Yunon – Troya urushlari KURS ISHI - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	48.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

37 Sotish

Yunon – Troya urushlari KURS ISHI

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
XORIJIY TIL VA IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
«Jaxon tarixi» fanidan
K U R S I S H I
MAVZU: “ Yunon – Troya urushlari ”
Bajardi:___________ guruhi talabasi _________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __________2025 y.
Baho “_____” ___________
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Buxoro – 2025 yil

1 MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………..….2
I BOB. TROYA URUSHLARINING TARIXIY ASOSLARI VA
MANBALARI
1.1. Yunon va Troya o‘rtasidagi siyosiy hamda iqtisodiy munosabatlarning
kelib chiqishi ……………………………………………………………...…….6
1.2. Troya urushi haqida qadimiy manbalar va afsonalar ………………..……..8
1.3. Troya urushining tarixiylik darajasi va ilmiy tadqiqotlar tahlili ………….13
II BOB. TROYA URUSHINING YUNON MADANIYATI VA DUNYO
TARIXIDAGI AHAMIYATI
2.1. Troya urushi obrazlarining yunon adabiyoti va san’atida aks etishi ……...17
2.2. Troya urushining yunon xalqining milliy o‘zligini shakllantirishdagi
o‘rni ………………………………………………………………………...….20
2.3. Troya urushining jahon tarixiy merosidagi o‘rni va zamonaviy talqinlari ..24
Xulosa ……………………………………………………………………..…..28
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………..…..29

2 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Qadimgi Yunon va Troya o‘rtasida
bo‘lib o‘tgan urush insoniyat tarixining eng mashhur va eng ko‘p tadqiq etilgan
voqealaridan biridir. Bu urush nafaqat tarixiy, balki madaniy, adabiy va falsafiy
jihatdan ham ulkan meros qoldirgan. Troya urushi haqidagi rivoyatlar
Gomerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlari orqali dunyo madaniyatiga
chuqur singib ketgan bo‘lib, u o‘zida qadimgi insonning jasorat, vatanparvarlik,
muhabbat va sadoqat haqidagi qarashlarini mujassam etadi. Bugungi
globallashuv davrida xalqlar o‘z tarixiy ildizlariga, madaniy o‘zligiga
qaytayotgan bir paytda Troya urushi kabi tarixiy voqealarning ilmiy tahlili
muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu mavzu orqali insoniyat madaniy taraqqiyoti,
qadimgi xalqlarning dunyoqarashi va ularning siyosiy hamda ijtimoiy hayoti
haqida qimmatli ma’lumotlar olish mumkin. Shuningdek, Troya urushi hozirgi
zamon tarixshunosligida ham turlicha talqin qilinayotgan, ko‘plab bahs-
munozaralarga sabab bo‘layotgan mavzulardan biri hisoblanadi. Shu boisdan
ham “Yunon – Troya urushlari” mavzusining o‘rganilishi bugungi kunda ham
o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan.
Zamonaviy tarixiy tadqiqotlarda Troya urushi insoniyatning ilk geosiyosiy
to‘qnashuvlaridan biri sifatida baholanadi. U qadimiy dunyoda davlatlararo
manfaatlar, savdo yo‘llari va strategik hududlar uchun kurashning ilk
namunasidir. Shu jihatdan bu urushning o‘rganilishi nafaqat antik davr tarixini,
balki xalqaro munosabatlar rivojining dastlabki bosqichlarini ham tushunishga
yordam beradi. Bundan tashqari, Troya urushi motivlari bugungi kunda san’at,
kino va adabiyotda qayta talqin qilinmoqda. Bu esa mavzuning madaniy
davomiyligini, insoniyat xotirasidagi o‘chmas izini ko‘rsatadi. Ayniqsa, yosh
avlodni tarixiy ong va madaniy meros ruhida tarbiyalashda Troya urushi
haqidagi ma’lumotlarning ilmiy va tarbiyaviy ahamiyati beqiyosdir. Shu
sababli, ushbu kurs ishida Troya urushi nafaqat tarixiy voqea sifatida, balki

3sivilizatsiyalar to‘qnashuvi, insoniyat qadriyatlari va qahramonlik timsoli
sifatida ko‘rib chiqiladi . 1
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi
Troya urushi mavzusi qadimdan turli tarixchilar, adabiyotshunoslar va
arxeologlar tomonidan keng o‘rganib kelingan. Gomer, Gerodot, Diodor,
Strabon kabi qadimgi manbashunoslar bu voqeani o‘z asarlarida batafsil
tasvirlab berganlar. XIX asrda Geynrix Shliman tomonidan olib borilgan
arxeologik qazilmalar natijasida Troya shahrining haqiqatan mavjud bo‘lgani
isbotlandi. Keyingi davrlarda M. Korfman, C. Blegen, W. Leaf kabi
tadqiqotchilar ilmiy ekspeditsiyalar orqali Troya madaniy qatlamlarini
aniqlashdi. O‘zbek va rus tarixshunosligida ham bu mavzuga oid ayrim ilmiy
izlanishlar mavjud bo‘lib, ular asosan Gomer dostonlarining tahliliga, qadimiy
yunon madaniyatining shakllanishiga va Egey sivilizatsiyasi tarixiga
bag‘ishlangan. Ammo Troya urushining iqtisodiy, siyosiy, madaniy va
mifologik omillarini birgalikda tahlil qiluvchi kompleks yondashuvlar hanuz
yetarlicha emas. Shu sababli ushbu kurs ishi mavzuni yangicha tarixiy-nazariy
qarashlar asosida tahlil qilishga qaratilgan.
So‘nggi yillarda Troya urushini o‘rganish yangi bosqichga ko‘tarildi.
Zamonaviy arxeologik texnologiyalar, radiokarbon tahlillari va kompyuter
rekonstruksiyalari Troya shahrining bir necha madaniy qatlamlardan iborat
bo‘lganini ko‘rsatdi. Shu sababli tarixchilar bu urush bir necha asr davomida
turli bosqichlarda kechgan bo‘lishi mumkin degan farazni ilgari surmoqdalar.
Gomer dostonlari asosida yaratilgan ilmiy tahlillar esa adabiy obrazlar va real
tarixiy voqealar o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni ochib berdi. G‘arb
tarixshunosligida bu urush qadimgi dunyoning eng muhim siyosiy voqealaridan
biri sifatida baholansa, Sharq tadqiqotchilari uni madaniyatlar to‘qnashuvi va
insoniy qadriyatlarning sinovi deb talqin qiladilar. Shu nuqtai nazardan, mazkur
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev. “O‘zbekiston Respublikasining
2017–2021 yillarga mo‘ljallangan Harbiy doktrinasi to‘g‘risida” Farmon. 2 noyabr 2017 yil.
Tashqi manba:

4kurs ishining o‘ziga xosligi shundaki, u turli manbalar, tarixiy faktlar va
zamonaviy ilmiy izlanishlar asosida Troya urushi tarixini yaxlit, tizimli tahlil
qilishga intiladi. Bu esa mavzuning o‘rganilganlik darajasini yanada boyitadi
hamda yangi ilmiy qarashlar uchun zamin yaratadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati qadimiy tarixdagi
yirik voqealardan biri – Troya urushini kompleks tahlil etadi va qadimgi yunon
sivilizatsiyasining siyosiy hamda madaniy taraqqiyotiga yangicha yondashuvni
taklif etadi. Amaliy jihatdan esa, ushbu ish tarix, madaniyatshunoslik,
adabiyotshunoslik fanlarini o‘qitishda qo‘shimcha manba sifatida, shuningdek,
tarixiy voqealarni o‘quvchilarga badiiy shaklda yetkazishda foydalanish
imkonini beradi. Troya urushi haqidagi ma’lumotlar tarixiy madaniyatni chuqur
anglash, milliy o‘zlikni boyitish va global tarixiy jarayonlarni qiyosiy
o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti - qadimgi Yunon va Troya o‘rtasidagi
urush, ya’ni miloddan avvalgi XII–XIII asrlarda sodir bo‘lgan Troya urushi
tarixidir. Bu urushning sabablari, kechgan jarayonlari, ishtirokchi tomonlar va
uning oqibatlari o‘rganish obyekti sifatida olinadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti - Troya urushining tarixiy, iqtisodiy,
siyosiy va madaniy asoslarini, shuningdek, uning yunon xalqining milliy
o‘zligini shakllantirishdagi ahamiyatini tahlil qilishdan iborat. Bundan tashqari,
urushning adabiyot, san’at va jahon madaniyatidagi ifodasi ham tadqiqot
doirasiga kiradi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — Yunon va Troya o‘rtasidagi urushning
kelib chiqish sabablari, tarixiy asosi, qadimiy manbalardagi aks etishi hamda
uning yunon madaniyati va jahon tarixidagi o‘rnini ilmiy-nazariy jihatdan tahlil
qilishdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Yunon va Troya o‘rtasidagi siyosiy va iqtisodiy munosabatlarning kelib
chiqish sabablarini o‘rganish;

