Interfaol metodlar orqali samarali ta’lim tashkil etish kurs ishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	38000UZS
Hajmi	35.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	30 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

19 Sotish

Interfaol metodlar orqali samarali ta’lim tashkil etish kurs ishi

Sotib olish

Mavzu : Interfaol metodlar orqali samarali ta’lim tashkil etish
MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………………
I BOB. INTERFAOL METODLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Ta’lim jarayonida interfaol metodlarning mohiyati va ahamiyati…….……
1.2. Interfaol metodlarning turlari va ularning tavsifi………………………..…
1.3. O‘quv jarayonida interfaol metodlardan foydalanishning pedagogik-
psixologik asoslari………………………………………………………….….
II BOB. INTERFAOL METODLAR ORQALI SAMARALI TA’LIMNI
TASHKIL ETISH AMALIYOTI
2.1. Ta’limda samaradorlikni oshirishda interfaol metodlarning o‘rni……..…...
2.2. Interfaol metodlarni amaliy darslarda qo‘llash usullari (klaster, B-B-B, aqlli
hujum va boshqalar misolida)…………………………………………………....
2.3. Interfaol metodlar asosida dars loyihasini ishlab chiqish va tahlil qilish…...
Xulosa……………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy ta’lim tizimi shiddat bilan
o‘zgarayotgan ijtimoiy, iqtisodiy va texnologik talablar fonida yangicha
yondashuvlarni talab qilmoqda. Ayniqsa, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash,
muammoga echim topish, guruhda ishlash kabi kompetensiyalarini
shakllantirish muhim vazifaga aylandi. Bu borada interfaol metodlardan
foydalanish o‘ta dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Chunki an’anaviy
darslar o‘quvchini faqat bilim oluvchi subyekt sifatida ko‘rgan bo‘lsa, interfaol
metodlar uni ta’lim jarayonining faol ishtirokchisiga aylantiradi. Prezident
Shavkat Mirziyoyev bu borada ta’lim sohasidagi islohotlarni ilgari surar ekan,
shunday degan edi: “Bugungi kunda bolalarga mustaqil fikrlashni o‘rgatish,
ularning ijodiy salohiyatini ochib berish eng muhim vazifamiz bo‘lishi kerak.
Buning uchun o‘qituvchi yangicha fikrlaydigan, zamonaviy metodlarni puxta
egallagan inson bo‘lishi zarur. 1
” Darslarda interfaol metodlardan foydalanish
o‘quvchilarni o‘z fikrini erkin ifodalashga, tanqidiy tahlil qilishga, ijtimoiy
faollikni kuchaytirishga undaydi. Bunday yondashuv, ayniqsa, raqobatbardosh
kadrlar tayyorlashda muhim o‘rin tutadi. Shu sababli, ushbu kurs ishida
interfaol metodlar orqali ta’lim samaradorligini oshirish masalasi dolzarb
mavzu sifatida tanlandi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Interfaol metodlar bugungi
pedagogik nazariya va amaliyotda keng o‘rganilgan va muhim ilmiy-izlanish
obyektiga aylangan. Ushbu yo‘nalishda xorijiy va mahalliy olimlarning
tadqiqotlari mavjud. Jumladan, V.A. Slastenin, G.I. Shchukina, L.S. Vygotskiy,
A.V. Mudrik kabi mutaxassislar interfaol metodlarning nazariy asoslari va
ularning ta’sirchanlik darajasini chuqur tahlil qilganlar. O‘zbekistonlik
pedagoglar – Sh.A. Amonov, N.M. To‘raqulov, Z. Mamatqulova, N. Islomova
1
Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O‘zbekiston — maktab ostonasidan boshlanadi” // O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 23-avgust kuni xalq ta’limi
sohasiga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishidagi nutqidan. —
https://president.uz/uz/lists/view/4654

singari olimlar maktab ta’limida innovatsion metodlarni joriy etish yo‘llarini
amaliy jihatdan ishlab chiqqanlar. Shu bilan birga, amaliyotda bu metodlarning
qamrovi va ularning real ta’lim samaradorligiga ta’siri hamon yangilanish,
tizimlashtirish va takomillashtirishni talab qilmoqda. Kurs ishida ayni
metodlarning hozirgi maktab darslarida qanday qo‘llanilayotgani ham tahlil
qilinadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishi ta’lim
jarayonini zamonaviylashtirish, uni interfaol metodlar asosida tashkil etish
yo‘llarini nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilishga xizmat qiladi. Nazariy
jihatdan, ishda interfaol metodlarning pedagogik-psixologik asoslari, ularning
ta’lim jarayonidagi roli va o‘quvchilar shaxsiga ta’siri ilmiy manbalar asosida
yoritiladi. Bu orqali pedagogika fanining zamonaviy talablariga javob beruvchi
yondashuvlar tizimlashtiriladi. Amaliy jihatdan esa, o‘qituvchilarga dars
jarayonida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan aniq metodlar – klaster, aqlli hujum,
B-B-B, “Insert”, “Balans tarozisi” kabi interfaol usullarni qanday qo‘llash
mumkinligi misollar bilan ko‘rsatib beriladi. Bu metodlar yordamida darslarni
yanada jonlantirish, o‘quvchilarning faolligini oshirish va mustaqil fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirish mumkin. Shuningdek, dars loyihalarini ishlab
chiqish va ularni tahlil qilish orqali metodik yondashuvlar amalda qanday natija
berayotgani o‘rganiladi. Ushbu jihatlar kelajakdagi o‘qituvchilar uchun zaruriy
tajriba va bilimlar zaxirasini yaratishga xizmat qiladi. Shu sababli, kurs ishi
pedagogika amaliyoti va nazariyasini boyituvchi ahamiyatga egadir.
Kurs ishi mavzusining obyekti – umumta’lim maktablaridagi o‘quv
jarayonidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – interfaol metodlardan foydalangan
holda ta’lim samaradorligini oshirish vositalari va metodik yondashuvlaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – interfaol metodlardan samarali
foydalanish orqali ta’lim jarayonini takomillashtirish yo‘llarini aniqlash hamda
ularning nazariy va amaliy asoslarini yoritishdir.

Kurs ishi mavzusining vazifalari Interfaol metodlarning pedagogik va
psixologik mohiyatini aniqlash; Interfaol metodlarning turlarini tahlil qilish va
ularning dars jarayonidagi o‘rnini ko‘rsatish; Amaliy darslarda qo‘llaniladigan
metodlarga (klaster, B-B-B, “aqlli hujum” va boshqalar) to‘xtalish; Interfaol
metodlar asosida dars loyihasini ishlab chiqish va uni tahlil qilish; Interfaol
metodlar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqish.
Kurs ishi mavzusining metodlari tahlil va sintez metodi; taqqoslash va
umumlashtirish usullari; kuzatish; amaliy tajriba asosida xulosa chiqarish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

I BOB. INTERFAOL METODLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Ta’lim jarayonida interfaol metodlarning mohiyati va ahamiyati
Bugungi kunda ta’lim tizimida islohotlar chuqurlashib borayotgan bir paytda,
ta’lim mazmunini yangilash va o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlovchi
metodlarga ehtiyoj kuchaymoqda. An’anaviy darslar o‘rnini asta-sekin interfaol
metodlarga asoslangan, o‘quvchining shaxsiy faolligini kuchaytiruvchi yangi
yondashuvlar egallamoqda. Zero, zamonaviy ta’limning asosiy maqsadi —
shunchaki bilim berish emas, balki shaxsni har tomonlama rivojlantirish, uni
fikrlashga, tahlil qilishga, muammoga yondasha olishga o‘rgatishdir. 2
Interfaol metodlar — bu ta’lim jarayonida o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasida
o‘zaro faol muloqotni yo‘lga qo‘yadigan, dars davomida o‘quvchilarning
faolligini oshiradigan, mustaqil fikrlash, tahlil qilish, izlanish olib borish kabi
ko‘nikmalarni shakllantiradigan metodlardir. “Interfaol” atamasi lotincha
“inter” – o‘zaro, “actio” – harakat qilish so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib,
“o‘zaro ta’sir asosidagi faoliyat” degan ma’noni anglatadi. Bu metodlar nafaqat
bilimlarni samarali o‘zlashtirish, balki ularni mustahkamlash, hayotiy
muammolarga tatbiq qilishda ham juda samaralidir.
Interfaol metodlar orqali o‘quvchilarning faolligi, darsga bo‘lgan qiziqishi,
mustaqil fikrlash qobiliyati, ijodiy yondashuvi ortadi. O‘quvchi bu metodlarda
shunchaki bilim oluvchi emas, balki bilim yaratishda faol ishtirok etuvchi
subyektga aylanadi. Shu sababli ham zamonaviy pedagoglar darslarda interfaol
metodlardan faol foydalanishga harakat qilmoqdalar. Interfaol metodlar orqali
o‘quvchilar muammoni aniqlash, savol qo‘yish, taxmin qilish, muammoni hal
etish yo‘llarini izlash va xulosa chiqarishga o‘rganadilar.
Bu metodlarning mohiyati shundaki, ular darsni jonli, muloqotli, o‘zaro fikr
almashinuviga boy tarzda o‘tkazish imkonini beradi. Masalan, “Aqliy hujum”
metodi orqali o‘quvchilardan erkin tarzda turli takliflar olinadi, ularning har bir
2
Shavkat Akbarovich Amonov. Pedagogik innovatsiyalar va interfaol o‘qitish usullari. —
Toshkent: Fan va Texnologiya, 2018. — 310 b.

