi kadrlarni o’rgatish va shuningdek,
kadrlarni tayyorlash;
3) sifat to'garaklari faoliyati;
4) sifatni boshqarishni tekshirish (korxonaga Deming sovrinlari va boshqaruv
faoliyatini nazorat qilish);
5) statistik usullarni qo‘llash;
6) sifatni nazorat qilish bo‘yicha milliy dasturlar.
Korxonada sifatni nazorat qilishda sifat to'garaklarining vazifalari:
1. Korxona rivoji va mukammallashishiga yordam berish;
2. Ish joyida sog‘lom va ijobiy muhitni yaritish;
3. Ishchilar qobiliyatini rivojlantirish va shuningdek, qobilyatlarni firma
manfaatlariga ishlatish.
Sifatni boshqarish ko'pgina ustunliklarga ega:
 u aniq sifat kafolatlarni beradi. sifat nazoratini kuchaytirgan holda
defektsiz ishlab chiqarishga o‘tadi. ammo defektlarni topib va ularni bartaraf
etibgina qolmay, balki bu defektlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni ham aniqlash
lozim;
 sifatni kompleks nazorat qilish. xaridorlarning didi va tabiatlarini
o’rganishga qulay muhit yaratiladi va korxona taklif etayotgan tovar xaridorgir
bo'lishi va modadan qolmasligini kafolatlaydi;
24

 sifatni kompleks boshqarish odamlar ongiga singib, noto‘g‘ri, haqiqiy
boim agan axborotni topishga ko‘maklashadi. «bilim — kuchdir» shiori sifatni
kompleks boshqarish asosidir.
Qoidaga aylangan asosiy ideallarga quyidagicha tavsiya berish mumkin:
1. Har bir odamning tabiiy ehtiyoji — bu o‘z ishida mukammalikka erishishdir.
Agarda biz to’g‘ri boshqarish olib borib, uni rag'batlantirib tursak, u o’z
ishini doim mukammallashtirib borishi mumkin;
2. Individual ishni boshqaruvchi insonlar bu ishning haqiqiy mutaxassislaridir.
Ish jarayonlarida ko‘plab xatoliklarga yo’l qo‘yishi mumkin, mutaxassislar
esa bu qiyinchiliklarni yechishga o’zlarining qimmatli maslahatlarni berishi
mumkin;
3. Xodimlar aql va tafakkurga egalar. Ular o’z ishining ham bilimdoni, ham
ustasidirlar, ular muvaffaqiyatga intilib keladilar va mas’uliyatli ishdan ham
qochmaydilar. Agarda o‘z ishining mas’uli degan ruhda tarbiyalasak,
keyinchalik tashkilotda juda kuchli ijodiy faollilikni kuzatish mumkin;
4. Sifat to‘garagi bu mexanik mashina emas, balki to’xtovsiz jarayondir. U bir-
biridan farq qiluvchi, ammo bir tomondan bu ta’lim va tarbiya beruvchi
jarayon. Boshqa tomondan, ularning har kungi ishiga taalluqli bo‘lgan
marosimlarda qatnashishga da’vat qiluvchi jarayondir.
Yaponiyada 1951-yildan boshlab sifatni boshqarish tizimiga o’zining katta
hissalarini qo’shganlarga U.E.Deming mukofoti topshiriladi. U.E.Deming
Yaponiyada sifatni boshqarishning asoschisidir.
Iste’molchilarning didi — texnalogiyalar o‘zgarib borayotgan bu zamonda
boshqaruvchilar o‘z tafakkuri va yo‘nalishlarini doimiy ravishda o’zgartirib
turishlari kerak. Buni quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Avvalambor kuch sifatga qaratiladi, qaysi vaqt ichidagi foydaga emas;
2. Asosiy iste’molchi inson — bu degani har bir narsani iste’molchi o’lchovi
bilan o’lchash kerakligini bildiradi;
25

