Inson huquqlari sohasida davlatlarning mintaqaviy hamkorlig - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	56.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

159 Sotish

Inson huquqlari sohasida davlatlarning mintaqaviy hamkorlig

Sotib olish

BOLA HUQUQLARI: HUQUQ SOXALARI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Inson huquqlari sohasida davlatlarning
mintaqaviy hamkorlig i

MUNDARIJA :
KIRISH……………………………………………...……………………………3
I BOB: INSON HUQUQLARI: UMUMIY TUSHUNCHALAR VA UNING
MOHIYATI
1.1 Inson huquqlari – umumbashariy muammosi va inson huquqlari to’g’risidagi
ta’limot………………………………………………………………………..……6
1.2 Inson huquqlarini himoya qilish yuzasidan tashkil etilgan ilk milliy institutlar
va ularning faoliyati…………………………………………………………….....13
II BOB: BIRLASHGAN MILLATLAR TASHKILOTI VA UNING
TUZILISHI HAMDA INSON HUQUQLARINI TA’MINLASHDAGI O’RNI
2.1 Ikkinchi jahon urushidan keying davrda inson huquqlari masalasiga
e’tibor…………………………………………………………………………..…21
2.2 Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti va uning inson huquqlarini
himoya qilishdagi ro’li…………………………………………………………….28
2.3 Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining qabul qilinishi……………33
XULOSA………………………………………………………………………..39
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR……………………………………….41

KIRISH
Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati va insonparvar huquqiy demokratik
davlatni shakllantirish jarayoni ketayotgan hozirgi davrda inson huquqlarini
o’rganish dolzarb masalalardan biridir.
Inson huquqlari – insonning davlat bilan munosabatidagi huquqiy maqomini,
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy sohalardagi imkoniyatlari hamda
da volarini tavsiflovchi tushuncha. Inson huquqlarini erkin va samarali tarzdaʼ
amalga oshirish fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatning asosiy belgilaridan
biridir. Inson huquqlarini mutlaq va nisbiy Inson huquqlariga bo lish qabul
ʻ
qilingan. Yashash huquqi, qiynoklarga, zo ravonlikka, inson sha nini yerga
ʻ ʼ
uradigan boshqa xil muomalaga yoki jazoga duchor etilmaslik huquqi, shaxsiy
hayotning daxlsizligi huquqi, shaxsiy va oilaviy sir saqlash huquqi, o z sha ni
ʻ ʼ
hamda yaxshi nomini himoya etish huquqi, vijdon erkinligi va dinga e tiqod qilish
ʼ
huquqi, shuningdek, sud tomonidan himoya qilinish va odil sudlov huquqi hamda
shular bilan bog liq eng muhim protsessual huquqlar mutlaq inson huquqlari
ʻ
sirasiga kiradi. Qolgan hamma inson huquqlari nisbiy bo lib, favqulodda yoki
ʻ
harbiy holat tartibi joriy qilingan vaziyatda cheklab yoki to xtatib qo yilishi
ʻ ʻ
mumkin. Demokratik davlatda mutlaq Inson huquqlarini har qanday vaziyatda ham
cheklashga yoki vaqtincha to xtatishga (bekor qilishga) yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida inson va fuqarolarning asosiy
ʻ
huquqlari, erkinliklari va burchlari, jumladan, shaxsiy huquq va erkinliklari,
siyosiy huquklari, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari, shuningdek, inson huquqlari va
erkinliklarining kafolatlari belgilab berilgan (18-52-moddalar). O zbekiston
ʻ
Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo lib, jinsi,
ʻ
irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan
ʼ
qat i nazar, qonun oldida tengdirlar (18-modda). Jumladan, yashash huquqi – har
ʼ
bir insonning uzviy huquqi. Inson hayotiga suiqasd qilish – eng og ir jinoyat
ʻ
hisoblanadi (24-modda). Har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega.
Hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi;
qiynoqqa solinishi, zo ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini
ʻ
3

kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas (25-26-
moddalar). Har kim o z sha ni va obro siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiyʻ ʼ ʻ
hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga; fikrlash,
so z va e tiqod erkinligi xuquqiga ega (27-29-moddalar). Hamma uchun vijdon
ʻ ʼ
erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e tiqod qilish yoki hech qaysi
ʼ
dinga e tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo l
ʼ ʻ
qo yilmaydi (31-modda).
ʻ
Insan huquqlari, barcha odamlarga asosiy va tan erkaklikka mansub bo’lgan
bazi o’ziga xos, hech kimning jalb qilinishi shart emas, bo’lgan huquqlar va
erkinliklarni ta’minlash uchun o’rnatilgan qoidalar va qarorlar to’plamini
ifodalaydi. Bu huquqlar umumiy tartibda davlatlar tomonidan ta’minlangan bo’lsa
ham, ularga raqamlangan qonuniy hujjatlarda, shuningdek, xalqaro va mintaqavi
hamda milliy huquqiy marosimlarda o’zining xususiyatlari mavjud bo’ladi.
Insan huquqlarining asosiy tamoyillari quyidagilar bo’lishi mumkin:
Tan erkaklik: Bu asosiy tamoyil, har bir insonning mavjudiyati, uning qadr-
qimmati va izzati bilan bog’liqdir. Har bir odamning o’zining o’zining huquqlari,
xotirjamliklari, xohishlari va maqsadlari bo’lishi shartdir.
Barqarorlik: Barcha insonlar, qanday bo’lgan vaziyatda va qanday bo’lgan
maqsad uchun ham, huquqiy baxtsizlik va diskriminatsiyaga duch kelmagan holda,
barqarorlik va muvozanatga ega bo’lishi lozim.
Erkinlik va huquqiy himoya: Har bir odamning erkinligi va huquqiy himoyasi
ta’minlanishi kerak. Bu erkinlik va himoya qonun, qonunshunoslik, adliya tizimi,
shuningdek, boshqa fuqarolik tizimlarining birlashuvi orqali amalga oshiriladi.
Barqarorlik va adolat: Huquqiy jarayonlarda, har bir kishi uchun adolatli va
barqaror murojaat imkoniyati ta’minlanishi lozim. Bu adolat va barqarorlik, qonun
bilan nazorat etilgan sodir bo’lgan jarayonlarning barqaror va boshqaruvsiz
tuzilishiga muvofiq amalga oshiriladi.
Himoya: Xususan qo’lga kiritilgan vaqtida, barqarorlik, erkinlik va huquqiy
himoyani ta’minlash maqsadida, xavfli va uyg’un vaziyatlarda insonlarning
4

himoyasi lozim. Bu himoya xizmatlarining shakllari va usullari davlatlarga,
xalqaro tashkilotlarga va jamoat a’zolariga bog’liq bo’lishi mumkin.
Integratsiya va ishtirok: Barcha insonlar, qanday bo’lgan umr-ruhumda,
ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotning qatnashuvchilari va iqtisodiy faoliyatni
bajaruvchilari sifatida boshqarilishi lozim. Bu, ko’plab jamiyat turlariga
integratsiyani o’z ichiga oladi va ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlaydi.
Bu asosiy tamoyillar insonning egzistensiyasiga va uning qadr-qimmatiga
e’tibor qaratilgan holda, huquqiy tizimlarning o’rganishida markaziy ahamiyatga
ega. Huquqiy tizimlar, bu tamoyillarni amalda mustahkam qilish, insonlarni
himoya qilish va ularning rivojlanishiga imkoniyat berishga intiladigan usullar
bilan ishlaydi.
Kurs ishining maqsadi : – professional faoli- yatda, shuningdek, davlat
organlari, jamoat birlashmalari va boshqa tashkilotlar bilan o’zaro aloqalarda zarur
bo’ladigan nazariy va amaliy bilimlarni talabalarda shakllantirish.
Kurs ishining vazifasi : inson huquqlari nazariyasi, shaxs erkinligi va huquqi
tizimini chuqur o’rgatish; inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish va unga
amal qilish o’quvini talabalarga singdirish; inson huquqlariga oid xalqaro
standartlarni o’zlashtirish.
Ushbu kurs ishida talabalarda inson huquqlariga jahon hamjamiyatining
tinchligini ta’minlovchi vosita sifatida, xalqaro muno- sabatlarda, eng muhimi,
davlatlarning xalqaro hamkorligida inson huquqlariga rioya etilishiga nisbatan
chuqur hurmat hissini tarbilash uchun mo’ljallangan.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 41 betni tashkil etadi .
5

I BOB: INSON HUQUQLARI: UMUMIY TUSHUNCHALAR VA
UNING MOHIYATI
1.1 Inson huquqlari – umumbashariy muammosi va inson huquqlari
to’g’risidagi ta’limot
Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda yangi davr boshlandi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1995–2005-yillarni kur- ramizda Inson huquqlari
o’n yilligi deb e’lon qildi.
Inson huquqlarini himoya qilish Mustaqilligimiz qomusi bo’lmish
Konstitutsiyaning asosiy tamoyillari, O’zbekiston Respublikasi ijti- moiy iqtisodiy
tizimini tubdan isloh qilishning asosiy yo’nalishi va yakuniy maqsadidir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlis VI
sessiyasida, Konstitutsiyaning to’rt yilligiga bag’ishlangan tantanali yig’ilishida va
Vazirlar Mahkamasining O’zbekistonning 1996- yildagi ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyoti yakunlari hamda 1997-yildagi iqtisodiy islohotlarning ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan majlisi- da qilgan ma’ruza va nutqlarida inson
huquqlari sohasida amalga oshi- rilishi lozim bo’lgan quyidagi besh strategik
yo’nalish belgilab be- rilgan:
– birinchidan, inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish- ning samarali
mexanizmini ta’minlash;
– ikkinchidan, inson huquqlari bo’yicha xalqaro huquqning umume’tirof
etilgan tamoyillari va me’yorlari asosida milliy qonun- chilikni takomillashtirish;
– uchinchidan, qabul qilingan qonunlarga og’ishmay amal qilish
mexanizmini ishlab chiqish va ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qonun
ustuvorligini ta’minlash;
– to’rtinchidan, sudlov islohotini amalga oshirish yo’li bilan butun sud
tizimini demokratlashtirish;
– beshinchidan, aholi, ayniqsa, yoshlar va mansabdor shaxslar o’rtasida
huquqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash, ularning huqu- qiy ongi va
madaniyatini oshirish.
6

Inson huquqlari muammosi – hozirgi zamonning eng dolzarb
muammolaridandir. Inson huquqlari – bu jamiyatning eng oliy qadriyati,
himmatidir. Inson huquqlari – bu butun insoniyatning intilishlari, orzu-umidlarini
o’ziga jamlagan keng qamrovli tushun- chadir. Inson huquqlari – bu hozirgi
taraqqiyotning asosi va davr talabidir.
Inson huquqlari – bu demokratik huquqiy davlatning eng muhim belgisidir.
Inson huquqlari har bir davlatning demokratik taraqqiyoti darajasini ko’rsatuvchi
muhim mezondir. Shuning uchun ham inson huquqlari xalqaro huquqda va milliy
huquqiy tizimda muhim o’rin tutadi.
Insoniyat o’z tarixiy rivolanishi jarayonida inson huquqlariga oid qonunchilik
– bu inson va fuqaro huquqlari hamda erkinliklari haqida qonunlar majmuidir. Bu
qonunlar qatoriga inson huquqlari bo’yicha xalqaro hujjatlar va milliy qonunlar
kiradi.
Inson huquqlari to’g’risidagi qonunchilik o’z taraqqiyotida uch katta
bosqichni bosib o’tgan.
Birinchi bosqich – 1789-yilgi inson va fuqaro huquqlari fransuz
deklaratsiyasidan boshlanib, to birinchi jahon urushiga qadar davom etgan. Bu
bosqichda insonning shaxsiy va siyosiy huquqlari to’g’risidagi qonunchilik ustuvor
ravishda rivojlangan 1
.
Bu davrda qabul qilingan qonunlarda alohida e’tibor quyidagi muammolarni
huquqiy tartibga solishga qaratilgan:
shaxs erkinligi va fuqarolar tengligi; shaxs daxlsizligi;
xususiy mulk huquqi;
saylov huquqi turli seznlar bilan cheklangan bo’lsada.
Ikkinchi bosqichi – XX asrning birinchi yarmini o’z ichiga olgan. Bu
bosqichda sotsial yo’nalish demokratiya ta’sirida insonlarning ijti- moiy-iqtisodiy
huquqlariga oid qonunchilik tez rivojlangan.
Mehnat qilish huquqi, dam olish huquqi, ijtimoiy yordam olish huquqi
to’g’risidagi qonunlar alohida ahamiyat kasb etgan.
1
O.A.Tadjibayeva, N.K.Ramazonova “Inson huquqlari”. Darslik. -Toshkent - 2019
7