fikri qadrlanadi. “Klaster” orqali biror mavzu atrofida asosiy tushunchalar
tizimlashtiriladi. “Insert” orqali o‘quvchilar o‘qigan matn yuzasidan o‘z fikr-
mulohazalarini yozadilar, “B-B-B” (Bilaman – Bilmoqchiman – Bilib oldim)
jadvali orqali esa bilimlar strukturasi nazorat qilinadi. Bularning barchasi
interfaol metodlar doirasida qo‘llaniladigan samarali usullardir.
Interfaol metodlarning ta’limdagi ahamiyatini bir nechta asosiy yo‘nalishda
ko‘rish mumkin. Birinchidan, ular o‘quvchini o‘rganishga faol jalb etadi. Ya’ni
o‘quvchi ma’lumotni faqat tinglovchi emas, uni o‘rganib, tahlil qilib, qayta
ishlab, boshqalarga yetkazuvchi bo‘ladi. Ikkinchidan, o‘quvchilar o‘z fikrlarini
erkin ifoda qilishga, tanqidiy yondashishga, dalil keltirishga o‘rganadilar. Bu
esa ularning ijtimoiy kompetensiyalarini shakllantiradi.
Uchinchidan, interfaol metodlar o‘quvchilarning muloqot madaniyatini
rivojlantiradi. Ular juftlikda, kichik guruhlarda ishlashni, boshqalarni tinglashni,
hurmat qilishni, murosaga kelishni, umumiy xulosaga kelishni o‘rganadilar.
To‘rtinchidan, dars mazmuni o‘quvchi hayoti bilan bog‘lanadi, ya’ni
o‘rganilayotgan mavzu haqiqiy hayotiy misollar bilan mustahkamlanadi. Bu esa
o‘quvchilarni o‘qishga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi. Shuningdek, interfaol
metodlar o‘qituvchining o‘z faoliyatini qayta ko‘rib chiqishga, darsni puxta
rejalashtirishga, o‘quvchilarning individual imkoniyatlarini inobatga olishga
undaydi. O‘qituvchi bu metodlarni qo‘llash orqali darsni standart shakldan
chiqarib, uni ijodiy va qiziqarli tusga keltiradi. Bu esa o‘z navbatida
o‘quvchilarning darsga bo‘lgan munosabatini ijobiy tomonga o‘zgartiradi. 3
Pedagogik-psixologik nuqtai nazardan qaraganda ham interfaol metodlar
shaxsni rivojlantiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Har bir o‘quvchining
individual qobiliyati, dunyoqarashi, bilimga bo‘lgan ehtiyoji har xil bo‘lgani
bois, interfaol metodlar ularning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olib ishlash
3
Shukhrat Abduhamidovich Abduhamidov. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti. —
Toshkent: O‘zbekiston, 2017. — 256 b.

imkonini beradi. Bu metodlar orqali o‘quvchilar o‘zlariga ishonch hosil qiladi,
darsda faollik ko‘rsatadi, o‘z bilimlarini baholay oladi.
Prezident Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Yangi O‘zbekiston maktab
ostonasidan boshlanadi. Zamonaviy bilim va ko‘nikmalarga ega yoshlarni
tarbiyalash — bizning eng ustuvor vazifamizdir” 4
. Bu fikr ta’lim tizimiga
yangicha, innovatsion yondashuv zarurligini ko‘rsatadi. Aynan interfaol
metodlar orqali biz yoshlarni mustaqil qaror qabul qilishga, ijodiy fikrlashga va
faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirishga tayyorlaymiz.
Interfaol metodlarning mohiyati — ta’lim jarayonining markaziga o‘quvchini
qo‘yishda, uni bilim oluvchi emas, uni ishlab chiqaruvchi subyektga
aylantirishdadir. Bu metodlarning ta’limdagi ahamiyati esa o‘quvchilarni faol,
izlanishga moyil, mustaqil fikrlovchi, ijtimoiy jihatdan yetuk shaxs sifatida
shakllantirishga xizmat qilishi bilan belgilanadi. Shu bois zamonaviy ta’limda
interfaol metodlarga bo‘lgan ehtiyoj kundan-kunga ortmoqda. Ularni to‘g‘ri
tanlash va samarali qo‘llash o‘qituvchining mahoratiga, pedagogik
yondashuviga va ijodiy izlanishiga bog‘liq.
1.2. Interfaol metodlarning turlari va ularning tavsifi
Zamonaviy ta’limda interfaol metodlardan foydalanish nafaqat pedagogik
mahoratning ko‘rsatkichi, balki dars sifatini oshirishning ham muhim omilidir.
Interfaol metodlar dars jarayonini qiziqarli, jonli, o‘quvchilar uchun samarali va
esda qolarli holatga keltiradi. Ularning turlari juda ko‘p bo‘lib, har biri o‘ziga
xos maqsad, shakl va uslubga ega. Har bir interfaol metod turli mavzular, yosh
toifalari va o‘quv maqsadlariga mos ravishda tanlanadi.
Interfaol metodlarni shartli ravishda quyidagi asosiy turlarga ajratish
mumkin: muloqotga asoslangan metodlar, muammoli vaziyatlar orqali o‘rgatish
metodlari, guruhli ish metodlari, taqdimotga asoslangan metodlar, tahliliy va
baholash metodlari, shuningdek, o‘yinli va kreativ metodlar.
4
Manba: Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi”.
Prezident.uz, 23.08.2021. https://president.uz/uz/lists/view/4654

1. “Aqliy hujum” (Brainstorming) metodi
“Aqliy hujum” interfaol metodlar orasida eng samaralilaridan biridir. Ushbu
metodning asosiy maqsadi — muayyan mavzu yoki muammo yuzasidan imkon
qadar ko‘proq g‘oyalarni yig‘ishdir. O‘quvchilarning fikrlash darajasi va ijodiy
salohiyatini oshirishda bu metod juda katta ahamiyatga ega. Dars jarayonida
muammo yoki mavzu e’lon qilinadi, so‘ngra o‘quvchilar navbatma-navbat o‘z
fikrlarini erkin tarzda bayon qiladilar.
Bu metodning eng muhim jihati — hech qanday tanqidga yo‘l qo‘yilmasligi.
O‘qituvchi har qanday fikrni ijobiy qabul qilishi, uni yozib borishi va
baholamasligi kerak. Aynan shu sababli o‘quvchilar o‘z fikrlarini dadil ayta
boshlaydilar, hattoki noan’anaviy, g‘ayrioddiy fikrlar ham bildiriladi. Aqliy
hujum nafaqat bilimlarni mustahkamlash, balki yangicha yondashuvlarni
shakllantirish uchun ham qo‘llaniladi.
Aqliy hujum metodi o‘quvchilarni tezkor fikrlashga, og‘zaki nutqni
rivojlantirishga, jamoaviy fikr almashishga o‘rgatadi. Shu bilan birga,
o‘quvchilar o‘z fikrlarini asoslab berish, ularni boshqalarning fikrlari bilan
solishtirish, umumlashtirish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Yakunda esa barcha
bildirilgan fikrlar saralanib, eng maqbullari tanlab olinadi va darsning asosiy
xulosasi shakllantiriladi. Ushbu metod ayniqsa adabiyot, tarix, huquqshunoslik,
hayotiy muammolar bo‘yicha darslarda juda samarali hisoblanadi. Aqliy hujum
orqali mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv va yangicha qarashlar rivojlanadi. Bu
metod o‘quvchilarni bilim egallovchi emas, balki bilim yaratuvchiga
aylantiradi. O‘qituvchidan esa muammoni to‘g‘ri tanlash, vaqtni boshqarish va
muvofiqlikni ta’minlash talab qilinadi.
“Insert” (belgilash) metodi
“INSERT” (Interactive Noting System for Effective Reading and Thinking)
— bu o‘quvchilarning matn bilan ishlash, tahlil qilish, mantiqiy fikrlash va
tanqidiy yondashuvini rivojlantiradigan samarali interfaol metodlardan biridir.
Uning asosiy mohiyati — matnni o‘qish jarayonida o‘quvchining faol