3. Ishlab chiqarish jarayonining keyingi bosqichi sening mahsulotingni
iste’molchisidir;
4. Qaror qabul qilishda axborot bilan ta’minlanish va iqtisodiy hamda
matematik usullami qo‘llanilishi bu jarayonni tinch, samaradorligini yuqori
qiladi;
5. Boshqaruv tizimida har bir xodimning qatnashishi.
Yaponiyada menejment va kasaba uyushmalaming o‘zaro aloqasi 14
. Yapon
sanoat tashkilotlarining uchta o‘ziga xos xususiyatlari mavjud:
1) Butun umrga bandlik;
2) Stajning okladli va maoshga ta’siri;
3) Kasaba uyushmalami tashkil qilish.
Yaponiyada ishchi uchun uning qiladigan ishidan ham ustun turadigan
korxonalarda faqat bitta kasaba uyushma bo‘ladi. AQSH, Angiliya, Italiya va
boshqa mamlakatlarda menejerlar personalni boshqarishda juda katta
qiyinchiliklarga duch keladi. Kasaba uyushmalar doim menejerlarga qarashadilar.
Odatda, kasaba uyushmalardan konfidensial bo‘lgan ko'pgina axborotlarni
yashiradilar. Bunday muhitda mehnat unumdorligi pasayadi. Yaponiyaning NOK
firmasida yuqoridagi barcha qiyinchiliklar menejment va kasaba uyushmalaming
o‘zaro kelishuvi asosida bartaraf etilgan. Bu «Sodzyankay» vujudga kelishiga
ko‘maklashdi. «Sodzyankay» — bu ishchilarni vakolatli organi bo‘lib,
ishchilarning qiziqishlari, ish haqi va farovonligi haqidagi suhbatlarni tez-tez
amalga oshirib turadi.
Yapon menejmenti kasaba uyushmalarni m enejm ent va ishchilar orasida
qonuniy vositachi sifatida ko‘radi. Bu vositachi ko‘proq ish haqi bilan
shug‘ullanadi. Yaponiyada kasaba uyushma bu bir firma miqiyosida barcha
xodimlar uyushmasidir. U kasb yoki hunar bo‘yicha bo‘linmaydi. Shuning uchun
ular menejmentning unumdorlik, foydalik va o‘sish kabi ko‘rsatkichlarining to‘g‘ri
14
R.I.Gimush, F.M.Matmurodov, “Innovatsion Menejment”, O’quv qo’llanma, O’ZBEKISTON FAYLASUFLARI
MILLIY JAMIYATI NASHRIYOTI, TOSHKENT-2008, 42-51 b
26

va ijobiy baholaydilar. Kasaba uyushmalar xodimlarning farovonligi faqat
unumdorlik orqali vujudga kelishini tushunadilar. Shuning uchun menejment bilan
birgalikda ish ko‘radilar. Ishchi kuchini ko‘payib ketishi kabi hollar ham vujudga
kelishi mumkin 15
. Bunday qiyinchiliklar birdamlik bilan hal qilinadi, Yaponiyada
menejment va kasaba uyushmalar ishchilarning farovonligini oshirish uchun doim
raqobatdadirlar. Ammo uyushmalar liderlari va menejment ikkita asosli taxminni
aytadilar.
1. Firmaning gullashi boshqa masalalarni yechishga sharoit yaratib beradi.
2. Bir-birini yomon ko‘rishIik hech kimga foyda keltirmaydi.
Umuman olganda Yaponiyada milliy birdamlik hissi juda yuqori turadi.
Yaponlar yevropaliklarga qaraganda guruh bo‘lib, yaxshi faoliyat ko‘rsatadilar. Bu
narsa, ayniqsa, biror bir masalani hal qilishda faol ko‘rinadi.
O‘zlarining «Yapon boshqaruv san’ati» kitoblarida A. Atos va R. Paskal
quyidagilarni aytadilar: «Yaponlar harbirkishini iqtisodiy-ijtimoiy, psixologik va
ruhiy ehtiyojlarga ega deb qaraydalar. Ammo yapon boshqaruvchilari boshqa
institutlarga urg‘u beradilar. Yaponlar uchun oila bu hayot kechirish tarzidir.
Yaponlar o’ta tartiblidirlar, ular jamoa manfaati va qiziqishlaridan kelib
chiqib, ekstraordinal ishlarni ham qilishi mumkin. Yaponlar maqsad sari yo‘nalgan
insonlardir. Ular o’zlarini cheksiz mukammallashtirishga intiladilar.
«Yapon menejmenti 4 asosiy masalani hal qilishga kirishgan — texnologik
innovatsiya, sanoatlashish, demokratiya va baynalmilallik. Bularning barchasi
kattani hurmat qilish va jamoa fikri kabi omillarga o’z ta’sirini ko‘rsatmaydi.
Yapon korxonalarida lider albatta mas’uliyatli lavozimga egadir. U guruhni
birlashtiradi. U ichki ziddiyatlarni bosadi. Uning hokim yatini hamma tan oladi.
Uning mavjud emasligi guruhni parokandalikka olib keladi 16
.
Yaponiyada mavqey va hokimyat qanday ishlaganligiga qarab emas, qancha
ishlaganligiga qarab beriladi.
15
R.I.Gimush, F.M.Matmurodov, “Innovatsion Menejment”, O’quv qo’llanma, O’ZBEKISTON FAYLASUFLARI
MILLIY JAMIYATI NASHRIYOTI, TOSHKENT-2008, 42-51 b
16
R.I.Gimush, F.M.Matmurodov, “Innovatsion Menejment”, O’quv qo’llanma, O’ZBEKISTON FAYLASUFLARI
MILLIY JAMIYATI NASHRIYOTI, TOSHKENT-2008, 42-51 b
27

