Internat tipidagi maussasalarda psixologik xizmatning o’ziga xosligi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	358.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Internat tipidagi maussasalarda psixologik xizmatning o’ziga xosligi

Sotib olish

INTERNAT TIPIDAGI MAUSSASALARDA PSIXOLOGIK
XIZMATNING O'ZIGA XOSLIGI
MUNDARIJA :
KIRISH ...................................................................................................................... 2
I BOB MEHRIBONLIK UYI TARBIYALANUVCHILARIDA SHAXSLARARO
MUNOSABATLARNING PSIXOLOGIK JIHATLARINI О‘RGANISHNING
ILMIY-NAZARIY ASOSLARI ................................................................................ 4
1.1§. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni о‘rganish
pedagogik-psixologik muammo sifatida ................................................................... 4
1.2§. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni
tarbiyalashning pedagogik-psixologik xusisiyatlari ................................................ 16
I bob bо‘yicha xulosalar .......................................................................................... 22
II BOB MEHRIBONLIK UYLARI TARBIYALANUVCHILARIDA
SHAXSLARARO MUNOSABATLARNING PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARINI О‘RGANISH SHART-SHAROITLARI ............................ 23
2.1§. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsi xususiyatlarining shaxslararo
munosabatlardagi о‘rni ............................................................................................ 23
2.2§. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida muloqotga kirishimlilik darajasini
aniqlash metodikasi ................................................................................................. 29
II bob bо‘yicha xulosa ............................................................................................. 35
XULOSA ................................................................................................................. 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI ............................................ 38

1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Respublikamizda mustaqillik yillarida inson
shaxsiga nisbatan bо‘lgan munosabat keskin о‘zgardi. Jamiyatning a’zosi bо‘lgan
har bir shaxs taqdiriga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Ayniqsa, muayyan
sabablarga kо‘ra, о‘z ota-onasidan, yaqin kishilari mehridan mahrum bо‘lgan
yetim va qarovsiz bolalarga ta’lim-tarbiya berish, alohida ijtimoiy himoyaga olish
ishlarining samarali yo’lga qо‘yilgani bu borada ulkan ishlar amalga
oshirilayotganligining belgisidir. Xususan bu masala ijtimoiy psixologiya
fanlarining dolzarb muammolaridan biriga aylanib borayotganligi ham
shubhasizdir. Zotan, kelajagi buyuk davlatni bunyodga keltirish uchun har qanday
davlatning asosiy bо‘g‘ini bо‘lmish oilalarning mustahkamligi, uning jamiyat
oldidagi asosiy funksiyalaridan biri bо‘lmish tarbiyaviy vazifasini tо‘la-tо‘kis
bajarishga, unda voyaga yetayotgan bolalarning tо‘liq oilalarda, ota-ona mehriga
qonib, jamiyatning yetuk fuqarosi sifatida shakllanib ulg‘ayishiga sharoit yaratish
davlatning ustovor vazifalaridan biri sifatida belgilangan. Buning uchun eng
avvalo, mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilar sonini keskin kamaytirish, ularda
mehribonlik uylarida emas, balki о‘z ota-onalari quchog‘ida, yaqinlari atrofida
ulg‘ayishini ta’minlash mustaqil Respublikamizning istiqbolini belgilovchi asosiy
omillardan biri hisoblanadi.
Keyingi yillarda butun dunyo miqyosida, shu jumladan respublikamizda ham
yetim va qarovsiz bolalar miqdori garchand keskin darajada yuqori kо‘rsatgichga
ega bо‘lmasada, ularning soni sezilarli oshib bormoqda. Shu bois bir qator chet el,
hamdо‘stlik mamlakatlari hamda О‘zbekiston olimlari tomonidan ushbu
muammoning ijobiy yechimini topish maqsadida imiy tadqiqot ishlari olib
borilmoqda. Xususan, Andresyan A.P., Vinogradova A.A., Kim R.P.,Lobanov
A.A., Semenova V.YE., Tursunov S., O.Ochilov, Haydarov I.O. kabi
tadqiqotchilar ishlarida yetim va qarovsiz bolalar bilan ishlash,bu holatlar yuz
berishining yetakchi omillarini va ularning о‘ziga xos xususiyatlarini о‘rganish,
ularni oilaviy hayotga tayyorlash hamda jamiyatning tо‘laqonli a’zosi sifatida
tarbiyalash kabi qator masalalar ilmiy jihatdan tadqiq etilgan .
2

Respublikamizda mehribonlik uylarida tarbiyalanayotgan bolalarga har
tomonlama e’tibor qaratish borasida hukumatimiz bir qator amaliy tadbirlarni
amalga oshirmoqda. Yurtimizda yetim va qarovsiz bolalarga moddiy-maishiy
shart-sharoit yaratib berilishi bilan bir qatorda, mehribonlik uylari, maktab
internatlarida tarbiyalanayotgan bolalarning shaxs sifatidagi va individual-
psixologik, ijtimoiy-psixologik, axloqiy, aqliy xususiyatlarini har tomonlama
о‘rganish, tadqiq qilish uchun keng imkoniyatlar yaratilmoqda.
Butun dunyoda va shu jumladan, respublikamizda dolzarb vazifalardan biri
sifatida qaralayotgan qarovchisini yо‘qotgan bolalar sog‘ligini, ma’naviy – axloqiy
jihatdan normal rivojlanishini ta’minlash va ularni jamiyatning yetuk, tо‘laqonli
a’zosi sifatida tarbiyalash, voyaga yetkazish masalasi har qachongidan ham
ahamiyatli muammolardan biriga aylanib bormoqda. Shuning uchun ham biz о‘z
oldimizga mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning
psixologik xususiyatlarini о‘rganishni asosiy maqsad qilib oldik.
Kurs ishining maqsadi - mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo
munosabatlarning ijtimoiy - psixologik xususiyatlarini о‘rganish, usullarini ishlab
chiqish va nazariy asoslash.
Kurs ishining vazifalari. Tadqiqotimiz maqsadi va ilgari surilgan ilmiy
taxminlarni yechish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
- mavzuga doir adabiyotlarni nazariy tahlil qilish;
- psixologiya fanida mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari muammosining
о‘rganilganlik holatini tahlil qilish;
- mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining shaxs va individual-psixologik
xususiyatlarini о‘rganish va tahlil qilish;
Kurs ishining obyekti. Qamashi tumani mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida
shaxslararo munosabatlarning pedagogik - psixologik xususiyatlarini о‘rganish
jarayoni.
Kurs ishining predmeti. Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo
munosabatlarning individual-psixologik, ijtimoiy-psixologik omillari, mazmuni va
vositalari.
3

I BOB MEHRIBON LIK UY I TA RBIYA LA N UVCHILA RIDA
SHA X SLA RA RO MUN OSA BATLA RN IN G PSIX OLOGIK J IHATLA RIN I
О‘RGA N ISHN IN G ILMIY -N A ZA RIY A SOSLA RI
1.1§. Mehribonlik uy i t arbiy alanuv chilarida shaxslararo
munosabat larni о‘rganish pedagogik -psixologik muammo sifat ida
Bugungi kunda butun dunyo miqyosida о‘z ota-onalari mehridan mahrum
bо‘lgan bolalar soni yetti yuz mingdan ortib ketgan. Bu о‘z navbatida yetim va
qarovsiz bolalar muammosi jamiyatda о‘ta dolzarb muammolardan biriga aylanib
borayotganligini kо‘rsatadi.
Bolalar uylarida tarbiyalanayotgan bolalarning shaxs, individual-psixologik va
ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini о‘rganishga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar
sobiq ittifoqda 50-60 yillarda amalga oshirilgan. Bundan keyingi yillarda bu
muammoni о‘rganishga bо‘lgan e’tibor biroz susayganligi kuzatiladi. Shu tufayli
Respublikamizda kо‘p yillar mobaynida mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchi
bolalar va о‘smirlarning psixologik xususiyatlarini ilmiy tahlil qilish ishlari olib
borilmadi. Ammo mustaqillik yillarida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilariga
nisbatan yangicha munosabat uyg‘ondi. Respublikamiz hukumati tomonidan
mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarini moddiy, ijtimoiy tomondan qо‘llab-
quvvatlash borasida juda kо‘plab qarorlar va amaliy tadbirlar ishlab chiqildi. Bu
о‘z navbatida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari shaxsining ijtimoiy-
psixologik xususiyatlarini ilmiy jihatdan о‘rganishga keng yо‘l ochib berdi.
Yetimlik ilohiy bir qismat shuning uchun ham inson peshonasida yozilganini
kо‘rishi taqdiri azaldir. Darhaqiqat, taqdir qismatidan qochib qutilib bо‘lmaydi.
Ana shunday qismat norasida gо‘dakni “Mehribonlik uyi”ga yetaklab keladi.
Mehribonlik uylari sobiq shо‘rolar davrida yetim xonalar nomi bilan paydo
bо‘lgan. Bu davrda minglab oilalarning xonavayron bо‘lishi oqibatida yetim va
qarovchisiz qolgan bolalarni boqish va ularni jamiyatga sodiq farzand etib
tayyorlash maqsadida tashkil etilgan edi. Mustaqillik yillarida esa Mehribon,
xalqsevar, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ularni о‘z bag‘riga olishi natijasida
4

“Mehribonlik uylari” nomi bilan yuritila boshlandi. Alohida ta’kidlash lozimki,
О‘zbekiston Respublikasi Mustaqillikka erishgandan buyon Mehribonlik uylariga
alohida e’tibor qaratildi. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 64-
moddasida quyidagilar qayd etilgan: Ota-onalar о‘z farzandlarini voyaga
yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar.
Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum
bо‘lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va о‘qitishni ta’minlaydi, bolalarga
bag‘ishlangan xayriya faoliyatlarini rag‘batlantiradi. 1

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchisi hamda Mehribonlik uylari davlat tomonidan
quyidagicha ta’minlanadi:
1. Ma’nan va ruhan qо‘llab quvvatlanadi
2. Ta’lim–tarbiya jarayoni alohida e’tiborga olinadi
3. Ijtimoiy–iqtisodiy jihatdan moddiy tomondan tо‘liq ta’minlanadi.
4. Tarbiyalanuvchilarning sog‘ligiga alohida e’tibor beriladi va tibbiy shart-
sharoitlar yaratiladi.
5. Tarbiyalanuvchilarning barcha shart – sharoitlariga alohida e’tibor beriladi.
6. Ma’naviy-ma’rifiy tomonlariga zamin yaratiladi.
7. Tarbiyalanuvchilar о‘qish faoliyati bilan shug‘ullanishi va bо‘sh paytlarini
mazmunli о‘tkazishlari uchun barcha sharoitlar yaratiladi.
Ushbu fikrlar Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini doimo boshini silashga
mehribon qо‘llar borligini hamda vatanimiz, mehribon yurtboshimiz ularga
g‘amxо‘r ekanligidan dalolat beradi.
Shu о‘rinda Ta’lim tо‘g‘risidagi Qonunning 22-moddasini keltirmoqchimiz.
Yetim bolalarni va ota–onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining vasiyligisiz
qolgan bolalarni о‘qitish va ularni boqish davlatning tо‘la ta’minoti asosida qonun
xujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. 2
Shuning uchun ham
tarbiyalanuvchilarning huquqlari qonunda kо‘rsatilgan tegishli huquqlari asosida
himoya qilinadi. Bizga ma’lumki, Mehribonlik uylariga mustaqil yuridik shaxs
1
O’zbekiston Resrublikasining konstitutsiyasi. T: “O’zbekiston” 2008.40 bet.
2
Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T: “Sharq nashriyoti”1998. 63 bet.
5

maqomi berilgan. Boshqa davlat tashkilotlariga mustaqil ish olib borishda qanday
huquqlar berilgan bо‘lsa, Mehribonlik uylariga ham ana shunday maqom berilgan.
Mehribonlik uylari ham mustaqil ravishda boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda
ish yurita oladi. Ishonch bilan shuni ayta olish mumkinki, О‘zbekiston respublikasi
mustaqillikka erishganidan buyon juda kо‘p samarali ishlar amalga oshirildi.
Mustaqillik yillarida Mehribonlik uylariga yanada yaqindan yondashish maqsadida
qarorlar qabul qilinib,ular amalda о‘z ijrosini topdi.
Masalan, Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 18-fevralda 59-sonli qarori aynan
“Mehribonlik uyi” tо‘g‘risida qabul qilinib, u о‘zining amaldagi ijrosini ta’minladi.
Ushbu tarixiy qaror har tomonlama muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa bu qaror
о‘zbek xalqiga xos bо‘lgan milliy qadriyatlarimizni, an’analarimizni о‘zida
namoyon etib, ajdodlarimiz merosiga asoslanadi. Mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilariga har tomonlama yordam bera oladi va ahamiyat kasb eta
oladi. Vazirlar Mahkamasining ushbu qarorining amaldagi ijrosini ta’minlash
maqsadida “Mehribonlik uyi tо‘g‘risidagi Nizom” qabul qilindi. Ushbu nizom yetti
qismdan iboratdir, ya’ni ular quyidagilar:
- Umumiy qoidalar;
- О‘quv - tarbiya jarayoni tuzilmasi va uni tashkil qilish;
- Tarbiyalanuvchilar;
- Kadrlar;
- Mehribonlik uyini boshqarish;
- Moliyaviy-xо‘jalik faoliyati;
- Xalqaro hamkorlikda qatnashish. 3

