Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 358.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

830 Продаж

Internat tipidagi maussasalarda psixologik xizmatning o’ziga xosligi

Купить
INTERNAT TIPIDAGI MAUSSASALARDA PSIXOLOGIK XIZMATNING O'ZIGA XOSLIGI MUNDARIJA : KIRISH ...................................................................................................................... 2 I BOB MEHRIBONLIK UYI TARBIYALANUVCHILARIDA SHAXSLARARO MUNOSABATLARNING PSIXOLOGIK JIHATLARINI О‘RGANISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI ................................................................................ 4 1.1§. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni о‘rganish pedagogik-psixologik muammo sifatida ................................................................... 4 1.2§. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni tarbiyalashning pedagogik-psixologik xusisiyatlari ................................................ 16 I bob bо‘yicha xulosalar .......................................................................................... 22 II BOB MEHRIBONLIK UYLARI TARBIYALANUVCHILARIDA SHAXSLARARO MUNOSABATLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARINI О‘RGANISH SHART-SHAROITLARI ............................ 23 2.1§. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsi xususiyatlarining shaxslararo munosabatlardagi о‘rni ............................................................................................ 23 2.2§. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida muloqotga kirishimlilik darajasini aniqlash metodikasi ................................................................................................. 29 II bob bо‘yicha xulosa ............................................................................................. 35 XULOSA ................................................................................................................. 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI ............................................ 38 1 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Respublikamizda mustaqillik yillarida inson shaxsiga nisbatan bо‘lgan munosabat keskin о‘zgardi. Jamiyatning a’zosi bо‘lgan har bir shaxs taqdiriga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Ayniqsa, muayyan sabablarga kо‘ra, о‘z ota-onasidan, yaqin kishilari mehridan mahrum bо‘lgan yetim va qarovsiz bolalarga ta’lim-tarbiya berish, alohida ijtimoiy himoyaga olish ishlarining samarali yo’lga qо‘yilgani bu borada ulkan ishlar amalga oshirilayotganligining belgisidir. Xususan bu masala ijtimoiy psixologiya fanlarining dolzarb muammolaridan biriga aylanib borayotganligi ham shubhasizdir. Zotan, kelajagi buyuk davlatni bunyodga keltirish uchun har qanday davlatning asosiy bо‘g‘ini bо‘lmish oilalarning mustahkamligi, uning jamiyat oldidagi asosiy funksiyalaridan biri bо‘lmish tarbiyaviy vazifasini tо‘la-tо‘kis bajarishga, unda voyaga yetayotgan bolalarning tо‘liq oilalarda, ota-ona mehriga qonib, jamiyatning yetuk fuqarosi sifatida shakllanib ulg‘ayishiga sharoit yaratish davlatning ustovor vazifalaridan biri sifatida belgilangan. Buning uchun eng avvalo, mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilar sonini keskin kamaytirish, ularda mehribonlik uylarida emas, balki о‘z ota-onalari quchog‘ida, yaqinlari atrofida ulg‘ayishini ta’minlash mustaqil Respublikamizning istiqbolini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Keyingi yillarda butun dunyo miqyosida, shu jumladan respublikamizda ham yetim va qarovsiz bolalar miqdori garchand keskin darajada yuqori kо‘rsatgichga ega bо‘lmasada, ularning soni sezilarli oshib bormoqda. Shu bois bir qator chet el, hamdо‘stlik mamlakatlari hamda О‘zbekiston olimlari tomonidan ushbu muammoning ijobiy yechimini topish maqsadida imiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Xususan, Andresyan A.P., Vinogradova A.A., Kim R.P.,Lobanov A.A., Semenova V.YE., Tursunov S., O.Ochilov, Haydarov I.O. kabi tadqiqotchilar ishlarida yetim va qarovsiz bolalar bilan ishlash,bu holatlar yuz berishining yetakchi omillarini va ularning о‘ziga xos xususiyatlarini о‘rganish, ularni oilaviy hayotga tayyorlash hamda jamiyatning tо‘laqonli a’zosi sifatida tarbiyalash kabi qator masalalar ilmiy jihatdan tadqiq etilgan . 2 Respublikamizda mehribonlik uylarida tarbiyalanayotgan bolalarga har tomonlama e’tibor qaratish borasida hukumatimiz bir qator amaliy tadbirlarni amalga oshirmoqda. Yurtimizda yetim va qarovsiz bolalarga moddiy-maishiy shart-sharoit yaratib berilishi bilan bir qatorda, mehribonlik uylari, maktab internatlarida tarbiyalanayotgan bolalarning shaxs sifatidagi va individual- psixologik, ijtimoiy-psixologik, axloqiy, aqliy xususiyatlarini har tomonlama о‘rganish, tadqiq qilish uchun keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Butun dunyoda va shu jumladan, respublikamizda dolzarb vazifalardan biri sifatida qaralayotgan qarovchisini yо‘qotgan bolalar sog‘ligini, ma’naviy – axloqiy jihatdan normal rivojlanishini ta’minlash va ularni jamiyatning yetuk, tо‘laqonli a’zosi sifatida tarbiyalash, voyaga yetkazish masalasi har qachongidan ham ahamiyatli muammolardan biriga aylanib bormoqda. Shuning uchun ham biz о‘z oldimizga mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlarini о‘rganishni asosiy maqsad qilib oldik. Kurs ishining maqsadi - mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning ijtimoiy - psixologik xususiyatlarini о‘rganish, usullarini ishlab chiqish va nazariy asoslash. Kurs ishining vazifalari. Tadqiqotimiz maqsadi va ilgari surilgan ilmiy taxminlarni yechish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: - mavzuga doir adabiyotlarni nazariy tahlil qilish; - psixologiya fanida mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari muammosining о‘rganilganlik holatini tahlil qilish; - mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining shaxs va individual-psixologik xususiyatlarini о‘rganish va tahlil qilish; Kurs ishining obyekti. Qamashi tumani mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning pedagogik - psixologik xususiyatlarini о‘rganish jarayoni. Kurs ishining predmeti. Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning individual-psixologik, ijtimoiy-psixologik omillari, mazmuni va vositalari. 3 I BOB MEHRIBON LIK UY I TA RBIYA LA N UVCHILA RIDA SHA X SLA RA RO MUN OSA BATLA RN IN G PSIX OLOGIK J IHATLA RIN I О‘RGA N ISHN IN G ILMIY -N A ZA RIY A SOSLA RI 1.1§. Mehribonlik uy i t arbiy alanuv chilarida shaxslararo munosabat larni о‘rganish pedagogik -psixologik muammo sifat ida Bugungi kunda butun dunyo miqyosida о‘z ota-onalari mehridan mahrum bо‘lgan bolalar soni yetti yuz mingdan ortib ketgan. Bu о‘z navbatida yetim va qarovsiz bolalar muammosi jamiyatda о‘ta dolzarb muammolardan biriga aylanib borayotganligini kо‘rsatadi. Bolalar uylarida tarbiyalanayotgan bolalarning shaxs, individual-psixologik va ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini о‘rganishga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar sobiq ittifoqda 50-60 yillarda amalga oshirilgan. Bundan keyingi yillarda bu muammoni о‘rganishga bо‘lgan e’tibor biroz susayganligi kuzatiladi. Shu tufayli Respublikamizda kо‘p yillar mobaynida mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchi bolalar va о‘smirlarning psixologik xususiyatlarini ilmiy tahlil qilish ishlari olib borilmadi. Ammo mustaqillik yillarida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilariga nisbatan yangicha munosabat uyg‘ondi. Respublikamiz hukumati tomonidan mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarini moddiy, ijtimoiy tomondan qо‘llab- quvvatlash borasida juda kо‘plab qarorlar va amaliy tadbirlar ishlab chiqildi. Bu о‘z navbatida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari shaxsining ijtimoiy- psixologik xususiyatlarini ilmiy jihatdan о‘rganishga keng yо‘l ochib berdi. Yetimlik ilohiy bir qismat shuning uchun ham inson peshonasida yozilganini kо‘rishi taqdiri azaldir. Darhaqiqat, taqdir qismatidan qochib qutilib bо‘lmaydi. Ana shunday qismat norasida gо‘dakni “Mehribonlik uyi”ga yetaklab keladi. Mehribonlik uylari sobiq shо‘rolar davrida yetim xonalar nomi bilan paydo bо‘lgan. Bu davrda minglab oilalarning xonavayron bо‘lishi oqibatida yetim va qarovchisiz qolgan bolalarni boqish va ularni jamiyatga sodiq farzand etib tayyorlash maqsadida tashkil etilgan edi. Mustaqillik yillarida esa Mehribon, xalqsevar, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ularni о‘z bag‘riga olishi natijasida 4 “Mehribonlik uylari” nomi bilan yuritila boshlandi. Alohida ta’kidlash lozimki, О‘zbekiston Respublikasi Mustaqillikka erishgandan buyon Mehribonlik uylariga alohida e’tibor qaratildi. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 64- moddasida quyidagilar qayd etilgan: Ota-onalar о‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar. Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bо‘lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va о‘qitishni ta’minlaydi, bolalarga bag‘ishlangan xayriya faoliyatlarini rag‘batlantiradi. 1 Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchisi hamda Mehribonlik uylari davlat tomonidan quyidagicha ta’minlanadi: 1. Ma’nan va ruhan qо‘llab quvvatlanadi 2. Ta’lim–tarbiya jarayoni alohida e’tiborga olinadi 3. Ijtimoiy–iqtisodiy jihatdan moddiy tomondan tо‘liq ta’minlanadi. 4. Tarbiyalanuvchilarning sog‘ligiga alohida e’tibor beriladi va tibbiy shart- sharoitlar yaratiladi. 