Internet to‘lov tizimlari ular orqali to‘lovlar va haridlarni amalga oshirish

Internet to‘lov tizimlari ular orqali to‘lovlar va haridlarni
amalga oshirish
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.BOB.   INTERNET   TO‘LOV   TIZIMLARINING   ASOSIY   TAMOYILLARI
VA TURLARI
1.1.  Internet to‘lov tizimlari haqida umumiy tushuncha…………………………...5
1.2.  To‘lov tizimlarining turlari…………………………………………………….8
1.3.  Internet to‘lov tizimlarining xavfsizligi va himoyasi………………………...13
II.BOB.   INTERNET   TO‘LOV   TIZIMLARI   ORQALI   TO‘LOVLAR   VA
XARIDLARNI AMALGA OSHIRGAN TIZIMLAR
2.1.  To‘lovlarni amalga oshirish jarayoni…………………………………………16
2.2.  Xarid qilish va xizmatlarga to‘lovlar…………………………………………18
2.3.  To‘lovlarni real vaqtda amalga oshirish va tasdiqlash mexanizmlari……......21
III.BOB.   INTERNET   TO‘LOV   TIZIMLARINING   KELAJAGI   VA
ULARNING O‘ZGARISHLARI
3.1.  Internet to‘lov tizimlarining rivojlanish istiqbollari………………………….24
3.2.  To‘lov tizimlarining global miqyosda tarqalishi va uning ta'siri……………..26
3.3.  Kelajakda to‘lov tizimlari va ularning foydalanuvchilariga bo‘lgan ta’siri….29
XULOSA…………………………………………………………………………31
FPYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………...33
2 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi :Internet to‘lov tizimlari orqali to‘lovlar va xaridlarni
amalga oshirishning maqsadi,  foydalanuvchilarga qulay, tez va xavfsiz moliyaviy
xizmatlar   taqdim   etishdir.   Ushbu   tizimlar,   an'anaviy   to‘lov   usullariga   nisbatan
ko‘plab   afzalliklarga   ega   bo‘lib,   xarid   qilish   jarayonini   soddalashtiradi   va
tezlashtiradi.   Internet   orqali   to‘lovlarni   amalga   oshirish,   foydalanuvchilarga
istalgan   joyda   va   vaqtda   xaridlarni   bajarish   imkoniyatini   beradi,   bu   esa   ularning
vaqtini tejaydi va xarid qilish tajribasini yaxshilaydi.
Bundan tashqari, internet to‘lov tizimlari global savdo va xizmat ko‘rsatishni
kengaytirishga yordam beradi. Foydalanuvchilar, turli mamlakatlardan mahsulotlar
va   xizmatlarni   osonlik   bilan   xarid   qilishlari   mumkin,   bu   esa   xalqaro   iqtisodiy
aloqalarni   rivojlantiradi.   Shuningdek,   internet   to‘lov   tizimlari,   firibgarlikni   oldini
olish va ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlash uchun ilg‘or xavfsizlik choralari
bilan   ta'minlanadi.   Ushbu   tizimlar,   muvaffaqiyatli   tranzaksiyalarning   tezkor
tasdiqlanishi   orqali,  foydalanuvchilarni   ishonchli   va   xavfsiz   xarid   qilish   muhitida
ta'minlaydi.   Internet   to‘lov   tizimlari,   shuningdek,   moliyaviy   inklyuzivlikni
ta'minlaydi, chunki ular rivojlanayotgan mamlakatlarda bank xizmatlariga kirishni
osonlashtiradi.   Natijada,   internet   to‘lov   tizimlari   orqali   amalga   oshiriladigan
to‘lovlar   va   xaridlar,   nafaqat   foydalanuvchilarning   hayotini   qulaylashtiradi,   balki
umumiy iqtisodiy o‘sishga ham ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.
Kurs ishining maqsadi:  Internet to‘lov tizimlari orqali to‘lovlar va xaridlarni
amalga   oshirishning   maqsadi   foydalanuvchilarga   qulay   va   samarali   moliyaviy
xizmatlar   taqdim   etishdir.   Ushbu   tizimlar,   xarid   jarayonini   soddalashtirib,
tezlashtiradi   va   foydalanuvchilarga   istalgan   joyda   va   vaqtda   to‘lovlarni   amalga
oshirish   imkonini   beradi.   Internet   to‘lov   tizimlari   orqali   foydalanuvchilar   uchun
3 xarid   qilish   tajribasi   yanada   yoqimli   va   qulay   bo‘ladi,   chunki   bu   tizimlar   vaqtni
tejaydi va an'anaviy bank xizmatlaridan foydalanishdagi cheklovlarni bartaraf etadi
Kurs   ishining   vazifasi:   Internet   to‘lov   tizimlari   global   savdoni
rivojlantirishga   yordam   beradi,   foydalanuvchilarga   turli   mamlakatlardan
mahsulotlar   va   xizmatlarni   osonlik   bilan   xarid   qilish   imkoniyatini   beradi.   Ular,
shuningdek, firibgarlikni oldini olish va ma'lumotlarni himoya qilish uchun ilg‘or
xavfsizlik   choralari   bilan   ta'minlanadi,   bu   esa   foydalanuvchilarning   ishonchini
oshiradi. Internet to‘lov tizimlari, shuningdek, moliyaviy inklyuzivlikni ta'minlaydi
va rivojlanayotgan mamlakatlarda bank xizmatlariga kirishni osonlashtiradi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9 ta reja,xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4 I.BOB.   INTERNET TO‘LOV TIZIMLARINING ASOSIY TAMOYILLARI