Fransiya va Shvetsiyadagi sotsial qonunchilik, 1920-yilgi Veymar
Konstitutsiyasi, Fransiya va Italiyaning 1946-yilgi Konstitutsiyalari bunga yaqqol
misol bo’ladi.
Uchinchi bosqich – XX asrning ikkinchi yarmiga to’g’ri kelib,
bu bosqichda inson huquqlarining «yangi avlodi» to’g’risidagi qonun- chilik
rivojlanadi. Bu huquqlar qatoriga:
tinch yashash huquqi;
sof va toza atrof-muhitga ega bo’lish huquqi; axborot olish huquqi kabilar
kiradi.
Bu bosqichda inson huquqlari to’g’risida xalqaro qonunchilik tizimi
shakllandi.
Dunyodagi har bir davlatda ham inson huquqlariga oid muayyan qonunchilik
tizimi shakllangan. Bu qonunchilik negizini, avvalam- bor, Konstitutsiyalar tashkil
etadi. Barcha davlatlar Konstitutsiyala- rida inson va fuqaro huquqlari va
erkinliklariga maxsus bo’lim, boblar ajratilgan. Fuqarolarning konstitutsiyaviy
huquq va erkinliklari joriy qonunlarda o’z aksini topgan.
Hozirgi kunda davlatlar o’z Konstitutsiyalarida inson huquqla- riga oid
quyidagi muhim qoidalarni mustahkamlaganlar:
– inson huquqlari va erkinliklarini tan olish va himoya qilish bu davlat
majburiyatlaridir;
– inson huquqlari va erkinliklari katalogi xalqaro-huquqiy ando- zalarga
mos kelishi va bu sohada xalqaro huquqning ustuvorligi;
– inson huquqlari va erkinliklari unga tug’ilgandan boshlab taal- luqlidir,
yangi tabiiy huquq g’oyasini, nazariyasini e’trof etilishi;
– hammaga va har kimga inson huquqlari va erkinliklarining teng va
barobar taalluqliligi;
– fuqarolarning kafolatlangan sud himoyasi bilan ta’minlanishi;
– inson huquq va erkinliklarini amalga oshirish boshqa shaxslar huquqlarini
buzmasligi zarurligi.
8

Dunyo davlatlarida inson huquqlariga oid qonunchilik tizimi quyidagi
guruhlarga bo’linadi:
1. Fuqarolarning shaxsiy huquqlariga oid qonunlar.
2. Fuqarolarning siyosiy huquqlariga oid qonunlar.
3. Fuqarolarning iqtisodiy huquqlariga oid qonunlar.
4. Madaniy huquqlarga oid qonunlar.
5. Inson huquqlariga oid xalqaro huquqiy hujjatlar.
Insan huquqlari, barcha odamlarga asosiy va tan erkaklikka mansub bo’lgan
bazi o’ziga xos, hech kimning jalb qilinishi shart emas, bo’lgan huquqlar va
erkinliklarni ta’minlash uchun o’rnatilgan qoidalar va qarorlar to’plamini
ifodalaydi. Bu huquqlar umumiy tartibda davlatlar tomonidan ta’minlangan bo’lsa
ham, ularga raqamlangan qonuniy hujjatlarda, shuningdek, xalqaro va mintaqavi
hamda milliy huquqiy marosimlarda o’zining xususiyatlari mavjud bo’ladi.
Insan huquqlarining asosiy tamoyillari quyidagilar bo’lishi mumkin:
1. Tan erkaklik: Bu asosiy tamoyil, har bir insonning mavjudiyati, uning qadr-
qimmati va izzati bilan bog’liqdir. Har bir odamning o’zining o’zining huquqlari,
xotirjamliklari, xohishlari va maqsadlari bo’lishi shartdir.
2. Barqarorlik: Barcha insonlar, qanday bo’lgan vaziyatda va qanday bo’lgan
maqsad uchun ham, huquqiy baxtsizlik va diskriminatsiyaga duch kelmagan holda,
barqarorlik va muvozanatga ega bo’lishi lozim.
3. Erkinlik va huquqiy himoya: Har bir odamning erkinligi va huquqiy
himoyasi ta’minlanishi kerak. Bu erkinlik va himoya qonun, qonunshunoslik,
adliya tizimi, shuningdek, boshqa fuqarolik tizimlarining birlashuvi orqali amalga
oshiriladi.
4. Barqarorlik va adolat: Huquqiy jarayonlarda, har bir kishi uchun adolatli va
barqaror murojaat imkoniyati ta’minlanishi lozim. Bu adolat va barqarorlik, qonun
bilan nazorat etilgan sodir bo’lgan jarayonlarning barqaror va boshqaruvsiz
tuzilishiga muvofiq amalga oshiriladi.
5. Himoya: Xususan qo’lga kiritilgan vaqtida, barqarorlik, erkinlik va huquqiy
himoyani ta’minlash maqsadida, xavfli va uyg’un vaziyatlarda insonlarning
9

himoyasi lozim. Bu himoya xizmatlarining shakllari va usullari davlatlarga,
xalqaro tashkilotlarga va jamoat a’zolariga bog’liq bo’lishi mumkin.
6. Integratsiya va ishtirok: Barcha insonlar, qanday bo’lgan umr-ruhumda,
ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotning qatnashuvchilari va iqtisodiy faoliyatni
bajaruvchilari sifatida boshqarilishi lozim. Bu, ko’plab jamiyat turlariga
integratsiyani o’z ichiga oladi va ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlaydi.
Bu asosiy tamoyillar insonning egzistensiyasiga va uning qadr-qimmatiga
e’tibor qaratilgan holda, huquqiy tizimlarning o’rganishida markaziy ahamiyatga
ega. Huquqiy tizimlar, bu tamoyillarni amalda mustahkam qilish, insonlarni
himoya qilish va ularning rivojlanishiga imkoniyat berishga intiladigan usullar
bilan ishlaydi.
Inson huquqlari to’g’risidagi ta’limotlar va o’rta asrlardagi inson huquqlari 2
Inson huquqlari to’g’risidagi ta’limotning rivojida Sharq muta- fakkirlarining
xizmatlari benihoya kattadir. Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Amir
Temur, Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo singari o’nlab olimlar, davlat va
jamoat arboblari dunyoqa- rashida, ularning amaliy ishlarida inson huquqlari
masalasi alohida o’rin egallaydi. Ular turli muammolar singari inson huquqlari,
erkinliklari, qadriyatlari masalasiga ham befarq qaramaganlar va bu borada o’z
fikr-mulohazalarini bildirganlar. Inson haqida g’amxo’rlik qilish, inson erkinligi,
haq-huquqlari to’g’risida qayg’urish, inson sha’nini kamsitadigan urinishlarga yo’l
qo’ymaslik g’oyalari shular jumlasidandir.
O’rta asrlarda butun dunyoda bo’lgani singari Sharq olamida ham inson
huquqlari turli yo’llar bilan toptab kelingan. O’sha davrlarda insonning shaxsiy
huquq va erkinliklari singari, uning ijtimoiy-iqti- sodiy, siyosiy va ma’naviy
huquqlari ham hukmron siyosiy kuchlar tomonidan cheklab qo’yilgan. Bunday
holatlarga qarshi noroziliklar shafqatsizlarcha bostirilgan. Kishilar yashash, mehnat
qilish va dam olish kabi oddiy insoniy huquqlardan ham to’la erkinlik asosida foy-
dalanish imkoniyatiga ega bo’lmaganlar. Insonning sha’ni, qadr-qim- mati,
erkinliklari huquqiy jihatdan kafolatlanmagan, uning haq-huquqlari poymol etilishi
2
O.A.Tadjibayeva, N.K.Ramazonova “Inson huquqlari”. Darslik. -Toshkent - 2019
10

oddiy bir hol bo’lgan. Aholi keng qatlam- larining nochor hayoti o’z haq-
huquqlarini anglab yetish va uni himoya qilish uchun kurash olib borish imkonini
bermagan.
Tarixning guvohlik berishicha, ayrim mamlakatlar va mintaqalarda olib
borilgan jang-u jadallar, bosqinchilik urushlari natijasida fuqaro- larning haq-
huquqlari vahshiylarcha toptab kelingan. Bunday misol- larni O’rta Osiyoda
yashagan xalqlar va millatlar hayotidan ham ko’plab keltirish mumkin. Birgina
mo’g’illar bosqini davrida O’rta Osiyoda yashagan xalqlarning haq-huquqlari
qanchalik toptalgan- ligini oddiy so’z bilan ifodalash qiyin. Masalan, mo’g’illar
1220- yilda Buxoroni bosib olib, 30 mingdan oshiq buxorolikning yostig’ini
quritganlar, aholining qolgan qismini qullarga aylantirib, ko’pchiligini o’zlari
ishg’ol qilgan boshqa yerlarga haydab ketganlar. Din peshvo- lari, olim-u
fuzalolarni tahqirlaganlar, Buxoro shahriga o’t qo’yilgan. Bunday sharoitda inson
huquqlari yoki uni himoya qilish to’g’risida gap ham bo’lishi mumkin emasdi.
Lekin mavjud siyosiy tuzumlar sharoitida ham somoniylar,
temuriylar, boburiylar davrida inson huquqlarini himoya qilish so- hasida
talaygina tadbirlar amalga oshirilganligini aytish joiz. Masalan, O’rta Osiyoda
somoniylar hukmronligi davrida aholining hunarmand- chilik, dehqonchilik,
chorvachilik, ilm-fan bilan shug’ullanuvchi qismiga qulay sharoitlar yaratishga
harakat qilingan. Savdo-sotiq ish- lari avj olib, bu ish bilan shug’ullanuvchilar
davlat tomonidan muhofaza etilgan. Savdo karvonlarini qo’riqlab boruvchi
soqchilar tayinlangan. Davlatni boshqarishda markaz bilan joylar o’rtasida mus-
tahkam aloqa o’rnatilgan. Bu va shunga o’xshash tadbirlar inson huquqlarini
himoya qilishda o’sha davrning barcha hukmdorlari uchun ibrat namunasi bo’lgan.
Inson huquqlarini himoya qilishda va ularga berilgan huquqlaridan
foydalanishda Sohibqiron Amir Temur amalga oshirgan ishlar diqqatga sazovordir.
Sohibqironning butun hayoti va kurashi insonni qadrlash, uning yaxshi hayot
kechirishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratib berish bilan chambarchas
bog’liqdir. Amir Temur o’zining «Temur tuzuklari»da mamlakat fuqarolarining
haq-huquqlari va ularni himoya qilishning zarurligini qayta-qayta ta’kidlagan.
11

Insonning mehnat qi- lish huquqi asarda quyidagicha ta’riflab beriladi: «Agar
kasb-u hunar va ma’rifat ahillaridan bo’lsa, bundaylarga saltanat korxonalaridan
yumush berilsin. Bulardan boshqa, bilagida kuchi bor faqir-miskin- lar esa o’z
ahvoli va kasbi-korig’a qarab ish tutsinlar» («Temur tuzuklari». –T.; G’.G’ulom
nomidagi nashriyot, 1991, 67-bet).
Har bir kishining mehnat qilish huquqiga ega bo’lish g’oyasi Beruniy
qarashlarida muhim o’rin egallaydi. «Insonning eng asosiy burchi va vazifasi, –
deydi olim, – uning mehnat qilish imkoniyatlariga ega bo’lishi bilan belgilanadi».
Beruniy kishi o’zining har qanday xohish-istagiga mehnat qilish orqali erishishini
ta’kidlab, buning uchun insonning mehnat qilish huquqi jamiyatda ta’minlangan
bo’lishi zarur, degan xulosaga keladi.
Inson huquqlari g’oyasi Ulug’bek, Navoiy, Bobur singari Sharq- ning buyuk
mutafakkir olimlari, davlat va jamoat arboblari qarash- larida ham o’z aksini
topgan. Bu siymolar turli davr va sharoitlarda yashagan bo’lishlariga qaramay,
insonning jamiyatdagi o’rni va roli masalalariga alohida e’tibor berganlar.
Ularning har uchalasi ham davlat ishlari bilan mashg’ul bo’lganlari uchun davlat
bilan fuqaro- lar o’rtasidagi munosabatlarni, inson va jamiyatga doir masalalarni
o’zlari yashagan davrlarning aniq shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda ifodalab
berishga harakat qilganlar.
Alisher Navoiyning «Saddi Iskandariy» asarida shoh Iskandar- ning
mamlakatda amalga oshirgan adolatli tadbirlari orasida insonga g’amxo’rlik, uning
sha’ni, qadr-qimmati, haq-huquqlarini himoya qilish chora-tadbirlari masalasi
muhim o’rin egallagan bo’lsa, «Va- qifiya» asarida turli tabaqaga mansub
kishilarning haq-huquqlarini himoya qilish, har bir insonning halol mehnat bilan
shug’ullanishi zarurligi g’oyasi ilgari suriladi. Uning yozishicha, mehnat ahlini
ulug’lash har bir hukmdorning muqaddas burchi bo’lmog’i kerak. Yuqorida
nomlari tilga olingan allomalarning asarlarida inson mehnatini ulug’lash bilan
birga har bir kishining mehnat qilishi, hordiq chiqarishi, bola tarbiyasi bilan
shug’ullanishi, uy-joyli bo’lishi singari haq-huquqlari to’g’risida ham qimmatli
ma’lumotlar berilgan.
12