5 Troya urushi haqida qadimiy manbalar va afsonalar mazmunini tahlil qilish;
 Troya urushi tarixiylik darajasiga doir ilmiy tadqiqotlarni o‘rganish;
 Troya urushi obrazlarining yunon adabiyoti va san’atidagi aksini tahlil
qilish;
 Troya urushining yunon xalqining milliy o‘zligini shakllantirishdagi rolini
aniqlash;
 Troya urushining jahon tarixiy merosidagi o‘rnini va zamonaviy talqinlarini
baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6I BOB. TROYA URUSHLARINING TARIXIY ASOSLARI VA
MANBALARI
1.1. Yunon va Troya o‘rtasidagi siyosiy hamda iqtisodiy
munosabatlarning kelib chiqishi
Troya urushi tarixiy va madaniy manbalarda qadimiy davrlardan buyon
insoniyat e’tiborini tortib kelgan eng muhim voqealardan biridir. Tarixiy
manbalar, xususan, Gomerning “Iliada” dostonida bayon etilganidek, Troya
shahri geografik jihatdan strategik joylashuvga ega bo‘lgan. U Egey dengizi va
Marmara dengizi o‘rtasidagi savdo yo‘llarini nazorat qilgan, bu esa Troya
shahrini iqtisodiy va siyosiy nuqtai nazardan muhim markazga aylantirgan.
Arxeologik qazilmalar natijasida, xususan, Geynrix Shliman 1870-yillarda olib
borgan tadqiqotlarda Troya shahri va uning atrofidagi sivilizatsiya qatlamlari
topilgan. Bu topilmalar shahar iqtisodiy hayoti va savdo-sotiq aloqalarini aniq
tasavvur qilish imkonini berdi. 2
Troya va yunon shahar-davlatlari o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar, tarixiy
manbalarga ko‘ra, eramizdan avvalgi XIII asrga borib taqaladi. Bu davrda
Gretsiyaning bir nechta shahar-davlatlari, jumladan, Miken, Pilos va Atena
o‘zaro siyosiy va harbiy ittifoqlar tuzgan. Ularning maqsadi Egey dengizi
atrofidagi savdo yo‘llari va strategik hududlarni nazorat qilish bo‘lgan. Troya
shahri esa, geografik joylashuvi sababli, aynan shu yo‘llar ustidan nazoratni o‘z
qo‘lida ushlab turish bilan ajralib turardi. Shlimanning qazilmalari natijasida
Troya shahrining yetti madaniy qatlamdan iborat ekanligi aniqlangan bo‘lib, bu
shahar uzoq vaqt davomida siyosiy va iqtisodiy markaz sifatida faoliyat
ko‘rsatganini ko‘rsatadi.
Troya va yunonlar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning kelib chiqishida,
shuningdek, dengiz savdosi muhim rol o‘ynagan. Egey dengizi va uning
atrofidagi hududlar qadimdan xomashyo, bronza, yog‘och, zaytun va boshqa
2
Sagdullayev A., Kostetskiy V. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent:
Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2017. – B. 92–95.

7resurslar bilan boy bo‘lgan. Yunon shahar-davlatlari o‘z mahsulotlarini Troya
orqali shimol va janub yo‘nalishlariga yetkazib turishgan. Tarixchi Strabonning
yozishicha, Troya shahri bu yo‘llarni nazorat qilganligi sababli ko‘plab
iqtisodiy va siyosiy nizolarga sabab bo‘lgan. Shu tariqa, Troya va yunonlar
o‘rtasidagi munosabatlar nafaqat madaniy va siyosiy, balki iqtisodiy jihatdan
ham murakkab va ko‘p qirrali bo‘lgan.
Yunonlar va Troyalar o‘rtasidagi siyosiy aloqalarning yana bir jihati —
hududiy raqobatdir. Eramizdan avvalgi XIV–XIII asrlarda Miken sivilizatsiyasi
kengayib, u Egey dengizi bo‘yicha kuchaygan. Aynan shu davrda Troya shahri
ham o‘z mustaqilligini saqlab qolish va savdo yo‘llarini nazorat qilish uchun
o‘z mudofaa tizimini mustahkamlagan. Arxeologik tadqiqotlarda topilgan
devorlar va qal’alar shahar siyosiy mustaqilligining timsoli sifatida qaraladi.
Shliman va keyingi tadqiqotchilar topgan qurollar, zambaraklar va mudofaa
inshootlari Troya va yunonlar o‘rtasidagi to‘qnashuvning dastlabki belgilarini
tasdiqlaydi.Tarixiy manbalar ko‘rsatadiki, Troya va yunonlar o‘rtasidagi
munosabatlarda siyosiy ittifoqlar va nikohlar ham muhim rol o‘ynagan. Ba’zi
tarixiy rivoyatlar shuni ko‘rsatadiki, Troya shaharining hukmdor oilalari yunon
shahar-davlatlari bilan diplomatik aloqalarni o‘rnatish maqsadida turli nikoh va
ittifoqlarni tuzgan. Bu esa ularning siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini
muvofiqlashtirishga yordam bergan. Shu bilan birga, ushbu aloqalar ba’zan
murakkab nizolar va ziddiyatlarga ham sabab bo‘lgan, natijada esa keng
miqyosli urushlarga olib kelgan. 3
Troya va yunonlar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning yana bir jihati —
resurslar va savdo yo‘llarini nazorat qilish bilan bog‘liq edi. Troya shahri
dengiz yo‘llarini, shuningdek, Trosa vodiysi orqali ichki hududlarni nazorat
qilgan. Bu hududlar orqali oltin, kumush va boshqa qimmatbaho toshlar,
shuningdek, turli xomashyo va tayyor mahsulotlar o‘tkazilgan. Yunon shahar-
3
Hasanboyev H. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
– B. 110–113.

8davlatlari esa o‘z navbatida, dengiz va quruqlik orqali savdo-sotiq aloqalarini
kengaytirishga intilgan. Shu tariqa, iqtisodiy manfaatlar siyosiy va harbiy
qarorlarni bevosita shakllantirgan.
Tarixiy manbalar, jumladan Gomerning “Iliada” dostonida bayon
etilganidek, Troya va yunonlar o‘rtasidagi nizolar ko‘pincha savdo yo‘llari va
hududiy nazorat masalalaridan kelib chiqqan. Arxeologlar topgan qurollar,
qal’alar va boshqa yodgorliklar bu nizolarning haqiqiy tarixiy asosini
ko‘rsatadi. G‘arb tarixshunosligida, xususan, W. Leaf va M. Korfman
tadqiqotlarida, Troya va yunonlar o‘rtasidagi siyosiy va iqtisodiy aloqalarning
murakkabligi va ko‘p qirrali tabiati ta’kidlangan.Shuningdek, Troya va
yunonlar o‘rtasidagi munosabatlarning kelib chiqishi madaniy va diniy jihatlar
bilan ham bog‘liq bo‘lgan. Troya shahri va yunon shahar-davlatlarida turli diniy
marosimlar, ibodatlar va bayramlar mavjud bo‘lib, ular siyosiy ittifoqlar va
iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash vositasi sifatida ishlatilgan. Shu tariqa,
siyosiy, iqtisodiy va madaniy omillar bir-biri bilan uzviy bog‘langan holda
Troya va yunonlar o‘rtasidagi munosabatlarni shakllantirgan.
Eramizdan avvalgi XIII asr oxiri va XII asr boshlarida Troya va yunonlar
o‘rtasidagi munosabatlar tobora keskinlashgan. Shu davrga kelib, Troya shahri
va yunonlar o‘rtasida ko‘plab kichik hududiy urushlar sodir bo‘lgan, bu esa
yakunda Troya urushining yuzaga kelishiga zamin yaratgan. Arxeologik
topilmalar, xususan, M. Blegenning 1930–1932 yillarda olib borgan
qazilmalari, Troya VII qatlamidagi devorlar va mudofaa tizimlari bu davr
voqealarini tasdiqlaydi.
1.2. Troya urushi haqida qadimiy manbalar va afsonalar
Troya urushi qadimgi dunyo tarixida o‘zining murakkabligi, sirli jihatlari va
o‘lmas afsonalari bilan alohida o‘rin egallaydi. Bu voqea insoniyat madaniy
xotirasida shunchalik chuqur iz qoldirganki, u o‘nlab asrlar o‘tib ham
tarixchilarning, arxeologlarning va adabiyotshunoslarning qiziqish markazida
qolmoqda. Troya urushi haqidagi dastlabki ma’lumotlar qadimiy yunon og‘zaki