5. Tarbiyalanuvchilarning barcha shart – sharoitlariga alohida e’tibor beriladi. 6. Ma’naviy-ma’rifiy tomonlariga zamin yaratiladi. 7. Tarbiyalanuvchilar о‘qish faoliyati bilan shug‘ullanishi va bо‘sh paytlarini mazmunli о‘tkazishlari uchun barcha sharoitlar yaratiladi. Ushbu fikrlar Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini doimo boshini silashga mehribon qо‘llar borligini hamda vatanimiz, mehribon yurtboshimiz ularga g‘amxо‘r ekanligidan dalolat beradi. Shu о‘rinda Ta’lim tо‘g‘risidagi Qonunning 22-moddasini keltirmoqchimiz. Yetim bolalarni va ota–onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining vasiyligisiz qolgan bolalarni о‘qitish va ularni boqish davlatning tо‘la ta’minoti asosida qonun xujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. 2 Shuning uchun ham tarbiyalanuvchilarning huquqlari qonunda kо‘rsatilgan tegishli huquqlari asosida himoya qilinadi. Bizga ma’lumki, Mehribonlik uylariga mustaqil yuridik shaxs 1 O’zbekiston Resrublikasining konstitutsiyasi. T: “O’zbekiston” 2008.40 bet. 2 Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T: “Sharq nashriyoti”1998. 63 bet. 5 maqomi berilgan. Boshqa davlat tashkilotlariga mustaqil ish olib borishda qanday huquqlar berilgan bо‘lsa, Mehribonlik uylariga ham ana shunday maqom berilgan. Mehribonlik uylari ham mustaqil ravishda boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda ish yurita oladi. Ishonch bilan shuni ayta olish mumkinki, О‘zbekiston respublikasi mustaqillikka erishganidan buyon juda kо‘p samarali ishlar amalga oshirildi. Mustaqillik yillarida Mehribonlik uylariga yanada yaqindan yondashish maqsadida qarorlar qabul qilinib,ular amalda о‘z ijrosini topdi. Masalan, Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 18-fevralda 59-sonli qarori aynan “Mehribonlik uyi” tо‘g‘risida qabul qilinib, u о‘zining amaldagi ijrosini ta’minladi. Ushbu tarixiy qaror har tomonlama muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa bu qaror о‘zbek xalqiga xos bо‘lgan milliy qadriyatlarimizni, an’analarimizni о‘zida namoyon etib, ajdodlarimiz merosiga asoslanadi. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilariga har tomonlama yordam bera oladi va ahamiyat kasb eta oladi. Vazirlar Mahkamasining ushbu qarorining amaldagi ijrosini ta’minlash maqsadida “Mehribonlik uyi tо‘g‘risidagi Nizom” qabul qilindi. Ushbu nizom yetti qismdan iboratdir, ya’ni ular quyidagilar: - Umumiy qoidalar; - О‘quv - tarbiya jarayoni tuzilmasi va uni tashkil qilish; - Tarbiyalanuvchilar; - Kadrlar; - Mehribonlik uyini boshqarish; - Moliyaviy-xо‘jalik faoliyati; - Xalqaro hamkorlikda qatnashish. 3 2007-yilni “Ijtimoiy himoya yili” deb e’lon qilinganligi munosabati bilan hamda aholini ijtimoiy himoya qilish kо‘lamlarini yanada kengaytirish va kuchaytirish, aholining muhtoj oilalariga, nogironlar va yolg‘iz keksalarga aniq, tabaqalashtirilgan tarzda yordam kо‘rsatish samaradorligini oshirish, aholi daromadlari darajasidagi farqlarni keskin oshishiga yо‘ l qо‘ymaslik, jamiyatda 3 Vazirlar Mahkamasining !995yil 18-fevraldagi 59-sonli Qaroriga 3-ilova “Mehribonlik uyi to’g’risida Nizom”, “Ma’rifat gazetasi,1995 yil 29-mart.” 6 hamjihatlik, e zgulik va mehr-shafqat muhitini qaror toptirish bо‘yicha aniq maqsadga yо‘ naltirilgan chora tadbirlar kompleksini amalga oshirish maqsadida: “Ijtimoiy himoya yili” davlat dasturi tasdiqlandi. Bu ham bugungi kunda davlatimizning g‘amxо‘rligi namunasidir. Dasturning mohiyatiga e’tibor qaratamiz. Ushbu dasturda Mehribonlik uylari haqida shunday kо‘rsatilgan. “Mehribonlik uylari” va ixtisoslashtirilgan maktab–internatlarining moddiy- texnika bazasini, boquvchisidan mahrum bо‘lgan bolalar tо‘g‘risida e’tibor va g‘amxо‘rlikni kuchaytirish, “Sen yolg‘iz emassan” maqsadli vazifasini hayotga aniq tadbiq etishdan iboratdir. 4 О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008 yil 17 oktabrdagi 230- sonli qaroriga asosan “Mehribonlik uyi tо‘g‘risidagi Nizom tasdiqlangan. Nizomda quyidagilar aks etgan. I. Umumiy qoidalar 1. Ushbu Nizom Mehribonlik uylarini tashkil etish va ularning faoliyati, shuningdek ularda tarbiya-ta’lim jarayonini tashkil etish tartibini belgilaydi. 2. Mehribonlik uyi yetim bolalar va ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar uchun davlat tarbiya muassasasidir. 3. Mehribonlik uyi о‘z faoliyatida О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga va qonunlariga, О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, ushbu Nizomga, boshqa qonun hujjatlariga, shuningdek о‘z ustaviga amal qiladi. 4. Quyidagilar Mehribonlik uyining asosiy vazifalari hisoblanadi: yetim bolalar va ota-onasining qarovisiz qolgan bolalarni (keyingi о‘rinlarda «tarbiyalanuvchilar» deb ataladi) tarbiyalash, kamol toptirish va qо‘llab- quvvatlash; tarbiyalanuvchilarni tо‘liq ruhiy sog‘lomlashtirishga, ijtimoiy moslashtirishga va jamiyatga uyg‘unlashtirishga kо‘maklashadigan, ularning sifatli ta’lim va tarbiya 4 Karimov I.A “Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish- barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy islohatlarimizning pirovard maqsadidir” T: “O’zbekiston”2007. 102 bet. 7 olishi, shuningdek ularning ijodiy va intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish uchun uy sharoitiga eng kо‘p darajada yaqinlashtirilgan muhitni yaratish; tarbiyalanuvchilarning qonuniy huquq va manfaatlari ijtimoiy-huquqiy himoya qilinishini ta’minlash; tarbiyalanuvchilarning hayoti va sog‘lig‘i, psixologik va jismoniy rivojlanishi himoya qilinishini ta’minlash. II. Mehribonlik uyini tashkil etish tartibi 5. Mehribonlik uyi О‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi bilan kelishgan holda, belgilangan tartibda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan tashkil etiladi. 6. Mehribonlik uyi muassasa shaklida tashkil etiladi va tegishli tuman (shahar) hokimligida yuridik shaxs sifatida rо‘yxatdan о‘tkaziladi. 7. Mehribonlik uyi ustavi xalq ta’limining tegishli organi tomonidan tasdiqlanadi. Mehribonlik uyining namunaviy ustavi О‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. 8. Mehribonlik uylari quyidagi tiplarga bо‘linadi: a) maktabgacha Mehribonlik uyi (3 yoshdan 7 yoshgacha bо‘lgan bolalar uchun); b) Mehribonlik uyi (maktabgacha va maktab yoshidagi yoki faqat maktab yoshidagi bolalar uchun); v) maxsus korreksion Mehribonlik uyi (jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsonlari bо‘lgan bolalar uchun). Mehribonlik uyi tipi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan belgilanadi. 9. Mehribonlik uylari faoliyatini muvofiqlashtirish xalq ta’limining tegishli organlari tomonidan amalga oshiriladi. 10. Mehribonlik uyi bank hisob raqamlariga, О‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi tasvirlangan muhrga, о‘z nomi yozilgan shtamp va blankalarga ega bо‘ladi. III. Mehribonlik uyiga bolalarni qabul qilish 8 11. Bolalar Mehribonlik uyiga yil mobaynida ota-onalari vafot etgan, ular ota- onalik huquqlaridan mahrum etilgan, ularning ota-onalik huquqlari cheklangan, ota-onalar huquqiy layoqatsiz deb e’tirof etilgan, ota-onalar kasal bо‘lgan, ota- onalar uzoq muddat bо‘lmagan, ota-onalar bolalarni tarbiyalashdan yoki ularning huquq va manfaatlarini himoya qilishdan bosh tortgan, shu jumladan ota-onalar о‘z bolalarini tarbiya muassasalaridan, davolash muassasalaridan, aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalaridan va shunga о‘xshash muassasalardan olishni rad etgan hollarda, shuningdek bolalar ota-onalarining qarovisiz qolgan boshqa hollarda qabul qilinishi kerak. 12. Mehribonlik uyiga 3 yoshdan 16 yoshgacha bо‘lgan bolalar qabul qilinadilar. Jismoniy yoki psixologik jihatidan nuqsonlari bо‘lgan yetim va ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalariga (maktab- internatlarga) yoki maxsus korreksion Mehribonlik uylariga belgilangan tartibda yuboriladi. 13. Mehribonlik uyiga kam ta’minlangan, kо‘p bolali oilalarning bolalari, faqat otasi yoki onasi bor bо‘lgan bolalar ushbu oilalarni bir yilgacha muddatda ijtimoiy qо‘llab-quvvatlash maqsadida vaqtinchalik qabul qilinadi. Ularning bundan keyin Mehribonlik uyida bо‘lishi tarbiyalanuvchi yashaydigan joy bо‘yicha vasiylik va homiylik organining xulosasiga kо‘ra tuman (shahar) hokimining qarori bilan belgilanadi. 14. Mehribonlik uyidagi tarbiyalanuvchilar soni Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan, sanitariya va gigiyena normalariga majburiy rioya qilgan holda belgilanadi, lekin tarbiyalanuvchilarning soni 140 nafardan oshmasligi kerak. 15. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari har xil yoki bir xil yoshdagi tarbiyalanuvchilar guruhlariga birlashtiriladi. 7 yoshgacha bо‘lgan turli yoshdagi bolalar guruhlarida tarbiyalanuvchilar soni 10 nafar etib belgilanadi, bir xil yoshdagi tarbiyalanuvchilar guruhlarida esa: 4 yoshgacha bо‘lgan bolalar — 8 nafar, 4 yoshdan 7 yoshgacha bо‘lgan bolalar guruhida esa — 12 nafar bola 9 bо‘ladi; tarbiyalanuvchilar guruhlaridagi о‘quvchilar soni I-IX sinflarda — 17 kishi bо‘lishi lozim. Mehribonlik uyida korreksion guruhlar tashkil etilishi mumkin. Tarbiyalanuvchilarni korreksion guruhlarga yо‘llash faqat tibbiy-psixologik- pedagogik komissiyaning xulosasi asosida amalga oshiriladi. 16. Mehribonlik uyiga yо‘llash tarbiyalanuvchi yashaydigan joy bо‘yicha tuman (shahar) hokimining qarori asosida Mehribonlik uyi uning tasarrufida bо‘lgan xalq ta’limi tegishli organlari tomonidan amalga oshiriladi. 