VA TURLARI
1.1.  Internet to‘lov tizimlari haqida umumiy tushuncha.
Internet   to‘lov   tizimlari   –   bu   onlayn   xizmatlar   va   mahsulotlarni   sotib   olish,
moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish, hamda to‘lovlarni tez va xavfsiz tarzda
bajarish   imkonini   beradigan   tizimlardir.   Bugungi   kunda   internet   to‘lov   tizimlari
barcha   sohalarda   faoliyat   yuritayotgan   har   bir   foydalanuvchi   uchun   zaruriy
vositalardan   biriga   aylangan.   Bu   tizimlar   nafaqat   onlayn   xaridlarni   amalga
oshirishda,   balki   boshqa   moliyaviy   operatsiyalarni,   masalan,   bank   to‘lovlari,
o‘tkazmalar, xizmatlar uchun to‘lovlar va hatto o‘zaro pul almashish jarayonlarida
ham   qo‘llaniladi. 1
  Internet   to‘lov   tizimlarining   yuksalishi   bilan,   global
iqtisodiyotda   o‘zgarishlar   sodir   bo‘ldi   va   bugungi   kunda   ularning   o‘rni   kundan-
kunga muhimlashmoqda.
Internet to‘lov tizimlarining mohiyati, tarixiy rivojlanishi, ishlash tamoyillari
va xavfsizlik muammolari haqida so‘z yuritishdan oldin, ular qanday ishlashini va
qanday   xizmatlar   taqdim   etishini   tushunish   muhimdir.   Asosan,   internet   to‘lov
tizimlari   ikki   tomonlama   –   sotuvchi   va   xarid   qiluvchi   o‘rtasida   to‘lovni   amalga
oshirishni   osonlashtiradi.   Bunday   tizimlar   ko‘plab   banklar,   elektron   hamyonlar,
o‘tkazmalar   va   boshqa   onlayn   xizmatlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Har   bir   to‘lov   tizimi
o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega   bo‘lib,   foydalanuvchilarni   zamonaviy   va   xavfsiz
to‘lovlar bilan ta’minlaydi.
Internet to‘lov tizimlarining tarixi 1990-yillarga borib taqaladi, ayniqsa, veb-
saytlar va elektron tijoratning rivojlanishi bilan bog‘liqdir. 1994 yilda PayPal kabi
birinchi   to‘lov   tizimi   paydo   bo‘ldi.   PayPal   dastlab   foydalanuvchilarga   eBay   kabi
1
  O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki.   (2020).   "To‘lov   tizimlari   operatorlari   va   to‘lov   xizmatlarini   yetkazib
beruvchilarining to‘lov tizimlarida axborot xavfsizligini ta’minlash to‘g‘risidagi nizom". 
5 onlayn   bozorlar   orqali   pul   yuborish   imkoniyatini   taqdim   etdi.   Bu   tizimning
muvaffaqiyati   internet   to‘lov   tizimlarining   asosiy   tamoyillarini   yaratdi   va   ular
rivojlanishining   boshlanishiga   turtki   bo‘ldi.   Keyinchalik,   Internet   to‘lov
tizimlarining ko‘payishi, ular orasida raqobatning kuchayishi, texnologik yutuqlar
va   xavfsizlik   choralarining   takomillashuvi   yordamida   bu   soha   jadal   rivojlana
boshladi.
Internet   to‘lov   tizimlarining   asosiy   maqsadi   foydalanuvchilarga   xavfsiz   va
qulay moliyaviy operatsiyalarni  amalga oshirish imkoniyatini yaratishdir. Internet
orqali   to‘lovlarni   amalga   oshirish   foydalanuvchilarga   ko‘plab   afzalliklar   taqdim
etadi. Ular   o‘zining  vaqtini  tejash,  turli  xizmatlarni  oson  va  tez  bir   tarzda  to‘lash
imkoniyatini   olishadi.   Shuningdek,   bank   tizimlariga   borish   yoki   kassalarga
bormasdan,   o‘zlarining   to‘lovlarini   amalga   oshirish   imkoniyatiga   ega   bo‘ladilar.
Bunday   tizimlar   to‘lovlarni   global   miqyosda   amalga   oshirishni   osonlashtiradi,   va
bu esa iqtisodiy faollikni oshiradi.
Internet   to‘lov   tizimlarining   xavfsizligi   ayniqsa   muhim   ahamiyatga   ega.
Internetdagi   moliyaviy   operatsiyalarni   amalga   oshirishda   foydalanuvchilar
o‘zlarining   shaxsiy   va   moliyaviy   ma’lumotlarini   boshqalardan   himoya   qilishlari
kerak.   Internet   to‘lov   tizimlari   xavfsizlikni   ta’minlash   uchun   ko‘plab
texnologiyalarni   qo‘llaydi,   jumladan,   ma’lumotlarni   shifrlash,   ikki   bosqichli
autentifikatsiya,   firibgarlikni   aniqlash   va   unga   qarshi   chora-tadbirlar.   Masalan,
SSL   (Secure   Sockets   Layer)   protokollari,   3D   Secure,   va   boshqa   xavfsizlik
choralari   foydalanuvchilarning   shaxsiy   ma’lumotlarini   himoya   qilishda   katta
yordam   beradi.   Xavfsizlikni   ta’minlash   tizimlarning   asosiy   vazifalaridan   biri
bo‘lib,   ular   foydalanuvchilarga   to‘lovlarni   amalga   oshirishda   ishonch   hosil   qilish
imkoniyatini beradi.