ishtirokini ta’minlash, o‘qiganini tahlil qilish, o‘z fikrini bildirishga
o‘rgatishdir. Bu metod “men o‘ylayman”, “men bilaman”, “men bilishni
istayman” kabi ichki fikrlarni aniqlashtiradi.
INSERT metodida o‘quvchilarga maxsus belgilar tizimi taklif etiladi.
Masalan:
“ ” — men bu faktni bilaman,✔
“+” — bu men uchun yangilik,
“–” — bunga ishonmayman / qarshiman,
“?” — bu meni qiziqtirdi, qo‘shimcha ma’lumot kerak.
O‘qituvchi avval belgilarni tushuntiradi va so‘ngra o‘quvchilarga matn
tarqatadi. Har bir o‘quvchi matnni mustaqil o‘qib chiqadi va tegishli belgilarni
qo‘yib boradi. Keyin esa bu belgilar asosida fikr almashiladi, bahs-munozara
o‘tkaziladi. Har bir o‘quvchi nima sababdan bu belgini qo‘yganini asoslab
beradi. Bu orqali o‘qituvchi nafaqat o‘quvchining mavzu bo‘yicha bilimi, balki
uning tafakkur darajasini ham kuzatadi.
Ushbu metod ayniqsa matnga asoslangan darslarda — tarix, adabiyot,
biologiya, geografiya kabi fanlarda samarali bo‘lib, o‘quvchining diqqatini
oshiradi. O‘quvchi matnni shunchaki o‘qib chiqmaydi, balki o‘qiganini
anglaydi, tahlil qiladi, baholaydi. Shu sababli ham INSERT metodi tanqidiy
fikrlashni shakllantirish vositasi hisoblanadi.Bundan tashqari, metod
o‘quvchilarning mustaqil o‘rganish ko‘nikmasini rivojlantiradi. Ular o‘qigan
matn asosida xulosalar chiqaradi, savollar beradi va javob izlaydi. Bu esa
o‘quvchini faollikka undaydi. O‘qituvchi esa o‘z faoliyatini nazoratchi emas,
yo‘naltiruvchi sifatida olib boradi. INSERT metodi bugungi kunda zamonaviy
ta’lim talablari bilan uyg‘un bo‘lgan, universal metodlardan biridir.
3. “Klaster” metodi
Klaster metodi — bu o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini faollashtiruvchi,
asosiy g‘oyani tahlil qilish, tartiblash va bir butun tizimga keltirishga xizmat
qiluvchi interfaol usullardan biridir. “Klaster” so‘zining ma’nosi “tugun”,

“bo‘lak”, “markaz atrofida to‘plangan fikrlar guruhi” degan ma’nolarni
anglatadi. Bu metod orqali o‘quvchilar o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha asosiy
tushuncha yoki fikrni aniqlab, shu atrofida bog‘liq bo‘lgan fikrlarni vizual
tarzda chizmalar orqali ifodalaydi.
Klaster metodi darsning kirish, yangi mavzuni tushuntirish yoki
mustahkamlash bosqichlarida qo‘llanilishi mumkin. Dastlab, o‘qituvchi taxtaga
yoki doskaga asosiy tushunchani — masalan, “Energiya” yoki “Mehnat
tarbiyasi” kabi kalit so‘zni yozadi va uni doira ichiga oladi. So‘ngra
o‘quvchilardan shu tushuncha bilan bog‘liq bo‘lgan fikr yoki tushunchalarni
aytishni so‘raydi. Har bir yangi fikr asosiy doira atrofida joylashtiriladi va
chiziqlar bilan bog‘lanadi. Natijada, mavzuning tarmoqli xaritasi hosil bo‘ladi.
Bu metodning afzalligi shundaki, u o‘quvchilarda analitik va mantiqiy
fikrlashni rivojlantiradi. O‘quvchilar o‘zlari ilgari bilgan ma’lumotlarni
faollashtiradi, yangilarini esa ularga bog‘lab o‘zlashtiradi. Shu bilan birga, bu
usul orqali mavzuga nisbatan chuqurroq tushuncha shakllanadi. O‘quvchi har
bir fikrning markaziy tushuncha bilan qanday bog‘langanligini tahlil qiladi va
fikrlar orasidagi sabab-oqibat munosabatini aniqlashga harakat qiladi.
Klaster metodi kichik guruhlar bilan ishlashda ham juda foydalidir. Har bir
guruh bir xil yoki turli mavzular asosida klaster tuzadi va o‘z ishini sinfda
taqdim etadi. Bu jarayonda o‘quvchilar hamkorlikda ishlash, fikr almashish,
boshqa guruhlarning g‘oyalarini solishtirish va umumlashtirish ko‘nikmalariga
ega bo‘ladilar. Shuningdek, bu metod o‘qituvchiga o‘quvchilarning mavzuni
qanday tushunganini tez va aniq baholash imkonini beradi. Klaster metodi
nafaqat fanlarga oid bilimlarni, balki ijodiy fikrlash, muammoni hal qilish va
o‘z nuqtayi nazarini ifodalash ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Shu sababli u
bugungi kunda keng qo‘llanilib, zamonaviy ta’limning ajralmas bo‘lagiga
aylanmoqda.
4. “B–B–B” metodi

“B–B–B” (Bilaman – Bilmoqchiman – Bildim) metodi – o‘quvchilarning
mavjud bilimlarini faollashtirish, o‘quv jarayonidagi ehtiyoj va qiziqishlarini
aniqlash hamda o‘rganilgan bilimlarni tahlil qilishga xizmat qiladigan samarali
interfaol metodlardan biridir. Ushbu metod darsni rejalashtirishda ham, uni
tahlil qilishda ham o‘ta muhim vosita bo‘lib, o‘quvchini faol subyektga
aylantiradi.Metod uch bosqich asosida quriladi: birinchi bosqichda o‘quvchi
o‘zining mavzu bo‘yicha nimalarni bilishini aniqlaydi va bu haqda fikr yuritadi.
Ikkinchi bosqichda esa o‘quvchi mavzu asosida nimalarni bilmoqchi ekanini
yozadi, ya’ni u o‘zining bilimga bo‘lgan ehtiyojini belgilaydi. Bu esa
o‘quvchini dars davomida faol bo‘lishga undaydi. So‘nggi bosqich — “Bildim”
bosqichida esa, o‘quvchi o‘zlashtirilgan yangi bilimlarni aks ettiradi va
mavzuga nisbatan tahliliy yondashuvni amalga oshiradi.
Ushbu metod o‘quvchilarni faqat bilimlarni yodlash emas, balki ularni
anglash, shaxsiy tajriba bilan bog‘lash, so‘rov berish va tahlil qilishga o‘rgatadi.
Dars boshida “Bilaman” degan ustun orqali mavjud bilimlar faollashadi va
o‘quvchi o‘z bilimlarini tan oladi. “Bilmoqchiman” ustuni esa uning ichki
motivatsiyasini uyg‘otadi — aynan nimalar qiziqtirayotganini anglaydi va shu
asosda savol tug‘iladi. Bu esa o‘z navbatida mustaqil izlanishga turtki bo‘ladi.
Dars yakunida esa “Bildim” ustuni to‘ldiriladi va o‘quvchi egallagan yangi
bilimlarni tahlil qiladi.
Metodni amaliyotda qo‘llash uchun o‘qituvchi sinfda uch ustunli jadval
tarqatadi yoki doskaga chizadi. O‘quvchilar har bir ustunga o‘z fikrlarini yozib
boradilar. Dars davomida ular o‘z yozuvlarini to‘ldiradilar va taqqoslaydilar. Bu
jarayon o‘quvchilarning o‘z bilimlarini kuzatish, baholash va o‘zgarishlarni
sezishiga yordam beradi.
Metodning yana bir muhim jihati — individual yondashuvga imkon
berishidir. Har bir o‘quvchi o‘z bilim darajasi, qiziqishi va izlanishiga ko‘ra
jadvalni to‘ldiradi. Bu esa o‘qituvchiga har bir o‘quvchi ustida alohida ishlash,
ularning ehtiyojlarini aniqlash imkonini beradi. “B–B–B” metodi zamonaviy