17. Mehribonlik uyiga yuboriladigan har bir bola uchun vasiylik va homiylik organi tomonidan, bir Mehribonlik uyidan boshqasiga о‘tkazishda esa — Mehribonlik uyi ma’muriyati tomonidan quyidagi hujjatlar taqdim etiladi: a) Mehribonlik uyiga yо‘llanma; b) tuman (shahar) hokimining bolani Mehribonlik uyiga joylashtirish haqidagi qarori (qarorda balog‘atga yetmagan bola, uning oilasi, turar joy maydoni bolaga biriktirilganligi tо‘g‘risidagi aniq qaydnoma bilan birgalikda turar joy maydoni mavjudligi tо‘g‘risidagi dalilli va tо‘liq ma’lumotlar bо‘lishi kerak); v) tug‘ilganlik tо‘g‘risidagi guvohnoma, guvohnoma bо‘lmagan taqdirda — bolaning yoshini aniqlaydigan tibbiy ekspertiza xulosasi; g) analizlar natijalari va tibbiy-psixologik-pedagogik xulosasi ilova qilingan holda bolaning psixik va jismoniy sog‘lig‘i haqidagi tibbiy hujjatlar (tibbiy tekshirishlar natijalari ilova qilingan holda); d) ma’lumoti haqidagi hujjat (maktab yoshidagi bolalar uchun); ye) ota-onalar va ularning о‘rnini bosuvchi shaxslar haqidagi ma’lumotlar (ota- onalarning pasportlari nusxalari yoki ularning vafoti haqidagi guvohnoma nusxasi, sudning hukmi yoki qarori, ota-onasining surunkali kasalligi yoki qidiruvda ekanligi haqidagi, ota-onasining yо‘qligi yoki ularning о‘z farzandlarini tarbiyalay olmasligi haqidagi boshqa hujjatlar, shuningdek ota-onalarning yashash joyi tо‘g‘risida ma’lumotnoma); j) bolaning turmush sharoiti va tarbiyasi haqidagi tekshiruv dalolatnomasi; z) bolaning yaqin qarindoshlari mavjudligi va ularning yashash joylari haqida ma’lumotnoma; 10 i) bolaning ota-onasidan qolgan mol-mulki (agar bor bо‘lsa) rо‘yxati, ushbu mol-mulkning qayerda joylashganligi, uni saqlash uchun qanday choralar kо‘rilganligi va ularni saqlash uchun javobgar shaxslar haqidagi ma’lumot; k) bolaga turar joy biriktirilganligi tо‘g‘risidagi hujjatlar (dalolatnoma, uy daftari, turar joy chizmasi nusxalari, turar joyning egasi va xususiylashtirilganligi holati tо‘g‘risida tuman (shahar) yer resurslari va davlat kadastri bо‘limidan ma’lumotnoma); l) pensiya oluvchi bolalarning pensiya daftarchasi, bola foydasiga aliment undirish haqidagi sud qarori, omonat daftarchasi. Bolani mazkur Nizomning 13-bandiga muvofiq Mehribonlik uyiga joylashtirishda yuqorida kо‘rsatilgan hujjatlar bilan birga ota-onaning arizasi, turar joyi va oila a’zolari haqidagi ma’lumotnomalar taqdim etiladi. Bu holda ushbu bandning «z», «i», «l» kichik bandlarida kо‘rsatilgan hujjatlar taqdim etilmaydi. 18. Bir oilaning a’zolari bо‘lgan bolalar yoki qarindoshlar bir muassasaga yuboriladi. Tibbiy yoki boshqa sabablarga kо‘ra ushbu bolalarni alohida tarbiyalash va joylashtirish kerak bо‘lgan hollar bundan mustasno. 19. Tarbiyalanuvchilarni maktabgacha tarbiya Mehribonlik uyidan maktab yoshidagi bolalar uchun Mehribonlik uyiga о‘tkazish 1 iyundan 25 avgustga qadar amalga oshiriladi. Tarbiyalanuvchilarni sog‘liqni saqlash muassasalaridan Mehribonlik uyiga qabul qilish majburiy tartibda, bola 3 yoshga tо‘lgandan sо‘ng ushbu Nizomning 17- bandiga muvofiq amalga oshiriladi. IV. Mehribonlik uyining tarbiyalanuvchilari 20. Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining ta’limi, tarbiyasi va ta’minoti tо‘liq davlat ta’minoti asosida amalga oshiriladi. 21. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari О‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlangan Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining oziq-ovqat mahsulotlari iste’mol qilishining о‘rtacha sutkalik maqbul meyorlariga muvofiq oziq-ovqat, shuningdek ushbu Nizomga ilovaga muvofiq norma bо‘yicha kiyim-bosh, poyabzal, yumshoq jihozlar bilan ta’minlanadilar. 11 NORMALARI “Mehribonlik uyi tо‘g‘risidagi Nizom”ning tub mohiyatiga tо‘xtaladigan bо‘lsak unda Mehribonlik uylariga bugungi kunda davlatimizning g‘amxо‘rligi hamda ularning tarbiyasi va ta’limiga e’tibor va takomillashtirish yо‘llari aytib о‘tilgan. Bularning barchasi Mustaqillik mevasidir. Ushbu yillarda olib borilgan kuchli ijtimoiy siyosatning belgisi hisoblanadi. Islohatlarning ikkinchi bosqichida kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish yuqori darajaga kо‘tarildi. Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari shakllanishida olib borilayotgan islohatlarni amaldagi ijrosi ham ta’minlanib borilmoqda. Bularning barchasi Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari shakllanishida yordam beradi. Bugungi kunda Mehribonlik uylarida faoliyat kо‘rsatayotgan har bir xodim albatta bularga yaqindan yondasha olmog‘i lozim. Shuningdek,о‘z oldiga qо‘yilgan maqsad va vazifalarni bajarishda tо‘g‘ri yondasha olib, tarbiyalanuvchilarning yaqin о‘rtog‘iga aylanishi shart. Bu borada albatta ulardan samimiylik va о‘z kasbiga faollik talab etiladi. Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni shakllanishida о‘zaro bog‘liqlikda bir necha tizim muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tizimlarning birortasini Mehribonlik uyi faoliyatidan ajratib bо‘lmaydi. Ularni о‘z о‘rnida alohida faoliyati mavjud. Psixologning mehribonlik uylarida olib boradigan ishlarining о‘ziga xosligi 1987 yildan boshlab bolalar uylariga (hozirgi mehribonlik uylari) va maktab internatlarda psixolog shtati joriy etildi. Ushbu hodisa oiladan tashqarida tarbiyalanayotgan bolalarning psixik rivojlanishi uchun maxsus psixologik yordam zarurligini tan olishni anglatadi. Mehribonlik uylari yoki maktab internatlaridagi psixolog ishinig asosiy yо‘nalishlari, prinsip va metodlari kо‘p jihatdan oddiy maktabdagiga о‘xshash bо‘ladi. Biroq shu bilan birga ushbu muassasalardagi psixologlar ishi о‘ziga xosliklarga ham ega. Bu о‘ziga xoslik birinchidan, bunday tip muassasalardagi ta’lim tarbiya jarayonining о‘ziga xosligi: ikkinchidan bolalarning psixik rivojlanishidagi о‘ziga xoslik tufayli kelib chiqadi. 12 Shu narsa ma’lumki, ilk bolalik davridanoq (1-3 yosh) internat tipidagi muassasalarda tarbiyalanayotgan bolalar bir qancha psixologik xususiyatlari bilan oilada tarbiyalanuvchi bolalardan farqlanadilar: ba’zi xususiyatlarda ushbu masalalarda tarbiyalanuvchi bolalar oddiy maktabdagi bolalar bilan barobar va hatto, ulardan ustunroq bо‘lsa, ayrim xususiyatlari bilan ulardan hatto о‘zidan kichik yoshdagi о‘quvchilardan ham orqada qoladilar. Afsuski, bunday holat butun maktab yoshi davrida saqlanib qoladi. Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, psixologik rivojlanishda orqada qolish ancha vaqtli, maktabgacha yosh davridayoq vujudga keladi. Uni bartaraf etish ishi maxsus muassasalarda yetarli darajada olib borilmasligi oqibatida ular keyingi yosh bosqichlarida yanada chuqurlashib ketadi. Mehribonlik uylari yoki maktab-internatlarda ishlay boshlar ekan, psixolog meyoriy hujjatlarda kо‘rsatilganidek, quyidagilarni amalga oshirish talab etiladi: ota-onalar qaramog‘isiz qolgan bolalar bilan mehribonlik uylari hamda internat tipidagi muassasalarda olib boriladigan psixolog ishi ushbu muassasalar tarbiyalanuvchilarining psixologik jihatdan tо‘laqonli rivojlanishini ta’minlash, shaxs sifatida va intellektual rivojlanish xususiyatlarini, ta’lim tarbiya jarayonidagi buzilishlarning psixologik sabablarini diagnostika qilish va bunday buzilishlarni bartaraf etish uchun profilaktik tadbirlar о‘tkazishga yо‘naltirishi kerak. Psixolog bola hayotidagi rо‘y bergan fojianing bola psixik rivojlanishiga ta’sir etishini susaytirish va tegishli psixologik metodlarni о‘tkazish orqali bola shaxsi progressiv shakllanishini ta’minlash lozim. SOS- bolalar qishloqchasining ish tajribasidan SOS - bolalar qishloqchasi - bu yetim qolgan yoki ota-ona qarovisiz qolgan bolalar bilan ishlashning о‘ziga xos usuli. Bu usulga avstriyalik pedagog German Gmayner asos solgan. Bugungi kunda u dunyoning 124 mamlakatida keng qо‘llanib kelmoqda. SOS-bolalar qishloqchasi bir necha kottedj-uylardan iborat. Ularning har birida «ona» va 6-8 ta bola yashaydi. Bu bolalar yoki ota-onasidan yetim qolgan, yoki ularning ota-onasi ota-onalik huquqidan mahrum etilgan. Qishloqda hech kim ulardan haqiqiy hayotlarini va ularga «onalik» qilayotgan odam aslida onalari 13 emasligini yashirmaydi. Bolalar qishloqchasidagi alohida uylarda onalarning yordamchilari-«xolalari» ham yashaydi. Ular dam olish kunlari «ona» kasal bо‘lib qolganda, yoki biror ish bilan uydan ketganda «ona»ning о‘rnini bosadilar. Qishloqchani direktor boshqaradi. U qishloqchadagi alohida uyda oilasi bilan birga yashaydi. Direktorlik vazifasidan tashqari u qishloqchadagi barcha bolalarga ota va erkak kishining namunasidir. Albatta, qishloqchada boshqa erkak kishilar- direktor о‘rinbosari, usta, haydovchi, xavfsizlikni ta’minlash xodimi ham mavjud. Shu bilan birga qishloqchaning faoliyat kо‘rsatishida psixologning ishiga alohida e’tibor beriladi. U ham bolalarga, ham «ona» larga, ham xodimlarga psixologik yordam kо‘rsatadi. Mehribonlik uylari shunday tarbiyaviy muassasadir-ki, ularda ishlaydigan psixolog chuqur bilimlar bilan bir qatorda ma’lum bir shaxsiy sifatlari ancha rivojlangan bо‘lmog‘i lozim. Bunday xususiyatlar qatorida quyidagilar asosiy о‘ rin tutadi: 1. Bolani sevish. 2. Odamlarga bо‘lgan qiziqish. 3. Psixologik muvozanatni saqlay olish. 4. Q iyinchiliklarga bardosh berish. 5. Jamiyatda yashashni, nimanidir olib, nimanidir berishni bilish. 6. О‘ rganishni bilish. 7. Realizm, hamma narsaga reallik nuqtai nazaridan qarash. 8. Bolalarga yoqishni bilish. 9. О‘z-о‘zini yaxshi anglash va his etish. 10. Ichki kuch-quvvatga ega bо‘lish. 11. Muloqotchan bо‘lish. 12. Yaxshi salomatlikka ega b о‘ lish . 