Dokument ma'lumotlari

Narxi 23000UZS
Hajmi 55.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 28 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

Sattarov Ziyodulla

Ro'yxatga olish sanasi 19 Aprel 2024

0 Sotish

Inson huquqlarini himoya qilish tizimida sudning o'rni

INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISH TIZIMIDA SUDNING O'RNI MAVZUSIDA TAYYORLAGAN GULISTON – 2024 Mundarija KIRISH 3 1-BOB. INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISH TIZIMINING UMUMIY TAHLILI 1.1 Inson huquqlarini himoya qilish tizimi 6 Guliston Davlar Pedagogika Instituti Ijtimoiy gumanitar fanlar fakulteti Milliy g’oya manaviyat asoslari va huquq ta’limi yo’nalishi 29-22 guruh talbasi Jumanazarova Lazizaning huquq sohalari fanidanO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYAL AR VAZIRLIGI KURS ISHI 1.2 Sud hokimiyati va uning inson huquqlarini himoya qilishdagi ahamiyati 13 1.3 Bob bo'yicha xulosalar 21 2-BOB. SUD-HUQUQ SOHASIDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN ISLOHOTLAR TAHLILI 2.1 Sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar 22 2.2 Inson huquqlarini himoya qilishda sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning o'rni 26 2.3 Bob bo’yicha xulosalar 29 XULOSA 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 31 KIRISH Mavzuning dolzarbligi mustaqillikka erishilgan dastlabki kunlardan boshlaboq O‘zbekiston Respublikasida kuchli va mustaqil sud hokimiyatining yuzaga kelishi yo‘lidagi qator qiyinchiliklarni bartaf qilish maqsadida sud islohotini bosqichma bosqich amalga oshirishga kirishildi. Chunki sobiq tuzumdan 2 bizga sovetlar oldida hisobdor bo‘lgan, adliya organlariga bo‘ysunadigan, sudyalar esa partiya a’zosi bo‘lishi shart bo‘lgan sud meros bo‘lib o‘tgan edi. Sudlar va boshqa jazolovchi organlar adashmaydigan, qatag‘onga qaratilgan, shubha, gumonni bilmaydigan qilib o‘ylab topilgan edi. Sud islohotini chuqurlashtirish, hokimiyatning uchinchi, mustaqil va qaram bo‘lmagan tarmog‘i sifatida butun odil sudlov tizimini demokratlashtirish masalasi doimiy ravishda davlatimizning eng ustuvor maqsadlaridan biri bo‘lib keldi. Shu maqsadda qator Davlat dasturlari qabul qilinib, bu sohani yanada liberallashtirish masalasi muntazam ravishda muxokama qilinib, isloh qilinib kelmoqda. 2016 yil 21 oktyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini bajaruvchi Sh.M. Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 1 Prezident Farmoni ham mazkur sohada olib borilayotgan islohotlarning mantiqiy davomi bo‘lishi bilan birgalikda, sud-huquq sohasida yig‘ilib qolgan jiddiy muammolarning echimiga qaratilgan. Taraqqiyotimizning bugungi bosqichida barcha sohadagi kabi fuqarolar huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilinishi borasida mavjud qonunchilikni tahlil qilish, ulardagi ziddiyatlarni aniqlab, bartaraf etish orqali davlatning himoya funksiyasini amalga oshiruvchi sudning rolini yanada oshirish eng dolzarb masalaga aylangan edi. Sud inson huquqlarini himoya qilish tizimida muhim rol o'ynaydi va inson huquqlari himoya qilinishini va hurmat qilinishini ta'minlaydi. Ushbu tizimda sudning ba'zi asosiy funksiyalari: 1. Inson huquqlari to’g’risidagi qonunlarni sharhlash : Sudlar inson huquqlari bo'yicha qonunlar va shartnomalarni ularning to'g'ri va izchil 1 Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g’risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni 22.10.2016 3 qo'llanilishini ta'minlash uchun sharhlaydi. Ular inson huquqlarini himoya qilish doirasi va mazmunini aniqlab beradi, bu esa hukumatlar, tashkilotlar va shaxslarga ushbu huquqlarni hurmat qilishda yordam beradi. 2. Inson huquqlarining buzilishini hal qilish: Sudlar inson huquqlarining da'vo qilingan buzilishi bilan bog'liq ishlarni ko'rib chiqadi. Ular shaxslar yoki guruhlar uchun adolat izlash va huquqlari buzilgan taqdirda ularni tuzatish uchun forum yaratadi. Sud jarayonlari orqali sudlar aybdorlarni javobgarlikka tortishi va jabrlanuvchilarga himoya vositalarini taqdim etishi mumkin. 3. Huquqiy pretsedentlarni belgilash : Sud qarorlari bo'lajak ishlarga ta'sir ko'rsatadigan va inson huquqlari qonunchiligining rivojlanishini shakllantiradigan huquqiy pretsedentlarni belgilaydi. Pretsedentlar inson huquqlari standartlarini qo'llashda izchillik va bashoratlilikni ta'minlab, kelajakda shunga o'xshash ishlarni qanday hal qilish kerakligi haqida ko'rsatmalar beradi. 4. Hukumatni suiiste'mol qilishdan himoya qilish : Sudlar qonunlar, siyosatlar va harakatlarni inson huquqlari standartlariga muvofiqligini ta'minlash uchun ko'rib chiqish orqali hukumat hokimiyatini tekshirish vazifasini bajaradi. Sud nazorati orqali sudlar konstitutsiyaga zid qonunlar yoki inson huquqlarini buzuvchi xatti-harakatlarni bekor qilishi va shu orqali shaxslarni davlat tomonidan suiiste'mol qilinishidan himoya qilishi mumkin. 5. Ogohlik va ta'limni rivojlantirish : Inson huquqlari masalalari bo'yicha sud qarorlari jamiyatning xabardorligini oshirishi va inson huquqlarini hurmat qilish muhimligi haqida jamiyatni tarbiyalashi mumkin. Ishlar va qarorlarni e'lon qilish orqali sudlar inson huquqlari tamoyillarini kengroq tushunishga hissa qo'shadi va inson qadr-qimmatini hurmat qilish madaniyatini tarbiyalaydi. Umuman olganda, sud qonunlarni sharhlash, huquqbuzarliklarni hal qilish, pretsedentlarni belgilash, hukumat hokimiyatini tekshirish va xabardorlikni oshirish orqali inson huquqlarini himoya qilishda muhim rol o'ynaydi. Uning 4 qarorlari va harakatlari jamiyatdagi barcha shaxslar uchun inson huquqlarini himoya qilish va rivojlantirishga yordam beradi. Kurs ishi mavzusining obyekti: Inson huquqlarini himoya qilish tizimida sudning o'rni. Kurs ishi mavzusining predmeti: Sudning inson huquqlarini himoya qilish mexanizimi. Kurs ishining maqsad: Inson huquqlarini himoya qilish tizimida sudning o'rnini o’rganish. Kurs ishining vazifalari: Quyida vazifalarni keltiramiz:  Inson huquqlarini himoya qilish tizimini o’rganish;  Sud hokimiyati va uning inson huquqlarini himoya qilishdagj ahamiyatini tahlil qilish;  Sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarni o’rganish;  Inson huquqlarini himoya qilishda sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning o'rni tahlil qilish vaa boshqalar Kurs ishining usullari . Kurs ishidа qo‘llаnilаdigаn empirik vа nаzаriy ilmiy usullаrdаn tаqqoslаsh, tаhlil, hаmdа mаxsus usullаridаn (tаshkiliy, tizimli vа strukturаviy-funksionаl yondаshuvlаr, аmаliy stаtistik usullаr) foydаlаnilаdi. Kurs ishining tuzilishi : Kirish, ikki bob, to’rt paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I BOB. INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISH TIZIMINING UMUMIY TAHLILI 1.1. INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISH TIZIMI 5 Inson huquqlarini himoya qilish tizimi - bu milliy, mintaqaviy va xalqaro darajada inson huquqlarini ilgari surish, himoya qilish va qo'llab-quvvatlashga qaratilgan qonunlar, institutlar, mexanizmlar va amaliyotlar tizimi. U shaxslarning asosiy huquq va erkinliklaridan foydalanishini ta'minlash uchun birgalikda ishlaydigan bir qator ishtirokchilar va mexanizmlarni o'z ichiga oladi. Inson huquqlari yer yuzida hayotning to‘laqonliligini belgilaydi hamda millatlar madaniyatlarining ajralmas qismi, insoniyat ma’naviy-huquqiy ideallarining eng yuqori darajada ko‘rinishi bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham, hozirgi zamon dunyosining ma’naviy qadriyatlari orasida umume’tirof etilgan inson huquqlari eng muhim o‘rinlardan birini egallaydi. Inson huquqlarini himoya qilish tizimining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: 1. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar: Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt kabi inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar inson huquqlarining asosiy tamoyillari va standartlarini belgilaydi. mamlakatlar qo'llab-quvvatlashi kutilayotgan huquqlar. 2. Milliy qonunchilik: Mamlakatlar inson huquqlari bo'yicha xalqaro standartlarni o'zlarining huquqiy asoslariga kiritadigan ichki qonunlar va konstitutsiyalarni qabul qiladilar. Ushbu qonunlar milliy yurisdiksiyalar doirasida inson huquqlarini himoya qilish va ta'minlash uchun asos bo'lib xizmat qiladi. 3. Inson huquqlari institutlari : Inson huquqlari bo'yicha milliy komissiyalar, ombudsmen idoralari va ixtisoslashtirilgan sudlar kabi turli institutlar inson huquqlariga rioya etilishini monitoring qilish, buzilishlarni tekshirish va mamlakatlarda inson huquqlaridan xabardorlikni oshirishda rol o'ynaydi. 4. Sud tizimi : Milliy, mintaqaviy va xalqaro darajadagi sudlar inson huquqlari bo'yicha ishlarni ko'rib chiqadi va inson huquqlari hurmat qilinishi va himoya qilinishini ta'minlaydi. Ular inson huquqlarining buzilishini bartaraf etish uchun shaxslar uchun huquqiy forum yaratadi. 6 5. Fuqarolik jamiyati tashkilotlari : Nodavlat notijorat tashkilotlari, advokatlik guruhlari va ommaviy harakatlar inson huquqlari buzilishini monitoring qilish, xabardorlikni oshirish, jabrlanganlarga yordam ko'rsatish va inson huquqlarini himoya qilish uchun siyosatni o'zgartirishni targ'ib qilishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. 6. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro mexanizmlar : Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo‘yicha kengashi, inson huquqlari bo‘yicha mintaqaviy sudlar (masalan, Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi) va maxsus ma’ruzachilar kabi xalqaro tuzilmalar global miqyosda inson huquqlari bilan bog‘liq vaziyatni kuzatadi, buzilishlarni tekshiradi va inson huquqlarini hal qilish bo‘yicha tavsiyalar beradi. qiyinchiliklar. Birgalikda ishlash orqali inson huquqlarini himoya qilish tizimining ushbu tarkibiy qismlari inson huquqlari buzilishining oldini olishga, aybdorlarni javobgarlikka tortishga, jabrlanganlarga himoya vositalarini taqdim etishga, inson qadr-qimmatini hurmat qilish va barcha shaxslar uchun tenglik madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan. BMT Nizomi va xalqaro konvensiyalarda hamda dunyoning turli mamlakatlari konstitutsiyalarida mustahkamlangan inson huquqlari fundamental va ajralmas huquqlar sifatida ongimizga singib bormoqda. 2 Mamlakatimizning asosiy qonunida, inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi va boshqa umume'tirof etilgan xalqaro hujjatlarga muvofiq, insonning qobiliyatlarini ro'yobga chiqarish uchun zarur bo'lgan barcha huquq va erkinliklari - yashash, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi, fikr, so'z va e'tiqod erkinligi, vijdon erkinligi, shuningdek, mulk, mehnat va mehnat huquqi kafolatlanadi. Shu maqsadda o'tgan davrda mamlakatimizda sud hokimiyatini bosqichma-bosqich mustahkamlash, uning mustaqilligini ta'minlash, inson huquq va erkinliklarini ishonchli himoya 2 Inson huquqlari umumiy nazariyasi: IIV tizimidagi ta’lim muassasalari tinglovchi va kursantlari, shuningdek huquqni muhofaza etuvchi organlar xodimlari uchun darslik. — T., 2012. — 304 b 7 qilish bo'yicha mustaqil davlat institutiga aylantirishga qaratilgan keng ko'lamli chora-tadbirlar ko'rildi. Mamlakatda amalga oshirilayotgan barcha islohotlar Konstitutsiyada mustahkamlangan umuminsoniy tamoyillarga asoslanadi, unga ko'ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa ajralmas huquqlari eng yuqori qadriyatdir. Ta kidlash joizki, mustaqillik yillarida yangi o‘zbek milliy huquqiyʼ tizimi tubdan shakllandi. Ijtimoiy jihatdan yo‘naltirilgan erkin bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan demokratik davlatning konstitutsiyaviy va huquqiy asoslari yaratildi, inson huquqlariga oid qonunlar tizimi barpo etildi. O‘zbekiston Konstitutsiyasining II-bob, 13-moddasida 3 ta kidlanganidek, “O‘zbekiston ʼ Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari ʼ oliy qadriyat hisoblanadi”. Shubhasiz, inson huquqlarini himoya qilish va kelishuvlarga rioya qilish vazifasining bajarilishi, birinchi navbatda, mamlakat yutuqlari darajasiga va milliy darajada mavjud mexanizmlarga bog'liq. Amaldagi milliy qonunlar, siyosiy qarorlar, protsessual normalar va mexanizmlar har bir mamlakatda inson huquqlarini amalga oshirishning asosiy omillari hisoblanadi. Shu sababli, inson huquqlari milliy konstitutsiyaviy va Qonunchilik tizimlarining bir qismiga aylanishi juda muhim, shunda professional yuristlar inson huquqlari standartlarini amalda qo'llashlari va inson huquqlarining buzilishi hukm va sanktsiyalarga duchor bo'lishlari kerak. Milliy standartlar to'g'ridan-to'g'ri ta'sirga ega va milliy protsessual me'yorlar mintaqaviy va xalqaro standartlarga nisbatan ancha qulaydir. Inson huquqlari yo’lida 1995 yil 23 fevral kuni MDH davlatlari orasida birinchi bo‘lib O‘zbekistonda Ombudsman instituti joriy etildi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 19 sentyabrda BMT Bosh Assambleyasining 72- 3 O’zbekiston Respublikasi konsitutsiyasi 13-modda 01.05.2023 https://lex.uz/uz/docs/-6445145 8 sessiyasidagi ma ruzasini tinglagan davlatlar rahbarlari, dunyo jamoatchiligiʼ O‘zbekistondagi inson huquqlarini himoya qilish borasidagi o‘zgarishlarga o‘z bahosini berdi. Bu esa, mamlakatda davlat, jamiyat va fuqarolarning Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining tamoyillari va qadriyatlariga e tiborini ʼ kuchaytirish, inson huquqlari va erkinliklarini ishonchli himoya qilishni ta minlashga qaratilgan samarali tadbirlar amalga oshirilayotganidan dalolatdir. ʼ Davlatimiz rahbari BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasi doirasida tuzilma rahbarlari bilan uchrashuvlari chog‘ida 2018 yilda Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinganining 70 yilligi munosabati bilan Samarqand shahrida inson huquqlari bo‘yicha Osiyo forumini o‘tkazish tashabbusini bildirganligi ham bejiz emas, albatta. E tiborli tomoni shundaki, BMT tashkil etilganidan keyingi 70 ʼ yil davomida Osiyo mintaqasida birinchi marta tashkil etilgan Inson huquqlari bo‘yicha Osiyo forumi yakunlari bo‘yicha inson huquqlari himoyasi yuzasidan Samarqand deklaratsiyasining qabul qilindi. Bu esa, yurtimizda inson huquqlari himoyasi yo‘lida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasidir. Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning samarali mexanizmini yaratish, inson huquqlari madaniyatini shakllantrish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar samaradorligini oshirish, shuningdek, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasini ijro etish maqsadida 22 iyun 2020 yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining milliy strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-6012-son 4 Farmoni tasdiqlandi. Ta kidlash joizki, ushbu hujjatning tayyorlanishi jarayonida 50 dan ortiq davlat ʼ organlari va fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan taqdim qilingan 200 dan ziyod taklif va mulohaza hisobga olindi. Farmonga muvofiq, Inson huquqlari 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining milliy strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-6012-son Farmoni 23.06.2020 https://lex.uz/docs/- 4872355 9 bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining milliy strategiyasi va uni amalga oshirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” tasdiqlanadi. Bundan ko’rinib turibdiki, yurtimizda inson huquqlari va manfaatlari har qanday davlat organlarining chiqargan qarorlaridan ustun turadi va himoya qilinadi. Shunigdek, yurtimizda konstitutsiyaviy sud insonlarning buzilgan huquqlarini tiklashda va himoya qilishda va bosh qomusimiz bo‘lmish O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ustuvorligi yanada mustahkamlashda jamiyat va davlat hayotida muhim ro‘l o‘ynaydi. Inson huquqlarini sud orqali himoya qilish inson huquqlari va erkinliklari himoya qilish mexanizmining tarkibiy va hal qiluvchi qismidir. Chunki, sud, aynan konstitutsiyaviy sud buzilgan inson huquqlari va erkinliklarini tiklash tizimida eng muhim vosita hisoblanadi. 5 Inson huquqlari yo’lida milliy strategiyani tasdiqlashdan maqsad – mamlakatda turmush darajasi va farovonlikni oshirishning muhim va zaruriy sharti, davlatning jahon maydonidagi raqobatbardoshligi, uning barqaror rivojlanishi hamda demokratik yangilanishi sharti sifatida O‘zbekistonda inson huquqlari va erkinliklarini ta minlash bo‘yicha davlat siyosatining asosiy vazifalari va yo‘nalishlarini belgilabʼ olishdan iborat. Inson huquqlarini ta minlash va himoya qilish bo‘yicha dolzarb ʼ masalalarni har tomonlama o‘rganish, amaldagi qonunchilik, huquqni qo‘llash amaliyoti va ilg‘or xorijiy tajribani tahlil qilish hamda keng jamoatchilik muhokamasi, xalqaro va milliy maslahatlashuvlar natijasida ishlab chiqilgan mazkur konsepsiya olti bo‘limdan iborat bo‘lib, milliy strategiyaning asosiy vazifalari 14 punktdan iborat holda ko‘rsatib berilgan. Belgilangan vazifalarni amalga oshirishda fuqarolarimizning huquqiy madaniyati alohida o‘rin tutadi. Inson huquqlari sohasida huquqiy savodxonlikni oshirish, jumladan bu borada axborot tarqatish, ta lim berish faoliyatini samarali tashkil etish bo‘yicha ustuvor ʼ yo‘nalishlar ham milliy strategiyada o‘z aksini topgan. Bu borada xususan, 5 https://qoraqalpoq.adliya.uz/uz/news/detail.php?ID=50969 10 partiyamiz saylovoldi dasturida ko‘rsatilgan vazifalar, ya ni jamiyatda huquqiy,ʼ siyosiy ong va madaniyatni oshirish orqali qonun ustuvorligini ta minlash; ʼ huquqiy, siyosiy ong va madaniyatni umumjamoa madaniyatining ajralmas tarkibiy qismiga aylantirish; qonunlarga rioya etish ko‘nikmasini shakllantirishda oila, ta lim-tarbiya maskanlari, mahalla, jamoatchilik institutlari imkoniyatlaridan ʼ foydalanishga qaratilgan mexanizmlarni yaratish; xalqimizning siyosiy jarayonlarda bevosita va bilvosita ishtirokini yuqori darajaga ko‘tarish; qonun va qonunosti normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamalarida aholining faol ishtirokini kengaytirish; korrupsiyaga qarshi kurashishning ma naviy-ma rifiy va ʼ ʼ javobgarlikning muqarrarligi usullarini tanlash, odamlar ongida korrupsiyaga murosasiz munosabatni shakllantirish borasida amalga oshirilayotgan sa y- ʼ harakatlar bevosita strategiyada ko‘rsatilgan vazifalarni amalda qo‘llashda o‘z o‘rniga ega. Inson huquqini ta’minlash va uni himoya qilish kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlarida eng asosiy va bosh masalalardan biri bo‘lib kеlgan. O‘zbеkiston Rеspublikasining Prеzidеnti Sh.M. Mirziyoyеv ta’kidlaganidеk, “hozirgi vaqt dunyoda inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurmat qilish, dеmokratiya va qonun ustuvorligini ta’minlash markaziy o‘rinni egallamoqda”. 6 Mamlakatimizda bugungi kun yangi islohotlar bosqichida inson huquqini himoya qilish, uning huquqiy kafolatlarini mustahkamlash eng ustuvor, birinchi darajali, davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan masalaga aylandi. Bugungi kunda O‘zbеkiston XMTning majburiy mеhnatga qarshi konvеnsiyasiga qo‘shildi, mamlakatimiz ishtirokchisi bo‘lgan inson huquqiga bag‘ishlangan 70 dan ortiq asosiy xalqaro hujjatlar, BMTning ushbu sohadagi 10 ta asosiy xalqaro shartnomalarining qoidalari inson huquqi va erkinliklarini samarali himoya qilishni taminlovchi O‘zbеkiston Rеspublikasining Konstitutsiyasi va milliy qonunchilik normalarida o‘z ifodasini topdi. 6 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – T.: «O‘zbekiston» nashriyoti, 2021, 379-bet. 11 Shu sababli, davlatning huquqlarni hurmat qilish, rag'batlantirish, himoya qilish va amalga oshirish majburiyati birinchi o'rinda turadi va mintaqaviy va xalqaro sudlarning roli ikkinchi darajali hisoblanadi, chunki ular asosan davlat inson huquqlarini maqsadli va izchil ravishda buzganda paydo bo'ladi. Biz hammamiz odamlar milliy darajada huquqlarning buzilishini aniqlash uchun mintaqaviy va xalqaro tashkilotlarga qanday murojaat qilishlari kerakligi haqidagi misollarni bilamiz. Mintaqaviy yoki xalqaro hamjamiyat tomonidan tashvish yoki yordam berish ma'lum bir mamlakatda huquqlarga rioya qilishni tiklashga yordam beradi, ammo bu faqat u erda barcha ichki himoya choralari qo'llanilgan va tugagan taqdirdagina amalga oshiriladi. Shu sabab inson huquqlarini tartibga soluvchi normalariga Inson huquqlari umumjahon dеklaratsiyasining asosiy tamoyillari to‘la singdirildi. 1.2 SUD HOKIMIYATI VA UNING INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISHDAGI AHAMIYATI 12 Sud hokimiyati-bu Odil sudlovni amalga oshiradigan va fuqarolar, tashkilotlar va davlat o'rtasidagi nizolar va nizolarni ko'rib chiqadigan davlatning uchta hokimiyat tarmoqlaridan biri. Uning ijro etuvchi va qonun chiqaruvchi hokimiyatdan ajralib turadigan o'ziga xos xususiyatlari va funktsiyalari mavjud. Sud hokimiyati hokimiyatning boshqa tarmoqlaridan mustaqil bo'lib, davlat Konstitutsiyasi va qonunlariga muvofiq tayinlanadigan yoki saylanadigan sudlar tomonidan amalga oshiriladi. Sudlar ishlarni dalillarga asoslangan holda ko'rib chiqadilar va adolatli qarorlar qabul qilish uchun qonunlarni qo'llaydilar. Sud hokimiyati jamiyatda muhim rol o'ynaydi, chunki u adolatni ta'minlaydi, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qiladi, odamlar va davlat o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi va huquqiy davlatni mustahkamlashga yordam beradi. Sud hozirgi O’zbekiston hududida davlatchilikning bir belgisi sifatida ko’p asrlik tarixga ega. Uning qadim o’tmishda, bundan uch yarim ming yil ilgari, ya’ni davlatchilik shakllanishing dastlabki bosqichlarida qanday bo lganligi to’g’risida,‟ afsuski, ishonchli ma’lumotlar yo’q. Umuman olganda, O’rta Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati, turmushi, an’analari va ma’naviy negizlari umumiy tavsifga asoslanib shunday faraz qilish mumkinki, sudyalik vazifalarini obro’-e’tiborli, hurmatli, boy hayotiy tajribaga ega bo’lgan kishilar bajarishgan. Ular tomonidan jamiyatdagi nizoli, ziddiyatli holatlar yuzasidan chiqarilgan qarorlar har qanday shubhadan holi va majburiy deb e’tirof etilgan Sud hokimiyati inson huquqlarini himoya qilishda, qonunlarni talqin qilish va qo'llash orqali inson huquqlarini hurmat qilish, himoya qilish va ijro etilishini ta'minlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. 7 Sud hokimiyatining inson huquqlarini himoya qilishga hissa qo'shishining ba'zi asosiy usullari: 7 Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: “Adolat”, 2002 .