ta’limda chuqur o‘rganishni, tanqidiy fikrlashni, motivatsiyani oshirishni va
o‘quvchini faol ishtirokchi sifatida jalb etishni ta’minlaydi. Bu metod
o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi uchun ham qulay bo‘lib, natijaga yo‘naltirilgan
o‘qitishning samarali vositasidir.
“Aqliy hujum” metodi
“Aqliy hujum” (inglizcha "brainstorming") — o‘quvchilarning erkin
fikrlashini, ijodiy yondashuvini va muammoli vaziyatlarga yechim topish
qobiliyatini rivojlantiruvchi mashhur interfaol metodlardan biridir. Bu metod
biror mavzu yoki muammoni o‘rganishda o‘quvchilarning fikrlarini ochiq va
cheklanmagan shaklda bildirishlariga imkon yaratadi. Metodning asosiy g‘oyasi
— har qanday, hattoki g‘ayrioddiy fikrni ham rad qilmasdan, ularni yig‘ib,
keyinchalik tahlil qilish va eng maqbul yechimni topishga xizmat qilishdir.
“Aqliy hujum” metodining asoschisi amerikalik olim Aleks Osborn bo‘lib, u
bu uslubni dastlab reklama sanoatida samarali fikrlar olish maqsadida ishlab
chiqqan. Bugungi kunga kelib, bu metod nafaqat tijorat, balki ta’lim tizimida
ham keng qo‘llanilmoqda. Ta’limda uni qo‘llash orqali o‘quvchilarning
mavzuga bo‘lgan qiziqishi ortadi, erkin fikr bildirish imkoniyati yuzaga keladi
va darsda ishtirok etmaydigan o‘quvchilar ham faol bo‘ladi. 5
Metodni darsda qo‘llash jarayoni quyidagicha kechadi: avvalo, muammo
yoki savol aniqlanadi. Keyin guruh a’zolari navbat bilan yoki erkin tartibda o‘z
fikr-mulohazalarini bildiradilar. Bu bosqichda hech qanday fikr tanqid
qilinmaydi yoki rad etilmaydi. Aksincha, barcha fikrlar yozib olinadi. Fikrlar
soni qancha ko‘p bo‘lsa, yechimlar topish ehtimoli shuncha yuqori bo‘ladi.
Keyingi bosqichda bildirilgan fikrlar tahlil qilinadi, guruhda muhokama
qilinadi va eng maqbul, mantiqiy, amaliy jihatdan asoslanganlari tanlab olinadi.
Bu esa o‘quvchilarda tahliliy fikrlash, tanqidiy yondashuv, argumentatsiya
5
Alisher Ergashevich Ergashev. Ta’lim va tarbiya nazariyasi. — Toshkent: Universitet
nashriyoti, 2020. — 324 b.

ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shuningdek, bu metod orqali o‘quvchilar bir-
birini tinglash, fikr almashish va bahs yuritishni o‘rganadilar.
Metodning afzalligi shundaki, u nafaqat bilim olish, balki shaxsiy
rivojlanishga ham xizmat qiladi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifoda etishga,
ijodiy g‘oya yaratishga, guruhda ishlashga va boshqa fikrlarni hurmat qilishga
o‘rganadilar. Ayniqsa, zamonaviy pedagogik yondashuvda o‘quvchining
individual fikriga e’tibor qaratilishi zarurligi hisobga olinsa, “Aqliy hujum”
uslubi ayni muddaodir. Ushbu metodni amaliyotda qo‘llash uchun o‘qituvchi
o‘quvchilarga dars mavzusi bilan bog‘liq savol yoki muammoni taklif etadi.
Keyin esa doskada yoki flipechtda barcha fikrlar yoziladi. Dars so‘ngida
ularning tahlili o‘tkazilib, umumiy xulosaga kelinadi. Bu jarayon o‘quvchilar
uchun nafaqat bilim manbai, balki zavqli faoliyat hamdir.
“B-B-B” metodi
“B-B-B” metodi (Bilaman – Bilmoqchiman – Bildim) interfaol o‘qitish
metodlaridan biri bo‘lib, o‘quvchilarning o‘quv jarayoniga faol jalb qilinishini,
ularning oldingi bilimlarini faollashtirishni va yangi ma’lumotlarni anglab
yetish darajasini nazorat qilishni ta’minlaydi. Bu metod shaxsga yo‘naltirilgan
ta’lim tamoyillariga asoslanadi va o‘quvchilarni o‘rganishga qiziqtirish,
faollashtirish hamda refleksiya (o‘z-o‘zini tahlil qilish) jarayonini yo‘lga
qo‘yish imkonini beradi.
Ushbu metod uchta bosqichdan iborat:
Bilaman – mavzuga oid o‘quvchining ilgari olgan bilimlarini aniqlash
bosqichi. Bu yerda o‘quvchilar o‘zlarining mavjud bilimlari asosida “nima
bilaman?” degan savolga javob beradilar. Bu bosqich o‘qituvchiga
o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini aniqlashda yordam beradi.
Bilmoqchiman – o‘quvchilarning qiziqishlari va ehtiyojlarini aniqlash
bosqichi. Bu bosqichda “nima bilmoqchiman?” savoli asosida o‘quvchilar
o‘zlarini qiziqtirgan jihatlar haqida fikr bildiradilar. Bu esa o‘qituvchiga darsni

shunday tashkil etishga yordam beradiki, u o‘quvchilarning ehtiyojlariga mos
keladi.
Bildim – dars oxirida o‘quvchilar o‘zlari uchun yangi bo‘lgan ma’lumotlarni
aniqlaydilar va “nima bildim?” savoliga javob beradilar. Bu bosqichda
bilimlarning qay darajada o‘zlashtirilgani aniqlanadi va ta’lim natijalari tahlil
qilinadi.
“B-B-B” metodining eng muhim afzalliklaridan biri — u o‘quvchini passiv
eshituvchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. Har bir bosqichda o‘quvchining
shaxsiy fikri, bilimlari va tajribasi inobatga olinadi. Bu esa o‘quvchini dars
davomida mas’uliyat bilan ishtirok etishga undaydi.
Mazkur metod turli fan darslarida muvaffaqiyatli qo‘llanilishi mumkin.
Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun juda qulay, chunki bu metod
orqali ular o‘z bilimlarini muntazam baholab borish, yangi bilimlarni ajratib
olish va o‘z ustida ishlashga odatlanadilar.
Masalan, “Tabiatdagi fasllar” mavzusida dars o‘tkazilsa, o‘quvchilar avval
fasllar haqida nima bilishlarini yozadilar. Keyin ular ushbu mavzu doirasida
yana nimalarni bilishni istashlarini bayon qiladilar. Dars so‘ngida esa ular
o‘zlashtirgan yangi bilimlarni yozib, o‘z-o‘zlarini tahlil qiladilar.
“B-B-B” metodi orqali o‘qituvchi o‘quvchilarning o‘z fikrlarini
shakllantirish, ifoda qilish, tanqidiy va tahliliy fikrlash ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Shu bilan birga, metod dars jarayonining samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi, chunki o‘quvchilarning bilim olish istagi ortadi. “B-B-
B” metodi zamonaviy ta’limda pedagogik interfaollikni kuchaytiruvchi,
o‘quvchini darsning markaziga qo‘yuvchi, mustaqil o‘rganish va tahlil qilishga
o‘rgatuvchi juda foydali vositadir. Uni muntazam qo‘llash orqali o‘quvchilar
bilimni faqat olmasdan, uni tahlil qilish va takomillashtirishga ham
o‘rganadilar. 6
6
Odil Karimovich Karimov. Zamonaviy pedagogika. — Toshkent: Ma’naviyat, 2016. — 298
b.