6 Bundan tashqari, internet to‘lov tizimlarining ishlash tamoyillari ko‘plab turli
yo‘nalishlarda   rivojlanadi.   Har   bir   to‘lov   tizimi   o‘zining   maxsus   ishlash
mexanizmiga   ega   bo‘lishi   mumkin.   Misol   uchun,   bank   kartalari   orqali   amalga
oshiriladigan   to‘lovlar   –   bu   birinchi   navbatda   bank   tizimiga   bog‘liq.   Ular   onlayn
savdo maydonlarida ishlaydi va foydalanuvchilar kartalarining ma’lumotlari orqali
to‘lovni   amalga   oshirishni   osonlashtiradi.   Elektron   hamyonlar   esa   (masalan,
PayPal,   Skrill,   WebMoney)   foydalanuvchilarga   to‘lovlarni   nafaqat   o‘tkazmalar
orqali, balki boshqa onlayn xizmatlar orqali ham amalga oshirish imkonini beradi.
Bu   tizimlar   to‘lovlarni   amalga   oshirishda   zarur   bo‘lgan   ma’lumotlarni   himoya
qilish  va  foydalanuvchi  qulayligini   ta’minlashni   o‘z   oldiga   maqsad  qilib  qo‘yadi.
Mobil   to‘lov   tizimlari   esa   smartfonlar   yordamida   to‘lovlarni   amalga   oshirishga
imkon beradi, bu ham foydalanuvchilarga qulaylik yaratadi.
To‘lov   tizimlarining   turlari   juda   keng,   va   ular   bir   nechta   asosiy   guruhga
bo‘linadi:   bank kartalari, mobil   to‘lovlar, elektron hamyonlar   va kriptovalyutalar.
Bank   kartalari   –   bu   to‘lovlarni   amalga   oshirishning   eng   ommalashgan   vositasi
bo‘lib,   ularning   to‘lov   tizimlari   onlayn   savdo   platformalarida   keng   tarqalgan.
Mobil to‘lov tizimlari esa mobil ilovalar orqali amalga oshiriladi va bu tizimlar tez
orada   to‘lovlarni   amalga   oshirishda   katta   o‘rin   egalladi.   Elektron   hamyonlar   esa
internetda   savdo   qilishda   yoki   o‘zaro   pul   o‘tkazmalarini   amalga   oshirishda
qulaylik yaratadi. Kriptovalyutalar esa bu sohadagi yangi va innovatsion yo‘nalish
bo‘lib,   ular   markazlashtirilmagan   tizimlar   sifatida,   xavfsiz   va   tezkor
tranzaksiyalarni   amalga   oshirishga   imkon   yaratadi.   Internet   to‘lov   tizimlarining
keng   tarqalishi,   ulardan   foydalanishning   qulayligi   va   xavfsizligi   iqtisodiyotning
turli   sohalarida   katta   o‘zgarishlarga   olib   keldi.   Ayniqsa,   onlayn   savdo,   turizm,
o‘qitish   va   boshqa   sohalarda   internet   to‘lov   tizimlarining   roli   muhim   bo‘lib,   ular
xarid qilish jarayonini yanada osonlashtirdi va global miqyosda iqtisodiy faollikni
7 oshirdi. Shuningdek, internet to‘lov tizimlari orqali davlat organlari, kompaniyalar
va boshqa  tashkilotlar  o‘z moliyaviy operatsiyalarini  oson  va tez amalga oshirish
imkoniyatiga   ega   bo‘lishdi.   Kelajakda   internet   to‘lov   tizimlarining   rivojlanishi
yanada tezlashishi kutilmoqda. Yangi texnologiyalar, masalan, blokcheyn va sun'iy
intellekt,   internet   to‘lov   tizimlarini   yanada   yaxshilash,   xavfsizlikni   oshirish   va
foydalanuvchilarni   qulayroq   sharoitlar   bilan   ta'minlashga   yordam   beradi.
Blokcheyn   texnologiyasi   to‘lov   tizimlarining   ishonchliligini   va   shaffofligini
oshirishga   katta   hissa   qo‘shishi   mumkin.   Shuningdek,   mobil   to‘lov   tizimlarining
kengayishi   va   yangi   imkoniyatlar   yaratishi,   internet   orqali   to‘lovlarni   amalga
oshirishni yanada qulaylashtiradi.
Internet   to‘lov   tizimlari   bugungi   kunda   nafaqat   zamonaviy   iqtisodiyotda,
balki   har   bir   foydalanuvchining   kundalik   hayotida   ham   muhim   rol   o‘ynamoqda.
Ular   foydalanuvchilarga   o‘zlarining   moliyaviy   operatsiyalarini   tez,   xavfsiz   va
qulay   tarzda   amalga   oshirish   imkoniyatini   taqdim   etmoqda.   Kelajakda   internet
to‘lov   tizimlarining   yanada   rivojlanishi   va   global   miqyosda   ommalashuvi   davom
etishi kutilmoqda.
1.2.  To‘lov tizimlarining turlari.
To‘lov   tizimlarining   turlari   haqida   batafsil   ma'lumot   berish,   internet   va
moliya   sohasidagi   muhim   jihatlarni   yoritadi.   Har   bir   to‘lov   tizimi   o'ziga   xos
xususiyatlarga ega bo'lib, foydalanuvchilarga ma'lum bir qulayliklar taqdim etadi.
To‘lov   tizimlarini   turlarga   ajratish,   ularning   ishlash   usullari   va   foydalanuvchilar
uchun qulayliklarini tushunishga yordam beradi.
Birinchi   o‘rinda,   an'anaviy   to‘lov   tizimlari   mavjud.   Ular   bank   o‘tkazmalari,
cheklar   va   naqd   pul   orqali   amalga   oshiriladigan   to‘lovlarni   o'z   ichiga   oladi.