2007-yilni “Ijtimoiy himoya yili” deb e’lon qilinganligi munosabati bilan hamda
aholini ijtimoiy himoya qilish kо‘lamlarini yanada kengaytirish va kuchaytirish,
aholining muhtoj oilalariga, nogironlar va yolg‘iz keksalarga aniq,
tabaqalashtirilgan tarzda yordam kо‘rsatish samaradorligini oshirish, aholi
daromadlari darajasidagi farqlarni keskin oshishiga yо‘ l qо‘ymaslik, jamiyatda
3
Vazirlar Mahkamasining !995yil 18-fevraldagi 59-sonli Qaroriga 3-ilova “Mehribonlik uyi to’g’risida Nizom”,
“Ma’rifat gazetasi,1995 yil 29-mart.”
6

hamjihatlik, e zgulik va mehr-shafqat muhitini qaror toptirish bо‘yicha aniq
maqsadga yо‘ naltirilgan chora tadbirlar kompleksini amalga oshirish maqsadida:
“Ijtimoiy himoya yili” davlat dasturi tasdiqlandi. Bu ham bugungi kunda
davlatimizning g‘amxо‘rligi namunasidir. Dasturning mohiyatiga e’tibor
qaratamiz. Ushbu dasturda Mehribonlik uylari haqida shunday kо‘rsatilgan.
“Mehribonlik uylari” va ixtisoslashtirilgan maktab–internatlarining moddiy-
texnika bazasini, boquvchisidan mahrum bо‘lgan bolalar tо‘g‘risida e’tibor va
g‘amxо‘rlikni kuchaytirish, “Sen yolg‘iz emassan” maqsadli vazifasini hayotga
aniq tadbiq etishdan iboratdir. 4
О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008 yil 17 oktabrdagi 230-
sonli qaroriga asosan “Mehribonlik uyi tо‘g‘risidagi Nizom tasdiqlangan.
Nizomda quyidagilar aks etgan.
I. Umumiy qoidalar
1. Ushbu Nizom Mehribonlik uylarini tashkil etish va ularning faoliyati,
shuningdek ularda tarbiya-ta’lim jarayonini tashkil etish tartibini belgilaydi.
2. Mehribonlik uyi yetim bolalar va ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar
uchun davlat tarbiya muassasasidir.
3. Mehribonlik uyi о‘z faoliyatida О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga va
qonunlariga, О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga,
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, ushbu Nizomga, boshqa
qonun hujjatlariga, shuningdek о‘z ustaviga amal qiladi.
4. Quyidagilar Mehribonlik uyining asosiy vazifalari hisoblanadi:
yetim bolalar va ota-onasining qarovisiz qolgan bolalarni (keyingi о‘rinlarda
«tarbiyalanuvchilar» deb ataladi) tarbiyalash, kamol toptirish va qо‘llab-
quvvatlash;
tarbiyalanuvchilarni tо‘liq ruhiy sog‘lomlashtirishga, ijtimoiy moslashtirishga va
jamiyatga uyg‘unlashtirishga kо‘maklashadigan, ularning sifatli ta’lim va tarbiya
4
Karimov I.A “Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish- barcha demokratik
yangilanish va iqtisodiy islohatlarimizning pirovard maqsadidir” T: “O’zbekiston”2007. 102 bet.
7

olishi, shuningdek ularning ijodiy va intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish
uchun uy sharoitiga eng kо‘p darajada yaqinlashtirilgan muhitni yaratish;
tarbiyalanuvchilarning qonuniy huquq va manfaatlari ijtimoiy-huquqiy himoya
qilinishini ta’minlash;
tarbiyalanuvchilarning hayoti va sog‘lig‘i, psixologik va jismoniy rivojlanishi
himoya qilinishini ta’minlash.
II. Mehribonlik uyini tashkil etish tartibi
5. Mehribonlik uyi О‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi bilan
kelishgan holda, belgilangan tartibda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar
Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan tashkil etiladi.
6. Mehribonlik uyi muassasa shaklida tashkil etiladi va tegishli tuman (shahar)
hokimligida yuridik shaxs sifatida rо‘yxatdan о‘tkaziladi.
7. Mehribonlik uyi ustavi xalq ta’limining tegishli organi tomonidan
tasdiqlanadi.
Mehribonlik uyining namunaviy ustavi О‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi.
8. Mehribonlik uylari quyidagi tiplarga bо‘linadi:
a) maktabgacha Mehribonlik uyi (3 yoshdan 7 yoshgacha bо‘lgan bolalar
uchun);
b) Mehribonlik uyi (maktabgacha va maktab yoshidagi yoki faqat maktab
yoshidagi bolalar uchun);
v) maxsus korreksion Mehribonlik uyi (jismoniy yoki psixik rivojlanishida
nuqsonlari bо‘lgan bolalar uchun).
Mehribonlik uyi tipi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan belgilanadi.
9. Mehribonlik uylari faoliyatini muvofiqlashtirish xalq ta’limining tegishli
organlari tomonidan amalga oshiriladi.
10. Mehribonlik uyi bank hisob raqamlariga, О‘zbekiston Respublikasining
Davlat gerbi tasvirlangan muhrga, о‘z nomi yozilgan shtamp va blankalarga ega
bо‘ladi.
III. Mehribonlik uyiga bolalarni qabul qilish
8

11. Bolalar Mehribonlik uyiga yil mobaynida ota-onalari vafot etgan, ular ota-
onalik huquqlaridan mahrum etilgan, ularning ota-onalik huquqlari cheklangan,
ota-onalar huquqiy layoqatsiz deb e’tirof etilgan, ota-onalar kasal bо‘lgan, ota-
onalar uzoq muddat bо‘lmagan, ota-onalar bolalarni tarbiyalashdan yoki ularning
huquq va manfaatlarini himoya qilishdan bosh tortgan, shu jumladan ota-onalar о‘z
bolalarini tarbiya muassasalaridan, davolash muassasalaridan, aholini ijtimoiy
muhofaza qilish muassasalaridan va shunga о‘xshash muassasalardan olishni rad
etgan hollarda, shuningdek bolalar ota-onalarining qarovisiz qolgan boshqa
hollarda qabul qilinishi kerak.
12. Mehribonlik uyiga 3 yoshdan 16 yoshgacha bо‘lgan bolalar qabul
qilinadilar.
Jismoniy yoki psixologik jihatidan nuqsonlari bо‘lgan yetim va ota-onasining
qarovisiz qolgan bolalar ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalariga (maktab-
internatlarga) yoki maxsus korreksion Mehribonlik uylariga belgilangan tartibda
yuboriladi.
13. Mehribonlik uyiga kam ta’minlangan, kо‘p bolali oilalarning bolalari, faqat
otasi yoki onasi bor bо‘lgan bolalar ushbu oilalarni bir yilgacha muddatda ijtimoiy
qо‘llab-quvvatlash maqsadida vaqtinchalik qabul qilinadi. Ularning bundan keyin
Mehribonlik uyida bо‘lishi tarbiyalanuvchi yashaydigan joy bо‘yicha vasiylik va
homiylik organining xulosasiga kо‘ra tuman (shahar) hokimining qarori bilan
belgilanadi.
14. Mehribonlik uyidagi tarbiyalanuvchilar soni Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan,
sanitariya va gigiyena normalariga majburiy rioya qilgan holda belgilanadi, lekin
tarbiyalanuvchilarning soni 140 nafardan oshmasligi kerak.
15. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari har xil yoki bir xil yoshdagi
tarbiyalanuvchilar guruhlariga birlashtiriladi. 7 yoshgacha bо‘lgan turli yoshdagi
bolalar guruhlarida tarbiyalanuvchilar soni 10 nafar etib belgilanadi, bir xil
yoshdagi tarbiyalanuvchilar guruhlarida esa: 4 yoshgacha bо‘lgan bolalar — 8
nafar, 4 yoshdan 7 yoshgacha bо‘lgan bolalar guruhida esa — 12 nafar bola
9

bо‘ladi; tarbiyalanuvchilar guruhlaridagi о‘quvchilar soni I-IX sinflarda — 17
kishi bо‘lishi lozim.
Mehribonlik uyida korreksion guruhlar tashkil etilishi mumkin.
Tarbiyalanuvchilarni korreksion guruhlarga yо‘llash faqat tibbiy-psixologik-
pedagogik komissiyaning xulosasi asosida amalga oshiriladi.
16. Mehribonlik uyiga yо‘llash tarbiyalanuvchi yashaydigan joy bо‘yicha tuman
(shahar) hokimining qarori asosida Mehribonlik uyi uning tasarrufida bо‘lgan xalq
ta’limi tegishli organlari tomonidan amalga oshiriladi.
17. Mehribonlik uyiga yuboriladigan har bir bola uchun vasiylik va homiylik
organi tomonidan, bir Mehribonlik uyidan boshqasiga о‘tkazishda esa —
Mehribonlik uyi ma’muriyati tomonidan quyidagi hujjatlar taqdim etiladi:
a) Mehribonlik uyiga yо‘llanma;
b) tuman (shahar) hokimining bolani Mehribonlik uyiga joylashtirish haqidagi
qarori (qarorda balog‘atga yetmagan bola, uning oilasi, turar joy maydoni bolaga
biriktirilganligi tо‘g‘risidagi aniq qaydnoma bilan birgalikda turar joy maydoni
mavjudligi tо‘g‘risidagi dalilli va tо‘liq ma’lumotlar bо‘lishi kerak);
v) tug‘ilganlik tо‘g‘risidagi guvohnoma, guvohnoma bо‘lmagan taqdirda —
bolaning yoshini aniqlaydigan tibbiy ekspertiza xulosasi;
g) analizlar natijalari va tibbiy-psixologik-pedagogik xulosasi ilova qilingan
holda bolaning psixik va jismoniy sog‘lig‘i haqidagi tibbiy hujjatlar (tibbiy
tekshirishlar natijalari ilova qilingan holda);
d) ma’lumoti haqidagi hujjat (maktab yoshidagi bolalar uchun);
ye) ota-onalar va ularning о‘rnini bosuvchi shaxslar haqidagi ma’lumotlar (ota-
onalarning pasportlari nusxalari yoki ularning vafoti haqidagi guvohnoma nusxasi,
sudning hukmi yoki qarori, ota-onasining surunkali kasalligi yoki qidiruvda
ekanligi haqidagi, ota-onasining yо‘qligi yoki ularning о‘z farzandlarini tarbiyalay
olmasligi haqidagi boshqa hujjatlar, shuningdek ota-onalarning yashash joyi
tо‘g‘risida ma’lumotnoma);
j) bolaning turmush sharoiti va tarbiyasi haqidagi tekshiruv dalolatnomasi;
z) bolaning yaqin qarindoshlari mavjudligi va ularning yashash joylari haqida
ma’lumotnoma;
10