13. Optimist va hazilkash b о ‘lish. Ota-onasi mehridan mahrum b о ‘lgan bolalar bilan ishlashga kirishishdan oldin psixolog о ‘zidan ana shu sifatlarni qidirib k о ‘rmog‘i lozim. Topsa - yaxshi! Topolmasa-chi? Unda izlansi n . Albatta, ota-onaning chin mehriga b о ‘lgan 14 chanqoqni hech qanday sun’iy y о ‘l bilan qondirib b о ‘lmaydi. Psixolog esa bolalarning psixologik jihatdan normal rivojlanishini ta’minlashi kerak. Turli tuman bolalar muassasalarida psixolog olib boradigan ishlarning mazmuni ularga xos xususiyatlarning qisqa analizi shuni tasdiqlaydiki, haqiqatdan ham psixolog faoliyati muassasa turiga k о ‘ra farqlanadi. Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha, mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining 80 - 9 0 foizini ota-onalari tirik bо‘lgan bolalar tashkil etadi. Garchand bu masala bо‘yicha butun dunyo olimlari keng kо‘lamda ilmiy izlanishlar olib borsalarda bu sohada yaxshi natijalarga erishilganicha yо‘q. Buning sababi bizningcha, birinchidan: bu yо‘nalishda qо‘lga kiritilayotgan ma’lumotlarning bir xil emasligi, ilmiy kuzatishlar turli nazariyalar asosida olib borilganligi va har xil ilmiy tadqiqot metodikalaridan foydalanilgan holda erishilgan natijalarni bir - biri bilan taqqoslash qator qiyinchiliklarni keltirib chiqarganligiga borib taqaladi. Ikkinchidan, qiyosiy tahlil natijalari ma’lum bir ijtimoiy madaniy sharoitlarda amalga oshirilgan hamda u yoki bu mamlakat yoki millat an’analari asosida bolalar muassasalari toifasi, uning katta mintaqa xususiyatlarini hisobga olgan holda о‘tkazilgan bо‘lib, ular boshqa mamlakat, millat urf - odatlariga va etnik xususiyatlariga mos kelmaydi. Uchinchidan, ruhiy tushkunlikka bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar kichik maktab yoshidagi tarbiyalanuvchilarda olib borilgan hamda bu kuzatishlar bir xil pedagogik - psixologik xarakterdagi yо‘nalishda bо‘lganligiga borib taqaladi. Aynan ushbu vaziyatlardan kelib chiqqan holda tadqiqotimizda mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini, ulardagi psixologik о‘zgarishlarni, aqliy axloqiy, xarakter hamda shaxslararo munosabatlarining о‘ziga xos xususiyatlarini о‘rganishni о‘z oldimizga maqsad qilib oldik. 15 1.2§. Mehribonlik uy i t arbiy alanuv chilarida shaxslararo munosabat larni t arbiy alashning pedagogik -psixologik xusisiy at lari Ma’lumki, yetim va qarovsiz bolalar oiladagi bolalardan u yoki bu xususiyatlariga kо‘ra farqlanadi. Xususan mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari xarakterida tajovvuzkorlik (agressivlik), ruhiy tushkunlik (dipressiya), о‘zini о‘zi anglashdagi noturg‘unlik, kabilar kuzatiladi. Tadqiqotlarning kо‘rsatishicha, bunday xususiyatlarning paydo bо‘lishiga sabab bо‘luvchi omillardan biri – ota-onalik mehrining yetishmasligi, ota-ona tarbiyasiga muhtojlik hisoblanadi. Angliyalik psixolog tadqiqotchi R. Bernis onalik mehriga tashnalikni tahlil qilib, shunday yozadi: “Salbiy dalilsiz “Men konsepsiyasi”ning rivojlanishi va hissiz tajavvuzkorlik bolaning ota-onasiga va ota-onalik rolini bajaruvchi kishilarga nisbatan qо‘polligi natijasidir. Buning natijasida bolada hech kimga qо‘shilmaslik, odamovilik, tundlik hissi paydo bо‘la boshlaydi. Bular esa “Men konsepsiyasini” belgilaydi” Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida tajavvuzkorlikni keltirib chiqaradigan yana bir sabab tengdoshlari va murabbiylari bilan kelisha olmaslik, shaxslararo munosabatlardagi nomutanosiblik bо‘lib hisoblanadi. Psixolog olimlardan A.S. Rotenbyuerg va S.M.Bondorenko mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida tajavvuzkorlikning kelib chiqishi yuzasidan о‘z ilmiy qarashlarini bayon etib quyidagilarni ta’kidlaydilar: “Agar bolalarda izlanuvchanlik faolligi yо‘nalishi о‘zgartirilsa ularda tajavvuzkorlikni yо‘qotish mumkin bо‘ladi” [19]. Agarda tadqiqotchilarning mazkur qarashlarini tahlil qilib kо‘radigan bо‘lsak, nemis tadqiqotchisi G.Ammon qarashlariga yaqinlikni kuzatishimiz mumkin. G.Ammonning ta’kidlashicha, har bir odam tajavvuzkorlik xislati bilan tug‘iladi, faqatgina keyinchalik shaxsning normal rivojlanishi natijasida bu tajavvuzkorlik asta-sekin ijodiy garmonik rivojlanishga о‘tadi. 16 Tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, о‘smir va о‘spirinlik yoshidagi tarbiyalanuvchilar uchun mehribonlik uyi oxirgi boshpana bо‘lib, undan keyin mustaqil hayotga qadam qо‘yadi. Mustaqil hayot kechirish tasavvuriga ega bо‘lmagan bolalar kо‘pincha hayotda qiynalib qoladilar. Tadqiqotchi N.N.Tolstix tomonidan о‘tkazilgan tadqiqotlar shuni kо‘rstadiki, kelajakka ishonch, unga nisbatan bо‘lgan munosabat, hayotiy rejalar, vaqtinchalik imkoniyat yaratish, о‘smirning kamol topishi ijtimoiy psixologik vaziyatlar ta’siri ostida kechadi. О‘smirning psixofiziologik kamolotida ijtimoiy vaziyatning roli bu bolalar psixologiyasi asosiy muammolardan hisoblanadi. Bu g‘oya о‘z davrida L.S.Vigotskiy tomonidan ham alohida ta’kidlangan va bu qarash keyinchalik shaxs psixologiyasi bо‘yicha yetuk mutaxassis L.I.Bojovich tomonidan rivojlantirilgan. Tadqiqotchilar A.M.Prixojan, N.N.Tolstixlarning kо‘rsatishicha, bolalar uyi tarbiyalanuvchilari uchun kundalik hayot, axloqiy meyorlar, о‘qish rejimiga itoat etish bilan bog‘liq bо‘lgan dominantli istak ahamiyatli hisoblanadi. Oddiy oilada tarbiyalanuvchilarni esa kundalik hayot tashvishlari bilan birga kо‘pincha umuminsoniy muammolar ham qiziqtiradi. О‘qishdan, oilaviy yumushlarga qarashishdan tashqari bо‘sh vaqtlarini qanday о‘tkazish va hokozalarni mustaqil hal qilishadi [34]. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilardagi bir tomonlama faoliyat motivining kambag‘alligi nafaqat hayotiy tajribaning yetishmasligi bilan balki, kattalar bilan munosabat xarakteriga ham bog‘liq bо‘ladi. Ma’lumki, maktab yoshigacha va kichik maktab yoshidagi bolalar psixikasining rivojlanishida kattalarning о‘rni beqiyosdir. Ularda kattalar bilan munosabatda bо‘lish ehtiyoji mehribonlik uyi kabi muassasalarda ayniqsa kuchliroq seziladi va alohida xususiyat kasb etadi hamda bunday munosabatlar tarbiyalanuvchilarning о‘z tengdoshlari bilan bо‘ladigan munosabatlarida yaqqol kо‘zga tashlanadi. Shaxslararo munosabatlardagi nomutanosiblik ayniqsa bahsli vaziyatlarda, ta’qiqlashlar, qiziqishlar to’qnashuvida, kattalar tanbehida, tengdoshlari tomonidan ayblanishlarda yanada kо‘zga tashlanadi. Bunday vaziyatlarda bolaning tajovuzkorligi, boshqalarni ayblashi, о‘z aybini tan olmaslik va muammoli vaziyatlardan chiqib keta olmaslik kabi xislatlar namoyon bо‘ladi. Bunday 17 vaziyatlarda shuni nazarda tutish lozimki, yopiq holdagi bolalar muassasalarida tarbiyalanuvchilar juda tor doiradagi guruhlar bilan munosabatda bо‘ladi, ularda boshqa guruh yoki о‘zi istagan jamoa bilan muloqotda bо‘lish cheklangan bо‘ladi va shu bilan birga о‘zi о‘sayotgan jamoadan chiqib ketish imkoniyati cheklangan bо‘ladi. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida о‘zlaridan katta yoshdagi kishilar bilan munosabatga kirishishga nisbatan intilishning amalga oshmasligi kattalarga nisbatan tajovuzkorlikning kelib chiqishiga sabab bо‘lishi mumkin. Tadqiqotchi Rotenberg fikricha, tarbiyalanuvchilarning о‘zaro munosabatga nisbatan bо‘lgan ehtiyojda kattalarning ta’minlovchi sifatida qabul qilishlariga, о‘zining muloqot ehtiyojining yechimini ulardan kutishi, ularning о‘zlari mustaqil erishish vazifasini bо‘yinlariga olmaslikni namoyon qiladi. Ilmiy tadqiqotlardan shu narsa ma’lumki, mehribonlik uylarida tarbiyalanayotganlar kattalarga yoki tarbiyachilarga yoqish uchun tartibga, ichki intizomga bо‘ysunishga harakat qiladilar. Agar oilada tarbiyalanayotgan bolalar о‘zining xarakteridan tashqari ham sevimli ekanligini hisobga olsak, mehribonlik uyida tarbiyalanayotganlar kattalarning ijobiy munosabatiga erishish uchun axloqli, odobli bо‘lishi, tartib intizomga bо‘ysunishi, meyorlarga qat’iy itoaat qilishi lozim bо‘ladi. Xulosa qilib aytganda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining psixologik rivojlanishi shunday о‘ziga xos xususiyatlarga egaki, bu psixik rivojlanishdan orqada qolish emas, balki bu ichki tushuncha, tasavvurning namoyon bо‘lmaganligi, harakatlantiruvchi fikrlar va axloqiy javobgarlikning tashqi vaziyatlar bilan bog‘liqlik holati bilan xarakterlanadi. Mehribonlik uyi va maktab internatlari misolida jins psixologiyasi bо‘yicha ham bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Xususan oila va mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan о‘smirlarda jins psixologiyasining shakllanish xususiyatlarini tadqiqotchi T.I.Yuferova о‘rganib, oilada tarbiya topgan о‘smirlar mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilariga nisbatan tanqidiy munosabat darajasida ham farqli tasavvurlarga ega ekanligi aniqlagan. Oilada tarbiyalanuvchilar erkak va ayol hamda oilaviy munosabatlar haqida real tasavvurga ega bо‘ladilar. 