An'anaviy  bank   o‘tkazmalari,  foydalanuvchilarga  bir  bankdan   boshqa  bankka   pul
o'tkazish   imkonini   beradi.   Bu   jarayon   ko‘pincha   bir   necha   kun   davom   etishi
8 mumkin, lekin xavfsizlik jihatidan yuqori darajada ishonchli  hisoblanadi. Cheklar
esa,   to‘lovlarni   amalga   oshirishda   qo‘llaniladi,   lekin   ularning   ishlatilishi
qiyinlashib bormoqda, chunki ko‘plab joylarda naqdsiz to‘lovlarga o‘tish jarayoni
davom etmoqda.
Keyinchalik,   elektron   to‘lov   tizimlari   juda   mashhur   bo'lib   bormoqda.   E-
tijoratning   o‘sishi   bilan   birga,   PayPal,   Skrill,   va   Payoneer   kabi   tizimlar
foydalanuvchilar   orasida   keng   tarqaldi.   Ushbu   tizimlar,   foydalanuvchilarga   o'z
hisob raqamlarini bog'lash imkonini beradi, bu esa to‘lovlarni tez va oson amalga
oshirishni   ta'minlaydi.   Elektron   to‘lov   tizimlari,   shuningdek,   xalqaro
tranzaktsiyalarni   amalga   oshirishda   ham   qulayliklar   yaratadi,   chunki   ular   odatda
an'anaviy banklarga qaraganda tezroq va arzonroq hisoblanadi.
Mobil  to‘lov tizimlarining rivojlanishi  ham  juda muhim. Apple Pay, Google
Pay va Samsung Pay kabi mobil ilovalar, foydalanuvchilarga telefonlar orqali tez
va   qulay   to‘lovlarni   amalga   oshirish   imkonini   beradi.   Mobil   to‘lovlar,
foydalanuvchilarga   do‘konlarda,   restoranda   yoki   onlayn   xaridlar   paytida
to‘lovlarni   tez   va   oson   amalga   oshirish   imkoniyati   yaratadi.   Buning   natijasida,
naqd pul va an'anaviy kartalar ishlatish kamaymoqda.
Cryptocurrency va  blokcheyn  texnologiyalari  ham  to‘lov tizimlarining yangi
o‘lchoviga   olib   keldi.   Bitcoin,   Ethereum   va   boshqa   kriptovalyutalar,
foydalanuvchilarga   an'anaviy   bankingizdan   mustaqil   ravishda   to‘lovlarni   amalga
oshirish imkonini beradi. Kriptovalyutalar  yordamida amalga oshirilgan to‘lovlar,
shuningdek,   maxfiylikni   ta'minlaydi,   chunki   tranzaksiyalar   ko'pincha   anonim
bo'ladi. Bu, xalqaro tranzaktsiyalarni amalga oshirishda katta afzalliklarga ega.
To‘lov   tizimlarini   boshqa   bir   muhim   turiga   kartali   to‘lov   tizimlari   kiradi.
Kredit va debit kartalar, foydalanuvchilarga to‘lovlarni tez va qulay tarzda amalga
oshirish   imkonini   beradi.   Bu   tizimlar,   ko‘plab   savdo   nuqtalarida   va   onlayn
9 do‘konlarda qabul qilinadi. Kredit kartalar, foydalanuvchilarga ma'lum bir muddat
ichida qarz olish imkonini beradi, bu esa xaridlarni amalga oshirishda qulayliklar
yaratadi.   Debit   kartalar   esa   foydalanuvchining   bank   hisob   raqamidagi   mavjud
mablag‘larni ishlatish imkonini beradi.
To‘lov   tizimlarining   yana   bir   qiziqarli   turi   -   to‘lov   ilovalari.   Bu   ilovalar,
foydalanuvchilarga   bir-biriga   pul   o'tkazish,   to‘lovlarni   amalga   oshirish   va   hisob
raqamlarini   boshqarish   imkoniyatini   beradi.   Venmo,   Zelle   va   Cash   App   kabi
ilovalar,   foydalanuvchilarga   tez   va   oson   to‘lovlarni   amalga   oshirish   imkonini
yaratadi.   Bu   ilovalar,   odatda,   ijtimoiy   tarmoqlarda   foydalanuvchilar   orasida   pul
o'tkazishni osonlashtiradi.
Bundan tashqari, to‘lov tizimlarining bir turi - to‘lov gatewaylari. Bu tizimlar,
onlayn   do‘konlar   va   platformalar   uchun   muhimdir,   chunki   ular   to‘lovlarni   qabul
qilish va qayta ishlash jarayonini osonlashtiradi. Stripe, Authorize.Net va Braintree
kabi   to‘lov   gatewaylari,   onlayn   bizneslar   uchun   qulayliklar   yaratadi.   Ular,
xaridorlar   tomonidan   kiritilgan   ma'lumotlarni   xavfsiz   tarzda   qayta   ishlaydi   va
to‘lovlarni amalga oshiradi.
To‘lov   tizimlarining   rivojlanishi   bilan   birga,   ularning   qonuniyati   va
xavfsizligi   ham   muhim   masala   bo'lib   qolmoqda.   Har   bir   mamlakatda   to‘lov
tizimlariga   oid   qonunlar   va   reglamentlar   mavjud.   Foydalanuvchilarning
huquqlarini   himoya   qilish   va   firibgarlikning   oldini   olish   uchun   qonuniy   asoslar
zarur. Shuning uchun, to‘lov tizimlari  foydalanuvchilarga qonuniyati  va qoidalari
haqida ma'lumot berishi muhimdir.