1.3. O‘quv jarayonida interfaol metodlardan foydalanishning pedagogik-
psixologik asoslari
Zamonaviy ta’lim tizimida interfaol metodlardan foydalanish o‘quv
jarayonini yanada samarali, qiziqarli va mazmunli qilishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning faolligini oshirish, mustaqil
fikrlashni rivojlantirish, shuningdek, ularni har tomonlama rivojlantirish
pedagogik va psixologik asoslarga tayangan holda amalga oshirilishi zarur.
Shuning uchun interfaol metodlar pedagogika va psixologiya fanlari doirasida
chuqur o‘rganilgan va doimiy takomillashib bormoqda.
Pedagogik nuqtai nazardan qaraganda, interfaol metodlar ta’lim jarayonini
o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi hamkorlikka asoslangan faol muloqot
shakliga aylantiradi. Bu metodlar orqali o‘qituvchi o‘z o‘quvchilarini passiv
qabul qiluvchilardan faol ishtirokchilarga aylantiradi. Shu bilan birga, interfaol
metodlar o‘quvchilarni o‘z bilimlarini mustaqil ravishda izlash, tahlil qilish va
baholashga o‘rgatadi, ularning ijodiy fikrlash va tanqidiy fikr bildirish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Pedagogik prinsiplar, xususan, faollik, shaxsga
yo‘naltirilganlik va har tomonlama rivojlanish printsiplari interfaol
metodlarning asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Psixologik asoslar esa interfaol metodlarning samaradorligini ta’minlovchi
eng muhim omillardandir. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning yosh psixologik
xususiyatlari, aqliy va hissiy rivojlanish darajasi hisobga olinishi lozim.
Interfaol metodlar o‘quvchilarning e’tiborini jalb qilish, motivatsiyasini
oshirish, ularning bilimga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otish imkonini beradi.
Shuningdek, o‘quvchilar o‘rtasidagi ijtimoiy muloqot va hamkorlik muhitini
yaratish orqali ular o‘zaro ishonch, hurmat va yordamga asoslangan
munosabatlarni shakllantiradilar. Bularning barchasi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini
boshqarish va o‘z bilimlarini baholash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat
qiladi.

Interfaol metodlar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va muammoni hal qilish
qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bu jarayonda o‘quvchilar nafaqat ma’lumotlarni
yodlaydi, balki o‘z bilimlarini turli sharoitlarda qo‘llashni o‘rganadi. Shu
sababli, interfaol metodlar ta’lim jarayonining yanada chuqur va samarali
bo‘lishiga olib keladi. Pedagogik-psixologik asoslarda bu metodlar
o‘quvchilarning qobiliyatlariga moslashtirilgan, ular uchun qiziqarli va
maqsadga muvofiq bo‘lishi zarur.
Bundan tashqari, interfaol metodlar o‘quvchilarning ijtimoiy ko‘nikmalarini
rivojlantirishga katta hissa qo‘shadi. Masalan, guruhda ishlash, birgalikda fikr
almashish, jamoaviy qaror qabul qilish kabi jarayonlar o‘quvchilarda
hamkorlik, kommunikatsiya va mas’uliyat hissini kuchaytiradi. Bu esa nafaqat
ta’lim jarayonining, balki kelajakdagi ijtimoiy hayotning asosiy
ko‘nikmalaridan biri hisoblanadi.
Pedagogik-psixologik asoslarda interfaol metodlardan foydalanishda
o‘qituvchining roli katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi bilim beruvchidan ko‘ra,
yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi, motivator va qo‘llab-quvvatlovchi sifatida faoliyat
yuritadi. U o‘quvchilarni o‘z fikrlarini bildirishga, yangi bilimlarni izlashga va
amaliyotga tatbiq etishga rag‘batlantiradi. Shuningdek, o‘qituvchi har bir
o‘quvchining individual xususiyatlarini hisobga olib, ta’lim jarayonini shaxsga
yo‘naltirilgan tarzda tashkil etadi. 7
O‘quvchilarning turli yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda,
interfaol metodlarning shakllanishi va qo‘llanilishi ta’lim jarayonining sifatini
sezilarli darajada oshiradi. Yosh bolalar uchun vizual va amaliy faoliyatga
asoslangan interfaol metodlar samaraliroq bo‘lsa, kattaroq o‘quvchilar uchun
tahliliy va muammoli metodlar ko‘proq mos keladi. Shu sababli, o‘qituvchi har
bir sinf va o‘quvchining ehtiyojlarini hisobga olib metodlarni tanlaydi.
7
Komil Rustamovich Rustamov. Pedagogik texnologiyalar. — Toshkent: Universitet
nashriyoti, 2020. — 305 b.

Interfaol metodlar yordamida o‘quvchilarning o‘z bilimlarini mustahkamlash,
yangi ma’lumotlarni o‘zlashtirish jarayoni osonlashadi va ularning o‘qishga
bo‘lgan qiziqishi ortadi. Bu metodlar nafaqat nazariy bilimlarni, balki amaliy
ko‘nikmalarni ham shakllantiradi. Masalan, muammoli vaziyatlarni hal qilish,
muloqot qilish, jamoaviy ishlash kabi ko‘nikmalar hayotda ham qo‘l
keladi.Shuningdek, interfaol metodlar o‘quvchilarda o‘z fikrini ifodalash,
boshqalar fikrini tinglash va muhokama qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bu
esa o‘z navbatida ular orasida sog‘lom raqobat va ijodiy fikrlash muhitini
yaratadi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning ijobiy psixologik holatini saqlashga
yordam beradi.
Ta’lim psixologiyasida o‘rganish jarayonining samaradorligi o‘quvchining
qiziqishi va motivatsiyasiga bevosita bog‘liq. Interfaol metodlar o‘quvchilarda
o‘rganishga bo‘lgan ichki motivatsiyani kuchaytiradi, ular o‘z bilimlariga
nisbatan mas’uliyatni oshiradi. Bu esa uzoq muddatli va chuqur o‘rganishga
olib keladi.
Pedagogik-psixologik nuqtai nazardan interfaol metodlarni qo‘llashda
o‘qituvchilar professional tayyorgarligi muhim ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchi
metodlarni to‘g‘ri tanlash, ularni o‘quvchilar yoshiga va mavzuning
murakkabligiga qarab moslashtirish qobiliyatiga ega bo‘lishi zarur. Shu bilan
birga, ta’lim jarayonida o‘quvchilarning individual ehtiyojlarini aniqlab, ularni
hisobga olish ham talab etiladi.
Interfaol metodlar pedagogik-psixologik yondashuvlarni uyg‘unlashtirgan
holda, ta’lim jarayonini shaxsga yo‘naltirilgan, qiziqarli va samarali qiladi. Ular
o‘quvchilarning qobiliyatlari va ehtiyojlariga mos keladigan ta’lim muhitini
yaratadi, shu bilan birga, o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida ochiq muloqotni
ta’minlaydi.Interfaol metodlar pedagogik va psixologik asoslarda tashkil etilgan
ta’lim jarayonida o‘quvchilarning bilim olishdagi faolligini oshiradi, ularning
tanqidiy va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shuningdek, bu
metodlar o‘quvchilarda mustaqillik, mas’uliyat va ijtimoiy ko‘nikmalarni