–5-b. 13 1. Qonunlarni sharhlash va qo‘llash: Sudyalar qonunlarni, jumladan, milliy konstitutsiyalarni, xalqaro shartnomalarni va qonun hujjatlarini inson huquqlari standartlariga mos kelishini ta’minlash uchun sharhlaydi. Ular ushbu qonunlarni o'z oldiga qo'yilgan ishlarga qo'llaydilar, bu esa shaxslarning huquqlarini ta'minlashni ta'minlaydi. 2. Mas'uliyatni ta'minlash: Sud hokimiyati hukumatlar, davlat amaldorlari va xususiy tashkilotlarni inson huquqlarining buzilishi uchun javobgarlikka tortadi. Sudlar hukumatning xatti-harakatlarini ko'rib chiqish, qonunlarni inson huquqlarini buzsa, ularni konstitutsiyaga zid deb e'lon qilish va huquqbuzarlik qurbonlarini himoya qilish huquqiga ega. 3. Hokimiyatni suiiste'mol qilishdan himoya qilish: Mustaqil va xolis sudlar davlat organlari yoki boshqa sub'ektlar tomonidan o'z vakolatlarini suiiste'mol qilish holatlarini tekshirish vazifasini bajaradi. Ijroiya va qonun chiqaruvchi hokimiyat organlari tomonidan amalga oshirilayotgan chora- tadbirlarni ko‘rib chiqish orqali sud hokimiyati shaxslar huquqlari buzilishining oldini olishga yordam beradi. 4. Himoya vositalarini ta'minlash: Sudlar huquqlari buzilgan shaxslarga zararni qoplash, ko'rsatmalar yoki zararli harakatlarni to'xtatish to'g'risida buyruq berish kabi huquqlarni himoya qilish huquqiga ega. Bu jabrlanuvchilarning adolat va inson huquqlari buzilgan taqdirda o‘z huquqlarini himoya qilish imkoniyatini ta’minlaydi. 5. Pretsedentlarni belgilash: Sud qarorlari kelajakdagi ishlarni boshqaradigan va inson huquqlari qonunchiligining rivojlanishini shakllantiradigan huquqiy pretsedentlarni belgilaydi. Muhim qarorlar inson huquqlarini himoya qilishga sezilarli ta'sir ko'rsatishi va huquqlarni himoya qilishda qonuniy izchillikni ta'minlashi mumkin. 6. Qonun ustuvorligini targ‘ib qilish: Kuchli va mustaqil sud tizimi inson huquqlarini himoya qilishda asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan qonun ustuvorligini 14 ta’minlash uchun zarurdir. Sudlar, shaxslarning maqomi va vakolatlaridan qat'i nazar, qonunlarning adolatli va izchil qo'llanilishini ta'minlaydi. 7. Odil sudlovni ta'minlash: Sud hokimiyati adolatli sudlovga bo'lgan huquqni, jumladan, aybsizlik prezumpsiyasi, qonuniy vakillik huquqi, o'z tinglash huquqi va o'zboshimchalik bilan hibsga olishdan himoyalanish kabi tamoyillarni himoya qiladi. Odil sudlov kafolatlari sud jarayonlarida shaxslarning huquqlarini himoya qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Umuman olganda, sud tizimi inson huquqlarini himoya qilishning huquqiy asoslarini ta'minlash, huquqbuzarlarni javobgarlikka tortish va barcha shaxslarning odil sudlovga kirishini ta'minlash orqali muhim rol o'ynaydi. Mustaqil va xolis sud tizimi inson huquqlari tamoyillarini qo‘llab-quvvatlash hamda adolatli va adolatli jamiyatni rag‘batlantirish uchun zarurdir. Faqat mustaqil sud hokimiyatigina xolis, qonunga asoslanib, inson huquqlari va shaxsning asosiy erkinliklarini himoya qilgan holda odil sudlovni amalga oshira oladi. Bu vazifa samarali hal qilinishi uchun jamoatchilik sud organlari o'z funksiyalarini mustaqil va xolis amalga oshirish qobiliyatiga to'liq ishonishi lozim. Qachonki, ishonch yo'qolishni boshlasa, na sud hokimiyati institut sifatida, na alohida sudyalar bu muhim vazifani hal qila olishadi yoki ularning bu vazifani ado etayotganiga shubha bilan qarashadi. Sud hokimiyati mustaqilligi prinsipi sudyalarning shaxsiy foydasiga emas, balkim hokimiyatning suiste'mol qilinishidan insonlari himoya qilishga xizmat qiladi. Shuning uchun, sudyalar kelib tushgan ishlarni ko'rib chiqishda, o'zining shaxsiy hohishidan kelib chiqib o'z bilganlaricha harakat qila olishmaydi, ularning burchi faqat qonunni qo'llash hisoblanadi. Shaxs huquqlarini himoya qilish sohasida, sudyalar har bir tegishli holatda inson huquqlari bo'yicha milliy va xalqaro normalarni qo'llash uchun javob beradi. 8 Davlatning o'ziga xos tuzilishi sifatida asosiy elementi aholidir. Odamlar faoliyati samarali bo'lishi uchun uni 8 Sulaymanov O.R. Sud hokimiyati mustaqilligiga oid xalqaro standartlar. / Monografiya -T.: «Tafakkur qanoti», 2020. 15 tashkil qilish kerak. Kuchli davlat hokimiyati jamiyat faoliyatini nazorat qilishni ta'minlaydi, shu bilan uning barqarorligini ta'minlaydi. Jamiyatni boshqarishni tashkil etish nazariyasi va amaliyotining uzoq davom etgan evolyutsiyasi hokimiyatning uchta mustaqil tarmoqqa bo'linishi eng maqbul ekanligini anglashga olib keldi: qonun chiqaruvchi, sud va ijro etuvchi. Sud hokimiyatining asosiy ahamiyati Odil sudlovni amalga oshirish yordamida inson huquqlari va manfaatlarini himoya qilishdir. Ushbu huquq inson huquqlari tizimida muhim ahamiyatga ega, chunki uni amalga oshirish boshqa barcha fuqarolik huquqlari va erkinliklarini amalga oshirishni kafolatlaydi. Sud hokimiyatini amalga oshirish orqali uning organlari paydo bo'layotgan huquqiy nizolarni tsivilizatsiyalashgan holda hal qilish zarurligini qondiradilar va shu bilan davlatning xavfsiz mavjudligi va rivojlanishiga, konstitutsiyaviy tuzumning saqlanishiga hissa qo'shadilar. Sud faoliyatining jamiyat va davlatga nisbatan tutgan roliga qarab, sud faoliyati quyidagicha namoyon bo'lishi mumkin:  inson huquqlari bo'yicha sud faoliyati  huquqni muhofaza qilish sud faoliyati. Sud himoyasining o'ziga xos xususiyatlari: bu faqat maxsus yagona tizim – sud tizimi orqali amalga oshiriladi; yuridik ishlarni ko'rib chiqishda amaldagi qonun normalarini qo'llash jarayonida amalga oshiriladi; Odil sudlovni amalga oshirish qat'iy tartibga solingan sud protseduralarini qo'llash bilan bog'liq; Huquqiy ishlarning turli toifalariga ruxsat berish orqali sud hokimiyati har bir muayyan vaziyatda amaldagi huquqning muayyan normalarini qo'llash orqali Odil sudlovni amalga oshiradi. Odil sudlovni amalga oshirish jamiyatda yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarni hal qilish, huquqiy normalarni qo'llash orqali ijtimoiy murosaga erishish imkoniyatini nazarda tutadi. Huquqni muhofaza qilish funksiyasini amalga oshirishda sud hokimiyatining ahamiyati: konstitutsiyaviy tuzumning barqarorligini saqlash; hokimiyat tarmoqlarining potentsial to'qnashuvining oldini olish va hal qilish; qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi 16 hokimiyat harakatlarining va ular qabul qilgan hujjatlarning Konstitutsiya qoidalariga muvofiqligini nazorat qilish. Huquq va erkinliklarni sud orqali himoya qilish sud hokimiyatining asosiy vazifasidir. Bu faqat davlat hokimiyatini qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo'lish sharoitida amalga oshirilishi mumkin, bunda hokimiyatning muvozanati va o'zaro cheklanishi ta'minlanadi, ularning har biri o'z javobgarligi sohasida mustaqil bo'lishi kerak. Faqat shu sharoitda adolatli va boshqa hokimiyatdan mustaqil sud har bir insonning huquq va erkinliklarini samarali himoya qila oladi. 