To‘lov   tizimlarining   kelajagi   juda   umidvor.   Texnologiyalarning   rivojlanishi,
yangi   imkoniyatlar   va   innovatsiyalarni   keltirib   chiqaradi.   Sun'iy   intellekt   va
mashinani   o‘rganish   kabi   texnologiyalar,   to‘lov   tizimlariga   yanada   xavfsiz   va
qulay   bo‘lish   imkoniyatini   beradi.   Bu,   foydalanuvchilarga   to‘lovlarni   amalga
10 oshirishda   yanada   ko‘proq   imkoniyatlar   yaratadi.   To‘lov   tizimlari   zamonaviy
iqtisodiyotda   muhim   rol   o'ynaydi.   Ular   foydalanuvchilarga   turli   xil   to‘lov
usullarini   taqdim   etadi   va   bizneslar   uchun   yangi   imkoniyatlar   yaratadi.   Ularning
rivojlanishi,   texnologiya   va   innovatsiyalar   bilan   birga   davom   etmoqda,   bu   esa
kelajakda   yanada   ko‘plab   o'zgarishlarga   olib   kelishi   kutilmoqda.   To‘lov
tizimlarining   turli   turlari,   foydalanuvchilarga   qulayliklar   yaratadi   va   moliyaviy
jarayonlarni   osonlashtiradi.   To‘lov   tizimlari,   zamonaviy   iqtisodiyotning   ajralmas
qismi   bo‘lib,   ular   kundalik   hayotda,   shuningdek,   biznes   va   tijorat   faoliyatida
muhim   rol   o‘ynaydi.   To‘lov   tizimlari   orqali   pul   oqimlarini   samarali   va   tezkor
boshqarish,   shuningdek,   turli   to‘lovlar   va   savdolarni   amalga   oshirish   mumkin.
Bugungi kunda to‘lov tizimlari ko‘plab turlarini o‘z ichiga oladi, ularning har biri
o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega.   Ushbu   maqolada   to‘lov   tizimlarining   turlari,
ularning   afzalliklari   va   kamchiliklari,   shuningdek,   har   bir   tizimning   qanday
ishlashi haqida batafsil ma'lumotlar beriladi.
Bank kartalari
Bank kartalari, to‘lovlarni amalga oshirish uchun eng keng tarqalgan va eng
qulay   vositalardan   biridir.   Ular   plastik   yoki   metal   kartalar   bo‘lib,
foydalanuvchilarga   naqd   pul   olib   yurmasdan,   osonlik   bilan   to‘lovlar   qilish
imkonini beradi. Bank kartalari ikki asosiy turga bo‘linadi: debet kartalari va kredit
kartalari.   Debet   kartalari   foydalanuvchining   hisobida   mavjud   bo‘lgan   mablag‘
miqdori asosida ishlaydi. Ya'ni, foydalanuvchi faqatgina hisobidagi pulni sarflashi
mumkin. Kredit  kartalari esa kredit  liniyasiga asoslangan bo‘lib, foydalanuvchiga
o‘z   hisobida   bo‘lgan   summadan   ko‘proq   mablag‘ni   sarflash   imkonini   beradi,
ammo   keyinchalik   ushbu   summani   to‘lash   zarur.   Bank   kartalari   xalqaro   to‘lov
tizimlari,   masalan,   Visa,   MasterCard   va   American   Express   kabi   tizimlar   orqali
11 ishlaydi.   Bu   tizimlar   butun   dunyo   bo‘ylab   keng   tarqalgan   va   yuqori   darajada
xavfsizlikka ega.
Elektron to‘lov tizimlari
Elektron   to‘lov   tizimlari   internet   orqali   amalga   oshiriladigan   to‘lovlarni   o‘z
ichiga   oladi.   Bu   tizimlar   onlayn   savdolarni   amalga   oshirish,   xizmatlar   uchun
to‘lovlar qilish yoki pul o‘tkazmalarini yuborish uchun juda qulaydir. Eng mashhur
elektron   to‘lov   tizimlariga   PayPal,   WebMoney,   Yandex.Money   va   Qiwi   kabi
tizimlar   kiradi.   PayPal   tizimi,   misol   uchun,   butun   dunyo   bo‘ylab   juda   keng
tarqalgan   va   foydalanuvchilarga   kredit   yoki   debet   kartalari   yordamida   onlayn
to‘lovlar   qilish   imkonini   beradi.   PayPal   orqali   foydalanuvchilar   boshqa
foydalanuvchilarga   pul   yuborish,   to‘lovlar   qabul   qilish,   shuningdek,   internet-
do‘konlardan   mahsulotlar   sotib   olish   imkoniyatiga   ega.   Elektron   to‘lov
tizimlarining afzalliklari orasida tranzaksiya tezligi, qulaylik va xavfsizlik muhim
o‘rin tutadi. Bu tizimlar orqali amalga oshirilgan to‘lovlar tezkor va osonlik bilan
bajariladi, bu esa foydalanuvchilarga vaqtni tejash imkonini beradi.
Mobil to‘lov tizimlari
Mobil to‘lov tizimlari smartfonlar orqali amalga oshiriladigan to‘lovlarni o‘z
ichiga   oladi.   Bu   tizimlar   mobil   telefonlar   va   boshqa   mobil   qurilmalar   yordamida
to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Mobil to‘lov tizimlariga misol sifatida
Apple   Pay,   Google   Pay,   Samsung   Pay   va   boshqa   shunga   o‘xshash   tizimlarni
keltirish mumkin. Mobil to‘lov tizimlarining asosiy afzalligi ularning qulayligi va
mobil   qurilmalar   orqali   to‘lovlarni   tez   va   oson   amalga   oshirish   imkoniyatidir.