shakllantirishga yordam beradi. Shu sababli, zamonaviy ta’lim muassasalarida
interfaol metodlarning pedagogik-psixologik asoslarini chuqur tushunish va
amaliyotga joriy etish muhim vazifa hisoblanadi.
II BOB. INTERFAOL METODLAR ORQALI SAMARALI TA’LIMNI
TASHKIL ETISH AMALIYOTI
2.1. Ta’limda samaradorlikni oshirishda interfaol metodlarning o‘rni
Zamonaviy ta’lim jarayonining asosiy maqsadlaridan biri —
o‘quvchilarning bilim olish samaradorligini oshirishdir. Samarali ta’lim nafaqat
o‘quvchilarning nazariy bilimlarini oshirish, balki ularni amaliy ko‘nikmalar
bilan ta’minlash, ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishni ham
nazarda tutadi. Shu nuqtai nazardan, interfaol metodlarning ta’lim jarayonida
keng qo‘llanilishi ta’limning samaradorligini oshirishda muhim omil
hisoblanadi.
Interfaol metodlar o‘quvchilarni faollashtirishga qaratilgan bo‘lib, ular
o‘quv jarayonini passiv eshitishdan faol ishtirokga aylantiradi. Bu esa
o‘quvchilarning o‘z bilimlarini mustaqil ravishda izlash, muhokama qilish,
tahlil qilish va amaliyotga tatbiq etish imkonini beradi. Shu tarzda, o‘quvchilar
ta’lim jarayonida faqat ma’lumotlarni qabul qiluvchi emas, balki bilimlarni
yaratishda faol qatnashuvchi shaxsga aylanadi. Bu holat ta’lim samaradorligini
sezilarli darajada oshiradi.
Ta’limda samaradorlikni oshirishda interfaol metodlarning o‘rni bir necha
jihatdan ko‘rib chiqiladi. Birinchidan, interfaol metodlar o‘quvchilarning
diqqatini jamlash va bilimlarga qiziqishini oshirishga yordam beradi. Darslar
interaktiv shaklda o‘tganida o‘quvchilar faol fikr yuritadi, savol-javoblarda
ishtirok etadi, o‘z fikrlarini erkin ifodalaydi. Bu esa ularning ta’limga bo‘lgan
motivatsiyasini kuchaytiradi.
Ikkinchidan, interfaol metodlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini
rivojlantiradi. O‘quvchilar o‘zlarining fikrlarini asoslash, tahlil qilish, yangi
bilimlarni o‘zlashtirish uchun muammolarni hal qilishga yo‘naltiriladi. Bu

jarayonda ular nafaqat o‘qituvchi tomonidan berilgan ma’lumotlarni
yodlashadi, balki ularni chuqurroq anglab, amaliyotda qo‘llashni o‘rganadilar.
Natijada, o‘quvchilarning o‘rganish sifati va ta’lim samaradorligi oshadi.
Uchinchidan, interfaol metodlar o‘quvchilar o‘rtasida ijtimoiy aloqalarni
kuchaytiradi. Guruhda ishlash, muhokama qilish, hamfikrlar bilan fikr
almashish ta’lim jarayonining asosiy qismi hisoblanadi. Bu esa o‘quvchilarda
jamoaviy ish ko‘nikmalarini shakllantiradi, o‘zaro hurmat va ishonchni
mustahkamlaydi. Ijtimoiy ko‘nikmalarning rivojlanishi ta’lim samaradorligiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
To‘rtinchidan, interfaol metodlar yordamida ta’lim jarayoni
individuallashtiriladi. O‘qituvchi har bir o‘quvchining qobiliyatlari, ehtiyojlari
va psixologik xususiyatlarini hisobga olib, ta’limni shaxsga moslashtiradi. Bu
esa har bir o‘quvchining o‘z qobiliyatini to‘liq namoyon qilishiga imkon beradi
va ularning o‘rganish samaradorligini oshiradi.
Interfaol metodlarning yana bir muhim jihati — ular o‘quvchilarning ijodiy
fikrlash va yangi g‘oyalarni ishlab chiqish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Masalan, muammoli vaziyatlarni muhokama qilish, loyiha ishlari, rolli o‘yinlar
orqali o‘quvchilar turli fikrlar va qarashlarni o‘rganadi, tanqidiy fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bu esa ularning bilimlarini hayotiy vaziyatlarga
tatbiq etishda samaradorlikni oshiradi.Shuningdek, interfaol metodlar
o‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholash va o‘z ustida ishlash ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar o‘z bilimlari va qobiliyatlarini
baholab boradi, zaif tomonlarini aniqlaydi va ularni yaxshilash uchun harakat
qiladi. Bu esa ta’lim samaradorligini yanada oshiradi.Ta’limda interfaol
metodlardan samarali foydalanish uchun o‘qituvchilarning malakasi va
professional tayyorgarligi muhim omildir. O‘qituvchi interfaol metodlarni
to‘g‘ri tanlash, ularni darsning maqsad va mazmuniga moslashtirish
qobiliyatiga ega bo‘lishi zarur. Shu bilan birga, o‘qituvchi ta’lim jarayonini

doimiy ravishda baholab, interfaol metodlarning ta’sirini o‘lchashi, kerak
bo‘lsa, ularni takomillashtirishi lozim. 8
O‘z navbatida, o‘quv muhitining ta’lim samaradorligiga ta’siri ham katta.
Interfaol metodlar qo‘llaniladigan darslarda zamonaviy texnologiyalar,
multimediya vositalari va turli didaktik materiallar keng foydalaniladi. Bu
o‘quvchilarning diqqatini jamlash, mavzuni yaxshiroq anglash va amaliyotga
tatbiq etishda yordam beradi. Shuningdek, o‘quv muhitining qulayligi, ochiqligi
va do‘stona muhit ta’lim samaradorligini oshiradi.
Interfaol metodlar yordamida ta’limda samaradorlikni oshirishda
o‘quvchilarni faol ishtirokga jalb qilish muhim o‘rin tutadi. Faol ishtirok
natijasida o‘quvchilar bilimlarni yanada mustahkam o‘zlashtiradi, mavzularni
chuqurroq anglaydi va amaliy ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Shu sababli,
interfaol metodlardan foydalanish ta’lim jarayonining samaradorligini sezilarli
darajada oshirishga imkon beradi. ta’limda interfaol metodlarning o‘rni
beqiyosdir. Ular o‘quvchilarning bilim olish faolligini oshiradi, mustaqil
fikrlash, ijodiy yondashuv va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shu bilan
birga, interfaol metodlar o‘qituvchilar uchun ta’lim jarayonini samarali tashkil
etish va boshqarishda qulay vosita hisoblanadi. Zamonaviy ta’lim
muassasalarida interfaol metodlarni keng joriy etish orqali ta’lim sifatini va
samaradorligini yanada oshirish mumkin.
2.2. Interfaol metodlarni amaliy darslarda qo‘llash usullari (klaster, B-
B-B, aqlli hujum va boshqalar misolida)
Zamonaviy ta’lim jarayonida interfaol metodlarning o‘rni tobora oshib
bormoqda. Ular nafaqat nazariy bilimlarni mustahkamlash, balki
o‘quvchilarning faolligini oshirish, mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvni
rivojlantirish uchun samarali vosita hisoblanadi. Ayniqsa, amaliy darslarda
interfaol metodlardan foydalanish o‘quvchilarning o‘z bilimlarini real hayotiy
8
Nemat Mamatqulovich To‘raqulov. O‘quvchilarning faoliyatini tashkil etish. — Toshkent:
Universitet nashriyoti, 2020. — 320 b.

vaziyatlarga tatbiq etish imkonini yaratadi. Ushbu bo‘limda interfaol
metodlarning ba’zi mashhur turlarini — klaster, B-B-B, aqlli hujum va
boshqalarni amaliy darslarda qo‘llash usullariga to‘xtalib o‘tamiz.
Klaster metodi — bu vizual tashkil etish usuli bo‘lib, u o‘quvchilarga
ma’lumotlarni guruhlash va ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash imkonini
beradi. Dars davomida o‘qituvchi asosiy mavzuni yoki tushunchani doskaga
yozadi, so‘ngra o‘quvchilar ushbu mavzuga oid asosiy tushunchalar, fikrlar va
atamalarni yozib chiqadi va ularni klasterlar shaklida tartiblaydi. Masalan, tarix
darsida “Mustaqillik harakati” mavzusi atrofida klaster tuzish mumkin.
O‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifoda etib, mavzuga oid asosiy tushunchalarni
vizual ko‘rinishda ko‘rishadi. Bu metod o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini
rivojlantiradi, mavzuni yaxshiroq anglash va eslab qolishga yordam beradi.
Amaliy darslarda klaster metodini qo‘llash uchun o‘qituvchi dars oldidan
mavzuni chuqur o‘rganib chiqishi va asosiy tushunchalarni aniqlashi kerak.
Dars jarayonida o‘quvchilarni kichik guruhlarga bo‘lib, klaster tuzishni tashkil
etish mumkin. Har bir guruh o‘z klasterini taqdim etadi va umumiy
muhokamada qatnashadi. Bu usul o‘quvchilarning o‘zaro hamkorligini
kuchaytiradi va bilimlarni mustahkamlashga xizmat qiladi.
B-B-B (Bilaman — Bilmoqchiman — Bildim) metodi — o‘quvchilarning
oldingi bilimlari, qiziqishlari va o‘rganilgan ma’lumotlarni tahlil qilishga
yo‘naltirilgan metoddir. Dars boshida o‘qituvchi doskaga uch ustun chizadi va
ularning boshiga “Bilaman”, “Bilmoqchiman”, “Bildim” deb yozadi.
O‘quvchilar dars mavzusi bo‘yicha o‘z bilimlarini “Bilaman” ustuniga
yozadilar, dars davomida nimani bilmoqchi ekanliklarini “Bilmoqchiman”
ustuniga yozishadi. Dars oxirida esa yangi o‘rgangan bilimlarini “Bildim”
ustuniga joylashtiradilar. Bu metod o‘quvchilarni o‘z o‘rganish jarayoniga
faollashtiradi, maqsadli va tizimli yondashuvni shakllantiradi.
B-B-B metodini amaliy darslarda qo‘llash uchun o‘qituvchi darsning
boshida o‘quvchilarni metod bilan tanishtirishi va ularga qanday yozish