O’qish dasturi — bu ishda ham korlikni rag‘batlantirishdir. U butun guruhni
bilimi va tajribasini oshiradi. Ishlashga bo’lgan ehtiyojini ham yuqori darajaga
oshiradi. Yapon madaniyati o’z ichida yaponlarning go‘zallikka bo’lgan ehtiyojni
ifodalaydi. Ularning go‘zallik hissi ko‘p qirralidir. Ular uchun go‘zallik bu
noziklik, elegantlilik, did va oddiylikdir.
Ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda ITlMTni moliyalashdagi davlatning roli
ancha faol bo‘lib, faqat davlat tashkilotlari tomonidangina amalga oshirilmaydi.
Hozirgi vaqtda AQSHda federal hukumat ulushi (moliyalash manbayi sifatida)
barcha xarajatlar salmog'ining 50 foizini tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich Buyuk
Britaniya, Shvetsiya va Germaniyada 40 foiz atrofida, Fransiyada 57 foiz,
Yaponiyada 28 foiz. ITIMT sohasining davlat tomonidan bunday e ’tibor bilan
ko'plab quwatlanishi qonuniy bo‘lib, bir qator dalillar bilan izohlanadi.
AQSH davlat innovatsiya siyosatining obyekti — bu asosan xususiy
biznesdir. Davlatning bu boradagi siyosati mavjud ilmiy-texnik yutuqlardan
xo‘jalikda foydalanishga, ilmiy-texnik majmuada ichki aloqalarni
mustahkamlashga qaratilgan.
Davlat innovatsiya siyosatining usul va vositalari ancha keng. Bunga u yoki
bu ma’noda biznesning innovatsion faolligini rag‘batlantiruvchi turli xil davlat
tadbirlari kiradi. Amerikalik mutaxassislarning ta’kidlashicha, eng samarali
tashkiliy shakllardan biri universitet — sanoat, tadqiqot markazlari sanaladi.
II BOB. KORXONADA INNOVATSION MENEJMENT
SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING AMALIY YO’LLARI.
2.1.Korxonada mahsulot sifatini oshirishning innovatsion usullarini joriy
etish.
Qo’shma korxona O’zbekiston respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2009-
yil, 28-oktabrdagi №PP-1213 qaroriga binoan tashkil qilingan Korxonaning asosiy
vazifasi shovqinsiz avtomobil qismlarini ishlab chiqarishdir . Korxonani ishga
28

tushirish natijasida avtomobilsozlik, mashinasozlik kabi sanoat korxonalarini
shovqinsiz avtomobil qismlar va detallarini va shu bilan birga yangi texnika va
texnologiyalar asosida yuqori sifatli maxsulotlar olishga qaratiladi. Shuningdek, bu
korxona ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega bo’lib, yangi ish o’rinlari
yaratiladi, yuqori sifatli maxsulot ishchi va kadrlar saqlanib qoladi. Korxona ishchi
va xizmatchilarni ishga kelib-ketishi, ichki tartib-qoidalarga rioya qilishi va ishni
tashkil qilishda ko’p tajribalardan foydalanilgan. Ishchi xodimlarni ishga
bo’lgan mas’uliyatli , munosabati maxsulot sifatiga ta’sir ko’rsatadi. Javobgarlik
masalalari korxonani asosiy ko’rsatkichlaridan hisoblanadi va ishchi xodimlardan
bunga amal qilishlari qatiy talab qilinadi, aks holda ularningish haqidan jarimalar
ushlanadi. Malumki, korxona faoliyatida ishlab chiqarish jarayonlarini samarali
amalga oshirish bevosita asosiy fondlar va ularning holatiga bog’liq. Asosiy
fondlar deb, ishlab chiqarish jarayonida bir necha sikl qatnashib, o’zini natura
shaklini saqlab qoladigan, qiymatni tayyor maxsulotga asta-sekinlik bilan o’tkazib
beradigan, ishlash muddati 1 yildan ortiq bo’lgan mehnat vositalariga aytiladi.
Har bir korxona rahbariyati atrof-muhitda sodir bo'layotgan o'zgarishlarni
aniqlashi va ularga o'z vaqtida to'g'ri munosabatda bo'lishi kerak. Asta-sekin
o'zgarishlarga reaktsiya - bu o'xshash xarakterdagi o'zgarishlarni loyihalash va
joriy etish. Korxonaning doimiy o'zgarishlarga munosabati o'z faoliyatini doimiy
ravishda takomillashtirish va boshqalar bo'lishi kerak.
29