18 Kichik yoshdagi mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilarda qiziquvchanlik va shaxslararo munosabat xususiyatlarini о‘rganish yuzasidan psixolog olim T.M.Zemlyanuxina qator ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi. Xususan u bolalar muassasalarida tarbiyalanuvchilarning psixik taraqqiyotida umumiy tarbiya maskanlaridagi bolalarga nisbatan ancha orqada qolish holati mavjudligini ilmiy jihatdan asoslashga harakat qiladi. Tadqiqotchi о‘z kuzatuvlari va ilmiy izlanishlariga asoslanib, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida muayyan faoliyatga yoki biror bir о‘quv predmetiga nisbatan bо‘lgan qiziqish faolligi sust va u namoyon bо‘lgan taqdirda ham qо‘rquv va ehtiyotkorlik asosida kechadi deb ta’kidlaydi. О‘z davrida mehribonlik uyidagi tarbiya jarayonining о‘ziga xos murakkabliklari yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan tadqiqotchi S.A.Dzenushkayte bolalar uylarida tarbiyalanuvchi shaxsining barcha maqsadlarini, istiqbolini ifodalovchi tarbiya maqsadining insonparvarlik xususiyatlarini quyidagicha ta’kidlaydi: - kimki yordamga muhtoj bо‘lsa, unga sitqidildan yordam kо‘rsatish lozim; - boshqalarga nisbatan hurmatda bо‘lish; - boshqalar q u vonchiga, g‘amiga sezgirlik bilan munosabatda bо‘lish; - boshqalar qayg‘usiga sherik bо‘lish; - insoniy qadr-qimmatga putur yetkazmaslik; - odamlar orasidagi insonparvarlik munosabatlariga zid kо‘rinishlarga qarshi murosasiz munosabatda bо‘lish [28]. Bugungi kunda butun dunyo miqyosida va Respublikamizda yetim va qarovsiz qolgan bolalarni oila tarbiyasiga olish muammosi eng dolzarb muammolar qatorida kо‘tarilmoqda. Mehribonlik uylari yoki boquvchisini yо‘qotgan bolalarni oilalar qaramog‘iga olish yurtimizda qadim-qadimdan eng ulug‘ milliy qadriyatlarimizdan hisoblangan bir paytda bugungi kunda bunday bolalarni oilalarga olish ular tarbiyasini oila a’zolari ta’sirida amalga oshirish davr talabiga aylanib bormoqda. Shu boisdan bugungi kunda qancha-qanchalab yetim va qarovsiz qolgan bolalar mehri daryo, qalbi dunyo insonlarimiz tomonidan о‘z qaromog‘lariga olinmoqda. 19 Hech bо‘lmaganda ularga moddiy, ma’naviy va ruhiy yordamlar kо‘rsatilib ularning kо‘ngillarini kо‘tarishdek savob ishlar amalga oshirmoqdalar. Yetim va qarovsiz bolalarni oilalar qamroviga olish va uning ilmiy asoslari yuzasidan ilmiy izlanishlar olib borgan tadqiqotchi A.S.Spivakovskaya qarovchisini yо‘qotgan bolalarni oilaga olib tarbiyalash xususiyatining ikki xil kо‘rinishini ko`rsatadi. Birinchi toifaga quyidagi sabablar taalluqli: turmush tarzi ehtiyojini boshqarishga asoslangan tarbiyaga erishish, oliy maqsad yoki aniq sifatlar ta’minlashiga oid tarbiya. Ikkinchi guruhga: emotsional bog‘lanishli ehtiyojlarning aniq tizimlar ta’minotiga asoslangan tarbiya. Mehribonlik uyi va maktab internatlaridagi tarbiyalanuvchilarning shaxs va individual-psixologik xislatlarining shakllanishi va qator psixik holatlariga taalluqli muammolari bilan xorijiy davlatlar olimlari ham keng qamrovli ilmiy izlanishlarni olib borishgan. Xususan, avstriyalik tadqiqotchi A.Adler [9]. qarovsiz bolalar orasidagi jinoyatchilik, qonunbuzarlik holatlarini о‘rganib, ba’zi bir tadqiqotchilar fikrlarini inkor qiladi. Jumladan, uning fikriga kо‘ra qarovsiz holda qonunbuzarlik bilan shug‘ullanib ketgan bolani tarbiyaga olib, qayta tiklash mumkin emasligi haqidagi qarashga tanqidiy munosabat bildiradi va bola hech qachon tug‘ma ravishda jinoyatchi yoki qonunbuzar bо‘lib tug‘ilmaydi. Demak bunday bolalarni qayta tarbiyalash mumkin deb ta’kidlaydi [9]. Oilasida о‘zi yaqinlaridan ajralib qolish oqibatida bolalarda salbiy hissiyotlarning rivojlanib borish omillarini о‘rgangan tadqiqotchi A.Freyd о‘z ilmiy izlanishlarida bolani onasidan ajratib tarbiyalash jarayoni bolaning ruhiy holatini izdan chiqishiga sabab bо‘lishi mumkinligini kо‘rsatib о‘tadi. Oilada о‘z onasini, uning hissiy munosabatlarini eslay oladigan bolalar о‘z onasini tez-tez qumsab turadi, о‘z onasi bilan uzoq vaqtgacha kо‘rishmaslik esa ularda salbiy hissiyotlarning namoyon bо‘lishiga sabab bо‘lishi mumkin deb ta’kidlaydi tadqiqotchi. 20 Xususiyat narsalarning ichki mohiyatini belgilab, inson ongiga bog‘lik bо‘lmagan holda mavjud. Har qanday xususiyat nisbiydir. Narsa va hodisalar xususiyat larini о‘rganish ularning sifatini bilishda muhim ahamiyat kasb etadi. 5 Munosabat faqat insonlarga xos bо‘lgan jarayondir. Kishilarda faoliyat jarayonida bir - birlariga nimanidir aytish istagi tug‘iladi. M unosabat - odamlar о‘rtasida birgalikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan bog‘lanishlar rivojlanishining kо‘p qirrali jarayonidir. Munosabat birgalikda faoliyat kо‘rsatuvchilar о‘rtasida axborot ayirboshlashni о‘z ichiga oladi. Bunda munosabatning kommunikativ jihati hisobga olinadi. Kishilar munosabatga kirishishda avvalo tilga murojaat qiladilar. Munosabatning yana bir jihati munosabatga kirishuvchilarning о‘zaro birgalikdagi harakati - nutq jarayonida faqat sо‘zlar bilan emas, balki harakatlar bilan ham ayirboshlashdan iborat. Ushbu tayanch tushunchalar Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni tarbiyalashning pedagogik-psixologik xususiyatlarini о‘rganishda muhum vosita vazifasini о‘tadi. 5 Ад.: Наршахий, Бухоро тарихи, Т.,1966. 21 I bob bо‘y icha xulosalar Mavzu yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va ilmiy manbalar tahlilidan shunday xulosaga kelish mumkinki, xorij va hamdо‘stlik mamlakatlarida shu jumladan О‘zbekistonda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs, individual-psixologik, aqliy taraqqiyot xususiyatlari, axloqiy xususiyatlari о‘rganilgan bо‘lsada, ammo mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining ijtimoiy- psixologik xususiyatlari alohida ilmiy tadqiqot predmeti sifatida yetarlicha ilmiy tadqiq etilmagan. Buning sababi birinchidan, bu sohadagi mutaxassislarning yetarli emasligiga bog‘liq bо‘lsa, ikkinchidan, xorijiy mamlakatlarda olib borilgan ilmiy tadqiqotlar respublikamizning ijtimoiy, etnik hamda mintaqaviy xususiyatlarimizga mos kelmasligi va bu sohada ilmiy izlanish modelini yaratishda muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. Bolalar uylarida tarbiyalanayotgan bolalarning shaxs, individual-psixologik va ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini о‘rganishga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar sobiq ittifoqda ellik oltmishinchi yillarda amalga oshirilgan. Bundan keyingi yillarda bu muammoni о‘rganishga bо‘lgan e’tibor biroz susaygan. Shu tufayli Respublikamizda kо‘p yillar mobaynida mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchi bolalar va о‘smirlarning psixologik xususiyatlarini ilmiy tahlil qilish ishlari olib borilmadi. Ammo mustaqillik yillarida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilariga nisbatan yangicha munosabat uyg‘ondi. Respublikamiz hukumati tomonidan mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarini moddiy, ijtimoiy tomondan qо‘llab- quvvatlash borasida juda kо‘plab qarorlar va amaliy tadbirlar ishlab chiqildi. Bu о‘z navbatida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari shaxsining ijtimoiy- psixologik xususiyatlarini ilmiy jihatdan о‘rganishga keng yо‘l ochib berdi. Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari shakllanishida olib borilayotgan islohatlarni amaldagi ijrosi ham ta’minlanib borilmoqda. Bularning barchasi Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari shakllanishida yordam beradi. 22 II BOB MEHRIBON LIK UY LA RI TA RBIYA LA N UVCHILA RIDA SHA X SLA RA RO MUN OSA BATLA RN IN G PSIX OLOGIK X USUSIYATLA RIN I О‘RGA N ISH SHA RT-SHA ROITLA RI 2.1§. Mehribonlik uy i t arbiy alanuv chilari shaxsi xususiy at larining shaxslararo munosabat lardagi о‘rni Shaxs-ijtimoiy munosabatlar mahsuli deyilishining eng asosiy sababi- uning doimo insonlar davrasida, ular bilan о‘zaro ta’sir doirasida bо‘lishini anglatadi. Bu shaxsning eng yetakchi va nufuzli faoliyatlaridan biri muloqot ekanligiga ishora qiladi. Insoniy munosabatlar shunday о‘zaro ta’sir jarayonlariki, unda shaxslaro munosabatlar shakllanadi va namoyon bо‘ladi. Bunday jarayon dastlab odamlar о‘rtasida rо‘y beradigan fikrlar, his- kechinmalar, tashvishu-quvonchlar almashinuvini nazarda tutadi. Kishilar shaxslararo munosabatda bо‘lishgani sari, ular о‘rtasidagi munosabatlar tajribasi ortgan sari ular о‘rtasida umumiylik, о‘xshashlik va uyg‘unlik kabi sifatlar paydo bо‘ladiki, ular bir-birlarini bir qarashda tushunadigan yoki «yarimta jumladan» ham fikr ayon bо‘ladigan bо‘lib qoladi, ayrim hollarda esa ana shunday shaxslararo munosabatning tig‘izligi teskari reaksiyalarni bir-biridan charchash, gapiradigan gapning qolmasligi kabi vaziyatni keltirib chiqaradi. Masalan, oila muhiti va undagi munosabatlar ana shunday tig‘iz munosabatlarga kiradi. Faqat bunday tig‘izlik oilaning barcha a’zolari о‘rtasida emas, uning ayrim a’zolari о‘rtasida bо‘lishi mumkin. Aslida har bir insonning ijtimoiy tajribasi, uning insoniy qiyofasi, fazilatlari, hattoki, nuqsonlari ham shaxslararo munosabat jarayonlarining mahsulidir. Jamiyatdan ajralgan, shaxslararo 23 munosabatda bо‘lish imkoniyatidan mahrum bо‘lgan odam о‘zida individ sifatlarini saqlab qolishi mumkin, lekin u shaxs bо‘lolmaydi. Shuning uchun shaxslararo munosabatning shaxs taraqqiyotidagi ahamiyatini tasavvur qilish uchun uning funksiyalarini tahlil qilamiz. Har qanday shaxslararo munosabatning eng elementar funksiyasi- suhbatdoshlarning о‘zaro bir-birini tushunishlarini ta’minlashdir. Bu о‘zbeklarda samimiy salom-alik, ochiq yuz bilan kutib olishdan boshlanadi. О‘zbek xalqining eng nodir va buyuk xislatlaridan biri ham shuki, uyiga birov kirib kelsa, albatta ochiq yuz bilan kutib oladi, kо‘rishadi, sо‘rashadi, xol-ahvol sо‘raydi. Shunisi xarakterliki, ta’ziyaga borgan chog‘da ham ana shunday samimiyatli qabulni his qilamiz. Bu kabi birlamchi kontakt usullari boshqa millat va xalqlarda ham bor, ya’ni bu jihat milliy о‘ziga xoslikka ega. Uning ikkinchi muhim funksiyasi ijtimoiy tajribaga asos solishdir. Odam bolasi faqat odamlar davrasida ijtimoiylashadi, о‘ziga zarur insoniy xususiyatlarni shakllantiradi. Odam bolasining yirtqich hayvonlar tomonidan о‘g‘rilanib ketilishi, sо‘ng ma’lum muddatdan keyin yana odamlar orasida paydo bо‘lishi faktlari shuni kо‘rsatganki, «mauglilar» biologik mavjudot sifatida rivojlanaveradi, lekin ijtimoiylashuvda ortda qolib ketadi. Bundan tashqari, bunday holat boladagi bilish qobiliyatlarini