9 Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta'minlash har bir insonning qadr- qimmatini himoya qilish va shaxsning qonuniy manfaatlariga erishishga qaratilgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va huquqiy chora-tadbirlar va shartlarning butun tizimini o'z ichiga oladi. Huquq va erkinliklarni sud orqali himoya qilish sud hokimiyatining asosiy vazifasidir. Bu faqat davlat hokimiyatini qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo'lish sharoitida amalga oshirilishi mumkin, bunda hokimiyatning muvozanati va o'zaro cheklanishi ta'minlanadi, ularning har biri o'z javobgarligi sohasida mustaqil bo'lishi kerak. Faqat shu sharoitda adolatli va boshqa hokimiyatdan mustaqil sud har bir insonning huquq va erkinliklarini samarali himoya qila oladi. Ilm-fan sohasida sud himoyasi konstitutsiyaviy huquq instituti, ijtimoiy munosabat va davlat funksiyasi sifatida qaraladi. Huquq nazariyasida sud himoyasi davlatning huquqni muhofaza qilish funksiyasining ajralmas qismi sifatida qaraladi. Biroq, huquqiy davlatda sud hokimiyatining ta'sirini tabiiy ravishda kuchaytirish, uni huquqni muhofaza qilish organlaridan ajratish, davlat hokimiyatining mustaqil tarmog'iga ajratish muqarrar ravishda fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini sud tomonidan himoya qilishning mustaqil davlat funktsiyasiga aylanishiga olib keladi. Sud muhofazasi huquqi konstitutsiyaviy, fuqarolik, ma'muriy va jinoiy protsesslar kabi sud ishlarining 9 Umarova Sh.O. O zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy davlat qurishda sud hokimyatining‟ o rni. - T., 2005. - 56-b. ‟ 17 barcha turlarida mavjud. Ularning barchasi o'z vakolatlari doirasida inson va fuqaroning qonuniy huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga chaqiriladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “sud-tergov faoliyatida shaxsning huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini yanada kuchaytirish chora- tadbirlari to’g’risida” gi Farmoni 10 (2020-yil 10-avgustdagi PF-6041-son) ayniqsa katta ahamiyatga ega. Farmonga muvofiq xalqaro standartlar va ilg'or xorijiy tajribani hisobga olgan holda jinoyat ishlarini tergov qilish faoliyati takomillashtiriladi, qonun ustuvorligi va javobgarlikning muqarrarligi prinsipi ta'minlanadi, shuningdek, 2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni izchil amalga oshirishga ko'maklashadi. Farmonga muvofiq sud-tergov faoliyatini yanada takomillashtirishning asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat: - shaxsning huquq va erkinliklariga so'zsiz rioya etilishini ta' minlash, protsessual harakatlar sifatini oshirish, jinoyat protsessida dalillarni to 'plash, mustahkamlash va baholash tizimini qayta ko' rib chiqish, ilg'or xorijiy amaliyotda keng qo ' llaniladigan isbotlash standartlarini hisobga olgan holda; - huquqni muhofaza qilish organlarining jinoyatlarni ochish bo'yicha faoliyatini yangi bosqichga ko'tarish, sodir etilgan har bir jinoyat uchun javobgarlikning muqarrarligini ta'minlash va shaxs, jamiyat va davlatga etkazilgan zararni to'liq qoplash; - qiynoq va boshqa shafqatsiz, g'ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala va jazo turlarini qo 'llash bilan bog' liq qilmishlar sodir etilishining oldini olishning samarali mexanizmlarini joriy etish, shuningdek, bunday qilmishlar uchun javobgarlikni kuchaytirish; 10 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sud-tergov faoliyatida shaxsning huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini yanada kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi Farmoni 10.08.2020 https://lex.uz/docs/-4939467 18 - jinoyat ishlarini tergov qilish jarayoniga zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, surishtiruv va dastlabki tergov organlarining moddiy-texnika bazasini yanada mustahkamlash va kadrlar salohiyatini oshirish; - jinoyatchilikning oldini olish tizimining samaradorligini oshirish, shuningdek, jinoyatlarga sabab bo 'lgan sabablar va shart-sharoitlarni o' z vaqtida aniqlash va bartaraf etish, huquqiy madaniyatni oshirish va fuqarolar o 'rtasida qonunga bo' ysunish ruhini shakllantirish mexanizmlarini joriy etish. Shuningdek, jinoyatlarni ochish faoliyatini yanada takomillashtirish maqsadida: - jinoyat sodir etganlikda gumon qilinayotgan shaxsning haqiqiy hibsga olingan paytdan boshlab uni ushlab turish muddatlarini hisoblash; - advokat bilan yuzma-yuz uchrashishning majburiy ta 'minlanishini uning haqiqiy hibsga olingan yoki jinoyat sodir etilgan joyda ushlab turilishi bilan bog' liq operativ tadbirning amalda yakunlanganidan yoxud shaxs uni gumon qilinuvchi deb topish to ' g 'risidagi qaror e' lon qilingan paytdan boshlab u bilan bog 'liq protsessual harakatlar o' tkazilguniga qadar belgilab qo ' yilsin; - aybni tan olish to'g'risidagi kelishuv institutini joriy etish. Shu bilan birga, jinoyatlarning ayrim toifalari bo 'yicha surishtiruv va dastlabki tergov organlari bilan yozma bitim tuzish hamda sud tomonidan o' zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining maxsus qismining tegishli moddasida nazarda tutilgan maksimal jazo miqdori va (yoki) muddatining yarmidan ko 'p bo' lmagan miqdorda jazo tayinlash, aybiga iqror bo 'lgan, chin dildan tavba qilgan, jinoyatni fosh etishga faol hissa qo' ygan shaxslarga nisbatan nazarda tutilsin. va etkazilgan zararni tuzatdi; - gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, jabrlanuvchining, guvohning, prokurorning yoki advokatning iltimosnomasi asosida jinoyat ishi bo 'yicha sudgacha ish yuritish bosqichida taraflar ishtirokida guvoh va jabrlanuvchining ko' 19 rsatmalarini sud tomonidan oldindan biriktirish (depozitga qo 'yish) tartibini joriy etish, agar ularni keyinchalik so' roq qilish og'ir kasallik yoki chet elga chiqish zarurati tufayli mumkin bo 'lmasligi mumkinligiga ishonish uchun asoslar mavjud bo' lsa. uzoq muddat; - himoyachining o'ta og'ir jinoyat sodir etishda gumon qilinayotgan yoki ayblanayotgan shaxslarga, shuningdek qamoqqa olish yoki uy qamog'i shaklida ehtiyot chorasini qo 'llash masalasi ko' rilayotgan shaxslarga nisbatan ishlarni ko ' rishda majburiy ishtirokini belgilash. Ishonch bilan aytishimiz mumkinki, inson huquqlari va manfaatlarini ta'minlash masalasi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlar va o'zgarishlarning mohiyatini belgilaydi. Davlatning insonparvarlik siyosatining amaliy namoyon bo'lishi nafaqat sud-huquq tizimida, balki boshqa sohalarda ham yangilanishlar misolida ko'rinadi. Davlat qurilishida, ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy va gumanitar sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlar va demokratik o'zgarishlar, aholi farovonligi va hayot sifatining o'sishi inson huquqlari va manfaatlarini yuqori darajada ta'minlashga xizmat qilmoqda. 1.3. BOB BO’YICHA XULOSALAR Dеmokratik huquqiy davlatda inson huquqini himoya qilish mеxanizmi mukammal yaratilgan bo‘lishi lozim. Shu ma’noda bugungi kunda yangi O‘zbеkistonda inson huquqlariga rioya etish va himoya qilishning milliy 20 mеxanizmini yanada mustahkamlash va rivojlantirish bo‘yicha tizimli choralar qabul qilindi. Insonning shaxsiy huquq va erkinliklarini taminlashda O‘zbеkistonda Sud hokimiyati muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimizda huquqni muhofaza qilish organlari xodimlariga Inson huquqi fanini o‘rgatish ularning amaliyotdagi faoliyati uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ular tomonidan Inson huquqi fanini mukammal o‘rganish fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va majburiyatlari haqida to‘la bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lish hamda bu bilimlarni mutaxassis sifatida o‘z xizmat faoliyati jarayonida amaliyotda to‘g‘ri va samarali qo‘llashda muhim rol o‘ynaydi. Bu, o‘z navbatida, kelgusida fuqarolar va tashkilotlarning buzilgan huquqlari va qopun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarining ixtisoslashtirilgan sudlar tomonidan himoya qilinishiga, ularni odil sudlovga bo‘lgan huquqlaridan foydalanishda qulayliklar yaratilishiga, sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash, sudning