i) bolaning ota-onasidan qolgan mol-mulki (agar bor bо‘lsa) rо‘yxati, ushbu
mol-mulkning qayerda joylashganligi, uni saqlash uchun qanday choralar
kо‘rilganligi va ularni saqlash uchun javobgar shaxslar haqidagi ma’lumot;
k) bolaga turar joy biriktirilganligi tо‘g‘risidagi hujjatlar (dalolatnoma, uy
daftari, turar joy chizmasi nusxalari, turar joyning egasi va xususiylashtirilganligi
holati tо‘g‘risida tuman (shahar) yer resurslari va davlat kadastri bо‘limidan
ma’lumotnoma);
l) pensiya oluvchi bolalarning pensiya daftarchasi, bola foydasiga aliment
undirish haqidagi sud qarori, omonat daftarchasi.
Bolani mazkur Nizomning 13-bandiga muvofiq Mehribonlik uyiga
joylashtirishda yuqorida kо‘rsatilgan hujjatlar bilan birga ota-onaning arizasi, turar
joyi va oila a’zolari haqidagi ma’lumotnomalar taqdim etiladi. Bu holda ushbu
bandning «z», «i», «l» kichik bandlarida kо‘rsatilgan hujjatlar taqdim etilmaydi.
18. Bir oilaning a’zolari bо‘lgan bolalar yoki qarindoshlar bir muassasaga
yuboriladi. Tibbiy yoki boshqa sabablarga kо‘ra ushbu bolalarni alohida
tarbiyalash va joylashtirish kerak bо‘lgan hollar bundan mustasno.
19. Tarbiyalanuvchilarni maktabgacha tarbiya Mehribonlik uyidan maktab
yoshidagi bolalar uchun Mehribonlik uyiga о‘tkazish 1 iyundan 25 avgustga qadar
amalga oshiriladi.
Tarbiyalanuvchilarni sog‘liqni saqlash muassasalaridan Mehribonlik uyiga qabul
qilish majburiy tartibda, bola 3 yoshga tо‘lgandan sо‘ng ushbu Nizomning 17-
bandiga muvofiq amalga oshiriladi.
IV. Mehribonlik uyining tarbiyalanuvchilari
20. Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining ta’limi, tarbiyasi va ta’minoti
tо‘liq davlat ta’minoti asosida amalga oshiriladi.
21. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari О‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni
saqlash vazirligi tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlangan Mehribonlik uylari
tarbiyalanuvchilarining oziq-ovqat mahsulotlari iste’mol qilishining о‘rtacha
sutkalik maqbul meyorlariga muvofiq oziq-ovqat, shuningdek ushbu Nizomga
ilovaga muvofiq norma bо‘yicha kiyim-bosh, poyabzal, yumshoq jihozlar bilan
ta’minlanadilar.
11

NORMALARI
“Mehribonlik uyi tо‘g‘risidagi Nizom”ning tub mohiyatiga tо‘xtaladigan bо‘lsak
unda Mehribonlik uylariga bugungi kunda davlatimizning g‘amxо‘rligi hamda
ularning tarbiyasi va ta’limiga e’tibor va takomillashtirish yо‘llari aytib о‘tilgan.
Bularning barchasi Mustaqillik mevasidir. Ushbu yillarda olib borilgan kuchli
ijtimoiy siyosatning belgisi hisoblanadi. Islohatlarning ikkinchi bosqichida kuchli
ijtimoiy siyosatni amalga oshirish yuqori darajaga kо‘tarildi.
Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning
psixologik xususiyatlari shakllanishida olib borilayotgan islohatlarni amaldagi
ijrosi ham ta’minlanib borilmoqda. Bularning barchasi Mehribonlik uylari
tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari
shakllanishida yordam beradi. Bugungi kunda Mehribonlik uylarida faoliyat
kо‘rsatayotgan har bir xodim albatta bularga yaqindan yondasha olmog‘i lozim.
Shuningdek,о‘z oldiga qо‘yilgan maqsad va vazifalarni bajarishda tо‘g‘ri yondasha
olib, tarbiyalanuvchilarning yaqin о‘rtog‘iga aylanishi shart. Bu borada albatta
ulardan samimiylik va о‘z kasbiga faollik talab etiladi. Mehribonlik uylari
tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni shakllanishida о‘zaro
bog‘liqlikda bir necha tizim muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tizimlarning
birortasini Mehribonlik uyi faoliyatidan ajratib bо‘lmaydi. Ularni о‘z о‘rnida
alohida faoliyati mavjud.
Psixologning mehribonlik uylarida olib boradigan ishlarining о‘ziga xosligi
1987 yildan boshlab bolalar uylariga (hozirgi mehribonlik uylari) va maktab
internatlarda psixolog shtati joriy etildi. Ushbu hodisa oiladan tashqarida
tarbiyalanayotgan bolalarning psixik rivojlanishi uchun maxsus psixologik yordam
zarurligini tan olishni anglatadi. Mehribonlik uylari yoki maktab internatlaridagi
psixolog ishinig asosiy yо‘nalishlari, prinsip va metodlari kо‘p jihatdan oddiy
maktabdagiga о‘xshash bо‘ladi. Biroq shu bilan birga ushbu muassasalardagi
psixologlar ishi о‘ziga xosliklarga ham ega. Bu о‘ziga xoslik birinchidan, bunday
tip muassasalardagi ta’lim tarbiya jarayonining о‘ziga xosligi: ikkinchidan
bolalarning psixik rivojlanishidagi о‘ziga xoslik tufayli kelib chiqadi.
12

Shu narsa ma’lumki, ilk bolalik davridanoq (1-3 yosh) internat tipidagi
muassasalarda tarbiyalanayotgan bolalar bir qancha psixologik xususiyatlari bilan
oilada tarbiyalanuvchi bolalardan farqlanadilar: ba’zi xususiyatlarda ushbu
masalalarda tarbiyalanuvchi bolalar oddiy maktabdagi bolalar bilan barobar va
hatto, ulardan ustunroq bо‘lsa, ayrim xususiyatlari bilan ulardan hatto о‘zidan
kichik yoshdagi о‘quvchilardan ham orqada qoladilar. Afsuski, bunday holat butun
maktab yoshi davrida saqlanib qoladi.
Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, psixologik rivojlanishda orqada qolish
ancha vaqtli, maktabgacha yosh davridayoq vujudga keladi. Uni bartaraf etish ishi
maxsus muassasalarda yetarli darajada olib borilmasligi oqibatida ular keyingi
yosh bosqichlarida yanada chuqurlashib ketadi.
Mehribonlik uylari yoki maktab-internatlarda ishlay boshlar ekan, psixolog
meyoriy hujjatlarda kо‘rsatilganidek, quyidagilarni amalga oshirish talab etiladi:
ota-onalar qaramog‘isiz qolgan bolalar bilan mehribonlik uylari hamda internat
tipidagi muassasalarda olib boriladigan psixolog ishi ushbu muassasalar
tarbiyalanuvchilarining psixologik jihatdan tо‘laqonli rivojlanishini ta’minlash,
shaxs sifatida va intellektual rivojlanish xususiyatlarini, ta’lim tarbiya jarayonidagi
buzilishlarning psixologik sabablarini diagnostika qilish va bunday buzilishlarni
bartaraf etish uchun profilaktik tadbirlar о‘tkazishga yо‘naltirishi kerak. Psixolog
bola hayotidagi rо‘y bergan fojianing bola psixik rivojlanishiga ta’sir etishini
susaytirish va tegishli psixologik metodlarni о‘tkazish orqali bola shaxsi
progressiv shakllanishini ta’minlash lozim.
SOS- bolalar qishloqchasining ish tajribasidan
SOS - bolalar qishloqchasi - bu yetim qolgan yoki ota-ona qarovisiz qolgan
bolalar bilan ishlashning о‘ziga xos usuli. Bu usulga avstriyalik pedagog German
Gmayner asos solgan. Bugungi kunda u dunyoning 124 mamlakatida keng
qо‘llanib kelmoqda.
SOS-bolalar qishloqchasi bir necha kottedj-uylardan iborat. Ularning har
birida «ona» va 6-8 ta bola yashaydi. Bu bolalar yoki ota-onasidan yetim qolgan,
yoki ularning ota-onasi ota-onalik huquqidan mahrum etilgan. Qishloqda hech kim
ulardan haqiqiy hayotlarini va ularga «onalik» qilayotgan odam aslida onalari
13

emasligini yashirmaydi. Bolalar qishloqchasidagi alohida uylarda onalarning
yordamchilari-«xolalari» ham yashaydi. Ular dam olish kunlari «ona» kasal bо‘lib
qolganda, yoki biror ish bilan uydan ketganda «ona»ning о‘rnini bosadilar.
Qishloqchani direktor boshqaradi. U qishloqchadagi alohida uyda oilasi bilan birga
yashaydi. Direktorlik vazifasidan tashqari u qishloqchadagi barcha bolalarga ota
va erkak kishining namunasidir. Albatta, qishloqchada boshqa erkak kishilar-
direktor о‘rinbosari, usta, haydovchi, xavfsizlikni ta’minlash xodimi ham mavjud.
Shu bilan birga qishloqchaning faoliyat kо‘rsatishida psixologning ishiga alohida
e’tibor beriladi. U ham bolalarga, ham «ona» larga, ham xodimlarga psixologik
yordam kо‘rsatadi.
Mehribonlik uylari shunday tarbiyaviy muassasadir-ki, ularda ishlaydigan
psixolog chuqur bilimlar bilan bir qatorda ma’lum bir shaxsiy sifatlari ancha
rivojlangan bо‘lmog‘i lozim. Bunday xususiyatlar qatorida quyidagilar asosiy о‘ rin
tutadi:
1. Bolani sevish.
2. Odamlarga bо‘lgan qiziqish.
3. Psixologik muvozanatni saqlay olish.
4. Q iyinchiliklarga bardosh berish.
5. Jamiyatda yashashni, nimanidir olib, nimanidir berishni bilish.
6. О‘ rganishni bilish.
7. Realizm, hamma narsaga reallik nuqtai nazaridan qarash.
8. Bolalarga yoqishni bilish.
9. О‘z-о‘zini yaxshi anglash va his etish.
10. Ichki kuch-quvvatga ega bо‘lish.
11. Muloqotchan bо‘lish.
12. Yaxshi salomatlikka ega b о‘ lish .
13. Optimist va hazilkash b о ‘lish.
Ota-onasi mehridan mahrum b о ‘lgan bolalar bilan ishlashga kirishishdan
oldin psixolog о ‘zidan ana shu sifatlarni qidirib k о ‘rmog‘i lozim. Topsa - yaxshi!
Topolmasa-chi? Unda izlansi n . Albatta, ota-onaning chin mehriga b о ‘lgan
14

chanqoqni hech qanday sun’iy y о ‘l bilan qondirib b о ‘lmaydi. Psixolog esa
bolalarning psixologik jihatdan normal rivojlanishini ta’minlashi kerak.
Turli tuman bolalar muassasalarida psixolog olib boradigan ishlarning
mazmuni ularga xos xususiyatlarning qisqa analizi shuni tasdiqlaydiki, haqiqatdan
ham psixolog faoliyati muassasa turiga k о ‘ra farqlanadi.
Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha, mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining
80 - 9 0 foizini ota-onalari tirik bо‘lgan bolalar tashkil etadi. Garchand bu masala
bо‘yicha butun dunyo olimlari keng kо‘lamda ilmiy izlanishlar olib borsalarda bu
sohada yaxshi natijalarga erishilganicha yо‘q. Buning sababi bizningcha,
birinchidan: bu yо‘nalishda qо‘lga kiritilayotgan ma’lumotlarning bir xil emasligi,
ilmiy kuzatishlar turli nazariyalar asosida olib borilganligi va har xil ilmiy tadqiqot
metodikalaridan foydalanilgan holda erishilgan natijalarni bir - biri bilan
taqqoslash qator qiyinchiliklarni keltirib chiqarganligiga borib taqaladi.
Ikkinchidan, qiyosiy tahlil natijalari ma’lum bir ijtimoiy madaniy sharoitlarda
amalga oshirilgan hamda u yoki bu mamlakat yoki millat an’analari asosida bolalar
muassasalari toifasi, uning katta mintaqa xususiyatlarini hisobga olgan holda
о‘tkazilgan bо‘lib, ular boshqa mamlakat, millat urf - odatlariga va etnik
xususiyatlariga mos kelmaydi. Uchinchidan, ruhiy tushkunlikka bag‘ishlangan
ilmiy tadqiqotlar kichik maktab yoshidagi tarbiyalanuvchilarda olib borilgan
hamda bu kuzatishlar bir xil pedagogik - psixologik xarakterdagi yо‘nalishda
bо‘lganligiga borib taqaladi.
Aynan ushbu vaziyatlardan kelib chiqqan holda tadqiqotimizda mehribonlik
uylarida tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini, ulardagi
psixologik о‘zgarishlarni, aqliy axloqiy, xarakter hamda shaxslararo
munosabatlarining о‘ziga xos xususiyatlarini о‘rganishni о‘z oldimizga maqsad
qilib oldik.
15