1.2 Inson huquqlarini himoya qilish yuzasidan tashkil etilgan ilk milliy
institutlar va ularning faoliyati
Inson huquqlari masalasiga xalqaro munosabatlarda ham tobora keng
ahamiyat berilmoqda. Inson huquqlarini himoya etishga qaratil- gan ko’plab
deklaratsiya, xartiya va bitimlar qabul qilingan bo’lib, ularda inson va uning haq-
huquqlarini qanday qilib himoya qilish qoidalari, me’yorlari mustahkamlangan.
Totalitar tuzum hukmronlik qilgan yillarda O’zbekistonda inson huquqlariga
tegishli bo’lgan xalqaro hujjatlar haqida deyarli hech narsa deyilmas edi.
O’zbekistonda huquqiy davlat qurilishiga o’tish munosabati bilan, birinchi
navbatda, inson huquqi masalasiga alohida e’tibor berilib, bu masala omma orasida
keng ko’lamda o’rganila boshlandi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimov, mamlakatimizda inson huquqlari va erkinliklarining ustunligidan kelib
chiqadigan xalqaro miqyosda qabul qilingan yangi yuridik tamoyil vujudga
keltirilgan- ligini va uning ahamiyatini alohida qayd qilgan edi. Bugungi qonun-
larimiz ana shu tamoyil, rivojlangan mamlakatlar tajribalari asosida xalqaro huquq
qoidalari talabiga javob beradigan darajada qabul qi- linmoqda. Shuning uchun
ham bugungi kunda inson huquqlari me’yorlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi
tarixini o’rganish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Inson huquqlari umumbashariy ahamiyatga molik masala ekan- ligini
asoslashga doir hujjatlar dastlab AQSH Mustaqillik Deklarat- siyasi (1776-yil) va
Fransiya Inson va fuqarolik Huquqlari Deklarat- siyasi (1789-yil)da o’zining aniq
ifodasini topgan. Bu deklaratsiya- larda insonning erkin fikr yuritishi, vijdon
erkinligi, ixtiyoriy ra- vishda tinch yig’ilishlarda, uyushmalarda, davlat ishlarida
ishtirok etishi va shaxsga nisbatan zo’rlik qilish, tazyiqlar o’tkazilishini man etish
kabi huquqlar dunyoda birinchi marta davlat siyosati darajasida oshkora e’lon
qilindi.
Inson huquqlariga doir qonunlar va ularning me’yorlari takomil- lashib,
dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida hukumatlar tomonidan adolatli ijtimoiy
siyosat amalga oshirila boshlandi. Masalan, ishsizlarga yordam ko’rsatish,
13

kasallarga, nogironlarga tibbiy xizmat ko’rsatish, ko’p bolali oilalarga va
keksalarga nafaqa tayinlash shular jumlasi- dandir.
Inson huquqlari va uni himoya qilishga doir ishlar ikkinchi jahon urushidan
keyin keng ko’lamda rivoj topdi. Germaniya natsistlari tomonidan insonga qarshi
olib borilgan qirg’in urushi barcha tinch- liksevar insonlar tomonidan keskin
qoralandi. Aybdorlar esa xalqaro sud tomonidan jazolandilar. Bu dunyoda birinchi
bor inson huquq- larini poymol qilganlarga qarshi qonunning qo’llanilishi edi.
Keyin- chalik Birlashgan Millatlar Tashkiloti tuzilishining asosiy sabablari- dan
biri ham inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan ishlarning yana bir amaldagi
natijasi bo’lgan edi. Bu ishda, ayniqsa, Inson huquqlari Umumjahon
Deklaratsiyasining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Deklaratsiya
barcha davlatlarga tegishli bo’lgan siyosiy va fuqarolik huquqi: yashash huquqi,
erkinlik va shaxsiy dahl- sizlik (3-modda), qulchilikni taqiqlash (4-modda), odil
sudlov (6–10-modda), siyosiy boshpana huquqi (14-modda), mulk huquqi (17-
modda), erkin fikrlash huquqi va vijdon erkinligi (18-modda) va boshqa shular
singari muhim huquqlarni qat’iy qilib belgilab qo’ydi. Yevropa mamlakatlarida
keyinchalik har bir davlatda inson huquq- larini himoya qilishga doir alohida milliy
institutlar tashkil topdi. Ular turli mamlakatlarda turlicha nomlangan. Ammo
ularning oldiga qo’ygan maqsadi, vazifasi odamlarga o’z huquqlarini himoya
qilishda beg’araz yordam ko’rsatishdir.
Milliy institutlar shakl jihatidan turlicha ko’rinishda mavjud bo’ladi. 3
Masalan, Ombudsman instituti Daniyada Parlament tomonidan saylanadi,
Fransiya va Irlandiyada prezident tomonidan tayinlanadi, Niderlandiyada esa
parlamentning quyi palatasi tomonidan saylana- di, Norvegiyada parlament,
Portugaliya, Ispaniya, Shvetsiya, O’zbekistonda ham parlament tomonidan
saylanadi. Bundan tashqari, Belgiya, Kanada, Daniya, Finlyandiya, O’zbekistonda
inson hu- quqlari markazlari va komissiyalari faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning
tashkil etilish vaqti va nomlanishi turlicha bo’lishiga qaramasdan hammasining
oldida yagona bir maqsad – inson huquqlarini himoya qilish turadi. Bunday
3
O.A.Tadjibayeva, N.K.Ramazonova “Inson huquqlari”. Darslik. -Toshkent - 2019
14

markaz va komissiyalar o’z davlatlari parla- mentlari doirasida uning ishiga taklif
va mulohazalar tayyorlaydilar. Demokratik huquqiy davlatlar konstitutsiyalari va
joriy qonunla- rida insonning qadri, huquqi va erkinligini himoya qilishga doir alo-
hida bob va moddalar mavjuddir. Inson huquqini ta’minlash, himoya qilish uchun
davlatlar o’rtasida bitimlar, kelishuvlar, deklaratsiyalar amal qilmoqda. Xalqaro
maydonda BMT tashkil etilib, uning muas- sasalari, institutlari faoliyat
ko’rsatmoqda. Va nihoyat, har bir mamlakatda inson huquqlari masalalari bilan
shug’ullanuvchi milliy institutlar tashkil etilgan bo’lib, ular mamlakatda inson
huquqla- rining himoya qilinishi muammolarini o’rganish bilan mashg’uldirlar.
Inson huquqlari milliy institutlarining zarurligi asosan quyidagilar bilan
belgilanadi:
Birinchidan, tarix shundan guvohlik beradiki, qonunlarda hamma teng, erkin,
ozod deb yozilishi bilan amalda hamma teng bo’lavermaydi. Masalan, sobiq Ittifoq
davlatida hamma ittifoqchi respublikalar suveren, mustaqil, hamma millatlar teng
va ozod deb e’lon qilinganligiga qaramasdan, amalda ular ozod emas edilar. Hatto
ayrim xalqlar, millatlar o’z vatanlaridan badarg’a etilib, boshqa mintaqalarga
surgun qilingan edilar. Bugun, yigirma birinchi asr boshida, biz butun bir xalqning,
millatning ozodligi boshqa davlat, millat tomonidan qo’pol ravishda poymol
qilinganligining guvohi bo’lmoqdamiz. Ayni paytda ba’zi mamlakatlarda, hukumat
tomoni- dan o’z xalqining, fuqarolarining huquqlari buzilmoqda. Ana shun- day
zo’ravonliklarga va adolatsizliklarga qarshi kurash uchun ham inson huquqlari
bo’yicha milliy institutlarni tashkil etish nihoyatda zarurdir.
Ikkinchidan, jamiyatda, hatto eng rivojlangan mamlakatlarda ham barcha
fuqarolar uchun sud idoralariga o’z huquq-erkinliklarini himoya qilish uchun
murojaat etishdagi imkoniyatlar bir xil emas. Mavjud sansalorliklar, buyruqbozlik
va moddiy to’siqlar ayrim shaxslarni sudlarga, davlat idoralariga murojaat
etishlariga to’sqinlik qiladi. In- son huquqlari bo’yicha milliy institutlari esa,
odamlarga yaqinroq bo’lganligi sababli, ularning buzilgan huquqlarini minnatsiz,
sansa- lorlikka solmasdan o’z vaqtida tiklash uchun beg’araz yordam ko’rsatadi.
15

Uchinchidan, inson huquqlari bo’yicha milliy institutlar vakolat- lari hamda
imkoniyatlarining kengligi, unda ishtirok etayotgan kishi- larning tanilgan
mutaxassis-huquqshunos, siyosatshunos ekanligi inson huquqlarini milliy qonunlar
majmuasi bilan birga, xalqaro huquq sohasidagi qoidalar, deklaratsiyalar,
konvensiyalarga asosan hi- moyalash imkoniyatini beradi.
To’rtinchidan, milliy institutlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borib, u yoki bu
davlatda inson huquqlari amalda qay darajada ekanligi to’g’risida davlat
idoralariga ma’lumotlar, xabarlar, ma’ruzalar tay- yorlaydi yoki bunday ishlarga
ko’maklashadi.
Beshinchidan, inson huquqlari bo’yicha milliy institutlar jamiyatda
fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatining shakllanishi hamda rivojlanishida
muhim rol o’ynaydi.
Inson huquqlari bo’yicha milliy institutlar ishlarining samarali bo’lishi,
birinchi navbatda, ularning mustaqil ish yuritishlariga bog’liq bo’ladi. Inson
huquqi bo’yicha milliy institutlarning mustaqilligi ularga boshqa davlat
idoralaridan farqli o’laroq keng jamoatchilik orasiga kirib borish imkoniyatlarini
beradi. Biroq bu imkoniyatlar ularning mutlaq mustaqilligini emas, balki nisbiy
mustaqilligini bildiradi. Chunki, inson huquqlari institutlari ham boshqa barcha
davlat va nohukumat tashkilotlar singari konstitutsiya va qonunlar doirasida
harakat qiladi, parlament yoki ijro hokimiyatiga hisob beradi, ma’ruzalar
tayyorlaydi hamda moliyaviy hisob beradi. Bu yerda muhimi ularni huquqiy va
siyosiy jihatdan mustaqilligini ta’minlash xususida doimo g’amxo’rlik qilish kerak.
Inson huquqlari bo’yicha milliy institutlarning ishlarini amalga oshirish
omillaridan yana biri – bu ishlayotgan mutaxassislarga ular- ning malakasi, obro’-
e’tiborlariga va ish uslublariga bog’liq bo’ladi. Milliy institutlar o’zlarining
mustahkam ishlangan huquqiy asoslariga ega bo’lishlari kerak. Yuridik
me’yorlarda va ularning nizomlarida inson huquqlari bo’yicha milliy
institutlarning faoliyatiga tegishli huquq va burchlar aniq belgilab qo’yilgan
bo’lishi kerak. Jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, ular jismoniy va yuridik
16

shaxslarning ariza- larini qabul qilish va shu arizalar asosida tushuntirish ishlarini
olib borish huquqlaridan foydalanadilar.
Milliy institutlar ko’proq huquqqa ega bo’lishlari kerak. Keyingi yillarda
O’zbekistonda tashkil etilgan inson huquqlari bo’yicha insti- tutlar, Latviyadagi
inson huquqlari byurosi, Avstraliya va Hindis- tondagi milliy komissiyalarning
huquqlari ancha kengaytirildi. Insti- tut markaz, komissiya va byurolar hamda
fuqarolardan tushgan ari- zalarni ko’rishdan tashqari, qonun chiqaruvchi, ijro
etuvchi hokimi- yatlarga inson huquqining buzilish hollarini tugatish yo’llarini
ko’rsatuvchi takliflar bermoqda. Ular mamlakatda inson huquqla- rining
buzilmasligi uchun zarur bo’lgan tadbiriy dasturlarni ishlab chiqadilar va ularni
tegishli davlat idoralariga taqdim etadilar.
Bundan tashqari, ular jamoatchilik asosida surishtiruv ishlarini ham olib
bormoqdalar. Xususan, yosh bolalar, uysiz qolganlar, ruhiy kasallar, jismonan
sog’lom bo’lmagan nogironlar ko’proq inson huquqlarini himoya etuvchi milliy
institutlar yordamiga muh- tojdirlar.
Albatta, turli davlatlarda u yoki bu sabablarga ko’ra inson huquq- lari
bo’yicha milliy institutlarning faoliyatlari turlicha bo’ladi. Ular- ning hammasi bir
xilda faoliyat ko’rsatishi yoki birday ishlashlarini talab qilish mumkin emas. Ular
faoliyatlarining turlicha bo’lishi davlatlarning siyosiy tizimiga, mamlakatda olib
borilayotgan siyosat- ga, iqtisodiyotga va boshqa omillarga bog’liq. Inson
huquqlarining himoya qilinishi milliy institutlarning mamlakatda son jihatdan
ko’pligi bilan emas, balki ularning inson huquqlarini himoya qilishdagi faoli-
yatining amaliy natijalari bilan belgilanadi.
Inson huquqlarini himoya qilish komissiyalari, institutlari o’zlarining
mustahkam huquqiy asoslariga ega bo’lishlari kerak. Ma- salan, O’zbekistonda,
Avstraliyada, Hindistonda, Latviyada tashkil etilgan institutlar o’zlarining puxta
ishlangan huquqiy asoslariga egadirlar. Ular alohida qonunlar va farmonlar asosida
tashkil etilgan bo’lib, bu qonunlarda ularning vazifalari, huquqlari aniq qilib belgi-
lab qo’yilgan.
17