nufuzini yanada oshirish, sud tizimini demokratlashtirish va takomillashtirishga xizmat qiladi. Bundan ko’rinib turibdiki, yurtimizda inson huquqlari va manfaatlari har qanday davlat organlarining chiqargan qarorlaridan ustun turadi va himoya qilinadi. Shunigdek, yurtimizda konstitutsiyaviy sud insonlarning buzilgan huquqlarini tiklashda va himoya qilishda va bosh qomusimiz bo‘lmish O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ustuvorligi yanada mustahkamlashda jamiyat va davlat hayotida muhim ro‘l o‘ynaydi. Inson huquqlarini sud orqali himoya qilish inson huquqlari va erkinliklari himoya qilish mexanizmining tarkibiy va hal qiluvchi qismidir. Chunki, sud, aynan konstitutsiyaviy sud buzilgan inson huquqlari va erkinliklarini tiklash tizimida eng muhim vosita hisoblanadi. II BOB.SUD-HUQUQ SOHASIDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN ISLOHOTLAR TAHLILI 21 2.1. SUD-HUQUQ SOHASIDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN ISLOHOTLAR O'zbekistonda sud-huquq tizimini demokratlashtirish, jinoyat va jinoyat- protsessual qonunchiligini liberallashtirish izchil davom etmoqda. Sohani isloh qilish va qonun ustuvorligini ta'minlash O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategiyasining ustuvor yo'nalishlaridan biridir. U sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta'minlash va fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini ta'minlash, ma'muriy, jinoiy, fuqarolik va xo'jalik qonunchiligini takomillashtirish, jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimining samaradorligini oshirish, sud jarayonida raqobat tamoyilini to'liq amalga oshirish, huquqiy yordam va huquqiy xizmatlar ko'rsatish tizimini takomillashtirish bo'yicha aniq choralarni o'z ichiga oladi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish maqsadida Prezidentning “O'zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi 11 Farmoni e'lon qilindi, bu esa hokimiyatning sud tarmog'ining mustaqilligi va xolisligini mustahkamlash bo'yicha izchil ishlarning yangi bosqichi boshlanishini belgilab berdi. O‘zbekistonda mustaqil, adolatli sud hokimiyatini qaror toptirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bo‘lib, u mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning doimiy diqqat markazidagi, asosiy masalalardan biriga aylandi. Odil sudlovni joriy etish, mustaqil sud hokimiyatini shakllantirish, sud-huquq sohasidagi islohotlarni amalga oshirish mavzusi Prezidentimiz nutqlarida takror- takror ta’kidlab kelindi. “Xalqimiz azaldan yuksak qadrlab keladigan, hamma narsadan ustun qo‘yadigan adolat tuyg‘usini hayotimizda yanada keng qaror 11 O’zbekiston respublikasi Prezidentining “O'zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida” gi Farmoni 22.02.2017 https://lex.uz/docs/-3121087 22 toptirishni biz birinchi darajali vazifamiz, deb hisoblaymiz. Bu borada buyuk sohibqiron Amir Temur bobomizning: “Adolat har bir ishda hamrohimiz va dasturimiz bo‘lsin!” degan chuqur ma’noli so‘zlari har birimiz uchun hayotiy e’tiqodga aylanishi zarur. Bu masala, eng avvalo, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, butun sud tizimi, prokuratura, ichki ishlar, nazorat organlari rahbarlari va xodimlarining bevosita vazifasidir. Jamiyatimizda korrupsiya, turli jinoyatlarni sodir etish va boshqa huquqbuzarlik holatlariga qarshi kurashish, ularga yo‘l qo‘ymaslik, jinoyatga jazo, albatta, muqarrar ekani to‘g‘risidagi qonun talablarini amalda ta’minlash bo‘yicha qat’iy choralar ko‘rishimiz zarur”. 12 2020 yil 24 iyulda qabul qilingan “Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov samaradorligini oshirishga doir qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida”gi 13 Prezident farmoni bu borada amalga oshirilayotgan tizimli islohotlarning sifat jihatidan yangi bosqichini boshlab berganligi bilan ahamiyatlidir. Farmonda odil sudlovni amalga oshirishdagi muammolar, odil sudlovni ta’minlashning institutitsional asoslari, sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash bilan bog‘liq ustuvor yo‘nalishlar ko‘rsatib berildi. Ular quyidagilardan iborat: Birinchidan, xolis, adolatli va qonuniy sud qarorlarini qabul qilish uchun taraflarning tengligi va tortishuvchanligini amalda ta’minlash mexanizmlarini kengaytirish maqsadida sud tizimidagi tashkiliy-tuzilmaviy o‘zgarishlar amalga oshiriladi. Ikkinchidan, viloyat va unga tenglashtirilgan fuqarolik ishlari bo‘yicha, jinoyat ishlari bo‘yicha sudlar va iqtisodiy sudlar negizida sudyalarning qat’iy ixtisoslashuvini saqlab qolgan va sud ishlarini yuritish turlari bo‘yicha alohida sudlov hay’atlarini tashkil etgan holda Qoraqalpog‘iston 12 O ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq. “Xalq so‘zi”, 2016 yil 15 dekabr 13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov samaradorligini oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Prezident farmoni 24.07.2020 https://lex.uz/docs/-4910826 23 Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar umumyurisdiksiya sudlari tashkil etiladi. Bundan keyin viloyatlar va unga tenglashtirilgan sudlarga bir nafar sud raisi rahbarlik qiladi. Sud raisi o‘z o‘rinbosarlariga ega bo‘lib, bir vaqtning o‘zida o‘rinbosarlar fuqarolik ishlari, jinoyat ishlari va iqtisodiy ishlar bo‘yicha sudlov hay’atining raisi ham hisoblanadi. Bu esa, joylarda yagona sud amaliyotini shakllantirishga, sudlarning tarqoqligi tufayli fuqarolar va tadbirkorlar sarson bo‘lishining oldini olishga xizmat qiladi. Uchinchidan, sud ishlarini nazorat tartibida ko‘rish instituti tugatiladi. Natijada, sud ishlarining qayta-qayta bir nechta instansiyalarda nazorat tartibida ko‘rilishi, fuqarolarning ovora bo‘lishiga, sudlarda ish hajmining asossiz va maqsadsiz ortishiga barham beriladi. Qolaversa korrupsiya bilan bog‘liq holatlarning vujudga kelishiga chek qo‘yiladi. To‘rtinchidan, prokurorning sudda ishtirok etishi tartibi ilg‘or xorijiy tajriba va xalqaro standartlarga moslashtiriladi. Jumladan, davlat ayblovchisi ayblovdan voz kechgan taqdirda reabilitatsiya asoslariga ko‘ra jinoyat ishini tugatish, taraflar murojaati mavjud bo‘lgan holdagina prokuror tomonidan suddan ishlarni chaqirib olish, boshqa shaxslarning tashabbusi bilan qo‘zg‘atilgan fuqarolik va iqtisodiy ishlarning ko‘rilishida prokuror o‘z tashabbusi bilan ishtirok etishini istisno etishning huquqiy mexanizmlari yaratiladi. Bunday qoidalarning kiritilishi albatta sudning mustaqilligini, taraflarning sudda tortishuvchanlik va tengligi tamoyilini amalda ta’minlashga xizmat qiladi. Beshinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tuzilmasida Jamoatchilik va ommaviy axborot vositalari bilan hamkorlik boshqarmasi, viloyat va unga tenglashtirilgan sudlar tuzilmasida esa matbuot xizmatlari tashkil etiladi. Bu esa, sud organlari faoliyatining shaffofligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday ijobiy misollarni o‘nlab keltirish mumkin. O`z navbatida, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 16.01.2023 yildagi “Odil sudlovga erishish imkoniyatlarini yanada kengaytirish va sudlar faoliyati samaradorligini oshirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi PF-11-son Farmoni qabul qilingan bo`lib, mazkur Farmon bilan prokuratura 24 organlari zimmasiga bir qator vazifalar yuklatilgan. Mazkur Farmonda odil sudlovni amalga oshirishga ko`maklashish bo`yicha Ixtisoslashgan prokurorlar korpusi faoliyatini yo`lga qo`yish hamda ularning asosiy vazifalari etib quyidagilar, ya`ni: qonunchilikda belgilangan tartibda sudlarda ishlarni ko`rishda prokuror vakolatini ta`minlash; sud prosessining boshqa ishtirokchilari bilan teng huquqlardan foydalangan holda odil sudlov faoliyatining samarali amalga oshirilishiga ko`maklashish, jinoyat ishlari bo`yicha sudlarda davlat ayblovini faqat qonunga asoslanib, xolislikni saqlagan holda sifatli qo`llab-quvvatlash; fuqarolar va yuridik shaxslarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlari sud yo`li bilan samarali himoya qilinishiga erishish; sud amaliyotidan kelib chiqqan holda surishtiruv va tergov organlari xodimlarining amaliy ko`nikmalari hamda malakasini oshirish ishlariga ko`maklashish belgilangan. 