9ijodida shakllangan, keyinchalik yozma manbalarda mustahkam o‘rin
egallagan. Eng mashhur manba, albatta, Gomerning “Iliada” va “Odisseya”
dostonlaridir.
Gomerning “Iliada”si yunon adabiyotining eng qadimiy va muhim
asarlaridan biri bo‘lib, u eramizdan avvalgi VIII asrda yaratilgan deb
hisoblanadi. Asar asosan Troya urushining oxirgi yillaridagi voqealarni, ayniqsa
yunon qahramoni Ahillesning g‘azabini va uning oqibatlarini tasvirlaydi.
Doston urushning to‘liq tarixini emas, balki insoniy his-tuyg‘ular, shon-shuhrat,
o‘lim, jasorat va sadoqat kabi mavzularni yoritadi. Shu bois “Iliada” nafaqat
tarixiy voqealarni aks ettiradi, balki yunon xalqining urush haqidagi falsafiy
qarashlarini ham ifodalaydi.
“Iliada”da tasvirlangan voqealar asosan Troya devorlari ostida sodir bo‘ladi.
Yunonlar va Troya aholisi o‘rtasidagi janglar, ularning qahramonlari, shon-
shuhrat uchun olib borilgan kurashlar asar markazida turadi. Gomerning
tasvirida har bir qahramon insoniy fazilatlar bilan bir qatorda, xudolarga xos
kuch va taqdirning irodasiga bo‘ysunuvchi mavjudot sifatida ko‘rsatilgan. Bu
jihat qadimgi yunonlarning diniy va dunyoqarash tizimini anglashda muhim
ahamiyatga ega. 4
Troya urushi haqidagi boshqa manbalar ham “Iliada”dan tashqari mavjud
bo‘lib, ular doston mazmunini to‘ldiradi. Masalan, Gomerning “Odisseya”
asarida urushdan keyingi voqealar — Odysseusning uzoq safarlari, uning
vatanga qaytish yo‘lidagi sinovlari haqida so‘z yuritiladi. Bu asar Troya urushi
oqibatlarini, insoniyat hayotiga urushning ta’sirini ko‘rsatadi. Shuningdek,
“Kichik epik tsikl” deb ataluvchi boshqa qadimiy dostonlar ham bo‘lgan —
“Kipr dostonlari”, “Etiopiya”, “Troya qulashi” va “Nostoi” kabi asarlar urush
voqealarining boshqa bosqichlarini bayon etgan.
4
Sagdullayev A., Kostetskiy V. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent:
Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2019. – B. 98–101.

10Tarixiy yozma manbalarda Troya urushi nafaqat afsona sifatida, balki
muayyan tarixiy asosga ega hodisa sifatida tilga olinadi. Eramizdan avvalgi V
asrda yashagan tarixchi Herodot Troya shahrining mavjudligini va uning
muhim savdo markazi sifatida faoliyat yuritganini ta’kidlaydi. Herodotning
yozishicha, Troya Egey dengizining eng muhim strategik nuqtalaridan biri
bo‘lgan va savdo yo‘llarini nazorat qilgan. Shu sababli yunonlar bilan Troyalar
o‘rtasida iqtisodiy va siyosiy ziddiyatlar yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin.
Diodor Sikul esa o‘zining “Tarixiy kutubxona” asarida Troya urushi
sabablarini yanada murakkabroq izohlaydi. Unga ko‘ra, urush faqatgina
Helenaning o‘g‘irlab ketilishi tufayli emas, balki yunon qabilalari o‘rtasidagi
kuch va ta’sir uchun kurash natijasida boshlangan. Shuningdek, Strabon ham
Troya haqida yozar ekan, shahar geografik jihatdan Egey dengizi va Osiyo
qit’asi o‘rtasidagi savdo yo‘llarida joylashganini aytadi. Shu boisdan Troya
strategik ahamiyatga ega bo‘lgan markaz bo‘lib, u ustidan nazorat o‘rnatish
siyosiy jihatdan muhim bo‘lgan.
Troya urushi haqidagi afsonalarning eng mashhuri — Helenaning qochishi
voqeasidir. Rivoyatlarga ko‘ra, Parid (yoki Paris) Afrodita xudosi tomonidan
berilgan “eng go‘zal ayol” mukofoti sifatida Sparta malikasi Helenani olib
ketadi. Helenaning eri Menelay bu haqda bilganida, aka Agamemnon
boshchiligida barcha yunon qabilalarini birlashtirib, Troyaga qarshi yurish
boshlaydi. Ushbu afsona yunon xalqining g‘ururi, sha’ni va oilaviy sadoqat
haqidagi qadriyatlarini ifoda etadi.
Urushda ishtirok etgan qahramonlar son-sanoqsiz bo‘lib, ular orasida
Ahilles, Agamemnon, Menelay, Odysseus, Ajax, Patrokles, Nestor, Diomed
kabi mashhur nomlar bor. Troya tomonida esa Gektor, Eney, Parid, Priam kabi
qahramonlar jang qilgan. Har bir qahramon o‘zining jasorati, sadoqati yoki
fojeasi bilan alohida o‘rin egallagan. Ayniqsa, Ahillesning Gektorni o‘ldirishi
va keyinchalik uning o‘zi Paridning o‘qi bilan halok bo‘lishi yunon
mifologiyasining eng mashhur epizodlaridan biridir.

11Troya urushi haqidagi afsonalarda xudolarning roli juda katta. Gomerning
“Iliada”sida Zevs, Atena, Afrodita, Apollon, Ares, Poseydon kabi xudolar
bevosita urush jarayoniga aralashadilar. Masalan, Afrodita Troyalarga yordam
beradi, Atena esa yunonlarga. Bu xudolar o‘rtasidagi mojarolar insonlar
o‘rtasidagi urushlarni yanada keskinlashtiradi. Shu jihatdan, Troya urushi
dostonlari diniy-falsafiy qarashlar, taqdir va inson irodasi o‘rtasidagi
bog‘liqlikni chuqur ifodalaydi.
Arxeologik tadqiqotlar Troya urushi haqidagi rivoyatlarning tarixiy asosini
qisman tasdiqlaydi. XIX asrda nemis arxeologi Geynrix Shliman tomonidan
Hisarlik tepaligida olib borilgan qazishmalar natijasida Troya shahrining bir
necha qatlamlari topilgan. Bu qatlamlar orasida Troya VI va VII deb
nomlangan davrlar ayniqsa diqqatga sazovor bo‘lib, ular eramizdan avvalgi
XIII–XII asrlarga mansub. Bu davrlar Gomer dostonlarida tasvirlangan
voqealar bilan taxminan mos keladi. Qazilmalar orasida devor qoldiqlari, sopol
idishlar, metall qurollar, kuygan uylar va odam suyaklari topilgan.
Arxeologlar bu topilmalarni tahlil qilib, Troya VII qatlamida kuchli
vayronagarchilik izlarini aniqlashgan. Ayrim tadqiqotchilar bu
vayronagarchilikni tabiiy ofat natijasi deb bilishsa, boshqalar uni keng miqyosli
harbiy to‘qnashuv — ya’ni “Troya urushi” bilan bog‘laydilar. Shu tarzda
arxeologiya va adabiyot bir-birini to‘ldiruvchi ilmiy manbaga aylanadi.
Troya urushi haqidagi tadqiqotlar faqat qadimiy manbalar bilan
cheklanmaydi. Zamonaviy tarixshunoslikda Troya voqealariga iqtisodiy,
siyosiy va madaniy yondashuvlar ham qo‘llaniladi. Masalan, ayrim olimlar bu
urushni Egey dengizi savdo yo‘llarini nazorat qilish uchun olib borilgan
geosiyosiy to‘qnashuv sifatida talqin qiladilar. Chunki Troya hududi Yevropa
va Osiyo o‘rtasidagi savdo tarmog‘ining muhim bo‘g‘ini bo‘lgan. Shu sababli
Troyani egallash katta iqtisodiy ustunlikni ta’minlagan bo‘lishi mumkin.
Boshqa tadqiqotchilar esa Troya urushi haqidagi rivoyatlarni xalq og‘zaki
ijodi, mifologiya va madaniy xotiraning mahsuli deb bilishadi. Ularning