“ BALHAE ” MCHJ korxonasining asosiy fondlari asosan Koreya va
Rossiyadadan keltirilgan. Yuqorida aytib o`tilganidek, korxonada shovqinsiz
avtomobil qismlari ishlab chiqariladi. Asosiy vositalar yordamida maxsulotlar
ishlab chiqariladi. Bu asosiy vositalar yordamida detallarni bosib, kesib beriladi.
Kesish quvvatlari 1200, 800, 400, 250, 200, tonna kuchlar bilan amalga oshiriladi,
natijada detallar yarim tayyor maxsulotga aylanadi. Payvandlash tsexida svarkalash
vositalari orqali payvandlash ishlari olib boriladi. Bu uchastkada yarim tayyor
maxsulotlar tayyor maxsulotga aylanadi. Asosiy vositalar tarkibiga esa binolar va
transport vositalari ham kiradi. Transport vositalari yuk ko’taruvchi va tashuvchi
bo’lib ular uchastkalar va tsexlar o’rtasida xom-ashyo va materiallarni yetkazib
berish uchun foydalaniladi. Har bir uchastkada maxsus Catia, Unigraphics, Pro-
Enginee, AutoCAD, AutoPROM kabi programmalar bilan taminlangan
kompyuterlar mavjud. Korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun
detallarni minimal ravishda ishlatib, maksimal sifatli maxsulot ishlab chiqarishga
doimo harakat qilinib kelinadi. Albatta, detallardan unumli foydalanish korxona
iqtisodiy faoliyatini yaxshilashning amaliy yo`llaridan biri hisoblanadi. SHu bilan
bir qatorda ishchilarning o`z ishiga ma’suliyat bilan yondashishi, hamda yuqori
motivatsiya va sodiqlik bilan ishga yondashishi ishlab chiqarishni yanada samarali
qilishning asosiy omillaridan hisoblanadi.
Tashkilotlar doimiy ravishda o'z samaradorligini oshirish va mahsulot sifatini
oshirish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan yangi, innovatsion yechimlar va
usullarni izlaydilar. Qaytarilish sabablarini aniqlash zamonaviy kompaniyalar
uchun muhim masaladir, chunki daromadlar ishlab chiqarish xarajatlarining
oshishiga va eng muhimi, mijozning ko'z o'ngida ishonchni yo'qotishiga sabab
bo'ladi. Shuning uchun kompaniya bozorda o'z mavqeini saqlab qolishi yoki
mustahkamlashi uchun sifat menejmenti qoidalariga rioya qilishi kerak. Ayniqsa,
doimiy takomillashtirish qoidasi muhim ahamiyatga ega. Bu qoida, birinchi
navbatda, ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida xato va nuqsonlar
paydo bo'lishining oldini olish bilan bog'liq. Bunga erishish uchun, boshqa narsalar
qatori, sifatni boshqarish vositalaridan foydalanish kerak. Ushbu bobda qazib olish
30

sanoati uchun mashina va uskunalar ishlab chiqaruvchi kompaniya tomonidan
ishlab chiqarilgan tebranish ekranining qaytarilish sabablari tahlili keltirilgan.
Tahlil mijozlarning oldindan aniqlab bo'lmaydigan qaytish sabablarini aniqlash va
ularni hal qilish yo'llarini taklif qilish imkonini berdi.
Hozirgi bozor o’zgaruvchan bo'lib, bu kompaniyalardan raqobatbardosh
bo'lishni talab qiladi, keng tarqalgan globallashuv va tez texnologik rivojlanish
ularni o'z mahsulotlari va jarayonlarini yaxshilashga majbur qiladi. Mahsulotni
takomillashtirish tizimli, rejalashtirilgan va faktlarga asoslangan harakatlarni talab
qiladi. Kuchli raqobatdan ustun turish uchun kompaniyalar o'z mijozlariga sifat
talablariga javob beradigan mahsulotlarni taklif qilishlari kerak. Shu sababli, sifat
uzoq muddatli strategiyalarga ega bo'lgan zamonaviy, rivojlanayotgan kompaniya
uchun ustuvor vazifaga aylanadi. Mahsulotlarning yuqori standartini ta'minlash
uchun kompaniyalar boshqa sohalarda kerakli ta'sir ko'rsatgan innovatsion
usullarni joriy etishlari kerak. “BALHAE” korxonasida kamchiliklarni, ayniqsa,
daromad keltirish sabablarini aniqlash masalasi korxonalar uchun muhim
ahamiyatga ega, chunki ular ishlab chiqarish tannarxini oshiradi va eng muhimi,
mijoz oldida ishonchni yo'qotadi. Bu ikkala holat ham kompaniya uchun juda
istalmagan. Shuning uchun ham samaradorlikni oshirish uchun menejerlar ishlab
chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida, rejalashtirishdan tortib, mijozga
yetkazib berishgacha bo'lgan turli xil texnikalardan foydalanadilar. Sifatni
boshqarish bo'yicha adabiyot va amaliyotda ko'plab takomillashtirish vositalari va
usullari qo'llaniladi.
Sifat muammolarini qanday tuzatish mumkin?
Biz sifat bilan bog'liq muammolarga qanday ishonch hosil qilishimiz haqida
gaplashdik, ammo topilsa nima qilamiz? Bu noto'g'ri bo'lishi mumkin bo'lgan
ikkita yo'l bor. Bir tomondan, jamoa tezlik va katta rasm hisobiga nozik
tafsilotlarga juda ko'p e'tibor qaratishi mumkin. Boshqa tomondan, jamoa sifatsiz
mahsulotni jo'natishi mumkin, bu esa o'zaro bog'lanishga yoki biznes maqsadlariga
erishmaydi. Biz bu ikki ekstremal o'rtasida bir joyga qo'nmoqchimiz. To'g'ri
yondashuvni topish - bu dizaynerlar, mahsulot menejerlari va muhandislar
31