2018-2019 yillarda birinchi instansiya sudlarida jami 192 ta jinoyat ishi bo‘yicha 307 nafar shaxs oqlangan bo‘lsa-da, hech qaysi holatda prokuror ayblovdan voz kechmagan. Shu bois tergov jarayonidagi xatolar sud majlisida aniqlansa, prokuror sudning tugashini kutib o‘tirmasdan, o‘z tashabbusi bilan ayblovdan voz kechadigan tartib joriy etilishi lozimligi qayd etildi; mutasaddilarga ilg‘or tajribalar va xalqaro standartlar asosida sud tizimini “bir sud – bir instansiya” tamoyili asosida qayta ko‘rib chiqish topshirig‘i berildi; sud tizimida “nazorat tartibida ishlarni ko‘rish” amaliyotidan to‘liq voz kechiladi; sudlar va ularning faoliyatini optimallashtirish bo‘yicha topshiriqlar berildi; xususiylashtirish natijalarini qayta ko‘rib chiqishni bekor qilish, umuman, davlat idoralarining bunday tashabbus bilan chiqishiga yo‘l qo‘ymaslik va bu qonunda mustahkamlanishi kerakligi ko‘rsatib o‘tildi; yerga bo‘lgan huquqlar kafolati kuchaytirilib, mulkiy huquqlarni bekor qilish faqat sud tartibida hal etilishini qat’iy belgilash zarurligi ta’kidlandi; sudyaning faoliyatiga to‘sqinlik qilganlik va adolatsiz qaror chiqarishga majburlaganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish bo‘yicha qonun loyihasi ishlab chiqiladi. 25 2.2 INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISHDA SUD-HUQUQ SOHASIDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN ISLOHOTLARNING O'RNI Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi va “O‘zbekiston - 2030” strategiyasi misolida mamlakatning inson huquqlarini rag‘batlantirish va ta’minlashga hamda bu sohadagi xalqaro majburiyatlarini bajarishga sodiqligi yaqqol namoyon bo‘layotgani alohida ta’kidlandi. Shuningdek, O‘zbekistonning inson huquqlarini himoya qilishga ixtisoslashgan BMT tuzilmalari bilan hamkorlikni rivojlantirish va kengaytirish borasidagi sa’y-harakatlari ham e’tirof etildi. "Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Prezident Farmonining qolgan barcha bandlari ham bugungi kundagi amaliyotda mavjud bo‘lgan juda katta muammolarni hal qilishga, fuqarolar huquq va erkinliklarining ishonchli himoyasi ta’minlanishiga qaratilgan. O‘ylaymizki, mazkur Farmonning ijrosini ta’minlash orqali O‘zbekistonda xalqaro huquqiy normalardagi inson huquq va erkinliklarining sud tomonidan himoya qilinishi hamda har kimning odil sudlovga bo‘lgan huquqi masalalariga oid umume’tirof etilgan prinsiplarga amal qilish ta’minlanadi. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida davlat qurilishi va boshqaruvi sohasida, qonun ustuvorligi ta’minlanishida sudning roli va nufuzi ortadi. Mamlakatni yanada rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlaridan biri sud tizimini izchil demokratlashtirish, sud hokimiyati mustaqilligi to'g'risidagi konstitutsiyaviy normalarga qat'iy rioya etilishini ta'minlashdir. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo' nalishi bo 'yicha harakatlar strategiyasi sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo' nalishlari sifatida fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kengaytirish, ularning Odil sudlovdan foydalanish darajasini, sud ishlarini yuritish samaradorligi va sifatini 26 oshirish, nomzodlarni tanlash va sudyalarni lavozimga tayinlash tizimini yanada takomillashtirish nazarda tutilgan. O’zbekiston Respublikasi oliy sudyalar Kengashining tashkil etilishi O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyati mustaqilligining konstitutsiyaviy prinsipiga rioya etilishini ta’minlashga qaratilgan muhim qadamdir. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 27 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasida mamlakatimiz sud- huquq tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar haqida gapirar ekan, sud tizimini boshqa organlardan holi bo‘lishiga katta urg‘u bergan edi. Davlatimiz rahbari bugungi kunga qadar amalga oshirilgan islohotlar va ularning dastlabki natijalariga mahliyo bo‘lib qolmasdan, jamiyatda inson huquq va erkinliklarini hurmat qilish madaniyatini shakllantirish, shu orqali mamlakatimizning xalqaro nufuzini yanada yuksaltirishimiz zarurligini ta’kidladi. Buning uchun huquqni muhofaza qiluvchi organlarni faqat va faqat xalq manfaati yo‘lida og‘ishmay xizmat qiladigan idoralarga aylantirishimiz lozimligini aytgani hamon esimizda. Xalqaro tajribalardan qo rqish emas ularni o zimizga moslashtirishimiz va amaliyotgaʻ ʻ taqbiq etishimiz darkor. Ma’lumki, so‘nggi yillarda mamlakatimizda sud-huquq islohotlarining muhim tarkibiy qismi sifatida jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni ta’minlashning samarali institutlaridan biri bo‘lgan advokaturaning roli va ahamiyatini kuchaytirish bo‘yicha salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Sud ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotga, insonning maqomiga, uning huquq va erkinliklarini ta minlashga katta ta sir ko„rsatadi. Har bir kishida o„zining sudga murojaati ‟ ‟ mustaqil, obyektiv va adolatli qaror bilan yakunlanishiga qat iy ishonch bo„lishi ‟ kerak. Aslida sudga murojaat qilish huquqiy davlat sharoitida odamlarning xattiharakatidagi odatiy hol hisoblanadi. 14 14 М–63 Mirenskiy B. A., Rahmonqulov A. X., Chinibayev H. J. O„zbekiston Respublikasining huquqni muhofaza qilish organlari: Darslik / Mas ul muharrir prof. M. M. Fayziyev. – T.: O’zbekiston ‟ 27 Inson huquqlarini himoya qilish bo'yicha yangi kelishuvlarning paydo bo'lishi haqiqati inson huquqlarining ahamiyati tobora ortib borayotganidan dalolat beradi. Bu nafaqat inson huquqlari himoyachilarining, balki umuman barcha odamlarning g'alabasi. Ushbu muvaffaqiyatlarning natijasi inson huquqlari bo'yicha hujjatlarning katta va murakkab to'plamini, shuningdek ularni amalga oshirish tartib-qoidalarini ishlab chiqish edi. Shu ma'noda, inson huquqlari to'g'risidagi hujjatlar har doim qayta ko'rib chiqiladi va takomillashtiriladi, chunki bu qadim zamonlardan beri amalga oshirilgan. Bizning tushunchamiz, sud amaliyoti va eng muhimi, inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan harakatlarimiz inson huquqlari doirasini doimiy ravishda kengaytirishga yordam beradi. Va agar inson huquqlari to'g'risidagi konventsiyalar va shartnomalarning ba'zi qoidalari ba'zida bizning umidlarimizni oqlamasa, demak, bu inson huquqlarida insoniyatning umidi borligiga shubha qilish uchun sabab emas. Inson huquqlari to'g'risidagi Qonunchilik ko'pincha inson huquqlari himoyachilarining intilishlaridan orqada qoladi, ammo bu ular uchun eng ishonchli tayanch bo'lib qolmoqda. Milliy darajada bu ish sudlarda amalga oshiriladi – inson huquqlarini himoya qilish to'g'risidagi hujjatlar ratifikatsiya qilinganida yoki milliy qonunchilikka kiritilganda-va mamlakatga qarab Ombudsman idoralarida, inson huquqlari qo'mitalarida, inson huquqlari