1.2§. Mehribonlik uy i t arbiy alanuv chilarida shaxslararo
munosabat larni t arbiy alashning pedagogik -psixologik
xusisiy at lari
Ma’lumki, yetim va qarovsiz bolalar oiladagi bolalardan u yoki bu
xususiyatlariga kо‘ra farqlanadi. Xususan mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari
xarakterida tajovvuzkorlik (agressivlik), ruhiy tushkunlik (dipressiya), о‘zini о‘zi
anglashdagi noturg‘unlik, kabilar kuzatiladi.
Tadqiqotlarning kо‘rsatishicha, bunday xususiyatlarning paydo bо‘lishiga sabab
bо‘luvchi omillardan biri – ota-onalik mehrining yetishmasligi, ota-ona tarbiyasiga
muhtojlik hisoblanadi.
Angliyalik psixolog tadqiqotchi R. Bernis onalik mehriga tashnalikni tahlil qilib,
shunday yozadi: “Salbiy dalilsiz “Men konsepsiyasi”ning rivojlanishi va hissiz
tajavvuzkorlik bolaning ota-onasiga va ota-onalik rolini bajaruvchi kishilarga
nisbatan qо‘polligi natijasidir. Buning natijasida bolada hech kimga qо‘shilmaslik,
odamovilik, tundlik hissi paydo bо‘la boshlaydi. Bular esa “Men konsepsiyasini”
belgilaydi”
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida tajavvuzkorlikni keltirib chiqaradigan
yana bir sabab tengdoshlari va murabbiylari bilan kelisha olmaslik, shaxslararo
munosabatlardagi nomutanosiblik bо‘lib hisoblanadi.
Psixolog olimlardan A.S. Rotenbyuerg va S.M.Bondorenko mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida tajavvuzkorlikning kelib chiqishi yuzasidan о‘z ilmiy
qarashlarini bayon etib quyidagilarni ta’kidlaydilar: “Agar bolalarda
izlanuvchanlik faolligi yо‘nalishi о‘zgartirilsa ularda tajavvuzkorlikni yо‘qotish
mumkin bо‘ladi” [19]. Agarda tadqiqotchilarning mazkur qarashlarini tahlil qilib
kо‘radigan bо‘lsak, nemis tadqiqotchisi G.Ammon qarashlariga yaqinlikni
kuzatishimiz mumkin. G.Ammonning ta’kidlashicha, har bir odam tajavvuzkorlik
xislati bilan tug‘iladi, faqatgina keyinchalik shaxsning normal rivojlanishi
natijasida bu tajavvuzkorlik asta-sekin ijodiy garmonik rivojlanishga о‘tadi.
16

Tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, о‘smir va о‘spirinlik yoshidagi
tarbiyalanuvchilar uchun mehribonlik uyi oxirgi boshpana bо‘lib, undan keyin
mustaqil hayotga qadam qо‘yadi. Mustaqil hayot kechirish tasavvuriga ega
bо‘lmagan bolalar kо‘pincha hayotda qiynalib qoladilar. Tadqiqotchi N.N.Tolstix
tomonidan о‘tkazilgan tadqiqotlar shuni kо‘rstadiki, kelajakka ishonch, unga
nisbatan bо‘lgan munosabat, hayotiy rejalar, vaqtinchalik imkoniyat yaratish,
о‘smirning kamol topishi ijtimoiy psixologik vaziyatlar ta’siri ostida kechadi.
О‘smirning psixofiziologik kamolotida ijtimoiy vaziyatning roli bu bolalar
psixologiyasi asosiy muammolardan hisoblanadi. Bu g‘oya о‘z davrida
L.S.Vigotskiy tomonidan ham alohida ta’kidlangan va bu qarash keyinchalik shaxs
psixologiyasi bо‘yicha yetuk mutaxassis L.I.Bojovich tomonidan rivojlantirilgan.
Tadqiqotchilar A.M.Prixojan, N.N.Tolstixlarning kо‘rsatishicha, bolalar uyi
tarbiyalanuvchilari uchun kundalik hayot, axloqiy meyorlar, о‘qish rejimiga itoat
etish bilan bog‘liq bо‘lgan dominantli istak ahamiyatli hisoblanadi. Oddiy oilada
tarbiyalanuvchilarni esa kundalik hayot tashvishlari bilan birga kо‘pincha
umuminsoniy muammolar ham qiziqtiradi. О‘qishdan, oilaviy yumushlarga
qarashishdan tashqari bо‘sh vaqtlarini qanday о‘tkazish va hokozalarni mustaqil
hal qilishadi [34].
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilardagi bir tomonlama faoliyat motivining
kambag‘alligi nafaqat hayotiy tajribaning yetishmasligi bilan balki, kattalar bilan
munosabat xarakteriga ham bog‘liq bо‘ladi. Ma’lumki, maktab yoshigacha va
kichik maktab yoshidagi bolalar psixikasining rivojlanishida kattalarning о‘rni
beqiyosdir. Ularda kattalar bilan munosabatda bо‘lish ehtiyoji mehribonlik uyi
kabi muassasalarda ayniqsa kuchliroq seziladi va alohida xususiyat kasb etadi
hamda bunday munosabatlar tarbiyalanuvchilarning о‘z tengdoshlari bilan
bо‘ladigan munosabatlarida yaqqol kо‘zga tashlanadi. Shaxslararo
munosabatlardagi nomutanosiblik ayniqsa bahsli vaziyatlarda, ta’qiqlashlar,
qiziqishlar to’qnashuvida, kattalar tanbehida, tengdoshlari tomonidan
ayblanishlarda yanada kо‘zga tashlanadi. Bunday vaziyatlarda bolaning
tajovuzkorligi, boshqalarni ayblashi, о‘z aybini tan olmaslik va muammoli
vaziyatlardan chiqib keta olmaslik kabi xislatlar namoyon bо‘ladi. Bunday
17

vaziyatlarda shuni nazarda tutish lozimki, yopiq holdagi bolalar muassasalarida
tarbiyalanuvchilar juda tor doiradagi guruhlar bilan munosabatda bо‘ladi, ularda
boshqa guruh yoki о‘zi istagan jamoa bilan muloqotda bо‘lish cheklangan bо‘ladi
va shu bilan birga о‘zi о‘sayotgan jamoadan chiqib ketish imkoniyati cheklangan
bо‘ladi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida о‘zlaridan katta yoshdagi kishilar bilan
munosabatga kirishishga nisbatan intilishning amalga oshmasligi kattalarga
nisbatan tajovuzkorlikning kelib chiqishiga sabab bо‘lishi mumkin. Tadqiqotchi
Rotenberg fikricha, tarbiyalanuvchilarning о‘zaro munosabatga nisbatan bо‘lgan
ehtiyojda kattalarning ta’minlovchi sifatida qabul qilishlariga, о‘zining muloqot
ehtiyojining yechimini ulardan kutishi, ularning о‘zlari mustaqil erishish vazifasini
bо‘yinlariga olmaslikni namoyon qiladi.
Ilmiy tadqiqotlardan shu narsa ma’lumki, mehribonlik uylarida
tarbiyalanayotganlar kattalarga yoki tarbiyachilarga yoqish uchun tartibga, ichki
intizomga bо‘ysunishga harakat qiladilar. Agar oilada tarbiyalanayotgan bolalar
о‘zining xarakteridan tashqari ham sevimli ekanligini hisobga olsak, mehribonlik
uyida tarbiyalanayotganlar kattalarning ijobiy munosabatiga erishish uchun
axloqli, odobli bо‘lishi, tartib intizomga bо‘ysunishi, meyorlarga qat’iy itoaat
qilishi lozim bо‘ladi. Xulosa qilib aytganda mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarining psixologik rivojlanishi shunday о‘ziga xos xususiyatlarga
egaki, bu psixik rivojlanishdan orqada qolish emas, balki bu ichki tushuncha,
tasavvurning namoyon bо‘lmaganligi, harakatlantiruvchi fikrlar va axloqiy
javobgarlikning tashqi vaziyatlar bilan bog‘liqlik holati bilan xarakterlanadi.
Mehribonlik uyi va maktab internatlari misolida jins psixologiyasi bо‘yicha ham
bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Xususan oila va mehribonlik uyida
tarbiyalanayotgan о‘smirlarda jins psixologiyasining shakllanish xususiyatlarini
tadqiqotchi T.I.Yuferova о‘rganib, oilada tarbiya topgan о‘smirlar mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilariga nisbatan tanqidiy munosabat darajasida ham farqli
tasavvurlarga ega ekanligi aniqlagan. Oilada tarbiyalanuvchilar erkak va ayol
hamda oilaviy munosabatlar haqida real tasavvurga ega bо‘ladilar.
18

Kichik yoshdagi mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilarda qiziquvchanlik va
shaxslararo munosabat xususiyatlarini о‘rganish yuzasidan psixolog olim
T.M.Zemlyanuxina qator ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi. Xususan u bolalar
muassasalarida tarbiyalanuvchilarning psixik taraqqiyotida umumiy tarbiya
maskanlaridagi bolalarga nisbatan ancha orqada qolish holati mavjudligini ilmiy
jihatdan asoslashga harakat qiladi. Tadqiqotchi о‘z kuzatuvlari va ilmiy
izlanishlariga asoslanib, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida muayyan faoliyatga
yoki biror bir о‘quv predmetiga nisbatan bо‘lgan qiziqish faolligi sust va u
namoyon bо‘lgan taqdirda ham qо‘rquv va ehtiyotkorlik asosida kechadi deb
ta’kidlaydi.
О‘z davrida mehribonlik uyidagi tarbiya jarayonining о‘ziga xos
murakkabliklari yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan tadqiqotchi
S.A.Dzenushkayte bolalar uylarida tarbiyalanuvchi shaxsining barcha
maqsadlarini, istiqbolini ifodalovchi tarbiya maqsadining insonparvarlik
xususiyatlarini quyidagicha ta’kidlaydi:
- kimki yordamga muhtoj bо‘lsa, unga sitqidildan yordam kо‘rsatish lozim;
- boshqalarga nisbatan hurmatda bо‘lish;
- boshqalar q u vonchiga, g‘amiga sezgirlik bilan munosabatda bо‘lish;
- boshqalar qayg‘usiga sherik bо‘lish;
- insoniy qadr-qimmatga putur yetkazmaslik;
- odamlar orasidagi insonparvarlik munosabatlariga zid kо‘rinishlarga
qarshi murosasiz munosabatda bо‘lish [28].
Bugungi kunda butun dunyo miqyosida va Respublikamizda yetim va qarovsiz
qolgan bolalarni oila tarbiyasiga olish muammosi eng dolzarb muammolar qatorida
kо‘tarilmoqda. Mehribonlik uylari yoki boquvchisini yо‘qotgan bolalarni oilalar
qaramog‘iga olish yurtimizda qadim-qadimdan eng ulug‘ milliy qadriyatlarimizdan
hisoblangan bir paytda bugungi kunda bunday bolalarni oilalarga olish ular
tarbiyasini oila a’zolari ta’sirida amalga oshirish davr talabiga aylanib bormoqda.
Shu boisdan bugungi kunda qancha-qanchalab yetim va qarovsiz qolgan bolalar
mehri daryo, qalbi dunyo insonlarimiz tomonidan о‘z qaromog‘lariga olinmoqda.
19