Inson huquqlari bo’yicha milliy institutlar faoliyatining eng muhim
tomonlaridan yana biri, institut eshiklarining murojaat qilayotgan har bir shaxs
uchun doimo ochiq bo’lishidir. Boshqacha qilib ayt- ganda, huquqi poymol etilgan
shaxs uchun murojaat qilish oson bo’lmog’i kerak. Bunday institutlar xalqqa davlat
idoralaridan ham yaqinroq bo’lishi, odamlarning shikoyatlari, arizalarini sinchiklab
o’rganishi va eng muhimi ularga yordam berishi lozim.
Milliy institutlarda ishni shunday tashkil etish kerakki, sansalor- lik hollari
uchramasin. Ularning joylarda o’z vakillari bo’lib, qishloq va shahar aholisi bilan
juda yaqindan aloqa qilishi zarur. Institutlar faoliyatida pochta, telegraf, faks,
elektron pochtalar xizmati im- koniyatlari ham katta ahamiyatga ega.
Sobiq Ittifoq tarqab ketganidan keyin hozirgi MDH davlatla- rida, shu
jumladan, O’zbekistonda ham inson huquqlari va ularni himoya qilishga katga
e’tibor berilmoqda. «O’zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va
erkinliklarga ega bo’lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi,
e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, qonun oldida tengdirlar»
(O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 18-modda). Konstitutsiya O’zbekiston
fuqarolarining siyosiy, iqtisodiy huquqlari, erkinliklari va burchlarini belgilab
berdi.
O’zbekiston Respublikasida ilk bora inson huquqlarini himoya qilish
bo’yicha milliy institutlarning tashkil etilishi
Keyingi yillarda jahondagi ko’plab ilg’or mamlakatlar singari
mamlakatimizda ham inson huquqlari masalalari bilan shug’ullanuvchi milliy
institutlar tashkil topdi. Inson huquqlari bo’yicha Oliy Majlis Vakili
(Ombudsman), Inson huquqlari Milliy Markazi va O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi huzuridagi Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti shular
jumlasidandir. Ularning vazifasi inson huquq va erkinliklarini himoyalashga
qaratilgan.
Bu institutlarning tashkil topishida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimovning xizmatlari kattadir. Binobarin I.A.Karimov O’zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining 1995-yil 23-fevralda bo’lgan birinchi majlisida qilgan
18

ma’ruzasida Oliy Majlis tarkibida inson huquqlari masalasi bilan shug’ullanuvchi
va hozirgi kunda amaliy faoliyat olib borayotgan bu institutni tashkil qi- lishning
zarurligi va ahamiyatini xalq noiblari e’tiboriga havola qilgan edi: «Parlamentimiz
– Oliy Majlisning inson huquqlari va erkinligini himoya qilish, uni amalga
oshirish, unga kafolat berish borasidagi ta’siri xususida so’z yuritar ekanmiz, qator
demokratik mamlakatlar tajribasidan kelib chiqib, Oliy Majlis tarkibida inson
huquqlari masalasi bilan shug’ullanuvchi vakillik tashkil etilsa maqsadga muvofiq
bo’lar edi, deb o’ylayman. Bu oliy qonunchilik organimiz maqomiga mos keladi,
muhimi, u jamiyatimizda inson huquqlari muammosini hal etishni yangi siyosat
darajasiga ko’tarishga xizmat qiladi» (Islom Karimov. «O’zbekistonning siyo- siy-
ijtimoiy, iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari». –T.,
«O’zbekiston», 1995, 24-bet).
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Kengashining 1996-yil 3-dekabrdagi
322-1-qaroriga asosan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi Amaldagi
qonun hujjatlari monitoringi instituti- ning tashkil etilishi Prezidentimiz olib
borgan sa’y-harakatlarning amaldagi ifodasi bo’ldi.
Institutning Nizomida belgilab qo’yilgan asosiy vazifalar quyi- dagilardan
iborat:
– amaldagi qonun hujjatlarini demokratiya va inson huquqlari sohasidagi
xalqaro me’yorlarga muvofiqligini o’rganish;
– O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarini demokratiya va inson huquqlari
sohasidagi xalqaro me’yorlar va standartlarga mu- vofiqlashtirish yuzasidan
takliflar ishlab chiqish;
– inson huquqlari sohasidagi xalqaro huquqiy me’yorlarni O’zbekiston
Respublikasining amaldagi qonun hujjatlariga joriy etish yuzasidan takliflar ishlab
chiqish; qonunchilik ishi mexa- nizmini takomillashtirish va himoya qilish
bo’yicha huquqiy tat- biqiy tajribani o’rganish va umumlashtirish, shuningdek,
amal- dagi qonun hujjatlarini takomillashtirish yuzasidan tavsiyalar ishlab
chiqish;
19

– institutlar va xalqaro tashkilotlar bilan O’zbekistonda inson huquqlari
monitoringi sohasida hamkorlikni rivojlantirishga qaratil- gan takliflar tayyorlash;
– qonun loyihalarini ilmiy ekspertizadan o’tkazish, shu jumla- dan, xorijiy
ekspertlar va institutlarni jalb etgan holda ekspertizalar o’tkazish;
– amaldagi qonunlarning ro’yobga chiqarilishi va ularning ijrosini nazorat
qilish mexanizmini takomillashtirish yuzasidan takliflar tayyorlash;
– qonunchilik ishlari yuzasidan joriy va istiqbolga mo’ljallangan rejalar hamda
dasturlarga doir takliflar ishlab chiqish.
Yuqorida qayd etilgan vazifalarni bajarish uchun institut: 4
– O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qo’mitalari va komis-
siyalari bilan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, vazir- liklari,
davlat qo’mitalari va idoralari bilan o’zaro hamkorlik qiladi;
– davlat ilmiy-texnika dasturlari doirasidagi tadqiqotlarning asosiy
yo’nalishlarini, institutning ilmiy-tadqiqot ishlarining rejalarini ro’yobga chiqaradi;
– qonunchilik faoliyatining dolzarb muammolarini ilmiy tadqiq etish sohasida,
shu jumladan, inson huquqlari sohasida respublika- dagi ilmiy-tadqiqot institutlari
va oliy o’quv yurtlari bilan, ularning idoraviy bo’ysunuvidan qat’iy nazar o’zaro
hamkorlikni amalga oshiradi;
– xalqaro tashkilotlar, xorijiy ilmiy-tadqiqot, maslahat va o’quv markazlari
olimlari va mutaxassislari bilan ilmiy va amaliy aloqalar o’rnatadi, aloqalarni
rivojlantiradi va mustahkamlaydi, ular bilan hamkorlik qiladi, shartnomalar tuzadi;
– xalqaro huquqning amaldagi me’yorlari, shu jumladan, inson huquqlari
sohasidagi me’yorlari ma’lumotlarining bazasini shakl- lantiradi;
– respublika va xorijiy davlatlarning olimlari hamda mutaxassislari ishtirokida
inson huquqlari muammolariga doir aniq maqsadga qara- tilgan ilmiy munozaralar,
konferensiyalar, simpoziumlar o’tkazadi; xalqaro huquq me’yorlarining
o’rganilishi va taqqoslanishi hamda inson huquqlari sohasidagi davlatlararo
4
O.A.Tadjibayeva, N.K.Ramazonova “Inson huquqlari”. Darslik. -Toshkent - 2019
20

shartnomalarga O’zbekistonning qo’shilishi yuzasidan takliflar tayyorlanishini
ta’minlaydi;
– qonun loyihalari yuzasidan takliflar tayyorlaydi hamda O’zbekistonning
xalqaro majburiyatlarga rioya etishi nuqtayi nazari- dan qonunlarning
ekspertizasini o’tkazadi
21

II BOB: BIRLASHGAN MILLATLAR TASHKILOTI VA UNING
TUZILISHI HAMDA INSON HUQUQLARINI
TA’MINLASHDAGI O’RNI
2.1 Ikkinchi jahon urushidan keying davrda inson huquqlari masalasiga
e’tibor.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ning tuzilishi insoniyat tarixida ro’y
bergan muhim siyosiy voqeadir. Bu olamshumul voqea keyinchalik millionlab
xalqlarning tinch va osoyishta hayot kechiri- shi, ularning o’z taqdirlarini o’zlari
belgilashlarida muhim ahamiyat- ga ega bo’ldi. Uning izchil va qat’iy harakatlari
natijasida jahonning ayrim mamlakatlari va mintaqalarida ro’y bergan mahalliy,
fuqarolar urushiga barham berildi yoki ularga yo’l qo’yilmadi, ayrim davlatlar va
xalqlar o’rtasida kelib chiqqan turli xildagi mojarolar siyosiy yo’l bilan hal etildi,
xalqaro maydonda ro’y berishi mumkin bo’lgan tangliklar, noxush holatlarning
oldi olindi. Keyingi yillarda Bolqon mamlakatlarida, Yaqin Sharqda, Afrika va
Lotin Amerikasi min- taqalaridagi harbiy va siyosiy mojarolarni tinch yo’l bilan
hal qilishda bu tashkilotning roli va ahamiyati benihoya katta bo’ldi. U jahondagi
ko’pchilik mamlakatlarga iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy yordam ber- moqda. Inson
huquqlarini himoya qilish bu tashkilot faoliyatining asosiy jihatlaridan biri bo’lib
qolmoqda.
«Birlashgan Millatlar» degan tushuncha birinchi marta Amerika Qo’shma
Shtatlari Prezidenti Franklin Ruzvelt taklifiga ko’ra 1942-yil 1-yanvarda
Birlashgan Millatlar Deklaratsiyasida qo’llanildi. Bunga asosiy sabab 26
mamlakatning o’z hukumatlari nomidan ikkinchi jahon urushining boshlanishiga
sababchi bo’lgan davlatlarga qarshi birlashishiga qaror qilinishi bo’ldi. Bu
tushuncha keyinchalik Birlash- gan Millatlar Tashkiloti (BMT)da o’zining to’la va
aniq ifodasini topdi.
1945-yil 25-apreldan 26-iyungacha Amerika Qo’shma Shtatlari- ning San-
Fransisko shahrida 50 ta davlat vakillari ishtirokida Birlash- gan Millatlarning
konferensiyasi bo’lib o’tadi. Bu konferensiyada xalqaro tashkilot tuzish haqida
22

qaror qabul qilinadi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomi tasdiqlanadi.
Xitoy, sobiq SSSR, Angliya va AQSH (1944-yil avgust oyida) davlatlari vakillari
tomo- nidan qabul qilingan loyiha mazkur Nizomga asos qilib olindi.
1945-yil 26-iyunida BMTning Nizomi 50 ta mamlakat vakillari tomonidan
tasdiqlandi. Keyinchalik Polsha davlatining bu Nizomni tasdiqlashi munosabati
bilan 51 ta davlat Birlashgan Millatlar Tashki- lotining ta’sischilari bo’ldilar. BMT
1945-yilning 24-oktabrida ta’sis etgan ko’pchilik davlatlar tomonidan ratifikatsiya
qilingan kundan boshlab yuridik kuchga ega bo’ldi, ya’ni amal qila boshladi.
Shundan buyon 24-oktyabr har yili Birlashgan Millatlar Tashkilotining tashkil
topgan kuni sifatida dunyoning barcha mamlakatlarida nishonlanadi. Birlashgan
Millatlar Tashkiloti Nizomida uning asosiy maqsadi, vazifasi, huquq va burchlari
aniq qilib ko’rsatilgan. Boshqacha qilib aytganda, BMTning asosiy manbai,
yuridik hujjati – bu uning Nizomidir. U ana shu Nizom doirasida va u bergan
vakolatlar asosida amal qiladi.
BMT Nizomi Muqaddima va 3 ta moddaga bo’lingan 19 ta bobdan iborat. Bu
boblarda tashkilotning maqsad va tamoyillari, a’zolari, tarkibi, vazifa vakolatlari,
ovoz berish tartibi va shartlari Xavfsizlik Kengashi, uning vazifasi va vakolatlari,
nizolarni tinch yo’l bilan hal qilish va boshqa tashkilot faoliyatiga doir masalalar
alohida moddalarda bayon qilib berilgan.
O’zbekiston Respublikasining BMTga a’zoligi xususida
O’zbekiston Respublikasining BMTga a’zo bo’lishi uning ijtimoiy-siyosiy
hayotida, xalqaro maydondagi faoliyatida muhim voqea bo’ldi. O’zbekistonning
BMTdek nufuzli xalqaro tashkilotning teng huquqli a’zosi bo’lishi uning jahon
hamjamiyatidagi obro’-e’tiborining oshishiga, xalqaro munosabatlardagi
faoliyatining kengayib borishiga olib keldi.
BMTning davlatlar va xalqlar taqdirida, jahondagi barcha erk- parvar xalqlar
taqdirida tutgan olamshumul tarixiy rolini O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Islom Karimov BMT Bosh Assambleyasi- ning 48-sessiyasida qilgan ma’ruzasida
juda aniq qilib quyidagicha ta’riflab bergan edi: «Bizning tasavvurimizda
Birlashgan Millatlar Tashkiloti barcha davlatlarning, mintaqalarning, butun jahon
23