bo'yicha kengashlarda, parlament qo'mitalarida va boshqalarda., mustaqil ekspert a'zolari yoki sudyalardan iborat bo'lib, ushbu organlarning hech biri faqat bitta davlat vakillaridan iborat bo'lmasligi kerak. Respublikasi IIV Akademiyasi, 2005. – 19 b 28 2.3. BOB BO'YICHA XULOSALAR Xulosa qilib aytganda, sud organlari faoliyatining huquqiy asosini muttasil takomillashtirib borish zarur. Bunda, sud va sudyalarning hokimiyatni boshqa barcha tarmoqlaridan haqiqiy mustaqilligini, sud qarorlarini qabul qilishda faqat qonunga va vijdon amriga bo‘ysunishini ta’minlash lozim. Ushbu huquqiy asos, o‘z navbatida, demokratizmni, xolislikni, sudning hammabop bo‘lishini, sudning himoya doirasi kengayishini ta’minlashi zarur. Va nihoyat, bu huquqiy asos sud tizimiga nopok, poraxo‘r va tasodifiy kimsalar kirib qolishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Xalqaro tajribalardan qo rqish emas ularni o zimizga moslashtirishimiz vaʻ ʻ amaliyotga taqbiq etishimiz darkor. Ma’lumki, so‘nggi yillarda mamlakatimizda sud-huquq islohotlarining muhim tarkibiy qismi sifatida jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni ta’minlashning samarali institutlaridan biri bo‘lgan advokaturaning roli va ahamiyatini kuchaytirish bo‘yicha salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Sud ishini yuritishning barcha bosqichlarida tomonlarning tortishuvi prinsipining lozim darajada ishlashini tashkil etishga qaratilgan chora-tadbirlar izchil amalga oshirildi, advokatlarning professional faoliyatini bajarishi uchun zarur qonunchilik bazasi yaratildi. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, mamlakatimizda olib borilayotgan sud-huquq islohotlari jarayonida sud tizimida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, avvalo jismoniy va yuridik shaxslarning buzilgan huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlari sud orqali himoya qilinishini ta’minlashga qaratilgandir. Sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan mazkur islohotlar sudning chinakam mustaqilligini ta’minlash, fuqarolarda odil sudlovga erishish darajasini yanada oshirish va jamiyatda korrupsiya holatlariga barham berishga 29 qaratilgan. Bir so‘z bilan aytganda ushbu islohotlar ham islohot uchun emas, inson manfaatlariga xizmat qilishi lozim. XULOSA So‘nggi yillarda inson huquqlarini himoya qilishning qonunchilik va tashkiliyhuquqiy bazasini mustahkamlash, inson huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarni milliy qonunchilikka implementatsiya qilish va xalqaro majburiyatlarni bajarish, shuningdek, inson huquqlarini himoya qilish masalalari yuzasidan xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni faollashtirishga doir tizimli ishlar olib borilmoqda. Sud hokimyatining tashkil etilishi va amal qilishi asoslarini belgilovchi bir qator qonunlarning qabul qilinishi so’zsiz jamiyatni demokratlashtirish borasidagi jiddiy yutuqlar sirasiga kiradi. Ular jumlasiga O’zbekiston Respublikasining “Sudlar to’g’risida”gi Qonuni, “O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to’g’risida”gi Qonuni, Fuqarolik, Fuqarolik protsessual, Xo’jalik protsessual, Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslari, Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeks va boshqa qonun hujjatlari kiradi. Sud hokimyatining yagonaligi sudyalarning mustaqilligi, sud korpusining shakllantirilishini belgilaydigan huquqiy qoidalar, shuningdek sudlar faoliyatini moliyalash va moddiy-texnika ta’minoti masalalari ayni shu hujjatlarda bayon qilingan. “Inson huquqlari” tushunchasi yaqindagina yuridik fanlarga kiritilgan bo‘lib, u aynan inson huquqlarini ham milliy, ham xalqaro darajada tan olinishi bilan bog‘liqdir. “Bizning fikrimizcha, -deydi professor A.X. Saidov, - “umume’tirof etilgan inson huquqlari” atamasi xalqaro hujjatlar ahamiyatini “xalqaro standartlar” atamasidan kam bo‘lmagan darajada aks ettiradi”, chunki ular davlatlararo darajada ishlab chiqiladi, davlatlararo hamkorlikni tartibga solishga 30 mo‘ljallanadi, o‘z yurisdiksiyasi doirasida inson huquqlariga hurmatni ta’minlab bera olmaydigan ahvolda qolgan, o‘z xalqi va xalqaro hamjamiyat oldida inson huquqlariga rioya etish yuzasidan javobgarlikka tortiluvchi davlatga nisbatan yo‘naltiriladi” FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I QONUNCHILIK MANBALARI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 01.05.2023 2. O‘zbekiston Respublikasining Sudlar to‘g‘risida qonuni 29.07.2021 3. O‘zbekiston Respublikasi “Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi qonuni II PREZIDENT FARMON VA QARORLARI 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g’risida Farmoni 22.10.2016 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining milliy strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF- 6012-son Farmoni 23.06.2020 https://lex.uz/docs/-4872355 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sud-tergov faoliyatida shaxsning huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini yanada kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi Farmoni 10.08.2020 https://lex.uz/docs/-4939467 7. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq. “Xalq so‘zi”, 2016 yil 15 dekabr 31 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi - O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida gi PF-4947-sonli Farmoni. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari‖ to’plami, 2017 y 9. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF- 60-sonli "2022-2026-yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi Farmoni III PREZIDENT ASARLARI 10. Sh. M.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‗lishi kerak. Tashkent: O’zbekiston, 2017 y.,104 b 11. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.T.:O‗zbekiston, 2017.-56 b. 12. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O’zbekiston Respublikasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma‘ruza. 2016 yil 7 dekabr/ Mirziyoyev Sh.M. – Toshkent: O’zbekiston, 2017. – 104 b IV MONOGRAFIYALAR 13. Sulaymanov O.R. Sud hokimiyati mustaqilligiga oid xalqaro standartlar. / Monografiya -T.: «Tafakkur qanoti», 2020. V O’quv qo’llanma va darsliklar 32 14. Inson huquqlari umumiy nazariyasi: IIV tizimidagi ta’lim muassasalari tinglovchi va kursantlari, shuningdek huquqni muhofaza etuvchi organlar xodimlari uchun darslik. — T., 2012. — 304 b 15. Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: “Adolat”, 2002 .–5-b. 16. Umarova Sh.O. O zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy‟ davlat qurishda sud hokimyatining o rni. - T., 2005. - 56-b. ‟ 17. М–63 Mirenskiy B. A., Rahmonqulov A. X., Chinibayev H. J. O„zbekiston Respublikasining huquqni muhofaza qilish organlari: Darslik / Mas ul muharrir prof. M. M. Fayziyev. – T.: O’zbekiston Respublikasi IIV ‟ Akademiyasi, 2005. – 19 b 33

Mundarija
KIRISH3
1-BOB. INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISH TIZIMINING UMUMIY TAHLILI
1.1 Inson huquqlarini himoya qilish tizimi 6
1.2 Sud hokimiyati va uning inson huquqlarini himoya qilishdagi ahamiyati 13
1.3 Bob bo'yicha xulosalar 21
2-BOB. SUD-HUQUQ SOHASIDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN ISLOHOTLAR TAHLILI
2.1  Sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar 22
2.2 Inson huquqlarini himoya qilishda sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning o'rni 26
2.3 Bob bo’yicha xulosalar29
XULOSA30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI31

Sotib olish