tomonidan amalga oshiriladigan nozik muvozanatlash harakati. Dizaynerlar
mahsulotning ma'lum bir tarzda ishlashini xohlashadi, lekin uni qurish vaqt talab
etadi. Vaqt sarmoyasi bunga arziydimi?
Ko'pincha jamoalar bu savolga javob berish uchun yorliqlardan
foydalanadilar. Umumiy javob quyidagicha bo'ladi: “Oh, bu shunchaki MHH. Uni
qanday bo'lsa, shunday qilib yuboring va biz uni keyinroq yaxshilaymiz." Yoki
aksincha ekstremal: dizayner narxidan qat'i nazar, piksel mukammalligini talab
qiladi.
Ushbu ikkala yondashuv ham muvaffaqiyatsizlikka olib keladigan tezkor
yo'llardir. Birinchidan, MHH past sifat bilan sinonim bo'lmasligi kerak. Siz
mijozlarga sifat haqida g'amxo'rlik qilish uchun to'laysiz, hatto ular erta qabul
qilgan bo'lsalar ham. Biroq, ularning sifat haqidagi fikri siznikidan farq qilishi
mumkin. Misol uchun, agar sizning auditoriyangiz dizaynerlar yoki ishlab
chiquvchilar guruhi bo'lmasa, ular siz kabi nozik tafsilotlarni terlashmaydi. Ular
oraliq bir necha pikselga o'chirilganligiga ahamiyat bermaydilar yoki hatto
sezmaydilar. Ularning go'zallik haqidagi g'oyasi ko'pincha sotib olingan did
bo'lgan kashfiyotchi dizayn estetikasi uchun o'yin maydonchasi bo'lgan Dribbble-
da topilgan kanonizatsiyalangan tendentsiyalardan farq qiladi.
Sun'iy intellekt bilan samaradorlikni oshirish
Ishlab chiqarish korxonalari murakkab bo'lib, mahsulot sifatini nazorat qilish
uchun zarur bo'lgan ko'plab ma'lumotlarni ishlab chiqaradi. Izolyatsiyalar ishlab
chiqaruvchilar uchun asosiy muammo bu jarayonlarni qanday qilib
optimallashtirishni davom ettirishdir, chunki shinalar yanada rivojlangan va ishlab
chiqarish jarayonida ishlab chiqarilgan ma'lumotlar hajmi o'sishda davom
etmoqda. Ushbu jarayonlarni tushunish uchun sun'iy intellekt echimlari
yordamisiz, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishda sifat va mavjudlikni yaxshilash
biznes halokatiga olib kelishi mumkin.
Sun'iy intellekt texnologiyalari murakkab ma'lumotlar to'plamini tahlil
qilishda ustunlik qiladi. AI tizimlari shinalar ishlab chiqarishda global ishlab
32