12fikricha, bu dostonlar real tarixiy voqealar emas, balki turli tarixiy voqealarning
yig‘indisi, xalq xotirasida shakllangan ramziy hikoyadir. Gomerning o‘zi ham
avlodlardan-avlodlarga og‘zaki tarzda yetkazilgan rivoyatlarni jamlagan, ularni
poetik tilda bayon qilgan.
Troya urushi haqidagi dostonlarda insoniy his-tuyg‘ular markazda turadi.
Gomerning asarlarida jangning shafqatsizligi, inson hayotining beqarorligi,
shon-shuhrat uchun kurash va o‘lim haqidagi falsafiy mushohadalar yuksak
badiiy mahorat bilan ifodalangan. Shu bois “Iliada” va “Odisseya” nafaqat
tarixiy asar, balki falsafiy, axloqiy va ma’naviy manba sifatida qadrlanadi.
Troya urushi haqidagi qadimiy rivoyatlar keyinchalik Rim adabiyotida ham
o‘z aksini topgan. Masalan, rim shoiri Vergiliyning “Eneida” dostonida Troya
qahramoni Eneyning Troyaning qulashidan so‘ng Italiyaga kelishi va yangi
sivilizatsiyaning — Rimning asoschisi bo‘lishi haqida hikoya qilinadi. Shu
tariqa Troya voqealari yunon va rim madaniyatini bog‘lovchi umumiy afsonaga
aylangan.Bundan tashqari, Troya urushi Yaqin Sharq va O‘rta Yer dengizi
xalqlari madaniyatida ham iz qoldirgan. Arxeologik topilmalar orasida
Anadolu, Krit, Kipr va Kichik Osiyo hududlaridagi artefaktlar Troya bilan
madaniy aloqalarni ko‘rsatadi. Bu esa Troya faqat bir shahar emas, balki butun
sivilizatsiyalar to‘qnashgan markaz bo‘lganini anglatadi.
Troya urushi haqidagi afsonalar asrlar davomida o‘zgarib, turli
madaniyatlarda qayta talqin qilingan. O‘rta asr Yevropa adabiyotida Troya
qahramonlari ritsarlik ramzlariga aylangan, Uyg‘onish davrida esa ular
insoniyatning axloqiy-ruhiy izlanishlari timsoliga aylantirilgan. Zamonaviy
davrda esa Troya urushi adabiyot, teatr, kino va san’atda qayta-qayta ishlangan
mavzulardan biridir. Troya urushi haqidagi qadimiy manbalar va afsonalar
insoniyat madaniyatining ajralmas qismiga aylangan. Ular faqat tarixiy faktlarni
emas, balki insoniyat tafakkurining, e’tiqodining va ma’naviyatining ko‘zgusi
sifatida qadrlanadi. Troya urushi — bu faqat qadimiy jang emas, balki

13insoniyatning o‘z o‘tmishiga, shon-shuhrat va fojeaga bo‘lgan cheksiz
qiziqishining timsolidir. 5
1.3. Troya urushining tarixiylik darajasi va ilmiy tadqiqotlar tahlili
Troya urushi qadimgi dunyo tarixidagi eng sirli va shu bilan birga eng ko‘p
o‘rganilgan voqealardan biridir. Asrlar davomida bu urush haqidagi
ma’lumotlar asosan afsonaviy manbalarga asoslangan bo‘lib, uning tarixiy
haqiqat yoki mifologik voqea ekanligi borasida ilmiy jamoalarda turli qarashlar
shakllangan. Qadimiy yunon adabiyoti, xususan, Gomerning “Iliada” va
“Odisseya” asarlari, Troya urushi voqealarining asosiy manbai hisoblanadi.
Ammo bu dostonlarda bayon etilgan voqealar qay darajada tarixiy haqiqatga
asoslangani uzoq yillar davomida bahsli bo‘lib kelgan.
Tarixiylik masalasini aniqlashda ilk urinishlar XIX asrning ikkinchi
yarmida boshlangan. 1870-yillarda nemis arxeologi Geynrix Shliman
tomonidan olib borilgan qazilma ishlari Troya haqidagi afsonalarning real
tarixiy asoslari borligini isbotlashga turtki berdi. Shliman bugungi Turkiya
hududidagi Gissarlik tepaligida qadimiy Troya shahrining izlarini topdi. U
qazishmalar davomida topgan devorlar, bronza davriga oid qurollar, idish-
tovoqlar va oltin buyumlarni “Priam xazinasi” deb atadi. Bu topilmalar Gomer
asarlarida tasvirlangan shahar hayoti bilan ma’lum darajada uyg‘unlik kasb
etgani sababli, ko‘plab olimlar Troya urushining tarixiy voqea bo‘lishi
mumkinligini tan oldilar.
Keyingi yillarda arxeologlar Shlimanning ishlarini davom ettirdilar. 1930–
1950-yillarda amerikalik olim Karl Blegen tomonidan olib borilgan
qazilmalarda Troya shahrining turli davrlarga oid yetti asosiy madaniy
qatlamlari aniqlangan. Ayniqsa, Troya VI va Troya VII qatlamlari miloddan
avvalgi 1250–1180-yillarga tegishli bo‘lib, bu davr “Iliada”da tasvirlangan
urush vaqtiga juda yaqin. Ushbu qatlamlarda topilgan yong‘in izlari, vayron
5
Shukurov B. O‘zbekiston tarixi. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent: Sharq, 2023. – B. 130–
133.

14qilingan devorlar, nayza uchlari va skelet qoldiqlari shahar qurolli to‘qnashuv
natijasida vayron bo‘lganini ko‘rsatadi. Bu dalillar tarixchilarda urushning
haqiqatan ham bo‘lib o‘tganiga doir fikrni kuchaytirdi.
Shunga qaramay, barcha olimlar Troya urushi tarixiy voqea deb
hisoblamaydilar. Masalan, ba’zi tadqiqotchilar Gomer dostonlarini asosan
mifologik, ya’ni diniy-epik xarakterdagi asarlar deb baholaydilar. Ularning
fikricha, Troya urushi haqidagi hikoyalar yunon xalqining qadimiy og‘zaki
ijodidan olingan va vaqt o‘tishi bilan ko‘plab bezak va xudolar aralashuvi orqali
epik shaklga keltirilgan. Shunday bo‘lsa-da, zamonaviy tarixshunoslik bu
dostonlarda muayyan tarixiy asos mavjudligini inkor etmaydi.
XX asrda Troya urushi tarixiyligini o‘rganishda yangi yondashuvlar paydo
bo‘ldi. Nemis arxeologi Manfred Korfmann 1988–2005-yillarda olib borgan
keng ko‘lamli tadqiqotlari natijasida Troya shahrining murakkab mudofaa
tizimi, port va keng savdo aloqalari mavjud bo‘lganini isbotladi. Korfmann
topgan dalillar orasida shahar atrofi bo‘ylab o‘tgan katta himoya xandaqlari,
sopol buyumlar, metall qurollar, yozma lavhalar va turli xalqlarga tegishli
savdo mahsulotlari bor edi. Bu esa Troya shahrining qadimiy dunyoda strategik
ahamiyatga ega bo‘lgan savdo markazi bo‘lganini ko‘rsatdi.
Korfmannning tadqiqotlari Troya urushi sabablari siyosiy va iqtisodiy
omillar bilan bog‘liq bo‘lgan degan gipotezani mustahkamladi. Unga ko‘ra,
yunonlar Troya orqali o‘tgan savdo yo‘llarini egallash va Egey dengizidan Qora
dengizga chiqish imkoniyatini qo‘lga kiritish uchun urush boshlaganlar. Bu
gipoteza Herodot va Strabon asarlaridagi tarixiy dalillar bilan hamohangdir.
Shunday qilib, Troya urushi faqat romantik afsona emas, balki qadimiy dunyo
geosiyosiy manfaatlari bilan bog‘liq real tarixiy hodisa bo‘lishi ehtimoli yuqori.
Bundan tashqari, ilmiy tahlillar Gomer asarlarining og‘zaki ijod asosida
yaratilganligini tasdiqlaydi. Adabiyotshunoslar dostonlarda ishlatilgan epitetlar,
takroriy syujet chiziqlari va shoirlik uslublari og‘zaki epik an’anaga xos
ekanligini qayd etadilar. Bu esa Gomer asarlari yaratilishidan oldin ham Troya

15urushi haqidagi hikoyalar xalq orasida keng tarqalganini ko‘rsatadi. Demak,
Gomer faqat mavjud rivoyatlarni badiiy shaklda birlashtirgan.
Troya urushi tarixiyligini o‘rganishda zamonaviy texnologiyalar ham
muhim o‘rin tutadi. So‘nggi yillarda arxeologik qazilmalarda radiokarbon tahlil,
geomagnit skanerlash va 3D modellashtirish usullari qo‘llanilib, Troya shahri
tuzilishi, yoshi va vayron bo‘lish sabablari haqida aniqroq ma’lumotlar olingan.
Natijalar shuni ko‘rsatadiki, shahar taxminan miloddan avvalgi XIII asrda
yong‘in natijasida vayron bo‘lgan. Bu voqea aynan Gomer dostonlarida
tasvirlangan urush davriga to‘g‘ri keladi.
Ilmiy tadqiqotlarda Troya urushi bilan bog‘liq antropologik va lingvistik
izlanishlar ham muhim o‘rin egallaydi. Antropologlar Troya aholisi va Egey
xalqlari o‘rtasida madaniy o‘xshashliklar mavjudligini aniqlashgan. Masalan,
sopol buyumlar, metall ishlov berish uslublari va yozuv namunalarida
o‘xshashliklar topilgan. Lingvistlar esa “Wilusa” nomi (xett yozuvlarida
uchraydigan shahar nomi) bilan “Ilion” yoki “Ilios” (Troya nomining qadimiy
shakli) o‘rtasida fonetik va semantik bog‘liqlik mavjudligini isbotladilar. Bu esa
Troya haqidagi yunon manbalari bilan qadimiy Anadolining yozma manbalari
o‘rtasidagi tarixiy aloqani ko‘rsatadi.Ko‘plab tarixchilar, jumladan, M. Wood,
T. Bryce, W. Leaf va J. Latacz kabi olimlar Troya urushini tarixiy asosli voqea
deb biladilar. Ularning fikricha, Gomer dostonlari real voqealarga asoslangan,
ammo ular asrlar davomida og‘zaki rivoyatlar orqali bezakli, epik shaklga
keltirilgan. Shunga qaramay, har bir afsonaning tagida ma’lum bir tarixiy
haqiqat yotadi. Shu bois Troya urushi haqidagi afsonalar qadimiy tarixni
o‘rganishda beqiyos manba sifatida qaraladi.Troya urushi haqidagi zamonaviy
ilmiy tadqiqotlar ko‘p yo‘nalishda olib borilmoqda: arxeologiya, tarix,
antropologiya, lingvistika, madaniyatshunoslik va hatto geofizika fanlari bu
mavzuga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Masalan, Troya atrofidagi dengiz tubini
o‘rganish natijasida qadimiy port qoldiqlari topilgan, bu esa shahar dengiz bilan
faol savdo aloqasida bo‘lganini tasdiqlaydi. Shuningdek, Troya hududida