ham cheklashi kо‘plab psixologik eksperimentlarda о‘z isbotini topdi. Shaxslararo munosabatning yana bir muhim vazifasi u odamni u yoki bu faoliyatga hozirlaydi, ruhlantiradi. Odamlar guruhidan uzoqlashgan, ular nazaridan qolgan odamning qо‘li ishga ham bormaydi, borsa ham jamiyatga emas, balki faqat о‘zigagina manfaat keltiradigan ishlarni 24 qilishi mumkin. Masalan, kо‘plab tadqiqotlarda izolyatsiya, ya’ni odamni yolg‘izlatib qо‘yishning uning ruhiyatiga ta’siri о‘rganilgan. Masalan, uzoq vaqt termokamerada bо‘lgan odamda idrok, tafakkur, xotira, hissiy xolatlarning buzilishi qayd etilgan. Lekin ataylab emas, taqdir taqozosi bilan yolg‘izlikka mahkum etilgan odamlarning maqsadli faoliyatlar bilan о‘zlarini band etishlari u qadar katta salbiy о‘zgarishlarga olib kelmasligini ham olimlar о‘rganishgan. Lekin baribir har qanday yolg‘izlik va shaxslararo munosabatlarning yetishmasligi odamda muvozanatsizlik, hissiyotga beriluvchanlik, hadiksirash, havotirlanish, о‘ziga ishonchsizlik, qayg‘u, tashvish hislarini keltirib chiqaradi. Shaxsning shaxslararo munosabatga bо‘lgan ehtiyojining tо‘la qondirilishi uning ish faoliyatiga ham ta’sir kо‘rsatadi. Odamlar, ularning borligi, shu muhitda о‘zaro gaplashish imkoniyatining mavjudligi fakti kо‘pincha odamni ishlash qobiliyatini ham oshirarkan, ayniqsa, gaplashib о‘tirib qilinadigan ishlar, birgalikda yonma-yon turib bajariladigan operatsiyalarda odamlar о‘z oldida turgan hamkasbiga qarab kо‘proq, tezroq ishlashga kuch va qо‘shimcha iroda topadi. Tо‘g‘ri, bu hamkorlikda о‘sha yonidagi odam unga yoqsa, ular о‘rtasida о‘zaro simpatiya hissi bо‘lsa, unda odam ishga «bayramga kelganday» keladigan bо‘lib qoladi. Shuning uchun ham amerikalik sotsiolog hamda psixolog Jon Moreno asrimiz boshidayoq ana shu omilning unumdorlikka bevosita ta’sirini о‘rganib, sotsiometrik texnologiyani, ya’ni sо‘rovnoma asosida bir-birini yoqtirgan va bir-birini inkor qiluvchilarni aniqlagan va sotsiometriya metodikasiga asos solgan edi. 25 Tadqiqotimizda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining individual-psixologik shaxs xususiyatlarining shaxslararo munosabatlariga ta’siri masalasini о‘rganish maqsadida V.Shparning shaxs xususiyatlarini о‘rganish bо‘yicha 16 omilli metodikasidan foydalanish maqsadga muofiqdir. Chunki, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilaridagi sovuqqon shaxslararo munosabat odamlarga kirishuvchanlikning pastligi boshqa shaxs xususiyatlariga kо‘ra ancha yuqori darajani kо‘rsatadi. Shuningdek, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatda tabiiylik, odamlarga e’tiborli, mehribon, kirishimlilik, hamkorlikka tayyorlik xususiyatlari ham ancha past kо‘rsatgichni namoyon qiladi. Bunday xususiyatlarning jins toifasi bо‘yicha namoyon bо‘lish xususiyatiga kо‘ra yuqoridagi xususiyatlar qiz bolalarda, о‘g‘il bolalarga nisbatan biroz yuqoriligi kuzatiladi. Oilada tarbiyalanayotgan bolalarda esa bunday xususiyatlar mehribonlik uyida tarbiyalanayotganlarga nisbatan ancha ijobiy kо‘rinishni namoyon qiladi. Zо‘riqish, stress holatlari xususiyatiga kо‘ra ham mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan qiz va о‘g‘il bolalarda oilada tarbiyalanayotgan bolalarga nisbatan ancha yuqori kо‘rsatgichni namoyon qiladi. Bundan xulosa chiqarish mumkinki, mehribonlik uyida qanchalik zaruriy shart- sharoit yaratib berilmasin, bolalarning ota-onalari, yaqinlari bag‘rida bо‘lishi psixologik jihatdan qoniqishni hosil qilishi tajribalarda kuzatilgan. Bu о‘z navbatida bolalar shaxsiga xos bо‘lgan yuqoridagi kо‘rsatgichning namoyon bо‘lishiga sabab bо‘lib xizmat qilishi mumkin. Tadqiqotlar tahlili natijalariga kо‘ra mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida muayyan faoliyatlarda ikkilanish, ikki xil fikr birligi, aniq yо‘nalish ola bilish xususiyati yaxshi shakllanmaganligi holati ham kuzatiladi. Tashqi voqelikni his qilish xususiyatlari, (sensorlik darajasi past) ruhiy va fiziologik zо‘riqishlarga chidamlilik darajasi past-introvertlik shaxs xususiyati mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida oilada tarbiyalanuvchilarga nisbatan biroz yuqoriligi kо‘zga tashlanadi. Tafakkur xususiyatlarni о‘rganish natijalariga kо‘ra ularda asosli xulosalar chiqarishga moyillikning yetishmasligi, xolis fikrlashdan yiroqlik xususiyatlari kuzatiladi. Bu о‘z navbatida ularning shaxslararo munosabatlarga kirishishlariga 26 va shaxslararo munosabatlardan kо‘zlangan maqsadlarga erishishlariga tо‘sqinlik qilganligi kо‘zga tashlangan. Qolaversa, ulardagi bunday xususiyatlar shaxslararo munosabatlarga kirishishlarida о‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqarganligi kuzatilgan. Shuning uchun ham bunday xususiyatga ega bо‘lgan bolalar о‘rtoqlari yoki tarbiyalanuvchilar bilan kirishib ketisha olmaydilar. Buning natijasida ularda eng yaqin, sirdosh о‘rtoqlari safi kam ekanligi kо‘zga tashlanadi. Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida xavfli vaziyatlardan qо‘rqmaslik, og‘ir, bosiqlik, real fikrlaydiganlar, xulqi barqaror, hissiy turg‘unlik darajasi yuqori va asab tizimi kuchlilar ham uchraydi. Bundaylar shaxslararo munosabatlarga kirishishda qiyinchiliklarga uchramaydi. Shuning uchun ham bundaylarning о‘rtoqlari davrasi keng, yaqin kishilari, sirdoshlari kо‘p ekanligi kuzatiladi. Bunday xususiyatlarning jins tofavvutlari bо‘yicha ifodalanishiga kо‘ra о‘g‘il bolalarda nisbatan ancha yuqoriligi kuzatiladi. Oilada tarbiyalanayotgan bolalarda esa xavfli vaziyatlardan qо‘rqmaslik, og‘ir, bosiqlik, realistik fikrlaydiganlar, xulqi barqaror, hissiy turg‘unlik darajasi yuqori va asab tizimi kuchlilik xususiyati ancha yuqoriligi kuzatiladi. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida hissiy omillarga tolerantligi past, о‘ziga ishonmaydigan, tez hayajonlanish asabiylikka moyillik, asab tizimi kuchsizlar ham kо‘pchilikni tashkil qiladi. Bundaylarning faoliyatlarini tahlil qilganda ularning shaxslararo munosabatlarida kelishmovchilik, tortishuvlar kо‘p kuzatilishi kо‘zga tashlangan. Tabiiyki, ular о‘rtoqlari davrasida yakkalanib qolish, о‘z yaqinlari va sirdoshlariga ega bо‘lmaslik holatlariga boshqalarga qaraganda kо‘proq duch kelishadi. Sinaluvchilardagi bunday xususiyatlarning yuqoriligini metodikaning 12 chi tashvish-xavotirlanish darajasini aniqlash omili bо‘yicha olingan natijalar ham kо‘rsatib turibdi. Bunga kо‘ra sinaluvchilarda tashvish-xavotirlik darajasi oilada tarbiyalanayotgan bolalarga nisbatan ancha yuqoridir. Shaxs faolligi, keragidan ortiq о‘ziga ishonuvchanlik, о‘z-о‘zi uchun qonun, boshqaruvchilik xususiyatiga ega, nizoli vaziyatlarda boshqalarni ayblaydigan, talabchanlik fazilatlari yuqori bо‘lgan bolalar ham ancha yuqori kо‘satgichni egallaydi. 27 Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha, sinaluvchilarda boshqalarga bо‘ysunuvchan, о‘z fikri va taklif-talablarini ochiq ayta olmaydigan, о‘ta xijolatlilik holatlari ham uchraydi. Bundaylar kо‘pincha, itoatkor va bо‘ysunuvchanliklari tufayli boshqalar nima desa unga qо‘shilib ketadilar. Shuning uchun ham ular о‘rtoqlari davrasida muqarrar о‘z о‘rinlariga ega emasliklari kuzatiladi. Sinaluvchilar shaxsiga xos bо‘lgan muhim xususiyatlardan biri sifatida qabul qilgan qarorlarini anglab yetishlik, maqsadga erishishda qat’iyat, javobgarlik hissining yuqoriligi va mavjud qadriyatlar, о‘rnatilgan tartibda harakatlanishni ma’qul deb biladigan, prinsipiallikning yetishmasligi yaqqol kо‘zga tashlanadi. Ulardagi bunday xususiyatlarni tahlil qilib kо‘rganimizda bu ularning kelajakdagi mustaqil hayotlariga salbiy ta’sir kо‘rsatish mumkinligining tahmin qilish mumkin. Oilada tarbiyalanayotgan bolalarda esa bunday sifatlar ancha yuqori darajani kо‘rsatadi. Tabiiyki, bunday xususiyatlar bolalarning mustaqil hayotda о‘z maqsad va niyatlariga erishish yо‘lida harakat qilishlariga turtki bо‘lib xizmat qiladi. Kuzatishlardan kelib chiqib, ta’kidlash lozimki, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida maqsadga erishishda qat’iyatlilik, javobgarlik hissining yuqoriligi va mavjud qadriyatlar, о‘rnatilgan tartibda harakatlanishni ma’qul deb bilishlik, prinsipiallik xislatlarini rivojlantirish zarurdir. Sinaluvchilardagi mardlik, jasurlik darajasi boshqa shaxs xususiyatlariga nisbatan ancha yuqoriligi kо‘zga tashlanadi. Nazarimizda ularda bunday xislatlarning yuqoriligiga ularning bir jamoa bо‘lib yashashligi, muassasa pedagoglari va tarbiyachilarining ijobiy ta’sir kо‘rsata olayotganliklari sabab bо‘lishi mumkin. Tarbiyalanuvchilarda j uda xijolatlilik, о‘ta ehtiyotkorlik, soyada yurishni ma’qul deb hisoblaydigan, jamoada о‘ziga yaqin kichik guruhlar- ni ma’qul kо‘radiganlik holati ham ancha yuqori darajani egallaydi. Himoya ostida bо‘lishni istaydigan, xayolparast, yuvvosh, nozik vaziyatlarda tajribasiz, tajriba orttirishga moyillikning yо‘qligi holati ham sinaluvchilarda kuzatiladi. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida bunday 28 xususiyatlar darajasining yuqoriligi ota-onalarining yо‘qligi, har bir faoliyatlaridan, kelajakdagi hayotlaridan hadiksirash, qо‘rquv hissining yuqoriligi kabilarga bog‘liq bо‘lsa kerak. Buni testning ishonuvchanlik darajasini aniqlovchi omili kо‘rsatgichlari orqali aniqlash mumkin. Bunga kо‘ra sinaluvchilarda о‘ta xavotirlanishga moyil, hech kimga ishonmaydigan, qiziqishlar doirasi о‘ziga yо‘naltirilganlik darajasi ancha yuqori kо‘rsatgichni ifodalaydi. Amaliylik darajasiga kо‘ra sinaluvchilarda о‘z dunyosi atrofida aylanib qolish, amaliy ishlarda yordamga muhtojlik, jamoadagi munosabatlari murakkab tusga egalik xususiyatlari darajasi ham ancha yuqori kо‘rsatgichni kо‘rsatadi. Metodikaning о‘zini nazorat qilish darajasini о‘rganish natijalariga kо‘ra, tartibsizlik, intizom pastligi, о‘z ichki dunyosi bilan kelisha olmaslik, о‘zini nazorat qilish darajasining pastligi, о‘rnatilgan tartib-qoidalarga rioya etmaslik, о‘z hayajoni va hissiyotlariga beriluvchanlik xususiyatlari yorqin namoyon bо‘ladi. Bunday xususiyatlar darajasining yuqoriligi mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilar bilan bu sohada keng miqyosda amaliy ishlar olib borish zarurligini kо‘rsatadi. 