chiqarish xatarlarini sezilarli darajada kamaytiradigan holda parametrlar o'rtasida
mavjud bo'lgan murakkab, chiziqli bo'lmagan munosabatlarni o'rganish
qobiliyatiga ega. Bu ishlab chiqarish jarayonlaridagi o'tmish va hozirgi bosqichlar
o'rtasida mavjud bo'lgan o'zaro bog'liqliklarning murakkab tarmog'ini tushunishda
AI tizimlarining noyob afzalligi bilan bog'liq.
Sun’iy intellect texnologiyalari orqali murakkab va yangicha dizaynlarni
yaratish mumkin. Bu esa o’z navbatida mahsulotning jozibadorligini oshirishga va
uning sifatini yaxshilashga imkon beradi. Sun’iy intellect orqali mahsulot sifatini
nazorat qilish, mahsulot sifatini jahon talablari darajasiga olib chiqish mumkin.
2.2.Korxonaning iqtisodiy faoliyatini innovatsion usullardan foydalangan
holda yaxshilashning amaliy yo’llari.
Innovatsiya" so'zi lotincha innovation so'zidan kelib chiqqan bo’lib -
"o'zgartirish yoki modernizatsiya qilish" ma'nosini anglatuvchi innovare fe'lidan
olingan. Shunday qilib, innovatsiyalarning markaziyligi va ahamiyati yangilanish
bilan bog'liq. Bunday yangilanish faqatgina odamlar qaror qabul qilish uslubini
o'zgartira oladigan, standart usullardan voz kechadigan va mavjud me'yor va
qoidalar doirasidan tashqarida tanlov qilishni o'rgangan taqdirdagina bo'lishi
mumkin.
“Innovatsiya” tushunchasi umumiy toifalarga kiradi. Nihoyatda keng va
tarkibiy jihatdan murakkab bo‘lib, uning mazmunini ochib berishga doir ko‘plab
yondashuvlar mavjud.
Iqtisodiy samaradorlikni oshirishda innovatsion omillar ta’siri:
1.Iste’molchi hali tanish bo‘lmagan yangi mahsulotni yoki mavjud
mahsulotlar uchun yangi sifat darajasini joriy etish.
2.Ilmiy kashfiyotlarga asoslangan mahsulot yoki xom ashyoni
tijoratlashtirishning yangi usulini anglatadigan yangi ishlab chiqarish usullarini
joriy etish.
33

3.Ushbu bozor ilgari mavjud bo‘lganligidan qat’iy nazar, ma’lum bir
mamlakatning ma’lum bir sohasi tomonidan hali kirib kelmagan yangi bozorning
ochilishi.
4.Ushbu manbaning mavjudligidan yoki u yangi yaratilganligidan qat’iy
nazar, yana yangi xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotni qo‘lga oling
5.Muayyan sanoatni tashkil qilishdagi o‘zgarishlarni amalga oshirish,
xususan, monopol mavqega ega bo‘lish (masalan, trestlarni yaratish orqali) yoki
uni yo‘qotish.
Yillar davomida xalqaro savdo sezilarli o'zgarishlarga duch keldi. An ʼ anaviy
barter tizimlaridan tortib xizmatlar va raqamli tovarlar almashinuvigacha bo ʻ lgan
global savdo evolyutsiyasi insonning zukkoligi va innovatsiyalarining dalilidir.
Tez texnologik taraqqiyot va bir-biri bilan bog'langan iqtisodiyotlar davrida
savdoda innovatsiyalarni rivojlantiruvchi madaniyatni tarbiyalash muhim
ahamiyatga ega.
Korxonaning iqtisodiy faoliyatini yaxshilash bo’yicha innovatsion strategik
usullarga quyidagilar kiradi:
1. Mavjud ma'lumotlarni optimallashtirish.
Samarali foydalanilganda ma'lumotlar tushuncha va takomillashtirishning
kuchli haydovchisi bo'lib xizmat qilishi mumkin. Masalan, Koreya bojxona xizmati
noqonuniy yuk kontrabandasiga qarshi kurashish uchun o'zining oldindan mavjud
ma'lumotlar to'plamidan strategik foydalandi . Koreya bojxona xizmati tezkor
kurerlar va Koreya pochtasidan olingan elektron ma'lumotlarni jamlash orqali
ushbu ma'lumotlarning bo'linib yuborilgan kontrabandaga qarshi kurashda
imkoniyatlarini tan oldi. Biroq, qiyinchilik o'n yil ichida to'plangan 200 million
import yozuvlarini o'z ichiga olgan keng ma'lumotlar to'plamini tahlil qilishda edi.
Bunga javoban Koreya bojxona boshqarmasi 2018-yilda pilot loyihani ishga
tushirdi va ko‘p tarmoqli guruhni yig‘ib, jo‘natish bo‘yicha firibgarlik holatlarini,
masalan, bir import qiluvchining bir nechta manzillardan foydalanishini ko‘rsatadi.
34