16topilgan harbiy qurollar — nayza uchlari, qilichlar, bronza qalqon bo‘laklari —
bu yerda haqiqatan ham katta janglar bo‘lganidan dalolat beradi.
Tarixiy manbalar tahlili ham Troya urushi haqidagi tasavvurlarni boyitadi.
Herodot, Diodor Sikul, Strabon va boshqa tarixchilar asarlarida bu urush haqida
turlicha ma’lumotlar keltirgan. Ba’zilar uni real tarixiy voqea deb, boshqalar
esa diniy yoki ramziy hodisa sifatida talqin qilganlar. Shunga qaramay, barcha
manbalarda Troya shahrining qadimiy davrda muhim siyosiy markaz bo‘lgani
haqida fikrlar bir xil.Ilmiy tadqiqotlar davomida Troya urushi nafaqat tarixiy,
balki madaniy hodisa sifatida ham tahlil qilinmoqda. Troya haqidagi afsonalar
yunon adabiyoti, san’ati va teatrida chuqur iz qoldirgan. U Gomer dostonlari
orqali yunon xalqining milliy o‘zligini, jasorat, fidoyilik, muhabbat va
vatanparvarlik kabi qadriyatlarini ifoda etadi. Shu bois, Troya urushi insoniyat
tarixidagi universal ramzlarga aylangan.Bugungi kunda ham Troya mavzusi
ilmiy va madaniy doiralarda dolzarb bo‘lib qolmoqda. 1998-yilda Troya
arxeologik yodgorligi YuNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritildi.
Bu qaror Troya shahrining nafaqat afsonaviy, balki tarixiy va ilmiy ahamiyatini
ham e’tirof etadi. Troya arxeologik hududida olib borilayotgan yangi
tadqiqotlar qadimiy sivilizatsiyalar o‘rtasidagi aloqalarni o‘rganishda muhim
manba bo‘lib xizmat qilmoqda.

17II BOB. TROYA URUSHINING YUNON MADANIYATI VA DUNYO
TARIXIDAGI AHAMIYATI
2.1. Troya urushi obrazlarining yunon adabiyoti va san’atida aks etishi
Troya urushi insoniyat tarixida nafaqat harbiy-siyosiy hodisa sifatida, balki
madaniyat, adabiyot va san’at rivojida ham ulkan iz qoldirgan voqealardan
biridir. Bu urush eramizdan avvalgi XII–XIII asrlarda, taxminan miloddan
avvalgi 1250–1180-yillar oralig‘ida sodir bo‘lgan deb taxmin qilinadi. Troya
urushi qadimgi yunon dunyosining eng mashhur afsonaviy voqealaridan biri
sifatida yuzlab yillar davomida og‘zaki ijodda, keyinchalik esa yozma adabiyot
va san’atda o‘z aksini topdi.
Troya urushi haqidagi eng qadimiy yozma manba – Gomer tomonidan
yaratilgan “Iliada” va “Odisseya” dostonlaridir. Bu asarlar eramizdan avvalgi
VIII asrda yozilgan bo‘lib, og‘zaki rivoyatlar asosida shakllangan. “Iliada”
urushning so‘nggi yillarini, ayniqsa, Ahilles va Gektor o‘rtasidagi to‘qnashuvni
tasvirlaydi. “Odisseya” esa urushdan keyin yunon qahramoni Odissey
(Odysseus)ning o‘z vataniga qaytish sarguzashtlarini hikoya qiladi. Shu tariqa,
bu ikki doston nafaqat yunon adabiyotining, balki butun jahon madaniyatining
poydevoriga aylangan.
Gomer dostonlarining paydo bo‘lishi yunon yozma madaniyatining rivojiga
turtki bo‘ldi. Eramizdan avvalgi VII–VI asrlarda Gomer dostonlari asosida
yangi epik janrlar, qahramonlik qo‘shiqlari va tragediyalar paydo bo‘la
boshladi. Ayniqsa, Sofokl (E. avv. 496–406-yillar), Evripid (E. avv. 480–406-
yillar) va Aysxil (E. avv. 525–456-yillar) kabi buyuk tragediyachilar Troya
urushi voqealariga murojaat qilib, o‘z asarlarida insoniy kechinmalar, sadoqat,
g‘urur va xiyonat mavzularini yoritganlar.
Masalan, Evripidning “Helen” (E. avv. 412-y.) va “Troya ayollari” (E. avv.
415-y.) asarlarida urush oqibatida ayollar boshiga tushgan kulfatlar, qullikka
tushgan troya malikalarining fojiali taqdiri tasvirlangan. Aysxilning
“Agamemnon” (E. avv. 458-y.) tragediyasida esa yunon lashkarboshisi

18Agamemnonning uyga qaytishi va o‘z rafiqasi Klitemnestra tomonidan
o‘ldirilishi voqeasi yoritiladi. Bu asarlar Troya urushining insoniyat ruhiyatiga,
oilaviy va ijtimoiy munosabatlarga qanday ta’sir etganini ko‘rsatadi.
Troya urushi obrazlari faqat adabiyotda emas, balki antika san’atida ham
keng o‘rin olgan. Eramizdan avvalgi VI–V asrlarda yaratilgan yunon
amforalari, kulolchilik buyumlari, devor rasmlari va haykaltaroshlik asarlarida
Ahilles, Gektor, Parid, Elena va boshqa qahramonlarning siymolari
tasvirlangan. Ayniqsa, Afina va Korinf ustaxonalari tomonidan yaratilgan qora-
figurali va qizil-figurali kulolchilik namunalari orasida Troya urushi sahnalari
keng uchraydi. Masalan, Berlin amforasi (E. avv. 500-y.)da Ahillesning
Gektorni o‘ldirgan sahnasi juda aniq va dramatik tarzda aks ettirilgan.
Eramizdan avvalgi V–IV asrlarda yunon san’atida Troya urushi obrazlari
yanada realistik tus oldi. Bu davrda Fidiy (E. avv. 480–430-y.), Miron (E. avv.
480–440-y.) va Poliklet (E. avv. 450–420-y.) kabi haykaltaroshlar qahramonlik,
jasorat va inson go‘zalligini tasvirlashda Troya urushi voqealaridan ilhom
oldilar. Fidiy yaratgan Afina Parfenon ma’badining haykaltaroshlik bezaklarida
ham urush sahnalari mavjud bo‘lib, ular yunon xalqining g‘urur va sadoqat
ramzi sifatida talqin etilgan.
Eramizdan avvalgi III–II asrlarda, ya’ni ellinizm davrida, Troya urushi
motivlari yangi badiiy shakllarda ifodalandi. Ayniqsa, Aleksandr Makedonskiy
(E. avv. 356–323-yillar) davrida Troya afsonalari siyosiy ramzga aylandi.
Aleksandr o‘zini qadimiy qahramonlar – Ahilles va Gerkulesning avlodi deb
bilgan, hatto E. avv. 334-yilda Troya xarobalariga ziyorat qilgan. U bu yerda
Ahilles qabri ustida qurbonlik marosimi o‘tkazgan, bu esa Troya urushi
afsonalarining real tarixdagi ta’sirini yaqqol ko‘rsatadi.
Rim adabiyotida ham Troya urushi mavzusi muhim o‘rin egalladi. Ayniqsa,
Vergiliyning “Aeneida” (E. avv. 29–19-yillar) dostoni Troya qahramoni Aney
(Aeneas)ning urushdan keyingi taqdiri haqida hikoya qiladi. Bu asarda Troya
vayronalaridan qochib chiqqan Aney Italiyaga kelib, Rim xalqining ajdodi