ham- jamiyatining eng muhim muammolarini muhokama qilish va yechish uchun
tuzilgan noyob tashkilotdir. BMT – bu xalqlarning tinch- totuv yashashga bo’lgan
ezgu irodasining buyuk ramzi, insoniyat ma’naviy taraqqiyotining yorqin
nishonasidir».
Tub tarixiy o’zgarishlar davrida hozirgi dunyoning o’zaro aloqasi bir-biriga
bog’liqligi ortib borayotganligi ravshan ko’rinib turibdi. Ayni shu paytda
umuminsoniy muammolarni o’rganish va hal qilishda jahon miqyosidagi siyosiy
vosita sifatida BMTning dunyo ko’lamidagi roli va ahamiyati oshib bormoqda.
O’zbekistonning BMTga a’zo bo’lishi mamlakatimizning milliy xavfsizligini
saqlashda muhim ahamiyatga egadir. Endilikda O’zbekiston o’z xavfsizligini
ta’minlashning ishonchli tayanchiga ega bo’ldi. Uning tinchligi va xavfsizligiga
qarshi biron-bir kuch tahdid solishi hollari ro’y bergan taqdirda u BMTga murojaat
qilishi, uning yordami va qo’llab-quvvatlashiga haqlidir.
O’zbekistonning bu nufuzli tashkilotdagi ishtiroki faqat mamlakatimizdagina
emas, shuning bilan birga Markaziy Osiyoda ham tinchlik va barqarorlikni saqlash
garovidir. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov BMTning xavfsizlik va
hamkorlik sohasidagi roli va ahamiyatini ko’p martalab ta’kidlab, bu tashkilot
dunyoda mus- tahkam va barqaror tinchlikka erishishning hamda inson huquqlari
va erkinliklarini himoya qilishning mustahkam tayanchi bo’la olishiga chuqur
ishonch bildirib kelmoqda.
O’zbekiston Respublikasi BMTga a’zo bo’lgandan buyon o’tgan davr
mobaynida mamlakatimizning bu xalqaro tashkilot bilan alo- qalari tobora keng tus
olib bormoqda. Bu aloqalarning rivojlanishida BMTning 1993-yilda
mamlakatimizda ish boshlagan vakolatxonasi- ning ahamiyati kattadir.
Vakolatxona o’z ishini boshlagan kunlardanoq, oradan ko’p vaqt o’tmay, u o’z
tarkibiga BMTning Taraqqiyot dasturi, Qochoqlar ishi bo’yicha vakolatli Oliy
komissari, Bolalar jamg’armasi, Sanoat taraqqiyoti dasturi, Narkotiklarni nazorat
qi- lish bo’yicha dastur, Sog’liqni saqlash tashkiloti, Aholi joylashishi jamg’armasi
kabi ko’plab ixtisoslashgan muassasalarni o’z tarkibiga birlashtirdi va ular
faoliyatini muvofiqlashtirib kelmoqda.
24

O’zbekistonning BMT bilan hamkorligi to’la teng huquqlilik va o’zaro
ishonch asosiga qurilgandir. Mamlakatimizning BMT va boshqa xalqaro
tashkilotlar bilan o’zaro hamkorligi iqtisodiyot, ijtimoiy soha, madaniyatni tiklash,
sog’liqni saqlash, atrof-muhitni muho- faza qilish va boshqa sohalarni ham qamrab
olmoqda. Bunda bir tomonning boshqasiga nisbatan imtiyozga ega bo’lishiga yo’l
qo’yilmaydi. Endilikda O’zbekistonning BMT va uning ixtisoslashgan tashki-
lotlari bilan ikki tomonlama va ko’p tomonlama hamkorligi keng tus olmoqda. Bu
hamkorlikda inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish ham yetakchi
o’rinlardan birini egallamoqda. BMT mamlakatimizda inson huquqlarini himoya
qilish sohasida olib borilayotgan ishlarga beg’araz yordam bermoqda. Bu yordam
BMTning inson huquqlari va boshqaruv tizimini qo’llab-quvvatlash dasturiga asos-
langan holda amalga oshirilmoqda. O’zbekistonda demokratiyalash jarayonlarining
chuqurlashib borishi mamlakatimizning BMT bilan aloqalari va hamkorligining
yanada kengayib borishiga asos bo’lmoqda. O’zbekiston Respublikasi BMT bilan
hamkorlikni va o’zaro muno- sabatlarni tobora chuqurlashtirish tashabbuskori
bo’lishi bilan birga bu xalqaro tashkilotning inson huquqlari va erkinliklarini
himoya qilishni ta’minlaydigan qudratli tashkilotga aylanishining tarafdori bo’lib
qolmoqda. Buning uchun BMT o’z tuzilmalarini qayta qurish sohasidagi ishlarini
muvaffaqiyatli hal etishi, o’zining rahbarlik idoralari va ixtisoslashgan
muassasalari ishini tubdan qayta qurish g’oyasini izchillik bilan amalga oshirishi
lozim.
Inson huquqlari sohasida xalqaro hamkorlik
Barcha insonlar teng qilib yaratilgan, ular Yaratuvchi tomoni- dan muayyan
daxlsiz huquqlar va shular jumlasidan, yashash, ozodlik va baxtga intilish bilan
ta’minlanganligini biz asl haqiqat deb tan olamiz. Ularning bunday intilishlari va
harakatlarini qo’llab-quvvat- lash va himoya qilishda jahondagi eng obro’li va
nufuzli BMT, YXHT singari xalqaro tashkilotlarning ahamiyati benihoya kattadir.
Ularning ahamiyati tenglik uchun kurash, xalqaro xavfsizlikni mustahkam- lash,
davlatlar va xalqlar o’rtasida o’zaro ishonch va teng huquqli hamkorlikni
rag’batlantirish, mahalliy va mintaqaviy nizo-janjallarga yo’l qo’ymaslik, harbiy
25

harakatlarni to’xtatish va ularning oldini olish, shuningdek, inson huquqlarini
himoya qilish, insonning sha’ni, qadr-qimmatini kamsitishga yo’l qo’ymaslik kabi
insonparvarlik tamoyillari bilan belgilanadi.
INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISHDA BMTning ROLI VA
AHAMIYATI
Ikkinchi jahon urushi dunyo ahlini ko’z ko’rib, quloq eshitma- gan
dahshatlarga soldi. Urushni boshidan kechirgan davlatlar xalqi inson bilmagan,
ular uchun yot bo’lgan qiynoq, azob-uqubatlarni, tahqirlashlarni boshidan kechirdi.
Ikkinchi jahon urushiga sabab bo’lgan fashizm insoniyatni kelajakda bunday
dahshatlarga qarshi birgalikda kurash olib borish kerak degan xulosa chiqarishiga
olib keldi. Jahonda tenglik va taraqqiyotdan manfaatdor bo’lgan kuchlar
fashizmning qayta tiklanishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida turli davlatlarning
birga- likda harakat qilishlari zarurligini va bu borada qo’llab-quvvatlashni so’rab
o’z hokimiyatlari oldiga qat’iy talablar qo’ydilar. Tinchliksevar kuchlar va
davlatlarning bu yo’ldagi harakatlari BMTning faoli- yatida o’zining amaliy
ifodasini topdi. Urush ofatlaridan avlodlarni xalos etish, inson huquqlariga
ishonchni qaror toptirish, adolat va xalqaro huquq tamoyillarini hurmat qilishni
ta’minlash va ijtimoiy taraqqiyotga hamda barchaning turmush sharoitini
yaxshilashga yor- dam berish BMTning asosiy maqsadlaridan biri deb e’lon
qilindi. Bu nufuzli va obro’li tashkilotning Nizomiga «Biz Birlashgan Millat-
larning xalqlari, insonning asosiy huquqlari, inson shaxsining qadr qimmatiga,
hamda katta va kichik millatlar huquqi tengligiga ishon- chimizni yana bir karra
tasdiqlab, BMT Nizomini qabul qilishga azm-u qaror qildik», degan so’zlar yozilib
qo’yildi. O’shandan bu- yon ancha vaqt o’tishiga qaramay bu maqsadlar hozirgi
kun uchun ham muhim ma’no va ahamiyat kasb etmoqda.
BMTning asosiy maqsadlaridan biri – bu Inson huquqlari Umumjahon
Deklaratsiyasida qayd qilingan barcha huquqlar va erkin- liklarni samarali amalga
oshirish va ularga rioya qilishni ta’minlashdan iborat. Buning uchun BMT barcha
a’zo davlatlarning diqqat-e’tibori va ularning sa’y-harakatlarini, birinchi navbatda,
inson huquqlarini va erkinliklarini himoya qilishga safarbar etishlarini
26

rag’batlantirishga qaratmoqda. BMT ixtiyoriy tashkilot bo’lsada, biroq uning
Nizomida belgilangan me’yorlar va talablarni bajarishda har bir a’zo davlat
mas’uldir. Mas’uliyat BMT tomonidan biror bir davlatni uning nizomidagi
talablarini bajarishga majbur qilishni emas, aksincha, ularning ixtiyoriyligi asosida
inson huquqlarini kamsitish yo’lidagi urinishlarga yo’l qo’ymaslik burchini chuqur
anglashni ifoda qiladi.
Har bir davlat mamlakatda insonning haq-huquqlari, uning sha’ni va qadr-
qimmatiga nomunosib bo’lgan harakatlarni ta’qiqlash va buni huquqiy jihatdan
kafolatlash yo’lida tinmay kurash olib borishi zarur. Bu zaruriyat a’zo
davlatlarning mamlakatda inson huquqlarini kafolat- lash sohasida olib boradigan
amaliy ishlari natijalaridan kelib chiqadi. Inson huquqlari va erkinliklari masalasi
BMT ning 70 tadan ortiq asosiy huquqiy hujjatlarida belgilangan va ifodalangan.
Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi (1948-yil), Iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy huquqlar to’g’risida Xalqaro Pakt (1966-yil), Fuqarolik huquqlari va
siyosiy huquqlar to’g’risidagi Xalqaro Pakt (1966-yil) hamda Fakultativ protokol
(1966-yil)lar shular jumlasidandir. Bu tarixiy hujjatlarning har biri inson huquqlari
va erkinliklari hamda ularni himoya qilishning zarurligi, yo’llari, shart-sharoitlarini
alohida moddalarda huquqiy jihatdan kafolatlaydi.
BMTning inson huquqlariga doir qabul qilgan xalqaro hujjatlari mantiqan bir-
birini to’ldiradi va mazmunan boyitadi. Bu mod- dalarda belgilangan me’yorlar
inson huquqlarini himoya qilish sohasida amalga oshirilishi zarur bo’lgan
talablarga aslo zid emas. Ular BMT faoliyatining ayrim davrlarida ishlab chiqilgan
bo’lsa- da, o’zining mohiyat e’tibori bilan inson huquqlari va erkinliklarini himoya
qilish maqsadlariga to’la mos keladi. BMT inson huquqlari va erkinliklariga doir
faoliyatini o’zi ishlab chiqqan va qabul qilgan ana shu tarixiy hujjatlarning
talablariga muvofiq ravishda olib borishga harakat qiladi. BMTning Bosh
Assambleyasi, Xavfsizlik Kengashi va uning boshqa organlari inson huquqi va
erkinliklariga doir ma- salalarni hal qilishda bu hujjatlarga asoslanadi va ularda
belgilangan me’yorlarga amal qiladi. Masalan, Bosh Assambleya o’zining ko’plab
rezolyutsiya, konvensiya va deklaratsiyalarida inson huquqlarini himoya qilish
27

bo’yicha muhim qarorlar qabul qilgan bo’lib, ularda a’zo davlatlarning diqqat-
e’tiborini inson to’g’risida, uning sha’ni, qadr- qimmati va erkinligini himoya
qilishga qaratgan. Binobarin, BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1959-yilda
qabul qilingan «Yosh bola huquqlari haqidagi Deklaratsiya», 1965-yilda qabul
qilingan
«Irqiy kamsitishning hamma shakllarini tugatish haqidagi Konvensiya»larda
inson shaxsi, uning huquq va erkinliklari har bir mamlakatda huquqiy jihatdan
kafolatlanishi qayd etilgan. «Yosh bola huquqlari haqidagi Deklaratsiya»da onalik
va bolalikni himoya qilish, bolalarning mehnati, salomatligi, tarbiyasini huquqiy
jihat- dan muhofaza etish, ularning irqiy kamsitilishiga yo’l qo’ymaslik singari
huquqlari har bir mamlakatda qonun asosida himoyalanishi zarurligi ta’kidlangan.
Bosh Assambleya xalqaro huquq tamoyillariga taalluqli bo’lgan masalalarni
ham qarab chiqadi. Bundan maqsad xalqaro huquqning insonparvarlik mohiyatini
rag’batlantirishdir. Shuningdek, bundan asosiy maqsad iqtisodiy, ijtimoiy,
madaniy, sog’liqni saqlash soha- larida xalqaro hamkorlikka yordamlashish hamda
irq, jins, til va din tafovutlaridan qat’i nazar, inson huquqlarini va asosiy
erkinliklarini amalga oshirishga ko’maklashishdir.
Bosh Assambleyaning o’z vazifalarini bajarishga yordam beradi- gan
komitetlari orasida huquqiy masalalar bilan shug’ullanadigan komitet ham faoliyat
ko’rsatadi. Komitet faoliyatida xalqaro huquqqa doir masalalar bilan bir qatorda
inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish masalalari ham muhim o’rin
egallaydi. Komitet doimiy ravishda Bosh Assambleyaga inson huquqlarini himoya
qilish to’g’risida axborotlar, tavsiyalar berib turadi.
BMTning Bosh Assambleyasi singari uning Xavfsizlik Kengashi ham
insonning huquq va erkinliklarini himoya qilish bilan bog’liq maqsadlarni amalga
oshirishda muhim rol o’ynaydi. Xavfsizlik Ken- gashining inson huquqlarini
himoya qilishga doir maqsadlarini amal- ga oshirishda unga hisob berib turuvchi
yordamchi organlarning ham ahamiyati kattadir. Bunday organlar Xavfsizlik
Kengashining turli komissiyalaridan tashkil topgan bo’lib, bu komissiyalarning
ayrim- lari bevosita insonning haq-huquqlari masalalari bilan shug’ullanadi.
28