Shuningdek,   mobil   to‘lov   tizimlari   ko‘pincha   NFC   (Near   Field   Communication)
texnologiyasiga   asoslanadi,   bu   esa   foydalanuvchiga   o‘z   qurilmasini   savdo
nuqtalarida   faqatgina   yaqinlashtirish   orqali   to‘lovni   amalga   oshirish   imkoniyatini
beradi.
12 Kripto to‘lov tizimlari
Kripto  to‘lov  tizimlari,  o‘z  navbatida,  yangi  va  zamonaviy   to‘lov  tizimlarini
o‘z   ichiga   oladi.   Ular   kriptovalyutalar   yordamida   to‘lovlarni   amalga   oshirishni
nazarda   tutadi.   Bitcoin,   Ethereum,   Litecoin   kabi   kriptovalyutalar   ko‘plab   onlayn-
do‘konlar   va   xizmatlar   tomonidan   to‘lov   vositasi   sifatida   qabul   qilinadi.   Kripto
to‘lov   tizimlarining   afzalliklari   orasida   markazlashtirilmaganlik   va   yuqori
darajadagi   anonimlikni   ta'kidlash   mumkin.   Kriptovalyutalar   bilan   amalga
oshirilgan to‘lovlar ko‘plab mamlakatlarda xalqaro cheklovlar va bank tizimlaridan
xoli bo‘lib, to‘lovlarni tez va xavfsiz amalga oshirish imkoniyatini yaratadi.
5. Pul o‘tkazmalari
Pul   o‘tkazmalari,   odatda,   banklar   va   moliyaviy   institutlar   orqali   amalga
oshiriladi. Bu tizimlar orqali pul mablag‘lari bir mamlakatdan boshqa mamlakatga,
yoki   bir   shaxsdan   boshqasiga   o‘tkazilishi   mumkin.   Xalqaro   pul   o‘tkazmalari
ko‘plab odamlar va bizneslar tomonidan foydalaniladi.
Eng   mashhur   pul   o‘tkazmalari   tizimlariga   Western   Union,   MoneyGram   va
TransferWise   kiradi.   Bu   tizimlar   xalqaro   pul   o‘tkazmalarini   amalga   oshirishda
qulay   va   tezkor   vosita   sifatida   xizmat   qiladi.   Biroq,   pul   o‘tkazmalarining   ba'zi
tizimlari   komissiya   to‘lovlarini   yuqori   belgilashi   mumkin,   bu   esa   ularni   ba'zi
foydalanuvchilar uchun qimmatlashtiradi.
To‘lov terminali tizimlari
To‘lov   terminali   tizimlari,   o‘z   navbatida,   savdo   nuqtalarida   o‘rnatilgan
qurilmalarga   asoslanadi.   Bu   tizimlar   orqali   foydalanuvchilar   plastik   kartalar   yoki
mobil   qurilmalar   yordamida   to‘lovlarni   amalga   oshiradilar.   To‘lov   terminali
tizimlari,   masalan,   POS   (Point   of   Sale)   terminallari   yordamida   ishlaydi.   POS
tizimlari   savdo   nuqtalarida,   restoranlarda,   do‘konlarda   va   boshqa   turli   joylarda
to‘lovlarni qabul qilishda keng qo‘llaniladi. Ushbu tizimlar nafaqat kredit va debet
13 kartalarini qabul qilish imkonini beradi, balki ba'zi tizimlar mobil to‘lovlarni ham
qo‘llab-quvvatlaydi.
Naqd pul to‘lovlari
Naqd   pul   to‘lovlari   eng   an'anaviy   to‘lov   tizimi   bo‘lib,   hozirgi   kunda   ham
ko‘plab   joylarda   qo‘llaniladi.   Naqd   pul   bilan   to‘lov   qilish,   shuningdek,   eng   ko‘p
tarqalgan   va   oddiy   usuldir.   Biroq,   naqd   pul   to‘lovlarining   kamchiliklari   ham
mavjud. Masalan, naqd pulni yo‘qotish yoki o‘g‘irlash xavfi mavjud, shuningdek,
bu usulni onlayn savdolar yoki masofaviy xizmatlar uchun qo‘llash qiyin.
Avtomatlashtirilgan to‘lov tizimlari
Avtomatlashtirilgan   to‘lov   tizimlari,   o‘z   navbatida,   foydalanuvchining
oldindan   o‘rnatilgan   parametrlar   asosida   to‘lovlarni   avtomatik   tarzda   amalga
oshirishni   ta'minlaydi.   Bunday   tizimlar   ko‘pincha   foydalanuvchining   obuna
to‘lovlarini, kommunal xizmatlar uchun to‘lovlarni yoki boshqa doimiy to‘lovlarni
o‘tkazish   uchun   qo‘llaniladi.   To‘lov   tizimlarining   turlari   juda   ko‘p   va   har   biri
o‘ziga   xos   afzalliklari   va   kamchiliklariga   ega.   Zamonaviy   dunyoda   to‘lov
tizimlarining roli tobora ortib bormoqda, chunki ular nafaqat biznes, balki kundalik
hayotda ham muhim ahamiyatga ega. Ularning turli turlari, har birining o‘ziga xos
xususiyatlari,   xavfsizligi   va   qulayligi   bilan   foydalanuvchilarga   keng   imkoniyatlar
taqdim   etadi.   Bu   tizimlar   iqtisodiy   rivojlanishni   qo‘llab-quvvatlash,   xalqaro
savdolarni   kengaytirish   va   foydalanuvchilarga   samarali   xizmatlar   taqdim   etish
uchun zarur vositalardir.