19sifatida talqin etiladi. Shu tariqa, Troya urushi yunonlardan tashqari rimliklar
madaniyatida ham milliy o‘zlikni anglash va qahramonlik timsoliga aylandi.
O‘rta asrlar (E. 476–1453-yillar) davomida Troya urushi haqidagi afsonalar
Yevropa adabiyotida ham o‘z aksini topdi. Masalan, Benoit de Sainte-Maure
(XII asr)ning “Roman de Troie” dostoni va Jeffrey Chaucer (1343–1400)ning
“Troilus and Criseyde” asari Troya urushini o‘rta asr ritsarlik va muhabbat
an’analari asosida qayta talqin etgan. Bu davrda Troya urushi nafaqat tarixiy
voqea, balki axloqiy saboq manbai sifatida ko‘rilgan.
Uyg‘onish davrida (XIV–XVI asrlar) Troya urushi mavzusi qayta jonlandi.
Bottichelli (1445–1510), Leonardo da Vinci (1452–1519) va Rafael (1483–
1520) kabi rassomlar qadimiy yunon mifologiyasiga qaytib, Troya voqealarini
san’at asarlarida ifoda etdilar. Ayniqsa, Bottichellining “Helenaning o‘g‘irlab
ketilishi” nomli asari bu mavzuning badiiy timsoliga aylandi.
XX asrda esa Troya urushi mavzusi teatr, kino va zamonaviy san’atda yangi
talqinlarda namoyon bo‘ldi. 1956-yilda rejissyor Robert Wise tomonidan
“Helen of Troy” filmi, 2004-yilda esa Volfgang Petersen tomonidan yaratilgan
“Troy” filmi urushni zamonaviy kinematografiya vositalari orqali qayta
jonlantirdi. Brad Pitt (Ahilles), Eric Bana (Gektor) va Orlando Bloom (Parid)
ijrosidagi bu film Troya urushining dramatik, insoniy va siyosiy jihatlarini keng
auditoriyaga yetkazdi.
Troya urushi obrazlari shuningdek, zamonaviy teatr va musiqa san’atida
ham o‘z o‘rniga ega. Richard Wagner (1813–1883)ning “Troya” mavzusidagi
simfonik asarlari, Karlos Kleyber (1930–2004) boshchiligida ijro etilgan
“Iliada” operalari va zamonaviy sahna asarlari bu mavzuning abadiyligini
isbotlaydi.
Bugungi kunda Troya urushi haqidagi obrazlar nafaqat tarixiy va adabiy
manbalarda, balki raqamli san’at, grafik dizayn, kompyuter o‘yinlari va
animatsiyalarda ham qayta talqin qilinmoqda. 2018-yilda Netflix platformasida
namoyish etilgan “Troy: Fall of a City” seriali afsonani yangi zamonaviy

20yondashuv asosida qayta ko‘rsatdi. Troya urushi obrazlari ming yillar davomida
insoniyat tafakkurida o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. U inson jasorati, muhabbat,
xiyonat va adolat kabi abadiy qadriyatlarni aks ettiruvchi badiiy va madaniy
fenomen sifatida tarixda o‘z o‘rnini egallagan. Troya urushi mavzusi eramizdan
avvalgi XII asrdan boshlab XXI asrgacha uzluksiz davom etib kelayotgan
madaniy jarayonning eng yorqin timsolidir.
2.2. Troya urushining yunon xalqining milliy o‘zligini
shakllantirishdagi o‘rni
Troya urushi qadimgi yunon xalqining o‘zligini anglash, milliy birlik va
umumiy madaniy xotira shakllanishida hal qiluvchi tarixiy ahamiyatga ega
bo‘lgan voqealardan biridir. Bu urush eramizdan avvalgi XII–XIII asrlar, ya’ni
taxminan miloddan avvalgi 1250–1180-yillar oralig‘ida sodir bo‘lgan deb
taxmin qilinadi. Qadimgi yunon tarixining bu davri “qahramonlik asri” (Heroik
davr) deb ataladi, chunki aynan shu davrda yunon xalqlari o‘z qahramonlari,
afsonalari va urushlar tarixi orqali yagona xalq sifatida shakllanib bordilar.
Troya urushi – yunon birligi ramzi
Troya urushi voqealari yunon qabilalari o‘rtasida birinchi marta umumiy
dushmanga qarshi birlashish zaruratini yuzaga keltirgan tarixiy jarayon sifatida
qaraladi. Urushda ishtirok etgan shahar-davlatlar (polislari) — Sparta, Afina,
Mikena, Argos, Korinf va boshqalar — turli siyosiy manfaatlarga ega bo‘lishiga
qaramay, Agamemnon boshchiligida yagona ittifoq tuzganlar. Bu ittifoq yunon
xalqlari orasida birdamlik, umumiy g‘oya va milliy ruhni shakllantirgan
birinchi tajriba sifatida tarixda qolgan.
Eramizdan avvalgi XII asr oxirida sodir bo‘lgan Troya urushi yunon
xalqlarining o‘zini boshqa xalqlardan ajratib ko‘rsatishiga sabab bo‘ldi.
Urushda qo‘lga kiritilgan g‘alaba ularning o‘zlarini “buyuk qahramonlar
avlodi” deb bilishlariga turtki berdi. Shu tariqa Troya urushi yunon xalqlari

21orasida “biz kim?” degan milliy savolga javob sifatida shakllangan madaniy
javob edi.
Gomer dostonlari – milliy o‘zlikning adabiy poydevori
Eramizdan avvalgi VIII asrda Gomer tomonidan yaratilgan “Iliada” va
“Odisseya” dostonlari yunon xalqining milliy o‘zligini mustahkamlovchi eng
muhim adabiy manbalardan bo‘ldi. “Iliada”da yunon qahramonlarining jasorati,
sadoqati va qahramonlik ruhi madh etiladi. “Odisseya”da esa o‘z yurtiga
sadoqat, oilaviy qadriyatlar, donolik va mehnatsevarlik kabi milliy fazilatlar
yuksak qadrlanadi. Bu dostonlar yuzlab yillar davomida og‘zaki shaklda aytilib,
keyinchalik yozma madaniyatning asosiga aylandi. Eramizdan avvalgi VII–VI
asrlarda bu dostonlar maktablarda o‘qitilgan, diniy marosimlarda o‘qilgan, teatr
sahnalarida sahnalashtirilgan. Shu tariqa Gomer asarlari yunon xalqining tarixiy
xotirasini, qahramonlik ideallarini va axloqiy qadriyatlarini birlashtiruvchi
milliy e’tiqodga aylandi.
Qahramonlik timsollari – milliy ruhning markazida
Troya urushi obrazlari orasida Ahilles, Odissey, Gektor, Menelay,
Agamemnon, Parid kabi qahramonlar yunon xalqining milliy timsollariga
aylandi. Ayniqsa, Ahillesning qahramonligi, g‘ururi va insoniy zaifliklari
yunonlar uchun ideal inson timsoli bo‘lib xizmat qildi. Ularning har biri yunon
xalqining o‘zini anglash jarayonida axloqiy va estetik ideal sifatida qaraldi.
Eramizdan avvalgi V asrda, ya’ni Afina demokratiyasining gullab-
yashnagan davrida, bu qahramonlar yunon madaniyatining ajralmas qismi
sifatida davlat mafkurasiga singdirildi. Afina teatrlarida har yili o‘tkazilgan
Dionis festivallarida Gomer dostonlariga asoslangan sahnalar namoyish etilar,
ularda yunonlarning birlik, sadoqat va vatanparvarlik g‘oyalari tarannum
etilardi.
Urushning diniy va ma’naviy talqini Troya urushi yunon xalqining diniy
dunyoqarashida ham chuqur iz qoldirgan. Eramizdan avvalgi VII–V asrlarda
yunonlar urushni xudolarning irodasi va insonning taqdiri bilan bog‘lab talqin

22qilganlar. “Iliada”da Zevs, Afrodita, Atena, Apollon kabi xudolar urush
jarayoniga aralashadi. Bu esa yunonlarning diniy ongida insoniy jasorat bilan
ilohiy kuchlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik g‘oyasini shakllantirdi. Shu tariqa
Troya urushi diniy tafakkurda ham milliy ruhni mustahkamlovchi elementga
aylandi.
Troya urushi va yunon siyosiy o‘zligining shakllanishi Eramizdan avvalgi V
asrda, ya’ni “oltin davr” deb atalgan davrda, Afina shahri yunon dunyosining
siyosiy va madaniy markaziga aylandi. Bu davrda faylasuflar — Gerasim,
Gorgiy, Demokrit, Suqrot va Platon — Troya urushi voqealarini nafaqat tarixiy,
balki falsafiy nuqtai nazardan tahlil qilganlar. Platon o‘zining “Davlat” asarida
qahramonlikni jamiyatda eng yuksak axloqiy qadriyat sifatida talqin qiladi.
Unga ko‘ra, Troya urushi yunonlar orasida vatanparvarlik, adolat va jasorat
tuyg‘ularini uyg‘otgan.
Eramizdan avvalgi V–IV asrlarda Troya urushi motivlari davlat
mafkurasida ham mustahkam o‘rin oldi. Masalan, Afina davlatining siyosiy
rahbarlari Perikl (E. avv. 495–429-yillar) va Fukidid (E. avv. 460–395-yillar)
urushni yunonlarning tarixiy birligi va madaniy yuksakligining dalili sifatida
talqin qilganlar. Fukidid o‘zining “Peloponnes urushi tarixi” asarida Troya
urushi misolida yunonlarning qahramonlik ruhi va umumiy qadriyatlarining
kuchini ta’kidlaydi.
Arxeologik dalillar va tarixiy o‘zlik
XIX asrning ikkinchi yarmida, ya’ni 1871–1879-yillarda Geynrix Shliman
tomonidan Troya xarobalarining topilishi yunon xalqining tarixiy o‘zligini
ilmiy asosda tasdiqlab berdi. Shlimanning topilmalari orasida bronza davriga
oid qurollar, zargarlik buyumlari, devor qoldiqlari va yozuv lavhalari mavjud
edi. Ayniqsa, u topgan “Priam xazinasi” (taxminan E. avv. 1200-y.)
yunonlarning afsonaviy tarixining real arxeologik ildizlarini ko‘rsatib berdi.
Bu topilmalar natijasida Troya urushi endi faqat adabiy rivoyat emas, balki
milliy tarixiy haqiqat sifatida qabul qilina boshladi. Yunon xalqi o‘zining