2.2 § . Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida muloqotga kirishimlilik darajasini aniqlash metodikasi Muomalaning о‘zaro birgalikdagi harakati natijasida suhbatdoshlarning bir- birini о‘zaro idrok etishi yuzaga chiqadi. О‘zaro birgalikda harakat qila boshlaydigan odamlar о‘zaro hamjihatlik darajasini baholab oladigan va muomalaga kirishgan sherigining, ya’ni suhbatdoshining kimligi haqida о‘ziga hisob bera oladigan bо‘lsagina, muomala yuzaga kelishi mumkin. Muomala ishtirokchilari о‘z ongida bir-birlarining ichki dunyosini qayta tiklashga (asli holida aks ettirishga) his-tuyg‘ularini, hulq-atvorini fahmlab yetishga harakat qiladi. Taniqli psixolog S.L.Rubinshteyn – о‘z izlanishlaridan birida “Kundalik hayotda odamlar bilan muomalaga kirishar ekanmiz, biz ularning xulq-atvoriga qarab mо‘ljalga olamiz. Negaki, biz ularning tashqi ma’lumotlari mohiyatini gо‘yo “uqub”, ya’ni mag‘zini chaqib chiqamiz va shu yо‘sinda kontekstda 29 mujassamlashadigan matnning ichki psixologik jihati mavjud bо‘lgan mazmunini aniqlaymiz. Bunday “uquv” naridan-beri tez yuz beradi. Chunki tevarak- atrofdagilar bilan muomala jarayonida bizda muayyan darajada ularning xulq- atvoriga nisbatan avtomatik tarzda amal qiladigan psixologik ichki ma’no hosil bо‘ladi», deb ta’riflaydi. Shu nuqtai-nazarga tayangan holda aytish mumkinki, shaxsning egotsentrik yо‘nalishlari, muloqotchanlik va tashkilotchilik qobiliyatlari, shaxsning о‘z atrofidagilarga nisbatan shaxslararo munosabatlari, ota-onalar munosabati turlari va tarbiya nuqsonlari testi omillarining imkoniyatlari bilan uzviy bog‘liqliklarini о‘rganish borasida shaxsning rivojlanishi va shakllanishi jarayonida о‘zining salmoqli о‘ringa ega ekanligini aniqlashga erishiladi. О‘smir о‘g‘il bolalarning muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyatining sifat kо‘rsatgichi “YE”-kam talabchanlik, “I”-haddan tashqari qattiqqо‘llik , “K”- tarbiyachilar uni jazolamaslikka intilishadi , “F”- ayollarga nisbatan hurmatsizlik ning rivojlangan lik xususiyatlarida namoyon bо‘ladi. Buning mazmuni shundan iboratki, tarbiyachilar munosabatining turlari va tarbiyalash jarayonidagi nuqsonli omillarni qо‘llashga bо‘lgan ehtiyojining ortgani sari, о‘smirlardagi muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati va shaxsning о‘z atrofidagilarga nisbatan о‘zaro munosabatga kirishishining sifat kо‘rsatgichi kamayib boraveradi. Ularni kichik omadsiz, deb hisoblab, tashkiliy ishlarda ularning tashabbusini qо‘llab-quvvatlamasdan, rag‘batlantirmasdan haddan tashqari qattiqqо‘llik qilishlari, о‘zaro munosabatni qо‘rqituv asosida qurishlari yoki, aksincha, ularni jazolamaslikka intilishlari, hamma narsa uchun kechirishlari, ya’ni tarbiyachilarning bola tarbiyasiga qat’iyatsizlik bilan qarashlari, о‘zgaruvchan tarbiyani qо‘llashlari, о‘zini tarbiyalanuvchi ning oldida 30 qanday tutishni bilmasdan, balki, tarbiyalanuvchi ning xohishi bilan ish tutishlari, u nimani xohlasa, shularni sо‘zsiz bajarishlari va ayollarni hurmat qilishga о‘rgatilmagan kabi munosabatlarning qо‘llanilishidagi ta’siri natijasida tarbiyalanuvchilarda о‘ziga ishonchsizlik, о‘zini haddan tashqari sevuvchanlik, yoki, aksincha о‘zini yoqtirmaslik, qabul qila olmaslik, ba’zida о‘zini dunyoga kelganidan g‘azablanish va nafratlanish, norozi bо‘lish, qaysarlik, о‘jarlik, xudbinlik, ya’ni egoistlik, berahmlik kabi shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlarining salbiy shakllanishiga sabab bо‘ladi. О‘rganiladigan о‘smir qizlarning muloqotga kirishimlilik darajasi о‘smirlik yoshi davridagi bolalarga xos deb, hisoblansa bо‘ladi. Chunki о‘smir qizlarning о‘z atrofidagilarga nisbatan shaxslararo munosabatda bо‘lishlari jarayonida, ya’ni atrofidagilar bilan о‘zaro muloqotga kirishish paytida, ularga nisbatan ichiga murojaat qilish, ya’ni introvertlanganlik xususiyatlarini ishga soladigan bо‘lib shakllanishadi. Yuqorida aytib о‘tilganidek, muomala va muloqot shunchaki axborotni yetkazish bilangina cheklanib qolishi mumkin emas. Aksincha, u muvaffaqiyatli tarzda yuz berishi uchun muqarrar teskari aloqaning mavjud bо‘lishini subyekt tomonidan о‘zaro birgalikda harakat natijalari haqida ma’lumot olib turilishini taqazo etadi. Shuningdek, mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining muloqotga kirishimlilik darajalarining sifat kо‘rsatgichi bilan tarbiyachilar munosabatining “II”-kooperatsiya yoki birlashma turi hamda tarbiya nuqsonlari testining “YE”- kam talabchanlik kabi omillarining sifat kо‘rsatgichi о‘rtasida ham ishonch darajasidagi manfiy munosabat mavjudligi aniqlanadi. Tarbiyachilar tomonidan olib boriladigan tarbiyadagi nuqsonlar sifat kо‘rsatgichining ortishi bilan о‘smirlardagi muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyatini о‘zida shakllantirishga bо‘lgan intilish ehtiyojining ehtimolidagi sifat kо‘rsatgichi kamayadi. Boshqacha qilib aytganda, muloqotga kirishimlilik qobiliyati sifatlarini о‘zida shakllantirishga bо‘lgan ishtiyoqmandlik imkoniyati baland о‘smir, 31 tarbiyachi tomonidan ijtimoiy munosabat jarayonida qо‘llanilgan sovuqqonlik va qо‘polliklarining bо‘lishi natijasida, ya’ni haddan tashqari yuqori baho berib yuborishlari, har bir arzimagan narsaga ham uni maqtayverishlari va kо‘p rag‘batlantirishlari, ijodiy va aqliy qobiliyatlariga juda yuqori yoki aksincha, juda past baho berishlari, u bilan faxrlanishlari, haddan tashqari farzandiga ishonishlari yoki ularni о‘z holiga tashlab qо‘yishlari, qarovsiz qoldirishlari va munozarali masalalarda kо‘proq ularni fikrini ma’qullamasliklari natijasida farzandlarida ota- onalari bilan о‘zaro munosabatga kirishishdan о‘zlarini olib qochish hollari kuzatiladi. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati sifatlari tarbiyachilarning “A”, haddan tashqari g‘amxо‘rlik qilish, “D”, qattiq talabchanlik, “K”, tarbiyachilar ularni jazolamaslikka intilishadi, “L”, о‘zgaruvchan tarbiya, tarbiyachi yoki pedagogning kayfiyatiga bog‘liq bо‘lgan omillari bilan tashkilotchilik qobiliyati, “R”- yoqimsiz kutilmagan bola va “F”-ayollarga nisbatan hurmatsizlikning rivojlanganligi bolalarda muloqotga kirishimlilik qobiliyatining u yoki bu darajada namoyon bо‘lishiga sabab bо‘lishligi aniqlanadi. Bu kabi statistik munosabatni shunday tushunish kerakki, pedagog yoki tarbiyachilar bolalarini о‘ziga bо‘ysundirishga harakat qilib, bolalarini о‘zlariga nisbatan nazorat nazariyalarini ikkilamchilik, qо‘pollik omillarini ba’zan ochiq tarzda g‘azablarini ifodalay olishlarining natijasidir; bolalar tarbiyachilarga bо‘ysungan holda ham, bari-bir ularning eng qimmatli xislatlari, ya’ni mustaqillik g‘ururi, о‘ziga va о‘z kuchiga ishonch tuyg‘ulari ham singdiriladi, desak tо‘g‘ri bо‘ladi. Demak, о‘smirlarga nisbatan qanchalar notо‘g‘ri tarbiya berilsa, ularning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlarining etnopsixologik tomonlari shunchalik nuqsonli bо‘lib shakllanadi. О‘g‘il bolalarning egotsentrik yо‘nalishi bilan tashkilotchilik qobiliyatining sifat kо‘rsatgichi о‘rtasida farqli о‘laroq darajadagi manfiy munosabatning mavjudligi kuzatiladi. Yoki, о‘g‘il bolalarning egotsentrik yо‘nalishlarining sifat kо‘rsatgichi bilan “Z”-hissiy aloqani kuchli bildirish, “YE”–kam talabchanlik va “P”–bolaning sog‘ligi uchun kuchli qayg‘urish. Demak, tarbiyachilar tomonidan 32 kam talabchanlik, hissiy aloqani kuchli bildirish va bolaning sog‘ligi uchun kuchli qayg‘urish kabi omillari ijobiy qо‘llanilgan bо‘lsa, ularning tarbiyalanuvchilar shaxsida shakllangan egotsentrik yо‘nalishning sifat kо‘rsatgichi ham ijobiy bо‘ladi. Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining pedagog yoki tarbiyachilari munosabatining “Avtoritar yoki, qattiqqо‘llik, talabchanlik” kabi turi bilan о‘smirlarning egotsentrik yо‘nalishlari о‘rtasida о‘zaro manfiy korrelyatsiya bog‘lanishlarning mavjudligi kuzatiladi. Bu kо‘rsatgich shundan darak beradiki, tarbiyachilar tomonidan nazoratning katta bosimda berilishi, talabchanlikning yuqori darajada bildirilishi ularning farzandlaridagi egotsentrizm darajalarini pasayib ketishiga olib keladi. Olinadigan natijalardan shuni kо‘rishimiz mumkinki, oiladagi psixologik iqlim sharoitining turlicha kо‘rinishga ega bо‘lishi, tarbiyalanuvchilarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlarida turlicha shakllanishni yuzaga keltiradi: qо‘pollik, sovuqqonlik, haqoratlashlaru, baqir-chaqirlarning doimiy bо‘lib turishi, janjallarni kundalik hayoti davomida kо‘rib turgan har qanday bolada ham albatta, shu voqea-hodisalarni о‘z shaxsiga singdirib olishga, ularga taqlid qilishga hamda moslashishga intilish ehtiyojlari oshib boradi. Bunday munosabatlar ta’siri ostida о‘sib-ulg‘ayib kelayotgan har qanday о‘smirning muloqot sifatlarida shaxsida ham atrofidagilar bilan о‘zaro muloqot va munosabatga kirishish jarayonida xuddi shu tarbiyachilar kabi ularning xatti-harakatlarini takrorlaydilar, ya’ni ularga taqlid qiladilar. Natijada, ular bu kabi muloqot sifatlarini va shaxslararo munosabatlarni о‘zlariga doimiy odatiy tusga aylantirib oladilar va hayoti davomida о‘z niyatlari va rejalarini amalga oshirish maqsadida qо‘llashga harakat qiladigan bо‘lishadi. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyatining sifat kо‘rsatgichi bilan tarbiyachilar munosabatining “qabul-qilish” turi va «tarbiyadagi yо‘l qо‘yilgan xatoliklar kabi omillarining sifat kо‘rsatgichi orasida ham ishonch darajasidagi, lekin musbat aloqaning mavjudligi kuzatiladi. Bu ma’lumotlar shundan darak beradiki, bolalar uyida tarbiyachilar tarbiyalanuvchilarga mehr bilan tushuntirishi, uqtirishi va iltimos qilishga asoslangan demokratik asosga qurilgan aloqalarning qо‘llashi natijasida 33 о‘smirlarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlari, ya’ni о‘ziga ishonch, о‘z fikrini samimiy yetkazishga ega bо‘lish, ulardagi о‘z-о‘zini tо‘g‘ri anglash va eng kuchli ezgu-niyatlarini yetkaza olish kabi muloqot sifatlarini shakllantirishga bо‘lgan intilishlarini faollashtirishi mumkin. Shu bilan birga, tarbiyachilarning dо‘stona munosabati bolalar shaxsining shakllanishi, ya’ni kattalarni hurmat qilish va kichiklarga izzatda bо‘lish fazilatlarini shakllantirish imkonini beradi. Tadqiqot jarayonida о‘smirlarning muloqotga kirishimlilik, egotsentrik yо‘nalishlari, asabiylashish, qо‘pollik, sovuqqonlik, tajovuzkorlik, qattiqqо‘llik, talabchanlik, kattalarga nisbatan hurmatsizlik, kichiklarga nisbatan berahmlik kabi о‘zaro munosabatlari о‘rtasidagi «tafovutlar» yoki «ajralishlar» yuzaga kelishi tabiiy hol bо‘lib, buning oqibatida о‘smirlarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlarining etnopsixologik jihatlari goh “о‘z ketidan yetaklasa”, goh teskarisining yuz berish hollari kuzatilishi mumkin. 34 II bob bо‘yicha xulosa Tadqiqotimizda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs xususiyatlari va muloqotga kirishimlilik darajalarini о‘rganish natijalari quyidagi xulosalarni keltirib chiqarishi kutiladi: 1. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan individual- psixologik xususiyatlar jumladan, aqliy taraqqiyot va tafakkur xususiyatlari, mustaqil fikr yurituvchanlik, amaliylik, о‘zini nazorat qilish kabi xususiyatlar ularning shaxslararo munosabatlari muvaffaqiyatiga, о‘z ta’sirini kо‘rsatishi aniqlanadi. 2. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsidagi tashvishlanish va xavotirlik darajasining yuqoriligi shaxslararo munosabatlar doirasiga о‘ziga xos tarzda ta’sir kо‘rsatishi. Jumladan, tashvishlanish darajasi yuqori darajaga ega bо‘lgan holatlarda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari о‘zaro shaxslararo munosabatlarida nizoli vaziyatlar, kelishmovchiliklar yuzaga keltirishi mumkinligini aniqlash imkonini beradi. 3. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati о‘zaro shaxslararo munosabatlar muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir kо‘rsatishini aniqlash mumkin. Bu ma’lumotlar shundan darak beradiki, mehribonlik uyida tarbiyachilar tarbiyalanuvchilarga mehr bilan tushuntirishi, uqtirishi va iltimos qilishga asoslangan demokratik asosga qurilgan aloqalarni qо‘llashi natijasida tarbiyalanuvchilarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlari, ya’ni о‘ziga ishonch, о‘z fikrini samimiy yetkazishga ega bо‘lish, ulardagi о‘z-о‘zini tо‘g‘ri anglash va eng kuchli ezgu-niyatlarini yetkaza olish kabi muloqot sifatlarini shakllantirishga bо‘lgan intilishlarini faollashtirishi mumkin. Yuqoridagilardan kelib chiqib ta’kidlash mumkinki, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan individual-psixologik xususiyatlar ularning shaxslararo munosabatlar tizimiga, uning samaradorlik darajasiga о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. 35 XULOSA 1. Mavzu yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va ilmiy manblar tahlilidan shunday xulosaga kelish mumkinki, xorij va hamdо‘stlik mamlakatlarida shu jumladan О‘zbekistonda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs, individual-psixologik, aqliy taraqqiyot xususiyatlari, axloqiy xususiyatlari о‘rganilgan bо‘lsada, ammo mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining ijtimoiy- psixologik xususiyatlari alohida ilmiy tadqiqot predmeti sifatida yetarlicha ilmiy tadqiq etilmagan. Buning sababi birinchidan, bu sohadagi mutaxassislarning yetarli emasligiga bog‘liq bо‘lsa, ikkinchidan, xorijiy mamlakatlarda olib borilgan ilmiy tadqiqotlar respublikamizning ijtimoiy, etnik hamda mintaqaviy xususiyatlarimizga mos kelmasligi va bu ushbu sohada ilmiy izlanish modelini yaratishda muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. 2. Tadqiqotimiz natijalaridan ma’lum bо‘lishicha, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining individual-psixologik xususiyatlari va yosh davri inqirozlari xususan, о‘smirlik yoshi davri inqirozi, о‘tish davri qiyinchiliklari, psixo-fiziologik taraqqiyotdagi noturg‘unlik, akseleratsiya jarayonlari, pubertat davri rivojlanish xususiyatlari, taqlidchanlik, emansipatsiya (kattalar nazorati va kuzatuvidan ozod bо‘lishga intilish), gedonistik (о‘zgacha usullardan zavq-shavq olish, lazzatlanish) psixologiya, beqaror va о‘zgaruvchan xarakterlilik, qо‘zg‘aluvchanlik, distimik, gipertimlik, guruhlanish va qarama-qarshi nuqtai nazar reaksiyalarining namoyon bо‘lishi va boshqalar ularda xulq –atvor xususiyatlari mazmun va mohiyatini belgilaydi hamda shaxslararo munosabatlarda о‘ziga xos о‘rin tutadi. 3. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining muloqotchanlik va kirishimlilik qobiliyati о‘zaro shaxslararo munosabatlar muvaffaqiyatini belgilaydi. Buni tadqiqotimiz natijalaridan olingan ma’lumotlar ham isbotlaydi. Buni 12-15 yoshdagi mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilaridagi muloqotchanlik sifatlari darajasining yuqoriligi holati ham kо‘rsatadi. Aksincha 7-11 yoshdagi tarbiyalanuvchilarda muloqotchanlik sifatlari darajasining pastligi ularda 36 shaxslararo munosabatlardagi tortinish, tezda kirishib keta olmaslik xislatlari, shaxslararo munosabatlardagi turli xil nizolar, kelishmovchiliklarning kelib chiqishi darajasi yuqoriligini belgilaganligi namoyon bо‘ladi. 4. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan individual- psixologik xususiyatlar jumladan, aqliy taraqqiyot va tafakkur xususiyatlari, mustaqil fikr yurituvchanlik, amaliylik, о‘zini nazorat qilish kabi xususiyatlar ularning shaxslararo munosabatlari muvaffaqiyatiga, о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. 5. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsidagi tashvishlanish va xavotirlik darajasining yuqoriligi shaxslararo munosabatlar doirasiga о‘ziga xos tarzda ta’sir kо‘rsatadi. Jumladan, tashvishlanish darajasi yuqori darajaga ega bо‘lgan holatlarda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari о‘zaro shaxslararo munosabatlarida nizoli vaziyatlar, kelishmovchiliklar yuzaga kelar ekan. 6. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati о‘zaro shaxslararo munosabatlar muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir kо‘rsatar ekan. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1. Karimov I.A. Biz kelajagimizni о‘z qо‘limiz bilan quramiz. – 7-jild. – T.: О‘zbekiston, 1999. 2.Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. – T. “О‘zbekiston”, 2005. 3.Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin. – T.: О‘zbekiston, 1998. – B. 15-89 4.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat–yengilmas kuch.–T.:«Ma’naviyat», 2008.- 176 b. 5.Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir // “Fidokor” gazetasi, 2000 yil, 8 iyun. 6.Karimov I.A. О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: О‘zbekiston, 1997. – B.23-24. 7.Karimov I.A. О‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. – T.: О‘zbekiston, 1996. 8.Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T.5. – T.: О‘zbekiston, 1997. 9.Adler A. Bezprizorniye deti. Per. Y.A.Obuxova. M: 1974, 376 s. 10.Andresyan A.P. Osobennosti formirovaniya i deyatelnosti detskix kollektiv v shkolax-internatax. Yerevan. 2001 -178 s. 11.Aseyev V.G.Motivatsiya povedeniya i formirovaniya lichnosti. M: 2001 -203 s. 12.Akramova F.A. Insoniy munosabatlar psixologiyasi. – T.: Shams-A, 2005. – 68 b. 13.Allaxverdov V.M., Bogdanova S.I. i dr. Psixologiya: Uchebnik. 2-ye izd. / Otv. red. Krilov A.A. Pererab. i dop. – M.: TK. Velbi, Prospekt, 2004. – 752 s. 14.Alemaskin M.A. Psixologo-pedagogicheskiye problemi preduprejdeniya pedagogicheskoy zapushennosti ipravonarusheniy nesovershennoletnix //Psixologicheskiye problemi preduprejdeniya pravonarusheniy podrostkov. - Sb. nauch. trudov – Voronej, 1982. - S. 94-102. 38 15.Andreyeva T.V. Sotsialnaya psixologiya semeynix otnosheniy. – SPb.: 1998. 16.Aseyev V.G. Motivatsiya povedeniya i formirovaniya lichnosti.- M., 1976. - S.79-83-84. 17.Bolotova A.K. Prikladnaya psixologiya: Uchebnik dlya vuzov / A.K. Bolotova. – M.: Gardariki, 2006. 18.Borozdina G.V. Psixologiya delovogo obsheniya: Uchebnik. – 2-ye izd. – M.: INFRA-M, 2006. – 295 s. 19.Vinogradova A.A.Pedagogicheskaya rukovodstvo vosptitatelnom protsessom v detskix domax. M.: 1997, 189 s. 20.Vasila Karimova. Salomatlik psixologiyasi: yohud sog‘lom bо‘lish uchun ruhiyatni boshqarish sirlari. – T.: Yangi asr avlodi, 2005. – 71 b. 21.Vilyunas V.K. Psixologicheskiy analiz emotsionalnix yavleniy. - M., 1974. - S. 168. 22.Vigotskiy L.S. Sobraniye sochineniy. T - 4. Detskaya psixologiY. - M.: «Pedagogika», 1984. - 432 s. 23.Vigotskiy L.S. Razvitiye visshix psixologicheskix funksiy. - M., 1967.- S. 167-169. 39

INTERNAT TIPIDAGI MAUSSASALARDA PSIXOLOGIK XIZMATNING O'ZIGA XOSLIGI

Купить