1.3.  Internet to‘lov tizimlarining xavfsizligi va himoyasi.
Internet   to‘lov   tizimlarining   xavfsizligi   va   himoyasi   zamonaviy   moliya
muhitida   juda   muhim   ahamiyatga   ega.   Bugungi   kunda   ko'plab   odamlar   onlayn
xarid   qilish,   xizmatlar   uchun   to‘lovlar   va   pul   o'tkazmalari   kabi   moliyaviy
operatsiyalarni   internet   orqali   amalga   oshiradilar.   Shuning   uchun,   ushbu
14 jarayonlarda   xavfsizlik   va   maxfiylikni   ta'minlash   juda   zarurdir.   Internet   to‘lov
tizimlarining   xavfsizligi   bir   necha   jihatdan   ta'minlanadi   va   bu   jihatlar
foydalanuvchilarni   firibgarlik,   shaxsiy   ma'lumotlarning   o'g'irlanishi   va   boshqa
xavf-xatarlardan himoya qilishga qaratilgan.Internet to‘lov tizimlarining xavfsizligi
shifrlash   texnologiyalariga   asoslanadi.   Ma'lumotlar   uzatilayotganda   shifrlash
yordamida   ularning   o'qilishi   va   tushunilishi   qiyinlashadi.   SSL   (Secure   Sockets
Layer)   va   TLS   (Transport   Layer   Security)   protokollari,   internetda   ma'lumotlarni
uzatish   jarayonida   xavfsizlikni   ta'minlash   uchun   keng   qo'llaniladi.   Ushbu
protokollar,   foydalanuvchining   shaxsiy   ma'lumotlarini   himoya   qiladi   va   to‘lov
jarayonida ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlaydi
Ikki   faktorli   autentifikatsiya   (2FA)   tizimlari   internet   to‘lov   tizimlarida   keng
tarqalgan xavfsizlik chorasidir. Bu usul, foydalanuvchilardan o'z hisob raqamlariga
kirish   uchun   ikki   xil   identifikatsiya   usulini   talab   qiladi.   Masalan,   foydalanuvchi
parolni   kiritgandan   so'ng,   mobil   telefoniga   yuborilgan   tasdiqlash   kodini   ham
kiritishi   kerak.   Bu,   foydalanuvchilarni   hisob   raqamlarini   o'g'irlashdan   himoya
qiladi,   chunki   hatto   parolni   bilgan   shaxs   ham,   tasdiqlash   kodini   bilmasa,   hisob
raqamiga kira olmaydi.
Internet   to‘lov   tizimlari   firibgarlikni   aniqlash   va   oldini   olish   uchun   turli   xil
texnologiyalarni   qo'llaydi.   Ular,   tranzaktsiyalarni   real   vaqt   rejimida   kuzatish   va
shubhali   faoliyatlarni   aniqlash   uchun   algoritmlar   va   sun'iy   intellektdan
foydalanadilar.   Agar   tizim   shubhali   faoliyatni   aniqlasa,   foydalanuvchiga   xabar
yuboriladi va tranzaksiya to‘xtatiladi. Bu, firibgarlikning oldini olishda muhim rol
o'ynaydi. Internet to‘lov tizimlari foydalanuvchilarga xavfsizlik bo'yicha tavsiyalar
beradi.   Foydalanuvchilar   o'z   hisob   raqamlarini   himoya   qilish   uchun   kuchli
parollarni   tanlashlari,   parollarini   muntazam   ravishda   yangilashlari   va   shaxsiy
15 ma'lumotlarini   ehtiyotkorlik   bilan   boshqarishlari   kerak.   Bu,   foydalanuvchilarning
xavfsizligini oshirishga yordam beradi.
Internet   to‘lov   tizimlari   o'z   foydalanuvchilariga   o'z   hisoblarini   muntazam
ravishda   tekshirishni   tavsiya   etadi.   Foydalanuvchilar   o'z   hisoblarida   har   qanday
shubhali   faoliyatni   yoki   tranzaksiyalarni   tezda   aniqlashlari   kerak.   Agar   ular   o'z
hisoblarida   noma'lum   tranzaksiyalarni   ko'rsa,   darhol   to‘lov   tizimiga   murojaat
qilishlari   lozim.   Bu,   firibgarlikning   oldini   olishda   va   foydalanuvchilarning
himoyasini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. 
To‘lov tizimlari foydalanuvchilarni o'z shaxsiy ma'lumotlarini qanday himoya
qilish haqida xabardor  qiladi. Foydalanuvchilar  o'z ma'lumotlarini  faqat  ishonchli
va   xavfsiz   saytlar   va   ilovalarda   kiritishlari   kerak.   Shuningdek,   ular   shaxsiy
ma'lumotlarini   bo'lishishda   ehtiyotkorlik   bilan   yondashishlari   lozim.   Internetda
ko'plab firibgarlar mavjud bo'lib, ular foydalanuvchilarning shaxsiy ma'lumotlarini
o'g'irlashga   harakat   qiladilar.   To‘lov   tizimlari   o'z   mijozlarining   shaxsiy
ma'lumotlarini qanday saqlashini va ularga qanday xavfsizlik choralarini ko‘rishini
ochiq   ko‘rsatishi   kerak.   Foydalanuvchilar,   to‘lov   tizimlarining   ma'lumotlarni
qanday   saqlashi   va   himoya   qilishi   haqida   ma'lumot   olishlari   lozim.   Bu,
foydalanuvchilarga o'z ma'lumotlari qanday himoyalanganini  tushunishga  yordam
beradi va ularning to‘lov tizimlariga bo'lgan ishonchini oshiradi. Davlat va moliya
muassasalari   internet   to‘lov   tizimlarining   xavfsizligini   ta'minlashda   muhim   rol
o'ynaydi.   Ular,   to‘lov   tizimlariga   qoidalar   va   talablar   belgilaydi.   Bu   qoidalar,
foydalanuvchilarni   himoya   qilish   va   firibgarlikning   oldini   olishga   qaratilgan
bo'lishi   kerak.   Shuningdek,   moliya   muassasalari   internet   to‘lov   tizimlarining
xavfsizligini   nazorat   qilish   va  audit   o'tkazish   uchun   zarur   bo'lgan   resurslarga   ega
bo'lishi kerak. Navbatdagi jihat esa, foydalanuvchilarni internet to‘lov tizimlaridan
foydalanishda   o'zlarini   himoya   qilishlariga   yordam   berishdir.   Foydalanuvchilarga
16 o'z hisoblarini himoya qilish uchun xavfsizlik bo'yicha kengashlar berilishi lozim.