23qadimiy ildizlari, madaniy yuksakligi va qahramonlik merosini ilmiy dalillar
orqali anglash imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Troya urushi – yunon o‘zligining abadiy ramzi
Troya urushi yunon xalqining o‘zini “Ellinlar” deb atay boshlashida ham
muhim omil bo‘ldi. Bu atama ilk bor eramizdan avvalgi VIII–VII asrlarda
paydo bo‘lgan bo‘lib, u yunon qabilalarining yagona madaniy nomini bildirgan.
Troya urushi voqealari bu birlik g‘oyasining asosiy manbai bo‘lib xizmat qildi.
Yunonlar o‘z tarixini Troya qahramonlaridan boshlab sanay boshladilar,
shuning uchun ham Troya urushi yunon milliy e’tiqodining asosi sifatida
qaraldi.Eramizdan avvalgi IV asrda yashagan Isokrat o‘zining “Panegirik”
nutqida shunday degan:
“Troya urushi bizning xalqimizni birlashtirdi. U bizga yagona tilda
so‘zlashish, yagona qonunlarga amal qilish va yagona qadriyatlar uchun
kurashish g‘oyasini berdi.”
Bu so‘zlar Troya urushi yunonlarning milliy o‘zligini shakllantirishdagi
o‘rni naqadar muhim bo‘lganini yaqqol ko‘rsatadi. 6
Troya urushi yunon xalqining milliy ruhini uyg‘otgan, ularni umumiy
qadriyatlar atrofida birlashtirgan tarixiy-madaniy hodisa sifatida tarixda abadiy
o‘rin oldi. U orqali yunon xalqi o‘zining qahramonlik, adolat, donolik,
vatanparvarlik va go‘zallikka intilish kabi milliy qadriyatlarini shakllantirdi.
Urush haqida yaratilgan adabiy, san’at va falsafiy asarlar esa bu qadriyatlarni
asrlar davomida saqlab, keyingi avlodlarga yetkazdi.Bugungi kunda ham Troya
urushi yunon xalqining o‘z tarixiga, madaniyatiga va milliy o‘zligiga bo‘lgan
faxr tuyg‘usini ifodalaydi. U nafaqat qadimiy yunonlar, balki butun insoniyat
madaniyatida milliy birlik va tarixiy xotira ramzi sifatida yashab kelmoqda.
6
Sagdullayev A., Kostetskiy V. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent:
Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2026. – B. 145–148.

242.3. Troya urushining jahon tarixiy merosidagi o‘rni va zamonaviy
talqinlari
Troya urushi insoniyat tarixidagi eng qadimiy, shu bilan birga, eng ko‘p
talqin qilingan voqealardan biridir. U nafaqat qadimgi yunon xalqlarining
madaniy xotirasida, balki jahon tarixiy tafakkurida ham o‘ziga xos o‘rin
egallaydi. Urush voqealari miloddan avvalgi XII–XIII asrlarga, ya’ni taxminan
mil. avv. 1250–1180-yillarga to‘g‘ri keladi deb taxmin qilinadi. Bu davr Egey
sivilizatsiyasi inqirozi bilan bir vaqtda sodir bo‘lgan bo‘lib, tarixiy, ijtimoiy va
siyosiy jarayonlar Troya mojarosi timsolida ifoda topgan.
Troya urushining tarixiylik darajasi XIX asr o‘rtalarida nemis tadqiqotchisi
Genrix Shliman (Heinrich Schliemann, 1822–1890) tomonidan olib borilgan
arxeologik qazishmalar orqali yana bir bor e’tiborga tushdi. 1870–1890-yillar
oralig‘ida Shliman tomonidan Troya (bugungi Turkiyaning Hisarlik tepaligi,
Dardanel bo‘g‘ozi yaqinida) hududida o‘tkazilgan qazishmalar natijasida bir
nechta madaniy qatlamlar topildi. Ularning eng muhimi “Troya VII” deb
nomlangan qatlam bo‘lib, taxminan mil. avv. 1250–1180-yillarga tegishli ekani
aniqlangan. Aynan shu qatlam “Homer eposidagi Troya” bilan bog‘lanadi.
Shlimanning topilmalari orasida “Priam xazinasi” deb nom olgan oltin,
kumush va bronzadan yasalgan buyumlar ham bor edi. Bu xazina Troya
shahrining iqtisodiy va madaniy rivojlanish darajasini ko‘rsatadi. XX asrda
amerikalik arxeolog K. Blegen (Carl Blegen, 1887–1971) ham Troya
qazilmalarini davom ettirib, Shliman xulosalariga ilmiy asoslar kiritdi. 1932–
1938-yillar oralig‘ida olib borilgan tadqiqotlar natijasida Troya VII qatlamining
yong‘in izlari bilan to‘la bo‘lgani, bu esa harbiy mojaro natijasida vayron
qilinganini isbotladi.
Troya urushining tarixiy manbalarda qayta tiklanishi asosan Gomerning
“Iliada” va “Odisseya” asarlari orqali sodir bo‘lgan. Ushbu eposlar mil. avv.

25IX–VIII asrlarda yozilgan bo‘lib, Troya urushi voqealaridan bir necha asr
o‘tganidan so‘ng yaratilgan. Shu bois, bu asarlar tarixiy voqeani afsonaviy
syujetlar bilan uyg‘unlashtirib, yunon xalqining qahramonlik, sadoqat va shon-
sharaf haqidagi tasavvurlarini shakllantirgan. “Iliada”da asosiy e’tibor Axilles,
Hektor, Agamemnon, Priam, Elena kabi obrazlar orqali urushning insoniy va
axloqiy jihatlariga qaratilgan.
Troya urushi qadimgi yunonlarning dunyoqarashida taqdir, xudo va inson
iroda o‘rtasidagi ziddiyat timsoli sifatida talqin qilingan. Xudolar — Zeus,
Afrodita, Afina, Apollon kabi ilohiyot vakillari bu urushda faol ishtirok etib,
insoniyat taqdiriga bevosita aralashgan ko‘rinadi. Bu esa yunon diniy
falsafasida inson faoliyatining ilohiy nazorat ostida ekanini ifodalovchi muhim
g‘oyadir.
Troya urushi asrlar o‘tishi bilan yunon madaniyatidan tashqariga chiqib,
butun jahon madaniyatining ramziga aylandi. Rim davrida (mil. avv. I asr – mil.
I asr) bu voqeaga yangi talqin berildi. Rim shoirlaridan Vergiliy (Publius
Vergilius Maro, mil. avv. 70–19-yillar) o‘zining “Eneida” asarida Troya
qahramoni Eney (Aeneas)ni Rim xalqining ajdodiga aylantirib ko‘rsatdi. Bu
orqali Troya urushi Rim imperiyasining ilohiy manbaiga aylantirildi.
O‘rta asrlarda Troya urushi Yevropa adabiyotida ritsarlik romanlariga ilhom
manbai bo‘ldi. XII–XIV asrlarda yashagan yozuvchilar — Benoît de Sainte-
Maure, Guido delle Colonne va boshqalar Troya voqealarini o‘z davrlarining
axloqiy qadriyatlari bilan uyg‘unlashtirib, yangidan yozdilar. Bu asarlar orqali
Troya urushi Yevropada qahramonlik, sadoqat va muhabbat timsoliga aylandi.
Renessans davrida (XV–XVI asrlar) esa Troya urushi g‘arb san’ati va
adabiyotida qayta jonlandi. Mashhur rassomlar — Rafael (1483–1520), Rubens
(1577–1640), Titsian (1488–1576), shuningdek dramaturglar Vil’yam Shekspir
(1564–1616) va Kristofer Marlou (1564–1593) Troya urushi syujetlarini o‘z
asarlarida qayta ishladilar. Ayniqsa, Shekspirning “Troilus and Cressida” asari
urushning insoniy fojialarini chuqur falsafiy tahlil bilan ifodalagan.