«Inson haq-huquqlari komissiyasi» BMT Xavfsizlik Kengashining ana
shunday komissiyalaridan biridir. Bu Komissiya Xavfsizlik Ken- gashiga inson
huquqlari va erkinliklari masalalariga doir takliflar, tavsiyanomalar va ma’ruzalar
beradi:
a) insonning haq-huquqlari haqidagi xalqaro paktlar to’g’risida;
b) fuqaroning erkinliklari, bolaning haq-huquqlari, axborotlar erkinligi va
shu xildagi boshqa masalalarga tegishli xalqaro deklaratsiya yoki konvensiyalar
to’g’risida;
d) mayda millatlarni himoya qilish to’g’risida;
e) irqi, jinsi, tili va diniga ko’ra kamsitishga yo’l qo’ymaslik to’g’risida.
«Xotin-qizlarning haq-huquqlari komissiyasi» ham Xavfsizlik Ken- gashiga
inson huquqlari masalalariga doir hisob berib turuvchi komis- siyalardan biridir.
Bu Komissiya ham «Inson haq-huquqlari Komissi- yasi» singari Xavfsizlik
Kengashiga jahon xotin-qizlarining siyosiy, iqtisodiy va madaniy sohalardagi haq-
huquqlarini himoyalash borasida qilingan ishlar to’g’risida hisob berib turadi. O’z
navbatida, komissiya xotin-qizlarning haq-huquqlari va erkinliklari, uning himoya
qilinishi yoki kamsitilishi bo’yicha tezlik bilan hal qilinishi zarur bo’lgan mua-
mmolar yuzasidan Xavfsizlik Kengashiga tavsiyalar beradi.
2.2 Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti va uning inson huquqlarini
himoya qilishdagi ro’li 5
Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (YXHT) 70-yil- larning
boshlarida Sharq va G’arb o’rtasida ko’p tomonlama hamkor- lik va o’zaro
munosabatlarni rivojlantirish maqsadida tashkil qilingan. XX asrning 90-yillarida
xalqaro maydonda ro’y bergan tub siyosiy o’zgarishlar YXHTning davlatlararo
munosabatlardagi rolining oshi- shiga, uning huquq va burchlarining yanada
kengayishiga olib keldi. Shunga ko’ra bu tashkilotning 1994-yilda Budapeshtda
bo’lgan Oliy darajadagi uchrashuvi uni shunchaki oddiy Kengash emas, balki
Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti deb atashga qaror qildi. Shundan
5
O.A.Tadjibayeva, N.K.Ramazonova “Inson huquqlari”. Darslik. -Toshkent - 2019
29

keyin bu nufuzli xalqaro Tashkilot qatnashchilarining Belgrad, Madrid, Vena kabi
shaharlarda qator uchrashuvlari bo’lib o’tdi. Ularda Yevropada xavfsizlik va
hamkorlik masalalariga doir muhim muammolar muhokama qilindi va qator
shartnomalar imzolandi.
Jahonda ro’y bergan kuchli ijtimoiy-siyosiy, milliy va hududiy o’zgarishlar
Yevropa xavfsizligi uchun yangi dastur ishlab chiqishni taqozo etdi. Shu sababli,
1990-yilning noyabr oyida «Yangi Yevropa uchun» nomi bilan ataluvchi Parij
Xartiyasi qabul qilindi. Ushbu hujjat o’zining ahamiyati jihatidan Xelsinki
Yakunlovchi Aktiga tengdir.
Hozirgi kunda bu tashkilot 55 ta a’zo davlatga ega bo’lib, bularga
Yevropadagi hamma davlatlar, AQSH, Kanada hamda sobiq Ittifoq qulashi
natijasida tashkil topgan mustaqil davlatlar kiradi. Makedoniya kuzatuvchi sifatida
ishtirok etadi. Barcha ishtirokchi davlatlar umumiy maqomga ega. Ularning
ishtiroki umumiy manfaatlar, qoi- dalar va me’yorlarga asoslanadi.
YXHTning tashkil topish tarixi XX asrning 50-yillariga borib taqaladi. 1969-
yilda Finlyandiya Yevropada xavfsizlik va hamkorlikka bag’ishlangan kengashni
Xelsinkida o’gkazishni taklif etdi. Yevro- padagi barcha davlatlarga, shuningdek,
AQSH hamda Kanadaga tak- lifnomalar yuborilgan edi. 1972-yilga kelib taklif
qilingan davlat- lardan 25 tasi mazkur kengashni o’tkazish bo’yicha masalalar tay-
yorlashga kirishib, Xelsinkida o’tkazilgan bo’lajak kengashga asos so- lishgandi.
1975-yil 1-avgustda Xelsinkida yig’ilgan 35 davlat boshliqlari Yevropada
Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashining Xelsinki Yakun- lovchi ahdnomasini
imzoladilar. Bu yakunlovchi ahdnoma Xelsinki kelishuvi nomi bilan mashhur
bo’lib, unda ishtirokchi davlatlar o’rtasidagi munosabat va hukumatlarning o’z
fuqarolari o’rtasidagi munosabatlari tamoyillari belgilandi.
Xelsinki Yakunlovchi Akti bilan YXHTning bundan keyingi rivoj- lanish
jarayoniga asos solindi. Uning mazmuni bo’yicha uchta asosiy hujjat ishlab
chiqildi:
1. Yevropa xavfsizligiga bog’liq masalalar;
2. Iqtisodiyot, fan va texnika hamda atrof-muhit sohalarida ham- korlik;
30

3. Gumanitar va boshqa sohalarda hamkorlik.
Shu bilan birga bu aktda ahdlashuv bo’yicha YXHT a’zolarining
uchrashuvlarini muntazam o’tkazib turish, hamkorlikni kengaytirish va siyosiy
muloqotlarni qo’llab-quvvatlash, yangi qoidalar va me’yorlar ishlab chiqish
masalalari nazarda tutildi. Tashkilotga a’zo davlatlar- ning uchrashuvlarida inson
huquqlarini himoya qilish bo’yicha ke- lishib olindi, hamda kengash
ishtirokchilarining o’zaro harbiy faoli- yat va harbiy ma’lumot almashish
to’g’risida oldindan ogoh etish yo’li bilan ishonchini mustahkamlash tadbirlari
bo’yicha tomonlar- ning kelishuviga erishiladi. Shu bilan birga ekspertlarning
alohida ma- salalar, jumladan, demokratik institutlar, inson huquqlari, nizolarni
tinch yo’l bilan hal qilish, atrof-muhit, axborot vositalari, fan, madaniyat va
iqtisodiyot sohalarida hamkorlik kabi masalalar bo’yicha uchrashuvlari o’tkazib
turiladi.
1990-yilda imzolangan Parij Xartiyasi YXHT tarixida muhim burilish bo’ldi.
Sovuq urush masalasi hal bo’lgandan so’ng YXHTning faoliyati o’zining yangi
qirralarini ochishi zarur edi.
Xelsinki uchrashuvidan keyin bo’lib o’tgan davlat va hukumat bosh-
liqlarining oliy darajadagi birinchi uchrashuvida qabul qilingan yangi Yevropa
uchun Parij Xartiyasi, yangi sharoitda jahonda YXHTning o’rnini aniqlab berdi.
Unda bu tashkilotning kelajak faoliyati uchun yangi yo’nalishlari belgilandi va
doimiy harakatdagi yangi institutlar: ya’ni Venada nizolarni (kelishmovchiliklarni)
bartaraf qilish bo’yicha Markaz, Varshavada erkin saylovlar bo’yicha Byuro va
Pragada Ko- tibiyat tashkil qilindi. Xartiyaga asosan tashkilotning uchta asosiy
siyosiy maslahatlashuv organi tasdiqlandi. Jumladan, Vazirlar Ken- gashi
ishtirokchi davlatlarning tashqi ishlar vazirlaridan tashkil to- padi; Yuqori
mansabdor shaxslar Kengashi. Bu Kengash davlat boshliqlari va hukumatlarining
oliy darajadagi muayyan uchrashuv- lari asosida ish olib boradi hamda joriy
ishlarga rahbarlik qiladi.
1992-yil iyulda qabul qilingan yangi Xelsinki hujjati davlatlarning YXHT
doirasida birgalikda harakat qilishlariga yana bir turtki bo’ldi. Ushbu hujjat
31

YXHTning inson huquqlarini himoya qilish ishida va Yevropada yuz berayotgan
noxush jarayonni boshqarishdagi fao- liyatini yanada kengaytirishning bir qancha
amaliy mexanizmini ya- ratishga imkon berdi. YXHT nizolarni bartaraf qilish va
krizislarni tartibga solishda muhim rol o’ynaydi. Unda kam sonli millatlar ishi
bo’yicha Oliy Komissar lavozimi ta’sis etilib, uning zimmasiga etnik darz
ketishlarni, kamsitishlarni, mintaqalarda nizolar kelib chiq- masligining oldini
olish yoki ularni bartaraf etish singari vazifalarni hal qilish yuklangan.
1992-yil dekabrda YXHTning yangi Bosh kotibi lavozimi ta’sis etildi. 1993-
yili Venada kengaytirilgan kotibiyat, xuddi shu yerda ushbu yilning dekabrida
yangi organ – Doimiy Qo’mita (hozirda Doimiy Kengash) tashkil qilindi.
YXHT xalqaro tashkilotining oliy anjumani har ikki yilda bir marta
o’tkaziladi. So’nggi olti yil ichida to’rt bor ana shunday yirik anjumanlar bo’lib
o’tdi. Bular 1990-yil Parijda, 1992-yil Xelsin- kida, 1994-yil Budapeshtda va
1996-yil Lissabonda o’tkazildi.
Prezidentimiz Islom Karimov Lissabonda bo’lib o’tgan anju- mandagi nutqida
boshqa mamlakatlarning manfaatlari kamsitilishiga, yaqin o’tmishdagi harbiy-
siyosiy qarama-qarshi turishdek achinarli tajribaga qaytishga va yangi, «Berlin
devorlari»ni tiklashga yo’l qo’ymaslikni ta’minlash lozimligini uqtirdi. Darhaqiqat,
60–80-yil- lar tajribasi G’arb bilan Sharqning raqobati mutlaqo yaroqsiz,
umuminsoniy manfaatlarga zid ekanligini isbotladi.
Keyingi yillarda YXHTning imkoniyatlari tobora kengayib bordi.
U davlatlar va xalqlar o’rtasida ro’y berishi mumkin bo’lgan ni- zolar,
kelishmovchiliklarni bartaraf qilish yoki ularning oldini olish maqsadida joylarga
o’zining missiyalarini yuborib turdi. Masalan, 1996- yilning fevralida YXHT
Serbiya va Chernogoriyaga (Yugoslaviya) nisbatan qo’llagan sanksiyasini bajarish
bo’yicha bu yerga o’z mis- siyasini yubordi. Hozirgi kunda tashkilotning bunday
missiyalari Latviyada, Estoniyada, Tojikistonda, Moldovada, Makedoniya
Respublikasida, Gruziyada va Sarayevoda faoliyat olib bormoqda.
YXHT tashkil topgandan hozirgi kunga qadar o’zi faoliyat ko’rsatayotgan
hududlarda xavfsizlikni ta’minlash masalalari bilan bir qatorda inson huquqlarini
32