kerakligini tushuntirishi lozim. O‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifoda etib, dars
davomida faol ishtirok etadilar. Shu bilan birga, o‘qituvchi o‘quvchilarning
javoblarini tahlil qilib, darsni samarali boshqaradi va kerakli qo‘shimchalar
kiritadi.
Aqlli hujum (Brainstorming) — bu yangi g‘oyalar ishlab chiqish va
muammolarni hal qilish uchun qo‘llaniladigan eng samarali interfaol
metodlardan biridir. Darsda o‘qituvchi muayyan savol yoki muammoni ilgari
suradi va o‘quvchilar unga tezkor va erkin javob berishga chaqiriladi. Hech
qanday fikr tanqid qilinmaydi, barcha takliflar yozib boriladi. Bu jarayon
oxirida eng yaxshi va amaliy takliflar tanlab olinadi va ular ustida ishlanadi.
Brainstorming o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini rivojlantirish, guruhda ishlash
ko‘nikmalarini mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega.
Aqlli hujum metodini amaliy darslarda qo‘llashda o‘qituvchi muammoli
vaziyatni aniq va qisqacha bayon qilishi, o‘quvchilarga erkin fikr bildirish
imkonini berishi kerak. Misol uchun, adabiyot darsida yangi mavzu bo‘yicha
o‘zaro fikr almashish, yoki biologiya darsida ekologik muammolarni
muhokama qilishda brainstorming samarali bo‘ladi.
Bundan tashqari, rolli o‘yinlar, muammoli vaziyatlarni muhokama qilish,
guruhda ishlash, diskussiya, taqqoslash va tahlil kabi boshqa interfaol metodlar
ham amaliy darslarda keng qo‘llaniladi. Har bir metod o‘zining afzalliklari va
qo‘llanish shartlariga ega bo‘lib, o‘qituvchi dars maqsadiga mos ravishda
ulardan foydalanadi.
Amaliy darslarda interfaol metodlarni qo‘llash jarayonida o‘qituvchi
o‘quvchilarning faolligini doimiy rag‘batlantirib borishi, ularning har bir fikrini
qadrlashi va har tomonlama qo‘llab-quvvatlashi muhimdir. Bu o‘quvchilarda
ishonch hosil qilishi, ularni o‘z fikrlarini ochiq ifoda etishga undaydi. amaliy
darslarda interfaol metodlardan foydalanish ta’lim jarayonini yanada jonli va
samarali qiladi. Klaster, B-B-B, aqlli hujum kabi metodlar o‘quvchilarning
bilimlarini tizimli va chuqur o‘zlashtirish, mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv

va hamkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Shu sababli,
har bir zamonaviy o‘qituvchi o‘z darslarida interfaol metodlarni faol joriy
etishga intilishi lozim. 9
2.3. Interfaol metodlar asosida dars loyihasini ishlab chiqish va tahlil
qilish
Ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishda interfaol metodlardan
foydalanish muhim ahamiyatga ega. Ushbu metodlar o‘quvchilarning faolligini
rag‘batlantiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvlarini
rivojlantiradi. Shuning uchun darsni interfaol metodlar asosida loyihalash
jarayoni o‘qituvchidan yuqori malaka va puxta tayyorgarlikni talab qiladi. Dars
loyihasini ishlab chiqishda o‘qituvchi nafaqat o‘quv maqsadlarini aniqlashi,
balki interfaol metodlarni to‘g‘ri tanlab, ularni samarali qo‘llash usullarini ham
rejalashtirishi zarur.
Dars loyihasini ishlab chiqish bosqichlari Dars loyihasi ishlab chiqishda bir
necha asosiy bosqichlar mavjud. Birinchidan, darsning mavzusi va maqsadlari
aniq belgilanadi. Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning yoshiga, bilim
darajasiga, psixologik xususiyatlariga mos keladigan mavzuni tanlashi
muhimdir. Mavzuni tanlagach, o‘qituvchi darsning asosiy maqsad va
vazifalarini belgilaydi. Masalan, yangi mavzuni tushuntirish, mustahkamlash
yoki bilimlarni amaliyotda qo‘llash kabi.
Ikkinchi bosqichda o‘qituvchi darsda qo‘llaniladigan interfaol metodlarni
tanlaydi. Bu yerda darsning maqsadi va mavzusiga mos keluvchi metodlarni
aniqlash zarur. Masalan, yangi tushunchalarni tushuntirishda klaster yoki B-B-
B metodi samarali bo‘lsa, muammoli vaziyatlarni hal qilishda brainstorming
yoki rolli o‘yinlar qo‘llanilishi mumkin. Tanlangan metodlar dars davomida
o‘quvchilarni faollashtirish, ularning bilimlarini chuqurlashtirishga xizmat
qilishi lozim.
9
Nemat Mamatqulovich To‘raqulov. O‘quvchilarning faoliyatini tashkil etish. — Toshkent:
Universitet nashriyoti, 2020. — 320 b.

Uchinchi bosqich — darsning o‘zgaruvchan strukturasi va bosqichlarini
rejalashtirish. Bu bosqichda o‘qituvchi darsni qanday bosqichlarga bo‘lishi, har
bir bosqichda qanday metodlardan foydalanishi, o‘quvchilar bilan qanday
faoliyat olib borilishi haqida aniq rejani tuzadi. Masalan, darsning boshlanishida
“Bilaman — Bilmoqchiman — Bildim” (B-B-B) metodini qo‘llash, o‘rtasida
klaster tuzish, oxirida esa muhokama yoki tahlil uchun vaqt ajratish mumkin.
To‘rtinchi bosqich — dars uchun zarur materiallar, vositalar va sharoitlarni
tayyorlash. Interfaol metodlar samarali ishlashi uchun o‘qituvchi doska, marker,
qog‘oz varaqalar, kompyuter, proyektor kabi texnik vositalarni tayyorlab
qo‘yishi kerak. Shu bilan birga, o‘quvchilar uchun topshiriqlar, savollar va
muammoli vaziyatlarni oldindan tayyorlash lozim.
Dars loyihasining tahlili Dars loyihasini tayyorlagach, uni amaliyotda sinab
ko‘rish va natijalarini tahlil qilish muhimdir. Tahlil jarayonida o‘qituvchi
quyidagi savollarga javob izlaydi: Dars maqsadlariga erishildimi? Interfaol
metodlar o‘quvchilarning faolligini oshirishga yordam berdimi? O‘quvchilar
mavzuni to‘liq anglab oldilarmi? Darsda vaqt samarali taqsimlandimi?
O‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida samarali muloqot yuz berdi mi? Tahlil
natijalari asosida o‘qituvchi dars rejasi va metodlarini takomillashtirishi
mumkin. Agar ba’zi metodlar kutilgan natija bermagan bo‘lsa, ular o‘rniga
boshqa metodlarni sinab ko‘rish tavsiya etiladi. Shu bilan birga, dars jarayonida
yuzaga kelgan muammolar va qiyinchiliklarni aniqlash ham tahlilning muhim
qismidir.
Amaliy misol Misol uchun, boshlang‘ich sinf matematika darsi loyihasini
ko‘rib chiqamiz. Mavzu “Qo‘shish va ayirish amallari”. Dars maqsadi —
o‘quvchilarga qo‘shish va ayirish amallarini interfaol usullarda o‘rgatish va
ularni mustahkamlash.
Dars boshida o‘qituvchi B-B-B metodidan foydalanadi. O‘quvchilar
doskada “Bilaman”, “Bilmoqchiman” va “Bildim” ustunlari ostida o‘z fikrlarini
yozadilar. Bu ularni mavzuga qiziqtiradi va faollashtiradi. Keyin klaster metodi