2. Tarmoqlar va idoralararo hamkorlikni rivojlantirish
Davlat va xususiy sektor o'rtasidagi hamkorlik savdo innovatsiyalarini
rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Bu hamkorlik ajralmas hisoblanadi, chunki
xususiy sektor ko'pincha savdo bilan bog'liq samarasizlik haqida bebaho
tushunchalarga ega. Davlat-xususiy sheriklik kontseptsiyasi yangi bo'lmasa-da,
uning zamirida hamkorlikda yaratish, loyihani ishlab chiqish jarayoni yotadi,
bunda muammolar va yechimlar ham davlat, ham xususiy shaxslar tomonidan
birgalikda ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi.
Davlat va xususiy sektor ishtirokidagi inklyuziv muloqotlar orqali loyiha
muammolarni aniqlash va hamkorlikda yechimlar ishlab chiqishda davlat idoralari,
mahalliy importchilar va transmilliy korporatsiyalar tomonidan keng ko‘lamli
yordamni ta’minlab, manfaatlarni uyg‘unlashtirdi. Ularning birgalikdagi sa'y-
harakatlari shuni ko'rsatdiki, jo'natishdan oldingi avtorizatsiya bosqichidagi
nomuvofiq, bir-biriga o'xshash yoki takrorlanadigan mahsulot kodlari chegaradagi
kechikishlar uchun birinchi navbatda javobgardir.
3. Ilg'or texnologiyalar bilan tajriba o'tkazish.
Sun'iy intellekt (AI), narsalar interneti (IoT) va taqsimlangan daftar
texnologiyasi va boshqalar kabi rivojlanayotgan texnologiyalarning integratsiyasi
ekologik barqarorlikni rag'batlantirish bilan birga, transchegaraviy tashish,
tovarlarni kuzatish va tekshirishda inqilob qilish imkoniyatiga ega. Bunga
Rotterdam portining kelajakning ilg‘or portini yaratish , ma’lumotlarni ilg‘or tahlil
qilish uchun sun’iy intellektdan foydalanish va IoT, jumladan, yuklarni kuzatish va
faoliyatni kuzatish uchun sensor bilan jihozlangan konteynerdan foydalanish
majburiyatini keltirish mumkin. Ushbu g'oya portni nol emissiya ob'ektiga
aylantirish, kemalarga barqaror yoqilg'i, toza qirg'oq energiyasi va qayta
tiklanadigan energiya bilan ishlaydigan zaryad stantsiyalaridan foydalanishni taklif
qilishni va toza sanoat va transportda taraqqiyotni rag'batlantirishni o'z ichiga
oladi.
35

Bunday murakkab transformatsiyani amalga oshirish xavfli va qimmat
bo'lishi mumkin. Ushbu muammoni hal qilish uchun Rotterdam porti port
operatsiyalaridagi mumkin bo'lgan o'zgarishlarni sinab ko'rish uchun uning
operatsiyalarining virtual nusxasi bo'lgan raqamli egizakdan foydalanishga
kashshof bo'ldi . Ma'lumotlarni tahlil qilish uchun sun'iy intellektni qo'llash orqali
raqamli egizak kemaning optimal bog'lanishi va jo'nab ketish vaqtlarini aniqlik
bilan bashorat qilishi mumkin, buning natijasida kutish vaqtlari qisqaradi,
chiqindilarni kamaytiradi va xarajatlarni tejaydi, Port atrof-muhit barqarorligi
bo'yicha mavjud faoliyatini yaxshilash uchun foydalanishi mumkin bo'lgan
ma'lumotlar.
4. Muvaffaqiyatsizlikni qabul qiling.
Innovatsiyalar ko'pincha muvaffaqiyatga olib kelsa-da, muvaffaqiyatsizlikni
jarayonning ajralmas qismi sifatida qabul qilish bir xil darajada muhimdir.
5. Innovatsiyalar uchun joy yarating.
Yuqorida bayon qilingan strategiyalar faqat himoyachilar o'zgarib turadigan
va doimiy takomillashtirishni rag'batlantiradigan muhitda rivojlanishi mumkin.
Shu sababli, innovatsion fikrlashni rag'batlantiradigan va status-kvoga qarshi
kurashadigan maxsus joylarni yaratish juda muhimdir.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Mamlakatimizda istiqlolning dastlabki yillaridan puxta o‘ylangan va
bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan islohotlar o‘z samarasini bermoqda.
Mustaqillik yillarida avtomobilsozlik, kimyo va neft-kimyo, oziq-ovqat, qurilish
materiallari sanoati, telekommunikatsiya uskunalari, keng turdagi maishiy
elektronika mahsulotlari ishlab chiqarish kabi tarmoqlar jadal rivojlanib,
sanoatimizning lokomotiviga aylandi. Bugungi kunda birgina avtomobilsozlik
haqida gapiradigan bo‘lsak, mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng o‘z
36