himoya qilish borasida ham muhim ishlarni amalga oshirmoqda. U BMT
tomonidan inson huquqlari va ularni himoya qilishga doir barcha hujjatlarni e’tirof
etish hamda ularda belgilangan tamoyillarni amalga oshirishga intilmoqda. Uning
BMT bilan bu boradagi hamkorligi inson huquqlarini himoya qilish sohasida
amalga oshirilayotgan ishlar ko’lamining oshib borishiga yordam bermoqda.
YXHTning inson huquqlarini himoya qilish bilan bog’liq tavsiya va
ko’rsatmalari hamda qabul qilgan hujjatlari siyosiy ahamiyatga ega bo’lib, ularga
majburiy huquqiy me’yor yoki tamoyil sifatida qarash to’g’ri emas. Bu hujjatlarda
belgilangan me’yorlarga va tamoyillarga amal qilishda har bir davlat erkindir.
YXHTning inson huquqlarini himoya qilish sohasidagi faoliyatida undagi
barcha a’zo davlatlar singari O’zbekiston Respublikasining o’rni va roli ham
alohida ahamiyatga egadir. O’zbekiston Respublikasi YXHTning inson huquqlari
sohasidagi tadbirlarida mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab bevosita yoki
bilvosita ishtirok etib kel- moqda. O’zbekiston YXHTga 1992-yil 26-fevralidan
a’zo bo’lib kirdi va uning tomonidan qabul qilingan hujjatlarni tan oldi. 1995-yil
oktabrda Toshkentda YXHTning Markaziy Osiyo bo’yicha Byurosi ochildi. Ushbu
xalqaro tashkilot bilan respublikamizning muntazam aloqasi inson huquqlarini
amalda himoya qilishga katta yordam beradi. YXHTning Demokratik institut va
inson huquqlari bo’yicha Byurosi (DIIHB) inson huquqlarini himoya qilish
sohasida vujudga keladigan kamsitish, tazyiq, nizo, taqiq hamda boshqa salbiy
holat- larni bartaraf etadi va oldini oladi. Bu masalalarga bag’ishlangan seminar va
forumlarda respublikamiz muntazam ravishda ishtirok etmoqda.
Keyingi yillarda O’zbekiston Respublikasi inson huquqlari (1995-y.), qonun
ustuvorligi (1995-y.), vijdon erkinligi (1999-y.), sud tizimi faoliyatini
takomillashtirish (1996-y.) masalalari bo’yicha o’tkazilgan forumlarda faol ishtirok
etdi. Bu forumlarda O’zbekiston Respublikasi xalqaro huquqning mustaqil
subyekti sifatida ishtirok etib, inson huquqlari va uni himoya qilish masalasida
o’zining aniq maqsadga yo’naltirilgan nuqtayi nazarini bayon etib kelmoqda.
Respublikamiz YXHT kengashlarida o’zining vakillari bilan ish- tirok etadi.
Bu ular uchun ham amaliy, ham nazariy jihatdan muhim ahamiyatga ega.
33

O’zbekiston o’z mustaqilligining qisqa davrida jahon hamjamiyatida va ayni
paytda YXHTda o’zining munosib o’rniga ega bo’ldi. Bu, bir tomondan
O’zbekistonning xalqaro maydondagi obro’- e’tiborini oshishiga olib kelgan
bo’lsa, ikkinchi tomondan esa uning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy
rivojlanishida keng imkoniyat- larning ochilishini ta’minladi. O’zbekiston BMT va
YXHTning teng huquqli a’zosi sifatida bu nufuzli tashkilotlarning faoliyatida faol
ishtirok etib, a’zo davlatlar bilan keng ko’lamda hamkorlikni rivoj- lantirmoqda.
O’z navbatida, YXHT O’zbekistonning Markaziy Osiyodagi yuksak mavqeiga
katta ishonch bildirib, bu mintaqada xavfsizlik va hamkorlikni rivojlantirishga,
inson huquqlarini va erkin- liklarini himoya qilish sohasidagi ishlarni
kengaytirishga harakat qilmoqda.
O’zbekistonning Markaziy Osiyodagi mavqeining YXHT uchun ahamiyatini
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov quyidagicha ta’riflab
ko’rsatgan edi: «Bizning fikrimizcha, respub- likamiz Yevropada Xavfsizlik va
Hamkorlik Tashkilotining Osiyodagi tayanchi bo’la oladi. U mintaqaviy xavfsizlik
va hamkorlikni, ehtimol tutilayotgan mojarolarning oldini oluvchi diplomatiyani
ta’minlashda, ziddiyatlarni bartaraf etishda Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik
Tashki- loti va BMT hamjihat ish yuritadigan maydonga aylanishi mumkin».
2.3 Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining qabul qilinishi
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) Bosh Assambleyasi to- monidan 1948-
yilning 10-dekabrida qabul qilingan Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi
insonning asosiy huquqlari va erkinlik- larini belgilovchi dastlabki muhim tarixiy
hujjat hisoblanadi.
BMT Bosh Assambleyasi o’zining 1996-yildagi yig’ilishida fu- qarolik va
siyosiy huquqlar, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar haqida Paktlar qabul
qilgan. Ularda har bir davlat o’z fuqarolari bo’lgan shaxslarga berishi majbur
bo’lgan haq-huquqlar ko’rsatilgan va kafolatlangan.
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va uning qabul qilinishi 6
6
O.A.Tadjibayeva, N.K.Ramazonova “Inson huquqlari”. Darslik. -Toshkent - 2019
34

Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi inson huquqlari va uni himoya
qilishga doir xalqaro hujjat bo’lib, BMT tomonidan ishlab chiqilgan va qabul
qilingan. Bu tarixiy hujjatning ishlab chi- qilishi va e’lon qilinishi insoniyatning
tarixiy taqdirida, davlatlar- ning ichki va tashqi siyosatida, xalqaro tashkilotlar,
siyosiy par- tiyalar va ijtimoiy tashkilotlarning faoliyatida muhim ahamiyatga ega
bo’ldi. Unda ishlab chiqilgan qoida va xulosalar, tamoyillar o’zining mohiyati va
mazmuniga ko’ra mukammal ishlangan huquqiy me’yorlarning umumlashgan
ifodasi hisoblanadi. Inson huquqlari va uni himoya qilish masalalarini hal qilishda
davlatlar mazkur hujjatda e’lon qilingan huquqiy me’yorlarga amal qilishi ularda
ishlab chiqilayotgan huquqiy hujjatlarning samarali va adolatli bo’lishida muhim
ahamiyat kasb etadi.
Inson huquqlari to’g’risidagi mazkur hujjat qabul qilinishidan avval bu
sohada muhim ishlar amalga oshirilgan edi. Jumladan, inson huquqlari haqidagi
me’yorlar ilk bor Millatlar Ligasi dara- jasida o’tkazilgan xalqaro Konferensiyada,
BMT Nizomining ishlab chiqilishi paytida bir guruh davlatlar unga inson huquqlari
masala- larini ifoda qiluvchi deklaratsiyani kiritishni taklif etgandilar. Biroq bu
taklif, yaxshi o’rganilmaganligi va maxsus tayyorgarlikka ega bo’linmaganligi
sababli muhokamaga qo’yilmagan. O’sha davrda BMT Nizomiga faqat
umuminsoniy huquqlar va erkinliklarni rivojlanti- rish, hurmat qilish hamda ular
faoliyatini amalga oshirishda hech qanday irqiy, jinsiy, diniy va til bo’yicha
cheklashlar yohud kam- sitishlar bo’lmasligi haqidagi qoidani kiritishga muvaffaq
bo’lingan. San-Fransisko Konferensiyasi tugashi bilan BMTning tayyor- lov
qo’mitasi o’zining birinchi yig’ilishida Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengashga BMT
Nizomining 68-moddasida o’rnatilganidek, inson huquqlarini qo’llash va
quvvatlash qo’mitasi tuzish taklifini kiritadi. Mazkur taklif Kengash ishida
muhokama qilinadi va uning qaroriga asosan 1946-yilda BMTning Inson
Huquqlari Bo’yicha Qo’mitasi
tashkil etiladi.
Insonning asosiy huquqlari va erkinliklarini himoya qilish bo’yicha hujjatning
loyihasi 1946-yilning yanvar oyida Londonda o’tgan Bosh Assambleya sessiyasida
35

tayyorlangan edi. Keyinchalik Bosh Assamb- leya ushbu loyihani Iqtisodiy va
Ijtimoiy Kengashga taqdim etgan va Inson Huquqlari Bo’yicha Qo’mita bu
loyihadan inson huquqlari haqidagi xalqaro hujjatni ishlab chiqishda foydalanish
lozimligini tavsiya qilgan edi. Qo’mita jug’rofik tamoyilga asosan sakkiz davlat
vakillaridan saylangan. Mazkur Qo’mita o’zining ishchi guruhiga inson huquqlari
bo’yicha xalqaro hujjatning dastlabki loyihasini ishlab chiqishni topshirgan.
Loyihani ishlab chiqish tahririyat zimmasiga yuklatilgan.
Xalqaro hujjatning shakli haqida turli xil fikrlar, takliflar bo’ldi. Tahririyat
qo’mitasi ularni hisobga olib, hujjat loyihasini ikki turda: Deklaratsiya hamda
Konvensiya shaklida tayyorlashga qaror qildi. Shundan so’ng Komissiya
Qo’mitaga Inson Huquqlari Xalqaro Dek- laratsiyasini va inson huquqlari Xalqaro
Konvensiyasining moddalar matnini loyiha sifatida taqdim etadi.
Inson huquqi haqidagi xalqaro hujjat keng qamrovli bo’lgani uchun
Komissiya 1947-yilning oxirida deklaratsiya bo’yicha, pakt bo’yicha va uni
ishlatish bo’yicha ishchi guruhini tuzgan edi. Komis- siya 1948-yil 24-maydan 15-
iyungacha o’tgan sessiyada vakillarning takliflarini inobatga olgan holda
Deklaratsiya loyihasini ko’rib chiqdi. Pakt bo’yicha va uni ishlatish bo’yicha
loyihalar matni uning baja- rilishi ta’minlanishiga BMTning 1948-yil 10-dekabrda
Parijda o’tgan Bosh Assambleya sessiyasida muhokama etildi va qabul qilindi.
BMT- tomonidan tayyorlangan va xalqaro munosabatlar sohasida birinchi hujjat
hisoblangan Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi shu asosda vujudga keldi.
BMTning Bosh Assambleyasi 1948-yil 10-dekabrda Inson huquq- lari
Umumjahon Deklaratsiyasi qabul qilinganligini e’lon qildi. Bu tarixiy hujjatda
davlatlar quyidagi majburiyatlarni bajarishlari zarur- ligi qat’iy ta’kidlandi:
«Mazkur Inson huquqlari Umumjahon dek- laratsiyasini barcha xalqlar va barcha
davlatlar bajarishga intilishi lozim bo’lgan vazifa sifatida e’lon qilar ekan, toki har
bir inson va jamiyatning har bir tashkiloti doimo ushbu Deklaratsiyani nazarda
tutib, maorif va ilm yo’li bilan bu huquq va erkinliklarning hurmat qilinishiga
ko’maklashishi, milliy va xalqaro taraqqiyparvar tadbirlar orqali ham uning
bajarilishini ta’minlashiga, Tashkilotga a’zo bo’lgan davlatlar xalqlari o’rtasida va
36

ushbu davlatlarning yurisdiksiyasidagi huquqlarda yashayotgan xalqlar o’rtasida
yoppasiga va samarali tan olinishiga intilishlari zarur».
Tabiiyki insoniyat tafakkuri shu paytgacha inson huquqlari ma- salasiga ko’p
marta murojaat qilib kelgan. Turli davrlarda va turli davlatlarda insonning erkin
bo’lishi, o’z taqdirining egasi bo’lishi bir necha marta e’lon qilingan. Insonning
huquq va asosiy erkinliklari bo’yicha faoliyat ko’rsatadigan ko’plab xalqaro
shartnomalar ham imzolangan.
1789-yilda fransuz burjua inqilobi arafasida e’lon qilingan Inson va Fuqarolik
Huquqlari Deklaratsiyasi Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining
o’tmishdoshidir. U uzoq yillar davomida bur- juaziyaning feodalizmga qarshi
kurashining ifodachisi bo’lib keldi. O’z davrida bu hujjat muhim ahamiyat kasb
etgan. Ko’pchilik mam- lakatlarda qullik va krepostnoylik huquqi mavjud bo’lgan
yillarda Deklaratsiya «kishilar huquqlarda erkin va teng bo’lib tug’iladilar va
shunday bo’lib qoladilar, ijtimoiy farqlar faqat umumiy manfaat- lardagi
e’tirozlarga asoslanadi», degan talabni ilgari surgan. Dav- latning maqsadi, –
deyilgan edi Deklaratsiyaning 2-moddasida, – insonning tabiiy va ajralmas
huquqlarini ta’minlashdan iborat. Bu huquqlarga erkinlik, mulkchilik, xavfsizlik,
zulmga qarshilik ko’rsatish huquqi kiradi.
Biroq bu hujjatning o’sha davr uchun fojiasi shundan iborat ediki,
hokimiyatni egallagan burjuaziya amalda darhol e’lon qilingan demokratik
tamoyillardan chekingan. Bunday chekinish faqat amalda emas, balki qonunlarda
ham o’z aksini topgan. Deklaratsiya qabul qilingandan so’ng oradan to’rt yil
o’tgach, burjuaziyaning Ta’sis yig’ilishi yig’ilishlar va assotsiatsiyalar erkinligi,
fuqarolarning o’z mehnat huquqlarini birgalikda himoya qilishga doir harakatlarini
ta’qiqlovchi qonun qabul qildi.
1789-yilda qabul qilingan Amerikaning «Huquqlar to’g’risidagi qonun»i
Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining izdoshi hisoblanadi. Haqiqatan
ham bu tarixiy hujjatda inson huquqlari to’g’risidagi qoidalar o’zining aniq
ifodasini topgan. Unda shaxsni himoya qilish, uning turar joyga, mulkka ega
bo’lish va boshqa shular singari qonun berib qo’ygan asosiy huquqlari buzilgudek
37