yordamida qo‘shish va ayirish tushunchalari asosida grafik tasvirlar hosil
qilinadi. O‘quvchilar guruhlarga bo‘linib, o‘z klasterlarini taqdim etadilar.
So‘ngra aqlli hujum usuli orqali qo‘shish va ayirish amallariga oid muammoli
masalalar muhokama qilinadi. Dars oxirida o‘qituvchi darsni tahlil qiladi:
o‘quvchilarning faolligi, mavzuni tushunishi, qaysi metod samarali bo‘lgani
aniqlanadi. Bu natijalar asosida keyingi darslar uchun takomillashtirishlar
kiritiladi. Interfaol metodlar asosida dars loyihasini ishlab chiqish va tahlil
qilish ta’lim jarayonining samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Bu nafaqat
o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlaydi, balki ularning
o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, mustaqil va tanqidiy fikrlashni
rivojlantiradi. Shu bois, har bir zamonaviy o‘qituvchi darslarini interfaol
metodlar asosida puxta rejalashtirib, natijalarini doimiy tahlil qilib borishi
lozim.

Xulosa
Bugungi ta’lim tizimida o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularning
mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va bilimlarni samarali egallashlarini
ta’minlash muhim vazifalardan biridir. Men olib borgan “Interfaol metodlar
orqali samarali ta’lim tashkil etish” mavzusidagi tadqiqotim natijasida, interfaol
metodlarning ta’lim jarayonida o‘ziga xos o‘rni va ahamiyatiga yanada
chuqurroq guvoh bo‘ldim.
Interfaol metodlar o‘quvchilarning bilim olish jarayonidagi passiv holatdan
faollikka o‘tishini ta’minlaydi, ular o‘rtasida samarali muloqot va fikr
almashish uchun sharoit yaratadi. Bu esa o‘quv jarayonini nafaqat qiziqarli,
balki ma’noli va samarali qiladi. Mening fikrimcha, ta’lim sohasida faqat
nazariy bilim berish emas, balki o‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini
shakllantirish ham muhimdir. Shu jihatdan interfaol metodlar zamonaviy
pedagogik yondashuvlarning eng samaralisi hisoblanadi.
Kurs ishida interfaol metodlarning turlari, ularning ta’limdagi o‘rni va
amaliy qo‘llanilishi haqida batafsil ma’lumotlar keltirildi. Shuningdek, dars
loyihalarini interfaol metodlar asosida tuzish va tahlil qilish jarayonlari ham
ko‘rib chiqildi. Bu esa men uchun nafaqat nazariy bilimlarni oshirish, balki
kelajakdagi pedagogik faoliyatimda foydali amaliy ko‘nikmalarni egallash
imkonini berdi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, interfaol metodlarni ta’lim jarayoniga
muntazam joriy etish orqali o‘quvchilarning intellektual salohiyatini oshirish,
ularni mustaqil fikrlashga, ijodkorlikka undash mumkin. Bu esa nafaqat ta’lim
sifatini yaxshilaydi, balki jamiyatimizda bilimli, barkamol avlodni
shakllantirishga xizmat qiladi.Kelajakda men ham o‘qituvchi sifatida interfaol
metodlarni darslarimda faol qo‘llab, har bir o‘quvchining o‘z qobiliyatini to‘liq
ochib berishiga ko‘maklashishga harakat qilaman. Shu yo‘l bilan ta’limda
yangilik va sifatni ta’minlashga hissa qo‘shaman degan ishonchdaman.

Foydalanilgan aadabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev. Ta’lim sifatini
yanada oshirish va ta’lim tizimida innovatsion yondashuvlarni joriy etish
chora-tadbirlari to‘g‘risida. Farmon, 2017 yil, 7 mart.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev. Yangi
O‘zbekiston ta’lim tizimini rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash
to‘g‘risida. Qaror, 2019 yil, 15 yanvar.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev. Ta’lim tizimida
sifatni oshirish va raqamli texnologiyalarni keng joriy etish bo‘yicha
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida. Farmon, 2020 yil, 10 iyun.
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev. Ta’lim sohasida
kadrlar malakasini oshirish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida. Qaror, 2021 yil, 25 fevral.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev. Boshlang‘ich
ta’lim sifatini yaxshilash va innovatsion o‘quv metodlarini joriy etish
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi. Farmon, 2022 yil, 5 sentyabr.
6) Shavkat Akbarovich Amonov. Pedagogik innovatsiyalar va interfaol
o‘qitish usullari. — Toshkent: Fan va Texnologiya, 2018. — 310 b.
7) Shukhrat Abduhamidovich Abduhamidov. Pedagogika nazariyasi va
amaliyoti. — Toshkent: O‘zbekiston, 2017. — 256 b.
8) Dilorom Axmedovna Axmedov. Ta’limda interfaol metodlar. — Toshkent:
Yangi Avlod, 2019. — 280 b.
9) Alisher Ergashevich Ergashev. Ta’lim va tarbiya nazariyasi. — Toshkent:
Universitet nashriyoti, 2020. — 324 b.
10) Odil Karimovich Karimov. Zamonaviy pedagogika. — Toshkent:
Ma’naviyat, 2016. — 298 b.
11) Nemat Mamatqulovich Mamatqulov. Pedagogik psixologiya. — Toshkent:
Sharq, 2015. — 312 b.

12) Haydar Mirzaevich Mirzaev. Ta’limda samarali metodlar. — Toshkent: Fan
va Texnologiya, 2018. — 274 b.
13) Erkin Qodirovich Qodirov. O‘quv jarayonida interfaol metodlar. —
Toshkent: Yangi Avlod, 2019. — 290 b.
14) Komil Rustamovich Rustamov. Pedagogik texnologiyalar. — Toshkent:
Universitet nashriyoti, 2020. — 305 b.
15) Vohid Akbarovich Sa’dullayev. Interfaol metodlar asoslari. — Toshkent:
O‘zbekiston, 2016. — 276 b.
16) Lola Sobirovna Sobirova. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari. — Toshkent:
Ma’naviyat, 2017. — 288 b.
17) Mirza Tashpulatovich Tashpulatov. Ta’lim jarayonida yangi metodlar. —
Toshkent: Sharq, 2018. — 267 b.
18) Mirjalol Toshpo‘latovich Toshpo‘latov. Pedagogik innovatsiyalar. —
Toshkent: Fan va Texnologiya, 2019. — 300 b.
19) Nemat Mamatqulovich To‘raqulov. O‘quvchilarning faoliyatini tashkil
etish. — Toshkent: Universitet nashriyoti, 2020. — 320 b.
20) Tohir Usmonovich Usmonov. Ta’limda interfaol yondashuvlar. —
Toshkent: Yangi Avlod, 2018. — 284 b.
21) Farhod Yo‘ldoshevich Yo‘ldoshev. Pedagogik psixologiya. — Toshkent:
O‘zbekiston, 2017. — 310 b.
22) Parvina Yusufovna Yusufova. Darslarni samarali tashkil etish. — Toshkent:
Ma’naviyat, 2019. — 278 b.
23) Islom Zokirovich Zokirov. Pedagogik metodlar va usullar. — Toshkent:
Sharq, 2016. — 265 b.
24) Saida Zokirovna Zokirova. Interfaol o‘qitish metodlari. — Toshkent: Fan va
Texnologiya, 2020. — 295 b.
25) Abduvohid Qo‘chqorovich Qo‘chqorov. Ta’limda innovatsion
yondashuvlar. — Toshkent: Universitet nashriyoti, 2017. — 287 b.

Interfaol metodlar orqali samarali ta’lim tashkil etish kurs ishi

Sotib olish