faoliyatini boshlagan Asaka avtomobil zavodida uch rusumdagi yengil
avtomobillar ishlab chiqarilgan bo‘lsa, o‘sha davrda transport vositalari haqida gap
ketganda, Asaka shahri birinchi o‘rinda turadi. vodiyda yagona. tilga olindi.
Hozirda O‘zbekiston avtomobil sanoati markazlari sifatida Toshkent, Samarqand
va Xorazm viloyatlari ham tilga olinadi. Bu zavodlarda 100 dan ortiq turdagi
yengil va yuk avtomobillari, maxsus transport vositalari ishlab chiqariladi. Bu
o‘tgan davrda mamlakatimiz avtomobil sanoati naqadar jadal rivojlanganini
ko‘rsatadi.
O‘tgan yigirma yil davomida mamlakatimiz avtomobil sanoatida
avtomobillarga texnik va servis xizmatlari ko‘rsatish kabi qator xizmatlarni
rivojlantirish orqali ko‘plab yangi ish o‘rinlari yaratilishiga turtki bo‘ldi. Bularning
barchasi mamlakatimiz mustaqilligi tufayli yaratilgan qulay sharoitlar mahsulidir.
Buning samarasida mamlakatimizning chekka hududlaridagi hamyurtlarimiz
bandligini ta’minlash, jamiyatning boshqa turdosh tarmoqlari rivojini
rag‘batlantirishda mamlakatimiz avtomobil sanoatining ahamiyati tobora ortib
bormoqda. Bugungi kunda korxona tizimida 27 ming nafardan ortiq yurtdoshimiz
doimiy ish o‘rniga ega. Va bu o'sib borayotgan tendentsiya.
Men ushbu kurs ishini tayyorlash davomida quyidagilarni o‘rgandim:
 innovatsion menejment tushunchasi;
 innovatsion menejment faoliyatini qo’llash orqali erishish mumkin bo’lgan
muvaffaqiyatlar;
 innovatsion menejment faoliyatini qo’llash tartibi;
 innovatsion menejment bo’yich xorijiy tajribalar, asosan yapon tajribasi;
 innovatsion menejmentning maqsad va vazifalari va h.k
Yuqoridagi takliflarni batafsil tushuntirsam,
Birinchidan, korxonada hozirda faqat ayrim turdagi yengil avtomobillar
uchun izolyatsion qismlar ishlab chiqarilmoqda. Korxona faoliyatini yanada
kengaytirish uchun yangi mahsulotlar turini ko‘paytirish zarur.
37

Ikkinchidan, xodimlarning malakasi yetarli emasligi sababli faoliyat
davomida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish muddatini uzaytirish,
koreyalik mutaxassislarni jalb etish natijasida ortiqcha xarajatlar va vaqt
yo‘qotishlariga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida mutaxassis xodimlarni qayta
tayyorlash. Buning uchun ularning malakasini oshirish, ularga zarur bilim va
ko‘nikmalarni berish zarur.
Uchinchidan , korxonaning “Sifat nazorati va standartlashtirish” bo‘limida
nazoratchilar sonining yetarli emasligi ham muayyan qiyinchiliklar tug‘dirmoqda.
Buni bartaraf etish uchun siz Autojobs.com saytida reklama qilishingiz va ko'proq
xodimlarni jalb qilishingiz kerak.
To'rtinchidan , ishlab chiqarish korxonalari murakkab bo'lib, mahsulot
sifatini nazorat qilish uchun zarur bo'lgan ko'plab ma'lumotlarni ishlab chiqaradi.
Shinalar ishlab chiqaruvchilar uchun asosiy muammo bu jarayonlarni qanday qilib
optimallashtirishni davom ettirishdir, chunki shinalar yanada rivojlangan va ishlab
chiqarish jarayonida ishlab chiqarilgan ma'lumotlar hajmi o'sishda davom
etmoqda. Ushbu jarayonlarni tushunish uchun sun'iy intellekt echimlari
yordamisiz, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishda sifat va mavjudlikni yaxshilash
biznes halokatiga olib kelishi mumkin.
Beshinchidan , amaldagi shtat jadvaliga ko‘ra, nafaqat ishchilar, balki
mutaxassis xodimlarning ham oylik maoshi juda pastligi, avtomobilsozlik
sohasidagi korxonalarnikidan 1,5 barobar kamligi kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda.
ularning motivatsiyasi. Men xodimlarni yo'qotmaslik uchun yillik ish haqi fondini
oshirishni taklif qilaman.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO  YXATI
1. O  zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
Toshkentdagi Talabalar shaharchasida quriladigan Innovatsiyalarni tatbiq etish
ilmiy-amaliy markazi loyihasi bilan tanishish chog  idagi nutqidan, 02.12.2017;
2. Journal Business’eek , 25 march 2010;
38

3. Djek Traut, El Rays «Botton – up Marketing», 2012 – p. 137;
4. G.Xamdamova, O.Astanakulov, A.Matchanov, “Innovatsion Menejment”
darslik, Toshkent-2018, 10-16 19-23 b
5. Endogen ta‘sir – ichki muhit ta‘siri. Ekzogen ta‘sir – tashqi muhit ta‘siri,
Ekonomik-matematik lug`at,2013- b .45;
6. Mlotok Ye. Prinsip ы marketingovogo issledovaniya konkurensii na
r ы nke // Internet. - http://’’’.marketing.spb.ru/read/m3/index.htm
7. R . I . Gimush , F . M . Matmurodov , “ Innovatsion Menejment ”, O ’ quv
qo ’ llanma , O ’ ZBEKISTON FAYLASUFLARI MILLIY JAMIYATI
NASHRIYOTI , TOSHKENT -2008, 42-51 b
39

38

Sotib olish