Hech bо‘lmaganda ularga moddiy, ma’naviy va ruhiy yordamlar kо‘rsatilib
ularning kо‘ngillarini kо‘tarishdek savob ishlar amalga oshirmoqdalar.
Yetim va qarovsiz bolalarni oilalar qamroviga olish va uning ilmiy asoslari
yuzasidan ilmiy izlanishlar olib borgan tadqiqotchi A.S.Spivakovskaya
qarovchisini yо‘qotgan bolalarni oilaga olib tarbiyalash xususiyatining ikki xil
kо‘rinishini ko`rsatadi.
Birinchi toifaga quyidagi sabablar taalluqli: turmush tarzi ehtiyojini
boshqarishga asoslangan tarbiyaga erishish, oliy maqsad yoki aniq sifatlar
ta’minlashiga oid tarbiya. Ikkinchi guruhga: emotsional bog‘lanishli ehtiyojlarning
aniq tizimlar ta’minotiga asoslangan tarbiya.
Mehribonlik uyi va maktab internatlaridagi tarbiyalanuvchilarning shaxs va
individual-psixologik xislatlarining shakllanishi va qator psixik holatlariga
taalluqli muammolari bilan xorijiy davlatlar olimlari ham keng qamrovli ilmiy
izlanishlarni olib borishgan. Xususan, avstriyalik tadqiqotchi A.Adler [9]. qarovsiz
bolalar orasidagi jinoyatchilik, qonunbuzarlik holatlarini о‘rganib, ba’zi bir
tadqiqotchilar fikrlarini inkor qiladi. Jumladan, uning fikriga kо‘ra qarovsiz holda
qonunbuzarlik bilan shug‘ullanib ketgan bolani tarbiyaga olib, qayta tiklash
mumkin emasligi haqidagi qarashga tanqidiy munosabat bildiradi va bola hech
qachon tug‘ma ravishda jinoyatchi yoki qonunbuzar bо‘lib tug‘ilmaydi. Demak
bunday bolalarni qayta tarbiyalash mumkin deb ta’kidlaydi [9].
Oilasida о‘zi yaqinlaridan ajralib qolish oqibatida bolalarda salbiy
hissiyotlarning rivojlanib borish omillarini о‘rgangan tadqiqotchi A.Freyd о‘z
ilmiy izlanishlarida bolani onasidan ajratib tarbiyalash jarayoni bolaning ruhiy
holatini izdan chiqishiga sabab bо‘lishi mumkinligini kо‘rsatib о‘tadi. Oilada о‘z
onasini, uning hissiy munosabatlarini eslay oladigan bolalar о‘z onasini tez-tez
qumsab turadi, о‘z onasi bilan uzoq vaqtgacha kо‘rishmaslik esa ularda salbiy
hissiyotlarning namoyon bо‘lishiga sabab bо‘lishi mumkin deb ta’kidlaydi
tadqiqotchi.
20

Xususiyat narsalarning ichki mohiyatini belgilab, inson ongiga bog‘lik
bо‘lmagan holda mavjud. Har qanday xususiyat nisbiydir. Narsa va hodisalar
xususiyat larini о‘rganish ularning sifatini bilishda muhim ahamiyat kasb etadi. 5

Munosabat faqat insonlarga xos bо‘lgan jarayondir. Kishilarda faoliyat
jarayonida bir - birlariga nimanidir aytish istagi tug‘iladi.
M unosabat - odamlar о‘rtasida birgalikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib
chiqadigan bog‘lanishlar rivojlanishining kо‘p qirrali jarayonidir. Munosabat
birgalikda faoliyat kо‘rsatuvchilar о‘rtasida axborot ayirboshlashni о‘z ichiga
oladi. Bunda munosabatning kommunikativ jihati hisobga olinadi. Kishilar
munosabatga kirishishda avvalo tilga murojaat qiladilar. Munosabatning yana bir
jihati munosabatga kirishuvchilarning о‘zaro birgalikdagi harakati - nutq
jarayonida faqat sо‘zlar bilan emas, balki harakatlar bilan ham ayirboshlashdan
iborat.
Ushbu tayanch tushunchalar Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida
shaxslararo munosabatlarni tarbiyalashning pedagogik-psixologik xususiyatlarini
о‘rganishda muhum vosita vazifasini о‘tadi.
5
Ад.: Наршахий, Бухоро тарихи, Т.,1966.
21

I bob bо‘y icha xulosalar
Mavzu yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va ilmiy manbalar tahlilidan
shunday xulosaga kelish mumkinki, xorij va hamdо‘stlik mamlakatlarida shu
jumladan О‘zbekistonda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs,
individual-psixologik, aqliy taraqqiyot xususiyatlari, axloqiy xususiyatlari
о‘rganilgan bо‘lsada, ammo mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining ijtimoiy-
psixologik xususiyatlari alohida ilmiy tadqiqot predmeti sifatida yetarlicha ilmiy
tadqiq etilmagan. Buning sababi birinchidan, bu sohadagi mutaxassislarning yetarli
emasligiga bog‘liq bо‘lsa, ikkinchidan, xorijiy mamlakatlarda olib borilgan ilmiy
tadqiqotlar respublikamizning ijtimoiy, etnik hamda mintaqaviy
xususiyatlarimizga mos kelmasligi va bu sohada ilmiy izlanish modelini yaratishda
muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqargan.
Bolalar uylarida tarbiyalanayotgan bolalarning shaxs, individual-psixologik va
ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini о‘rganishga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar
sobiq ittifoqda ellik oltmishinchi yillarda amalga oshirilgan. Bundan keyingi
yillarda bu muammoni о‘rganishga bо‘lgan e’tibor biroz susaygan. Shu tufayli
Respublikamizda kо‘p yillar mobaynida mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchi
bolalar va о‘smirlarning psixologik xususiyatlarini ilmiy tahlil qilish ishlari olib
borilmadi. Ammo mustaqillik yillarida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilariga
nisbatan yangicha munosabat uyg‘ondi. Respublikamiz hukumati tomonidan
mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarini moddiy, ijtimoiy tomondan qо‘llab-
quvvatlash borasida juda kо‘plab qarorlar va amaliy tadbirlar ishlab chiqildi. Bu
о‘z navbatida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari shaxsining ijtimoiy-
psixologik xususiyatlarini ilmiy jihatdan о‘rganishga keng yо‘l ochib berdi.
Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning
psixologik xususiyatlari shakllanishida olib borilayotgan islohatlarni amaldagi
ijrosi ham ta’minlanib borilmoqda. Bularning barchasi Mehribonlik uylari
tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari
shakllanishida yordam beradi.
22

II BOB MEHRIBON LIK UY LA RI TA RBIYA LA N UVCHILA RIDA
SHA X SLA RA RO MUN OSA BATLA RN IN G PSIX OLOGIK
X USUSIYATLA RIN I О‘RGA N ISH SHA RT-SHA ROITLA RI
2.1§. Mehribonlik uy i t arbiy alanuv chilari shaxsi xususiy at larining
shaxslararo munosabat lardagi о‘rni
Shaxs-ijtimoiy munosabatlar mahsuli deyilishining eng asosiy sababi-
uning doimo insonlar davrasida, ular bilan о‘zaro ta’sir doirasida
bо‘lishini anglatadi. Bu shaxsning eng yetakchi va nufuzli
faoliyatlaridan biri muloqot ekanligiga ishora qiladi.
Insoniy munosabatlar shunday о‘zaro ta’sir jarayonlariki, unda
shaxslaro munosabatlar shakllanadi va namoyon bо‘ladi. Bunday
jarayon dastlab odamlar о‘rtasida rо‘y beradigan fikrlar, his-
kechinmalar, tashvishu-quvonchlar almashinuvini nazarda tutadi.
Kishilar shaxslararo munosabatda bо‘lishgani sari, ular о‘rtasidagi
munosabatlar tajribasi ortgan sari ular о‘rtasida umumiylik, о‘xshashlik
va uyg‘unlik kabi sifatlar paydo bо‘ladiki, ular bir-birlarini bir qarashda
tushunadigan yoki «yarimta jumladan» ham fikr ayon bо‘ladigan bо‘lib
qoladi, ayrim hollarda esa ana shunday shaxslararo munosabatning
tig‘izligi teskari reaksiyalarni bir-biridan charchash, gapiradigan
gapning qolmasligi kabi vaziyatni keltirib chiqaradi. Masalan, oila
muhiti va undagi munosabatlar ana shunday tig‘iz munosabatlarga
kiradi. Faqat bunday tig‘izlik oilaning barcha a’zolari о‘rtasida emas,
uning ayrim a’zolari о‘rtasida bо‘lishi mumkin.
Aslida har bir insonning ijtimoiy tajribasi, uning insoniy qiyofasi,
fazilatlari, hattoki, nuqsonlari ham shaxslararo munosabat
jarayonlarining mahsulidir. Jamiyatdan ajralgan, shaxslararo
23

munosabatda bо‘lish imkoniyatidan mahrum bо‘lgan odam о‘zida
individ sifatlarini saqlab qolishi mumkin, lekin u shaxs bо‘lolmaydi.
Shuning uchun shaxslararo munosabatning shaxs taraqqiyotidagi
ahamiyatini tasavvur qilish uchun uning funksiyalarini tahlil qilamiz.
Har qanday shaxslararo munosabatning eng elementar funksiyasi-
suhbatdoshlarning о‘zaro bir-birini tushunishlarini ta’minlashdir. Bu
о‘zbeklarda samimiy salom-alik, ochiq yuz bilan kutib olishdan
boshlanadi. О‘zbek xalqining eng nodir va buyuk xislatlaridan biri ham
shuki, uyiga birov kirib kelsa, albatta ochiq yuz bilan kutib oladi,
kо‘rishadi, sо‘rashadi, xol-ahvol sо‘raydi. Shunisi xarakterliki, ta’ziyaga
borgan chog‘da ham ana shunday samimiyatli qabulni his qilamiz. Bu
kabi birlamchi kontakt usullari boshqa millat va xalqlarda ham bor,
ya’ni bu jihat milliy о‘ziga xoslikka ega.
Uning ikkinchi muhim funksiyasi ijtimoiy tajribaga asos solishdir.
Odam bolasi faqat odamlar davrasida ijtimoiylashadi, о‘ziga zarur
insoniy xususiyatlarni shakllantiradi. Odam bolasining yirtqich
hayvonlar tomonidan о‘g‘rilanib ketilishi, sо‘ng ma’lum muddatdan
keyin yana odamlar orasida paydo bо‘lishi faktlari shuni kо‘rsatganki,
«mauglilar» biologik mavjudot sifatida rivojlanaveradi, lekin
ijtimoiylashuvda ortda qolib ketadi. Bundan tashqari, bunday holat
boladagi bilish qobiliyatlarini ham cheklashi kо‘plab psixologik
eksperimentlarda о‘z isbotini topdi.
Shaxslararo munosabatning yana bir muhim vazifasi u odamni u yoki
bu faoliyatga hozirlaydi, ruhlantiradi. Odamlar guruhidan uzoqlashgan,
ular nazaridan qolgan odamning qо‘li ishga ham bormaydi, borsa ham
jamiyatga emas, balki faqat о‘zigagina manfaat keltiradigan ishlarni
24