bo’lsa, sud majlisida oshkora tartibda qonuniy yo’l bilan uning huquqlari muho-
faza qilinadi. Biroq inson huquqlari to’g’risidagi qonunda ko’rsatilgan shunga
o’xshash huquqlar dastlabki paytlarda AQSHning barcha fu- qarolariga tegishli
bo’lmagan. U 1865-yilda erkinlikka erishgan qullarga ham taalluqli bo’lmagan. Bu
huquqlar faqat 1920-yilda erkaklar bilan teng saylanish huquqini olgan ayollarga
qisman tegishli edi. Chamasi ikkinchi jahon urushigacha fuqarolarning inson erki
va huquqlarini himoya qilishga taalluqli hujjatlar faqatgina bir mamlakat
miqyosida qabul qilinganligi uchun ham inson huquqlari muhofazasi masalalari tor
doirada hal etilgan.
1904 va 1910-yillarda ayollarni zinoga jalb etishni taqiqlaydigan
Konvensiyalar qabul qilinib, uning ishtirokchilariga xotinlarni buzuq- likka
yollashga qarshilik ko’rsatish majburiyati yuklangan edi. 1933- yildagi Konvensiya
uning ishtirokchilariga zinoni avj oldirishga qara- tilgan harakatlar uchun jinoiy
javobgarlikka tortish majburiyatini yuklagan. 1937-yildagi Xalqaro Konvensiya
esa uning ishtirokchilariga terrorizmning oldini olish va inson hayotiga tajovuz
qilgan aybdor shaxslarni jazolash majburiyatini yukladi.
Ikkinchi jahon urushi davrida fashist bosqinchilari quloq eshitib ko’z
ko’rmagan vahshiyliklarni qilishdi, ularning ko’pgina xalqlarga nisbatan
vahshiylarcha munosabatlari barcha taraqqiyparvar insoni- yatning g’azabini
qo’zg’adi.
Tinchliksevar xalqlarning sa’y-harakatlari bilan BMT o’z oldiga xalqaro
tinchlik va xavfsizlikni, ya’ni insoniyatni urush ofatidan asrash va shu bilan
jamiyatda inson huquqlarini ta’minlashni maqsad qilib qo’ydi. Shuni alohida
ta’kidlash kerakki, BMTning faoliyati inson erki va huquqlarini himoya qilishni
rivojlantirishga qaratilgan- dir. BMT o’z faoliyati davomida inson huquqlari bilan
bog’liq bir qancha xalqaro hujjatlar – deklaratsiya, konvensiya va paktlarni qabul
qildi.
BMT Nizomidagi qoidalarda, shuningdek, Inson huquqlari Umumjahon
Deklaratsiyasida hamda 1975-yilning 1-avgustida Xel- sinkida 33 ta davlat
boshliqlari tomonidan imzolangan Yevropada xavfsizlik va hamkorlik to’g’risidagi
38

yig’ilish hujjatlarida inson huquq- lari va uni himoya qilish masalalari o’z ifodasini
topganligi muhim ahamiyatga egadir. Binobarin, Xelsinkida qabul qilingan
hujjatda ko’rsatiladiki: «Inson huquqlari sohasida davlatlarning mustaqilligi BMT
Nizomi tamoyillari va Inson huquqlari Umumjahon Dekla- ratsiyasi qoidalari
asosida amalga oshiriladi. Davlatlarning boshliqlari inson huquqlari sohasida
xalqaro deklaratsiya va kelishuvlarda im- zolangan xalqaro paktlardagi qoidalarni
bajaradi».
BMT Nizomi o’z oldiga insonning erki va huquqlari ro’yxatini tuzish
vazifasini qo’ymagan. Nizom matnida inson erki va huquqi «ijtimoiy taraqqiyot va
yashash sharoitini yaxshilashga», ya’ni inson- ning siyosiy faoliyatinigina emas,
balki uning iqtisodiy va shaxsiy hayoti sohalarini ham qamrab olishi ko’zda
tutilgan.
O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev 15 mart kuni BMT Inson
huquqlari bo‘yicha Oliy komissari Folker Turkni qabul qildi 7
.
Uchrashuvda BMT Oliy komissari O‘zbekistonning bolalar va majburiy
mehnatga barham berish, gender tenglikni ilgari surish, sud idoralarining
mustaqilligini va qonun ustuvorligini ta’minlash borasidagi muvaffaqiyatlarini
yuqori baholadi.
Umumjahon inson huquqlari deklaratsiyasining 75 yilligida Inson huquqlari
sohasidagi Milliy ta’lim dasturi qabul qilingani, O‘zbekiston BMTning Nogironlar
huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasini ratifikatsiya qilgani, qiynoqlarning oldini
olish bo‘yicha fuqarolik jamiyati institutlari ishtirokidagi preventiv mexanizm
yaratilgani, shuningdek, mojarolar hududlaridan xotin-qizlar va bolalar o‘z yurtiga
qaytarilgani, ular qayta ijtimoiy integratsiyalashuvi uchun barcha zarur sharoitlar
yaratilgani alohida qayd etildi, deyiladi xabarda.
«Oliy komissir BMT tuzilmalarining O‘zbekistondagi ortga qaytmas
islohotlarni qo‘llab-quvvatlashni davom ettirish niyati qat’iy ekanini tasdiqladi.
Inson huquqlarini monitoring qilishda fuqarolik jamiyati institutlarining rolini
kuchaytirish, huquqni muhofaza qiluvchi idoralar va penitensiar muassasalar
7
Shavkat Mirziyoyev BMT Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissarini qabul qilishi, 2023yil 15mart
39

xodimlarini o‘qitish bo‘yicha qo‘shma loyihalarni amalga oshirishga tayyorligini
bildirdi», — deya qayd etilgan xabarda.
40

XULOSA
Inson huquqlari barcha insonlarning umumbashariy va ajralmas huquqlari
bo lib, qaysidir davlatga, millatga, fuqarolikka yoki dinga tegishli bo lmasadaʻ ʻ
hamma uchun bir xildir. Bu huquqlar Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga
asoslangan. Inson Huquqlari xalqaro ko lamda amal qilinib, xalqaro qonunlar,
ʻ
dunyoviy va diniy muassasalar, hukumatlar siyosati va nodavlat tashkilotlari
tomonidan dunyo siyosatiga juda ham katta ta sir ko rsatadigan doktrinadir. Inson
ʼ ʻ
Huquqlari bu insonlarga berilgan imtiyoz bo lib u dunyoning ko pchilik taraqqiy
ʻ ʻ
etgan mamlakatlarida qonunlar, konstitutsiyaviy qadriyatlar normalari yoki xalqaro
konventsiyalar orqali tan olingan.
Inson huquqlari – insonning davlat bilan munosabatidagi huquqiy maqomini,
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy sohalardagi imkoniyatlari hamda
da volarini tavsiflovchi tushuncha. Inson huquqlarini erkin va samarali tarzda
ʼ
amalga oshirish fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatning asosiy belgilaridan
biridir. Inson huquqlarini mutlaq va nisbiy Inson huquqlariga bo lish qabul
ʻ
qilingan. Yashash huquqi, qiynoklarga, zo ravonlikka, inson sha nini yerga
ʻ ʼ
uradigan boshqa xil muomalaga yoki jazoga duchor etilmaslik huquqi, shaxsiy
hayotning daxlsizligi huquqi, shaxsiy va oilaviy sir saqlash huquqi, o z sha ni
ʻ ʼ
hamda yaxshi nomini himoya etish huquqi, vijdon erkinligi va dinga e tiqod qilish
ʼ
huquqi, shuningdek, sud tomonidan himoya qilinish va odil sudlov huquqi hamda
shular bilan bog liq eng muhim protsessual huquqlar mutlaq inson huquqlari
ʻ
sirasiga kiradi. Qolgan hamma inson huquqlari nisbiy bo lib, favqulodda yoki
ʻ
harbiy holat tartibi joriy qilingan vaziyatda cheklab yoki to xtatib qo yilishi
ʻ ʻ
mumkin. Demokratik davlatda mutlaq Inson huquqlarini har qanday vaziyatda ham
cheklashga yoki vaqtincha to xtatishga (bekor qilishga) yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida inson va fuqarolarning asosiy
ʻ
huquqlari, erkinliklari va burchlari, jumladan, shaxsiy huquq va erkinliklari,
siyosiy huquklari, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari, shuningdek, inson huquqlari va
erkinliklarining kafolatlari belgilab berilgan (18-52-moddalar). O zbekiston
ʻ
Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo lib, jinsi,
ʻ
41

irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidanʼ
qat i nazar, qonun oldida tengdirlar (18-modda). Jumladan, yashash huquqi – har
ʼ
bir insonning uzviy huquqi. Inson hayotiga suiqasd qilish – eng og ir jinoyat
ʻ
hisoblanadi (24-modda). Har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega.
Hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi;
qiynoqqa solinishi, zo ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini
ʻ
kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas (25-26-
moddalar). Har kim o z sha ni va obro siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy
ʻ ʼ ʻ
hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga; fikrlash,
so z va e tiqod erkinligi xuquqiga ega (27-29-moddalar). Hamma uchun vijdon
ʻ ʼ
erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e tiqod qilish yoki hech qaysi
ʼ
dinga e tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo l
ʼ ʻ
qo yilmaydi (31-modda).
ʻ
Mustaqillik yillarida O zbekistonda inson huquqlari va erkinliklarining
ʻ
ustunligidan kelib chiqadigan, xalqaro miqyosda qabul qilingan yangi yuridik
tamoyil va talablarga asoslangan keng hukuqiy muhit vujudga keltirildi. Totalitar
tuzumning tazyiq va zo ravonligidan huquqiy me yorlar sari keskin burilish
ʻ ʼ
yasaldi. Respublika qonunlarini inson huquqlari sohasidagi xalqaro me yorlar va
ʼ
andozalarga muvofiklashtirish, mazkur sohada Milliy harakat dasturini ishlab
chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo
etish, Inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qo shilishda
ʻ
davom etib, bu hujjatlar bo yicha majburiyatlarni bajarishning, barcha davlat
ʻ
organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolar shu hujjatlar talablariga so zsiz rioya
ʻ
qilishining mexanizmi yaratildi. Inson huquqlari va kafolatlari O zbekiston
ʻ
Respublikasi Konstitutsiyasining 7,8,9,10-boblarida berilgan
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.,«O’zbekiston», 2009.
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, sharhlar. – T., «O’zbekiston»,
2009.
2. Islom Karimov. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. –T.,
«O’zbekiston»,1992.
3. Islom Karimov. O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos
yo’li. –T., «O’zbekiston», 1993.
4. Islom Karimov. O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari shaxsiy tarkibiga
tabrigi. «Xalq so’zi», 1995, 14-yanvar.
5. Islom Karimov. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. –T.,
1993.
6. Islom Karimov. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. –T., 1993.
7. U.T. Tojixonov. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiya- si amalda. –T.,
1996.
8. O.A.Tadjibayeva, N.K.Ramazonova “Inson huquqlari”. Darslik. -Toshkent -
2019
9. Odilqoriyev X.T., “Davlat va huquq nazariyasi”. Darslik.
Toshkent<<Adolat>> 2018
10. R.Kamolov. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy huquqi. –T.,
«Adolat», 1998.
11. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish. –T.,«O’zbekiston»
2001.
QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR
1. Islom Karimov. O’zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining
asosiy tamoyillari. –T., 1995.
2. Islom Karimov. Konstitutsiya to’g’risida. IIV Akademiyasi. –T., 2001.
3. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va O’zbekistonda inson huquqlarini
himoya qilish milliy tizimi /Mualliflar jamoasi: A.Saidov, F.Bakayeva,
K.Arslanova va boshq. Mas’ul muharrir A.X.Saidov. -T.: “O’zbekiston”, 2010.
43

4. Muminov A., Tillabayev M. Inson huquqlari. Darslik. -T.; JIDU, 2010.
44

Inson huquqlari sohasida davlatlarning mintaqaviy hamkorlig

Sotib olish