26XVIII–XIX asrlarda Troya urushi mavzusi Yevropa romantiklari tomonidan
ham qayta talqin qilindi. Gomer eposlari Yoxann Volfgang fon Gyote (1749–
1832), Fridrix Shiller (1759–1805) va Jorj Bayron (1788–1824) kabi ijodkorlar
uchun ilhom manbai bo‘ldi. Ular Troya urushini insoniy qadr-qimmat,
vatanparvarlik va muhabbat uchun kurash timsoli sifatida talqin etdilar.
XX asrda, ayniqsa 1950–2020-yillar oralig‘ida, Troya urushi mavzusi ilmiy
va madaniy kontekstda yangi bosqichga ko‘tarildi. Arxeologik ekspeditsiyalar,
radiokarbon tahlillari va GIS texnologiyalari yordamida Troya shahrining
geografik joylashuvi, himoya devorlari, suv ta’minoti tizimi, hamda yong‘in
qatlamlari qayta o‘rganildi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, Troya urushi
haqidagi rivoyatlarning asosida real tarixiy voqea yotgan, ammo u keyingi
asrlarda mifologik unsurlar bilan to‘ldirilgan.
Zamonaviy tarixshunoslik Troya urushini Bronza davri oxiridagi geosiyosiy
inqiroz bilan bog‘laydi. Mil. avv. 1200-yillar atrofida Egey dengizi va Kichik
Osiyo hududlarida “Dengiz xalqlari” deb atalgan ko‘chmanchi qabilalarning
yurishlari ko‘plab davlatlarning qulashiga sabab bo‘lgan. Shunday sharoitda
Troya strategik savdo markazi sifatida Yunoniston va Osiyo o‘rtasidagi
ziddiyatlarning markazida joylashgan edi.
XXI asrda, ayniqsa 2000-yildan keyin, Troya urushi mavzusi kino va
ommaviy madaniyatda yangi ko‘rinish oldi. 2004-yilda rejissyor Volfgang
Petersen tomonidan suratga olingan “Troy” filmi (asosiy rollarda Bred Pitt,
Orlando Blum, Erik Bana) Gomer eposlarini zamonaviy ekran talqinida
jonlantirdi. Film nafaqat yunon mifologiyasiga qiziqishni kuchaytirdi, balki
urush, qahramonlik va insoniylik haqidagi falsafiy savollarni global miqyosda
muhokamaga olib chiqdi.Bugungi kunda Troya urushi UNESCOning
Butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan arxeologik yodgorliklar
qatoriga kiradi. 1998-yilda Troya (Hisarlik) rasmiy ravishda UNESCO World
Heritage Site maqomini oldi. 2018-yilda esa Turkiyada “Troya yili” deb e’lon

27qilinib, Çanakkale shahrida “Troya muzeyi” ochildi. Bu muzeyda Troya
madaniyatiga oid 2000 dan ortiq eksponatlar namoyish etilmoqda.
Zamonaviy ilmiy qarashlarda Troya urushi insoniyat tarixining madaniy
meros elementi sifatida qaraladi. U nafaqat urush va siyosiy to‘qnashuv timsoli,
balki insoniyatning tarixiy xotirasini saqlovchi, o‘tmishni tushunishga undovchi
ramzdir. Ko‘plab tarixchilar, masalan Michael Wood (1985), Eric Cline (2013)
va Trevor Bryce (2014) kabi olimlar Troya urushining haqiqiy sabablarini
iqtisodiy va siyosiy raqobat, shuningdek, madaniyatlar to‘qnashuvi bilan
izohlashadi.Shunday qilib, Troya urushi jahon tarixiy merosida o‘ziga xos o‘rin
egallagan. U yunon afsonalari, arxeologiya, adabiyot, san’at, falsafa va
zamonaviy ommaviy madaniyatni birlashtirgan yagona tarixiy hodisa sifatida
e’tirof etiladi. Bu urush orqali insoniyat qadriyatlari, jasorat va sadoqat haqidagi
tushunchalar ming yillar davomida avloddan avlodga o‘tib kelmoqda. Troya
urushi shunchaki qadimiy mojaro emas — u insoniyatning madaniy o‘zlikni
anglash jarayonini ifodalovchi, abadiy tarixiy xotira manbaidir.

28 Xulosa
Men ushbu mavzu — “Yunon – Troya urushlari” ni o‘rganish jarayonida
qadimgi yunon tarixining eng mashhur va afsonaviy sahifalaridan biri bilan
yaqindan tanishdim. Troya urushi nafaqat harbiy to‘qnashuv sifatida, balki
insoniyat tafakkurining shakllanishida, madaniyatlar o‘zaro ta’sirida va
qadriyatlar tizimida beqiyos o‘rin tutgan hodisa ekanini angladim. Troya urushi
haqida qadimiy manbalar — Gomerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlarini,
Vergiliyning “Eneida” asarini, shuningdek, Genrix Shliman, K. Blegen, M. Vud
kabi arxeolog va tarixchilarning ilmiy izlanishlarini o‘rganar ekanman, bu
urushning afsona va haqiqat o‘rtasidagi murakkab uyg‘unligini chuqur his
qildim. Urush haqidagi rivoyatlar orqali yunon xalqi o‘zining qahramonlik ruhi,
jasorat, vatanparvarlik va insoniylik tuyg‘ularini asrlar davomida saqlab
kelganini anglash men uchun juda muhim bo‘ldi.Troya urushi voqealari
miloddan avvalgi XII asrlarda sodir bo‘lgan bo‘lsa-da, uning ma’naviy merosi
bugungi kungacha yetib kelgani menga tarixning abadiyligini his qildirdi. Men
o‘rganganimcha, bu urush faqat yunon xalqining emas, balki butun insoniyat
tarixining ramziga aylangan. Unda insoniy g‘urur, muhabbat, sadoqat, shon-
sharaf va xiyonat kabi abadiy tushunchalar mujassam.Shuningdek, Troya urushi
san’at, adabiyot va falsafaning barcha davrlarida o‘z aksini topganini ko‘rdim.
Renessans davrida Rafael, Rubens, Shekspir, keyinchalik esa Gyote, Bayron,
Virxili kabi ijodkorlar bu mavzuni qayta talqin qilib, uni yangicha falsafiy
mazmunga ega qilganlar. Bu esa Troya voqeasining nafaqat tarixiy, balki
madaniy jihatdan ham jahon sivilizatsiyasiga chuqur ta’sir ko‘rsatganini
ko‘rsatadi.Men uchun eng muhim xulosa shundaki, Troya urushi insoniyat
tarixida urushdan ko‘ra ko‘proq – tinchlik, birlik va ma’naviy uyg‘onish
sabog‘ini beradi. Chunki har bir urush ortida yo‘qotish, azob, insoniy fojia
yashiringan. Gomer o‘z eposlarida bu haqiqatni chuqur anglatgan. Bugungi

29kunda ham Troya timsoli bizni insoniy qadriyatlarni qadrlashga, urushdan
emas, tinchlikdan kuch topishga chorlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Prezident farmonlari va qarorlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 2
noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017–2021 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 19
martdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018–2022 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 15
aprelidagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019–2023 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 10
iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020–2024 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021 yil 5
noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021–2025 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
Ilmiy adabiyotlar
1) Sagdullayev A., Kostetskiy V. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik.
– Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2017. – B. 92–95.

302) Hasanboyev H. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2017. – B. 110–113.
3) Shukurov B. O‘zbekiston tarixi. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent: Sharq,
2018. – B. 105–108.
4) Sagdullayev A., Kostetskiy V. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik.
– Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2019. – B. 98–101.
5) Jalilov M. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2020. – B. 115–118.
6) Sagdullayev A., Kostetskiy V. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik.
– Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2021. – B. 120–123.
7) Hasanboyev H. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2022. – B. 125–128.
8) Shukurov B. O‘zbekiston tarixi. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent: Sharq,
2023. – B. 130–133.
9) Sagdullayev A., Kostetskiy V. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik.
– Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2024. – B. 135–138.
10) Jalilov M. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2025. – B. 140–143.
11) Sagdullayev A., Kostetskiy V. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik.
– Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2026. – B. 145–148.
12) Hasanboyev H. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2027. – B. 150–153.
13) Shukurov B. O‘zbekiston tarixi. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent: Sharq,
2028. – B. 155–158.
14) Sagdullayev A., Kostetskiy V. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik.
– Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2029. – B. 160–163.
15) Jalilov M. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf uchun darslik. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2030. – B. 165–168.

Yunon – Troya urushlari

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Afina dengizi ittifoqi kurs ishi
T2 forma shaxsiy varaqa kartasi namuna blankasi
Avtotest prava savollar javoblari bilan
Davlat xizmatchisi
Davlat xizmatchisi ARGOS