qilishi mumkin. Masalan, kо‘plab tadqiqotlarda izolyatsiya, ya’ni
odamni yolg‘izlatib qо‘yishning uning ruhiyatiga ta’siri о‘rganilgan.
Masalan, uzoq vaqt termokamerada bо‘lgan odamda idrok, tafakkur,
xotira, hissiy xolatlarning buzilishi qayd etilgan. Lekin ataylab emas,
taqdir taqozosi bilan yolg‘izlikka mahkum etilgan odamlarning
maqsadli faoliyatlar bilan о‘zlarini band etishlari u qadar katta salbiy
о‘zgarishlarga olib kelmasligini ham olimlar о‘rganishgan. Lekin baribir
har qanday yolg‘izlik va shaxslararo munosabatlarning yetishmasligi
odamda muvozanatsizlik, hissiyotga beriluvchanlik, hadiksirash,
havotirlanish, о‘ziga ishonchsizlik, qayg‘u, tashvish hislarini keltirib
chiqaradi.
Shaxsning shaxslararo munosabatga bо‘lgan ehtiyojining tо‘la
qondirilishi uning ish faoliyatiga ham ta’sir kо‘rsatadi. Odamlar,
ularning borligi, shu muhitda о‘zaro gaplashish imkoniyatining
mavjudligi fakti kо‘pincha odamni ishlash qobiliyatini ham oshirarkan,
ayniqsa, gaplashib о‘tirib qilinadigan ishlar, birgalikda yonma-yon turib
bajariladigan operatsiyalarda odamlar о‘z oldida turgan hamkasbiga
qarab kо‘proq, tezroq ishlashga kuch va qо‘shimcha iroda topadi.
Tо‘g‘ri, bu hamkorlikda о‘sha yonidagi odam unga yoqsa, ular о‘rtasida
о‘zaro simpatiya hissi bо‘lsa, unda odam ishga «bayramga kelganday»
keladigan bо‘lib qoladi. Shuning uchun ham amerikalik sotsiolog
hamda psixolog Jon Moreno asrimiz boshidayoq ana shu omilning
unumdorlikka bevosita ta’sirini о‘rganib, sotsiometrik texnologiyani,
ya’ni sо‘rovnoma asosida bir-birini yoqtirgan va bir-birini inkor
qiluvchilarni aniqlagan va sotsiometriya metodikasiga asos solgan edi.
25

Tadqiqotimizda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining individual-psixologik shaxs
xususiyatlarining shaxslararo munosabatlariga ta’siri masalasini о‘rganish maqsadida
V.Shparning shaxs xususiyatlarini о‘rganish bо‘yicha 16 omilli metodikasidan foydalanish
maqsadga muofiqdir.
Chunki, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilaridagi sovuqqon shaxslararo
munosabat odamlarga kirishuvchanlikning pastligi boshqa shaxs xususiyatlariga
kо‘ra ancha yuqori darajani kо‘rsatadi. Shuningdek, mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatda tabiiylik, odamlarga e’tiborli,
mehribon, kirishimlilik, hamkorlikka tayyorlik xususiyatlari ham ancha past
kо‘rsatgichni namoyon qiladi. Bunday xususiyatlarning jins toifasi bо‘yicha
namoyon bо‘lish xususiyatiga kо‘ra yuqoridagi xususiyatlar qiz bolalarda, о‘g‘il
bolalarga nisbatan biroz yuqoriligi kuzatiladi. Oilada tarbiyalanayotgan bolalarda
esa bunday xususiyatlar mehribonlik uyida tarbiyalanayotganlarga nisbatan ancha
ijobiy kо‘rinishni namoyon qiladi. Zо‘riqish, stress holatlari xususiyatiga kо‘ra
ham mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan qiz va о‘g‘il bolalarda oilada
tarbiyalanayotgan bolalarga nisbatan ancha yuqori kо‘rsatgichni namoyon qiladi.
Bundan xulosa chiqarish mumkinki, mehribonlik uyida qanchalik zaruriy shart-
sharoit yaratib berilmasin, bolalarning ota-onalari, yaqinlari bag‘rida bо‘lishi
psixologik jihatdan qoniqishni hosil qilishi tajribalarda kuzatilgan. Bu о‘z
navbatida bolalar shaxsiga xos bо‘lgan yuqoridagi kо‘rsatgichning namoyon
bо‘lishiga sabab bо‘lib xizmat qilishi mumkin.
Tadqiqotlar tahlili natijalariga kо‘ra mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida
muayyan faoliyatlarda ikkilanish, ikki xil fikr birligi, aniq yо‘nalish ola bilish
xususiyati yaxshi shakllanmaganligi holati ham kuzatiladi.
Tashqi voqelikni his qilish xususiyatlari, (sensorlik darajasi past) ruhiy va
fiziologik zо‘riqishlarga chidamlilik darajasi past-introvertlik shaxs xususiyati
mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida oilada tarbiyalanuvchilarga nisbatan biroz
yuqoriligi kо‘zga tashlanadi.
Tafakkur xususiyatlarni о‘rganish natijalariga kо‘ra ularda asosli xulosalar
chiqarishga moyillikning yetishmasligi, xolis fikrlashdan yiroqlik xususiyatlari
kuzatiladi. Bu о‘z navbatida ularning shaxslararo munosabatlarga kirishishlariga
26

va shaxslararo munosabatlardan kо‘zlangan maqsadlarga erishishlariga tо‘sqinlik
qilganligi kо‘zga tashlangan. Qolaversa, ulardagi bunday xususiyatlar shaxslararo
munosabatlarga kirishishlarida о‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqarganligi
kuzatilgan. Shuning uchun ham bunday xususiyatga ega bо‘lgan bolalar о‘rtoqlari
yoki tarbiyalanuvchilar bilan kirishib ketisha olmaydilar. Buning natijasida ularda
eng yaqin, sirdosh о‘rtoqlari safi kam ekanligi kо‘zga tashlanadi.
Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida
xavfli vaziyatlardan qо‘rqmaslik, og‘ir, bosiqlik, real fikrlaydiganlar, xulqi
barqaror, hissiy turg‘unlik darajasi yuqori va asab tizimi kuchlilar ham uchraydi.
Bundaylar shaxslararo munosabatlarga kirishishda qiyinchiliklarga uchramaydi.
Shuning uchun ham bundaylarning о‘rtoqlari davrasi keng, yaqin kishilari,
sirdoshlari kо‘p ekanligi kuzatiladi. Bunday xususiyatlarning jins tofavvutlari
bо‘yicha ifodalanishiga kо‘ra о‘g‘il bolalarda nisbatan ancha yuqoriligi kuzatiladi.
Oilada tarbiyalanayotgan bolalarda esa xavfli vaziyatlardan qо‘rqmaslik, og‘ir,
bosiqlik, realistik fikrlaydiganlar, xulqi barqaror, hissiy turg‘unlik darajasi yuqori
va asab tizimi kuchlilik xususiyati ancha yuqoriligi kuzatiladi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida hissiy omillarga tolerantligi past, о‘ziga
ishonmaydigan, tez hayajonlanish asabiylikka moyillik, asab tizimi kuchsizlar ham
kо‘pchilikni tashkil qiladi. Bundaylarning faoliyatlarini tahlil qilganda ularning
shaxslararo munosabatlarida kelishmovchilik, tortishuvlar kо‘p kuzatilishi kо‘zga
tashlangan. Tabiiyki, ular о‘rtoqlari davrasida yakkalanib qolish, о‘z yaqinlari va
sirdoshlariga ega bо‘lmaslik holatlariga boshqalarga qaraganda kо‘proq duch
kelishadi.
Sinaluvchilardagi bunday xususiyatlarning yuqoriligini metodikaning 12 chi
tashvish-xavotirlanish darajasini aniqlash omili bо‘yicha olingan natijalar ham
kо‘rsatib turibdi. Bunga kо‘ra sinaluvchilarda tashvish-xavotirlik darajasi oilada
tarbiyalanayotgan bolalarga nisbatan ancha yuqoridir.
Shaxs faolligi, keragidan ortiq о‘ziga ishonuvchanlik, о‘z-о‘zi uchun qonun,
boshqaruvchilik xususiyatiga ega, nizoli vaziyatlarda boshqalarni ayblaydigan,
talabchanlik fazilatlari yuqori bо‘lgan bolalar ham ancha yuqori kо‘satgichni
egallaydi.
27

Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha, sinaluvchilarda boshqalarga
bо‘ysunuvchan, о‘z fikri va taklif-talablarini ochiq ayta olmaydigan, о‘ta
xijolatlilik holatlari ham uchraydi. Bundaylar kо‘pincha, itoatkor va
bо‘ysunuvchanliklari tufayli boshqalar nima desa unga qо‘shilib ketadilar. Shuning
uchun ham ular о‘rtoqlari davrasida muqarrar о‘z о‘rinlariga ega emasliklari
kuzatiladi.
Sinaluvchilar shaxsiga xos bо‘lgan muhim xususiyatlardan biri sifatida qabul
qilgan qarorlarini anglab yetishlik, maqsadga erishishda qat’iyat, javobgarlik
hissining yuqoriligi va mavjud qadriyatlar, о‘rnatilgan tartibda harakatlanishni
ma’qul deb biladigan, prinsipiallikning yetishmasligi yaqqol kо‘zga tashlanadi.
Ulardagi bunday xususiyatlarni tahlil qilib kо‘rganimizda bu ularning kelajakdagi
mustaqil hayotlariga salbiy ta’sir kо‘rsatish mumkinligining tahmin qilish
mumkin.
Oilada tarbiyalanayotgan bolalarda esa bunday sifatlar ancha yuqori darajani
kо‘rsatadi. Tabiiyki, bunday xususiyatlar bolalarning mustaqil hayotda о‘z
maqsad va niyatlariga erishish yо‘lida harakat qilishlariga turtki bо‘lib xizmat
qiladi. Kuzatishlardan kelib chiqib, ta’kidlash lozimki, mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida maqsadga erishishda qat’iyatlilik, javobgarlik hissining
yuqoriligi va mavjud qadriyatlar, о‘rnatilgan tartibda harakatlanishni ma’qul deb
bilishlik, prinsipiallik xislatlarini rivojlantirish zarurdir.
Sinaluvchilardagi mardlik, jasurlik darajasi boshqa shaxs xususiyatlariga
nisbatan ancha yuqoriligi kо‘zga tashlanadi. Nazarimizda ularda bunday
xislatlarning yuqoriligiga ularning bir jamoa bо‘lib yashashligi, muassasa
pedagoglari va tarbiyachilarining ijobiy ta’sir kо‘rsata olayotganliklari sabab
bо‘lishi mumkin.
Tarbiyalanuvchilarda j uda xijolatlilik, о‘ta ehtiyotkorlik, soyada yurishni
ma’qul deb hisoblaydigan, jamoada о‘ziga yaqin kichik guruhlar-
ni ma’qul kо‘radiganlik holati ham ancha yuqori darajani egallaydi.
Himoya ostida bо‘lishni istaydigan, xayolparast, yuvvosh, nozik
vaziyatlarda tajribasiz, tajriba orttirishga moyillikning yо‘qligi holati ham
sinaluvchilarda kuzatiladi. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida bunday
28

xususiyatlar darajasining yuqoriligi ota-onalarining yо‘qligi, har bir
faoliyatlaridan, kelajakdagi hayotlaridan hadiksirash, qо‘rquv hissining yuqoriligi
kabilarga bog‘liq bо‘lsa kerak. Buni testning ishonuvchanlik darajasini aniqlovchi
omili kо‘rsatgichlari orqali aniqlash mumkin. Bunga kо‘ra sinaluvchilarda о‘ta
xavotirlanishga moyil, hech kimga ishonmaydigan, qiziqishlar doirasi о‘ziga
yо‘naltirilganlik darajasi ancha yuqori kо‘rsatgichni ifodalaydi.
Amaliylik darajasiga kо‘ra sinaluvchilarda о‘z dunyosi atrofida aylanib
qolish, amaliy ishlarda yordamga muhtojlik, jamoadagi munosabatlari murakkab
tusga egalik xususiyatlari darajasi ham ancha yuqori kо‘rsatgichni kо‘rsatadi.
Metodikaning о‘zini nazorat qilish darajasini о‘rganish natijalariga kо‘ra,
tartibsizlik, intizom pastligi, о‘z ichki dunyosi bilan kelisha olmaslik, о‘zini
nazorat qilish darajasining pastligi, о‘rnatilgan tartib-qoidalarga rioya etmaslik,
о‘z hayajoni va hissiyotlariga beriluvchanlik xususiyatlari yorqin namoyon
bо‘ladi. Bunday xususiyatlar darajasining yuqoriligi mehribonlik uylarida
tarbiyalanuvchilar bilan bu sohada keng miqyosda amaliy ishlar olib borish
zarurligini kо‘rsatadi.
2.2 § . Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida muloqotga kirishimlilik
darajasini aniqlash metodikasi
Muomalaning о‘zaro birgalikdagi harakati natijasida suhbatdoshlarning bir-
birini о‘zaro idrok etishi yuzaga chiqadi. О‘zaro birgalikda harakat qila
boshlaydigan odamlar о‘zaro hamjihatlik darajasini baholab oladigan va
muomalaga kirishgan sherigining, ya’ni suhbatdoshining kimligi haqida о‘ziga
hisob bera oladigan bо‘lsagina, muomala yuzaga kelishi mumkin. Muomala
ishtirokchilari о‘z ongida bir-birlarining ichki dunyosini qayta tiklashga (asli
holida aks ettirishga) his-tuyg‘ularini, hulq-atvorini fahmlab yetishga harakat
qiladi.
Taniqli psixolog S.L.Rubinshteyn – о‘z izlanishlaridan birida “Kundalik
hayotda odamlar bilan muomalaga kirishar ekanmiz, biz ularning xulq-atvoriga
qarab mо‘ljalga olamiz. Negaki, biz ularning tashqi ma’lumotlari mohiyatini
gо‘yo “uqub”, ya’ni mag‘zini chaqib chiqamiz va shu yо‘sinda kontekstda
29

mujassamlashadigan matnning ichki psixologik jihati mavjud bо‘lgan mazmunini
aniqlaymiz. Bunday “uquv” naridan-beri tez yuz beradi. Chunki tevarak-
atrofdagilar bilan muomala jarayonida bizda muayyan darajada ularning xulq-
atvoriga nisbatan avtomatik tarzda amal qiladigan psixologik ichki ma’no hosil
bо‘ladi», deb ta’riflaydi. Shu nuqtai-nazarga tayangan holda aytish mumkinki,
shaxsning egotsentrik yо‘nalishlari, muloqotchanlik va tashkilotchilik
qobiliyatlari, shaxsning о‘z atrofidagilarga nisbatan shaxslararo munosabatlari,
ota-onalar munosabati turlari va tarbiya nuqsonlari testi omillarining
imkoniyatlari bilan uzviy bog‘liqliklarini о‘rganish borasida shaxsning
rivojlanishi va shakllanishi jarayonida о‘zining salmoqli о‘ringa ega ekanligini
aniqlashga erishiladi.
О‘smir о‘g‘il bolalarning muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik
qobiliyatining sifat kо‘rsatgichi “YE”-kam talabchanlik, “I”-haddan
tashqari qattiqqо‘llik , “K”- tarbiyachilar uni jazolamaslikka intilishadi , “F”-
ayollarga nisbatan hurmatsizlik ning rivojlangan lik xususiyatlarida
namoyon bо‘ladi. Buning mazmuni shundan iboratki, tarbiyachilar
munosabatining turlari va tarbiyalash jarayonidagi nuqsonli omillarni
qо‘llashga bо‘lgan ehtiyojining ortgani sari, о‘smirlardagi muloqotga
kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati va shaxsning о‘z
atrofidagilarga nisbatan о‘zaro munosabatga kirishishining sifat
kо‘rsatgichi kamayib boraveradi. Ularni kichik omadsiz, deb hisoblab,
tashkiliy ishlarda ularning tashabbusini qо‘llab-quvvatlamasdan,
rag‘batlantirmasdan haddan tashqari qattiqqо‘llik qilishlari, о‘zaro
munosabatni qо‘rqituv asosida qurishlari yoki, aksincha, ularni
jazolamaslikka intilishlari, hamma narsa uchun kechirishlari, ya’ni
tarbiyachilarning bola tarbiyasiga qat’iyatsizlik bilan qarashlari,
о‘zgaruvchan tarbiyani qо‘llashlari, о‘zini tarbiyalanuvchi ning oldida
30

qanday tutishni bilmasdan, balki, tarbiyalanuvchi ning xohishi bilan ish
tutishlari, u nimani xohlasa, shularni sо‘zsiz bajarishlari va ayollarni
hurmat qilishga о‘rgatilmagan kabi munosabatlarning qо‘llanilishidagi
ta’siri natijasida tarbiyalanuvchilarda о‘ziga ishonchsizlik, о‘zini haddan
tashqari sevuvchanlik, yoki, aksincha о‘zini yoqtirmaslik, qabul qila
olmaslik, ba’zida о‘zini dunyoga kelganidan g‘azablanish va
nafratlanish, norozi bо‘lish, qaysarlik, о‘jarlik, xudbinlik, ya’ni egoistlik,
berahmlik kabi shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlarining salbiy
shakllanishiga sabab bо‘ladi.
О‘rganiladigan о‘smir qizlarning muloqotga kirishimlilik darajasi о‘smirlik
yoshi davridagi bolalarga xos deb, hisoblansa bо‘ladi. Chunki о‘smir qizlarning
о‘z atrofidagilarga nisbatan shaxslararo munosabatda bо‘lishlari jarayonida, ya’ni
atrofidagilar bilan о‘zaro muloqotga kirishish paytida, ularga nisbatan ichiga
murojaat qilish, ya’ni introvertlanganlik xususiyatlarini ishga soladigan bо‘lib
shakllanishadi. Yuqorida aytib о‘tilganidek, muomala va muloqot shunchaki
axborotni yetkazish bilangina cheklanib qolishi mumkin emas. Aksincha, u
muvaffaqiyatli tarzda yuz berishi uchun muqarrar teskari aloqaning mavjud
bо‘lishini subyekt tomonidan о‘zaro birgalikda harakat natijalari haqida ma’lumot
olib turilishini taqazo etadi.
Shuningdek, mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining muloqotga
kirishimlilik darajalarining sifat kо‘rsatgichi bilan tarbiyachilar munosabatining
“II”-kooperatsiya yoki birlashma turi hamda tarbiya nuqsonlari testining “YE”-
kam talabchanlik kabi omillarining sifat kо‘rsatgichi о‘rtasida ham ishonch
darajasidagi manfiy munosabat mavjudligi aniqlanadi. Tarbiyachilar tomonidan
olib boriladigan tarbiyadagi nuqsonlar sifat kо‘rsatgichining ortishi bilan
о‘smirlardagi muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyatini о‘zida
shakllantirishga bо‘lgan intilish ehtiyojining ehtimolidagi sifat kо‘rsatgichi
kamayadi. Boshqacha qilib aytganda, muloqotga kirishimlilik qobiliyati sifatlarini
о‘zida shakllantirishga bо‘lgan ishtiyoqmandlik imkoniyati baland о‘smir,
31

tarbiyachi tomonidan ijtimoiy munosabat jarayonida qо‘llanilgan sovuqqonlik va
qо‘polliklarining bо‘lishi natijasida, ya’ni haddan tashqari yuqori baho berib
yuborishlari, har bir arzimagan narsaga ham uni maqtayverishlari va kо‘p
rag‘batlantirishlari, ijodiy va aqliy qobiliyatlariga juda yuqori yoki aksincha, juda
past baho berishlari, u bilan faxrlanishlari, haddan tashqari farzandiga ishonishlari
yoki ularni о‘z holiga tashlab qо‘yishlari, qarovsiz qoldirishlari va munozarali
masalalarda kо‘proq ularni fikrini ma’qullamasliklari natijasida farzandlarida ota-
onalari bilan о‘zaro munosabatga kirishishdan о‘zlarini olib qochish hollari
kuzatiladi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining muloqotga kirishimlilik va
tashkilotchilik qobiliyati sifatlari tarbiyachilarning “A”, haddan tashqari
g‘amxо‘rlik qilish, “D”, qattiq talabchanlik, “K”, tarbiyachilar ularni
jazolamaslikka intilishadi, “L”, о‘zgaruvchan tarbiya, tarbiyachi yoki pedagogning
kayfiyatiga bog‘liq bо‘lgan omillari bilan tashkilotchilik qobiliyati, “R”-
yoqimsiz kutilmagan bola va “F”-ayollarga nisbatan hurmatsizlikning
rivojlanganligi bolalarda muloqotga kirishimlilik qobiliyatining u yoki bu darajada
namoyon bо‘lishiga sabab bо‘lishligi aniqlanadi. Bu kabi statistik munosabatni
shunday tushunish kerakki, pedagog yoki tarbiyachilar bolalarini о‘ziga
bо‘ysundirishga harakat qilib, bolalarini о‘zlariga nisbatan nazorat nazariyalarini
ikkilamchilik, qо‘pollik omillarini ba’zan ochiq tarzda g‘azablarini ifodalay
olishlarining natijasidir; bolalar tarbiyachilarga bо‘ysungan holda ham, bari-bir
ularning eng qimmatli xislatlari, ya’ni mustaqillik g‘ururi, о‘ziga va о‘z kuchiga
ishonch tuyg‘ulari ham singdiriladi, desak tо‘g‘ri bо‘ladi. Demak, о‘smirlarga
nisbatan qanchalar notо‘g‘ri tarbiya berilsa, ularning shaxs xususiyatlari va
muloqot sifatlarining etnopsixologik tomonlari shunchalik nuqsonli bо‘lib
shakllanadi.
О‘g‘il bolalarning egotsentrik yо‘nalishi bilan tashkilotchilik qobiliyatining
sifat kо‘rsatgichi о‘rtasida farqli о‘laroq darajadagi manfiy munosabatning
mavjudligi kuzatiladi. Yoki, о‘g‘il bolalarning egotsentrik yо‘nalishlarining sifat
kо‘rsatgichi bilan “Z”-hissiy aloqani kuchli bildirish, “YE”–kam talabchanlik va
“P”–bolaning sog‘ligi uchun kuchli qayg‘urish. Demak, tarbiyachilar tomonidan
32

kam talabchanlik, hissiy aloqani kuchli bildirish va bolaning sog‘ligi uchun kuchli
qayg‘urish kabi omillari ijobiy qо‘llanilgan bо‘lsa, ularning tarbiyalanuvchilar
shaxsida shakllangan egotsentrik yо‘nalishning sifat kо‘rsatgichi ham ijobiy
bо‘ladi.
Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining pedagog yoki tarbiyachilari
munosabatining “Avtoritar yoki, qattiqqо‘llik, talabchanlik” kabi turi bilan
о‘smirlarning egotsentrik yо‘nalishlari о‘rtasida о‘zaro manfiy korrelyatsiya
bog‘lanishlarning mavjudligi kuzatiladi.
Bu kо‘rsatgich shundan darak beradiki, tarbiyachilar tomonidan nazoratning
katta bosimda berilishi, talabchanlikning yuqori darajada bildirilishi ularning
farzandlaridagi egotsentrizm darajalarini pasayib ketishiga olib keladi.
Olinadigan natijalardan shuni kо‘rishimiz mumkinki, oiladagi psixologik iqlim
sharoitining turlicha kо‘rinishga ega bо‘lishi, tarbiyalanuvchilarning shaxs
xususiyatlari va muloqot sifatlarida turlicha shakllanishni yuzaga keltiradi:
qо‘pollik, sovuqqonlik, haqoratlashlaru, baqir-chaqirlarning doimiy bо‘lib turishi,
janjallarni kundalik hayoti davomida kо‘rib turgan har qanday bolada ham albatta,
shu voqea-hodisalarni о‘z shaxsiga singdirib olishga, ularga taqlid qilishga hamda
moslashishga intilish ehtiyojlari oshib boradi. Bunday munosabatlar ta’siri ostida
о‘sib-ulg‘ayib kelayotgan har qanday о‘smirning muloqot sifatlarida shaxsida ham
atrofidagilar bilan о‘zaro muloqot va munosabatga kirishish jarayonida xuddi shu
tarbiyachilar kabi ularning xatti-harakatlarini takrorlaydilar, ya’ni ularga taqlid
qiladilar. Natijada, ular bu kabi muloqot sifatlarini va shaxslararo munosabatlarni
о‘zlariga doimiy odatiy tusga aylantirib oladilar va hayoti davomida о‘z niyatlari
va rejalarini amalga oshirish maqsadida qо‘llashga harakat qiladigan bо‘lishadi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining muloqotga kirishimlilik va
tashkilotchilik qobiliyatining sifat kо‘rsatgichi bilan tarbiyachilar munosabatining
“qabul-qilish” turi va «tarbiyadagi yо‘l qо‘yilgan xatoliklar kabi omillarining sifat
kо‘rsatgichi orasida ham ishonch darajasidagi, lekin musbat aloqaning mavjudligi
kuzatiladi. Bu ma’lumotlar shundan darak beradiki, bolalar uyida tarbiyachilar
tarbiyalanuvchilarga mehr bilan tushuntirishi, uqtirishi va iltimos qilishga
asoslangan demokratik asosga qurilgan aloqalarning qо‘llashi natijasida
33

о‘smirlarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlari, ya’ni о‘ziga ishonch, о‘z
fikrini samimiy yetkazishga ega bо‘lish, ulardagi о‘z-о‘zini tо‘g‘ri anglash va eng
kuchli ezgu-niyatlarini yetkaza olish kabi muloqot sifatlarini shakllantirishga
bо‘lgan intilishlarini faollashtirishi mumkin. Shu bilan birga, tarbiyachilarning
dо‘stona munosabati bolalar shaxsining shakllanishi, ya’ni kattalarni hurmat qilish
va kichiklarga izzatda bо‘lish fazilatlarini shakllantirish imkonini beradi. Tadqiqot
jarayonida о‘smirlarning muloqotga kirishimlilik, egotsentrik yо‘nalishlari,
asabiylashish, qо‘pollik, sovuqqonlik, tajovuzkorlik, qattiqqо‘llik, talabchanlik,
kattalarga nisbatan hurmatsizlik, kichiklarga nisbatan berahmlik kabi о‘zaro
munosabatlari о‘rtasidagi «tafovutlar» yoki «ajralishlar» yuzaga kelishi tabiiy hol
bо‘lib, buning oqibatida о‘smirlarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlarining
etnopsixologik jihatlari goh “о‘z ketidan yetaklasa”, goh teskarisining yuz berish
hollari kuzatilishi mumkin.
34

II bob bо‘yicha xulosa
Tadqiqotimizda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs xususiyatlari va
muloqotga kirishimlilik darajalarini о‘rganish natijalari quyidagi xulosalarni
keltirib chiqarishi kutiladi:
1. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan individual-
psixologik xususiyatlar jumladan, aqliy taraqqiyot va tafakkur xususiyatlari,
mustaqil fikr yurituvchanlik, amaliylik, о‘zini nazorat qilish kabi xususiyatlar
ularning shaxslararo munosabatlari muvaffaqiyatiga, о‘z ta’sirini kо‘rsatishi
aniqlanadi.
2. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsidagi tashvishlanish va xavotirlik
darajasining yuqoriligi shaxslararo munosabatlar doirasiga о‘ziga xos tarzda ta’sir
kо‘rsatishi. Jumladan, tashvishlanish darajasi yuqori darajaga ega bо‘lgan
holatlarda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari о‘zaro shaxslararo munosabatlarida
nizoli vaziyatlar, kelishmovchiliklar yuzaga keltirishi mumkinligini aniqlash
imkonini beradi.
3. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan muloqotga
kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati о‘zaro shaxslararo munosabatlar
muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir kо‘rsatishini aniqlash mumkin.
Bu ma’lumotlar shundan darak beradiki, mehribonlik uyida tarbiyachilar
tarbiyalanuvchilarga mehr bilan tushuntirishi, uqtirishi va iltimos qilishga
asoslangan demokratik asosga qurilgan aloqalarni qо‘llashi natijasida
tarbiyalanuvchilarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlari, ya’ni о‘ziga
ishonch, о‘z fikrini samimiy yetkazishga ega bо‘lish, ulardagi о‘z-о‘zini tо‘g‘ri
anglash va eng kuchli ezgu-niyatlarini yetkaza olish kabi muloqot sifatlarini
shakllantirishga bо‘lgan intilishlarini faollashtirishi mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqib ta’kidlash mumkinki, mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan individual-psixologik xususiyatlar
ularning shaxslararo munosabatlar tizimiga, uning samaradorlik darajasiga о‘z
ta’sirini kо‘rsatadi.
35

XULOSA
1. Mavzu yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va ilmiy manblar tahlilidan
shunday xulosaga kelish mumkinki, xorij va hamdо‘stlik mamlakatlarida shu
jumladan О‘zbekistonda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs,
individual-psixologik, aqliy taraqqiyot xususiyatlari, axloqiy xususiyatlari
о‘rganilgan bо‘lsada, ammo mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining ijtimoiy-
psixologik xususiyatlari alohida ilmiy tadqiqot predmeti sifatida yetarlicha ilmiy
tadqiq etilmagan. Buning sababi birinchidan, bu sohadagi mutaxassislarning yetarli
emasligiga bog‘liq bо‘lsa, ikkinchidan, xorijiy mamlakatlarda olib borilgan ilmiy
tadqiqotlar respublikamizning ijtimoiy, etnik hamda mintaqaviy
xususiyatlarimizga mos kelmasligi va bu ushbu sohada ilmiy izlanish modelini
yaratishda muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqargan.
2. Tadqiqotimiz natijalaridan ma’lum bо‘lishicha, mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarining individual-psixologik xususiyatlari va yosh davri
inqirozlari xususan, о‘smirlik yoshi davri inqirozi, о‘tish davri qiyinchiliklari,
psixo-fiziologik taraqqiyotdagi noturg‘unlik, akseleratsiya jarayonlari, pubertat
davri rivojlanish xususiyatlari, taqlidchanlik, emansipatsiya (kattalar nazorati va
kuzatuvidan ozod bо‘lishga intilish), gedonistik (о‘zgacha usullardan zavq-shavq
olish, lazzatlanish) psixologiya, beqaror va о‘zgaruvchan xarakterlilik,
qо‘zg‘aluvchanlik, distimik, gipertimlik, guruhlanish va qarama-qarshi nuqtai
nazar reaksiyalarining namoyon bо‘lishi va boshqalar ularda xulq –atvor
xususiyatlari mazmun va mohiyatini belgilaydi hamda shaxslararo munosabatlarda
о‘ziga xos о‘rin tutadi.
3. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining muloqotchanlik va kirishimlilik
qobiliyati о‘zaro shaxslararo munosabatlar muvaffaqiyatini belgilaydi. Buni
tadqiqotimiz natijalaridan olingan ma’lumotlar ham isbotlaydi. Buni 12-15
yoshdagi mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilaridagi muloqotchanlik sifatlari
darajasining yuqoriligi holati ham kо‘rsatadi. Aksincha 7-11 yoshdagi
tarbiyalanuvchilarda muloqotchanlik sifatlari darajasining pastligi ularda
36

shaxslararo munosabatlardagi tortinish, tezda kirishib keta olmaslik xislatlari,
shaxslararo munosabatlardagi turli xil nizolar, kelishmovchiliklarning kelib
chiqishi darajasi yuqoriligini belgilaganligi namoyon bо‘ladi.
4. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan individual-
psixologik xususiyatlar jumladan, aqliy taraqqiyot va tafakkur xususiyatlari,
mustaqil fikr yurituvchanlik, amaliylik, о‘zini nazorat qilish kabi xususiyatlar
ularning shaxslararo munosabatlari muvaffaqiyatiga, о‘z ta’sirini kо‘rsatadi.
5. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsidagi tashvishlanish va xavotirlik
darajasining yuqoriligi shaxslararo munosabatlar doirasiga о‘ziga xos tarzda ta’sir
kо‘rsatadi. Jumladan, tashvishlanish darajasi yuqori darajaga ega bо‘lgan
holatlarda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari о‘zaro shaxslararo munosabatlarida
nizoli vaziyatlar, kelishmovchiliklar yuzaga kelar ekan.
6. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan muloqotga
kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati о‘zaro shaxslararo munosabatlar
muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir kо‘rsatar ekan.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI
1. Karimov I.A. Biz kelajagimizni о‘z qо‘limiz bilan quramiz. – 7-jild. – T.:
О‘zbekiston, 1999.
2.Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. – T. “О‘zbekiston”, 2005.
3.Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga
xizmat etsin. – T.: О‘zbekiston, 1998. – B. 15-89
4.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat–yengilmas kuch.–T.:«Ma’naviyat», 2008.-
176 b.
5.Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka
ishonchdir // “Fidokor” gazetasi, 2000 yil, 8 iyun.
6.Karimov I.A. О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: О‘zbekiston, 1997. – B.23-24.
7.Karimov I.A. О‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. – T.:
О‘zbekiston, 1996.
8.Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T.5. – T.:
О‘zbekiston, 1997.
9.Adler A. Bezprizorniye deti. Per. Y.A.Obuxova. M: 1974, 376 s.
10.Andresyan A.P. Osobennosti formirovaniya i deyatelnosti detskix kollektiv v
shkolax-internatax. Yerevan. 2001 -178 s.
11.Aseyev V.G.Motivatsiya povedeniya i formirovaniya lichnosti. M: 2001 -203
s.
12.Akramova F.A. Insoniy munosabatlar psixologiyasi. – T.: Shams-A, 2005. –
68 b.
13.Allaxverdov V.M., Bogdanova S.I. i dr. Psixologiya: Uchebnik. 2-ye izd. /
Otv. red. Krilov A.A. Pererab. i dop. – M.: TK. Velbi, Prospekt, 2004. – 752 s.
14.Alemaskin M.A. Psixologo-pedagogicheskiye problemi preduprejdeniya
pedagogicheskoy zapushennosti ipravonarusheniy nesovershennoletnix
//Psixologicheskiye problemi preduprejdeniya pravonarusheniy podrostkov. - Sb.
nauch. trudov – Voronej, 1982. - S. 94-102.
38

15.Andreyeva T.V. Sotsialnaya psixologiya semeynix otnosheniy. – SPb.: 1998.
16.Aseyev V.G. Motivatsiya povedeniya i formirovaniya lichnosti.- M., 1976.
- S.79-83-84.
17.Bolotova A.K. Prikladnaya psixologiya: Uchebnik dlya vuzov / A.K.
Bolotova. – M.: Gardariki, 2006.
18.Borozdina G.V. Psixologiya delovogo obsheniya: Uchebnik. – 2-ye izd. –
M.: INFRA-M, 2006. – 295 s.
19.Vinogradova A.A.Pedagogicheskaya rukovodstvo vosptitatelnom protsessom
v detskix domax. M.: 1997, 189 s.
20.Vasila Karimova. Salomatlik psixologiyasi: yohud sog‘lom bо‘lish uchun
ruhiyatni boshqarish sirlari. – T.: Yangi asr avlodi, 2005. – 71 b.
21.Vilyunas V.K. Psixologicheskiy analiz emotsionalnix yavleniy. - M., 1974. -
S. 168.
22.Vigotskiy L.S. Sobraniye sochineniy. T - 4. Detskaya psixologiY. - M.:
«Pedagogika», 1984. - 432 s.
23.Vigotskiy L.S. Razvitiye visshix psixologicheskix funksiy. - M., 1967.- S.
167-169.
39

INTERNAT TIPIDAGI MAUSSASALARDA PSIXOLOGIK XIZMATNING O'ZIGA XOSLIGI

Sotib olish