Bu   kengashlar,   foydalanuvchilarga   xavfsiz   to‘lovlarni   amalga   oshirishda   qanday
ehtiyot choralari ko‘rish kerakligini tushunishga yordam beradi. 2
Internet to‘lov tizimlarining xavfsizligini ta'minlashda yana bir muhim jihat –
foydalanuvchi   identifikatsiyasidir.   Foydalanuvchilar   o'z   hisoblarini   yaratishda   va
to‘lovlarni   amalga   oshirishda   shaxsini   tasdiqlashlari   kerak.   Bu,   odatda,
foydalanuvchining   shaxsiy   ma'lumotlarini   kiritishi   yoki   hujjatlarni   taqdim   etishi
orqali   amalga   oshiriladi.   Bu   jarayonlar,   foydalanuvchi   identifikatsiyasini
ta'minlash va firibgarlikning oldini olishga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda,
internet   to‘lov   tizimlarining   xavfsizligi   va   himoyasi   zamonaviy   moliya   muhitida
muhim   ahamiyatga   ega.   Xavfsizlik   choralari,   foydalanuvchilarni   firibgarlik,
shaxsiy   ma'lumotlarning   o'g'irlanishi   va   boshqa   xavf-xatarlardan   himoya   qilishga
qaratilgan.   Internet   to‘lov   tizimlari   shifrlash,   ikki   faktorli   autentifikatsiya,
firibgarlikni   aniqlash   va   foydalanuvchilarni   xavfsizlik   bo'yicha   xabardor   qilish
kabi bir qator choralarni amalga oshiradi. 
II.BOB.   INTERNET TO‘LOV TIZIMLARI ORQALI TO‘LOVLAR VA
XARIDLARNI AMALGA OSHIRGAN TIZIMLAR
2.1.  To‘lovlarni amalga oshirish jarayoni.
To‘lovlarni   amalga   oshirish   jarayoni   zamonaviy   iqtisodiyotda   muhim   rol
o‘ynaydi.   Har   bir   to‘lov   jarayoni   foydalanuvchilar   uchun   qulaylik   va   tezlikni
ta'minlashga   qaratilgan   bo‘lib,   bir   nechta   bosqichlardan   iborat.   Ushbu   jarayon
nafaqat   onlayn   xaridlar,   balki   xizmatlar   uchun   to‘lovlar,   pul   o‘tkazmalari   va
boshqa moliyaviy operatsiyalarni ham o‘z ichiga oladi. To‘lovlarni amalga oshirish
2
  O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi. (2020). "To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida"gi qonun. 
17 jarayoni   har   xil   to‘lov   tizimlari   orqali   amalga   oshirilishi   mumkin,   masalan,   bank
o‘tkazmalari,   kredit   kartalar,   elektron   to‘lov   tizimlari   va   mobil   ilovalar.   Har   bir
usulning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud.
To‘lovlarni   amalga   oshirish   jarayoni   birinchi   navbatda   foydalanuvchining
to‘lovni amalga oshirishni xohlagan joyda boshlanadi. Bu onlayn do‘kon, restoran
yoki   boshqa   xizmat   ko‘rsatuvchi   joy   bo‘lishi   mumkin.   Foydalanuvchi   tanlagan
mahsulot   yoki   xizmatni   tanlaydi   va   to‘lovni   amalga   oshirish   uchun   kerakli
ma'lumotlarni kiritadi. Ushbu bosqichda, foydalanuvchi to‘lov usulini tanlaydi. Bu,
kredit   yoki   debit   karta,   elektron   to‘lov   tizimi,   mobil   to‘lov,   yoki   hatto   naqd   pul
bo‘lishi mumkin.
Agar   foydalanuvchi   bank   kartasidan   foydalanayotgan   bo‘lsa,   to‘lov   jarayoni
odatda bir necha qadamdan iborat. Foydalanuvchi kartaning raqamini, amal qilish
muddatini   va   xavfsizlik   kodini   kiritishi   kerak.   Ushbu   ma'lumotlar   kiritilgandan
so‘ng,   to‘lov   tizimi   ushbu   ma'lumotlarni   tekshiradi.   Agar   ma'lumotlar   to‘g‘ri
bo‘lsa,   tizim   bankka   so‘rov   yuboradi.   Bank,   foydalanuvchining   hisobidagi
mablag‘larni tekshiradi va agar mablag‘lar yetarli bo‘lsa, to‘lovni tasdiqlaydi. Aks
holda, to‘lov rad etiladi va foydalanuvchiga bu haqda xabar beriladi.
Onlayn to‘lov tizimlari, masalan, PayPal yoki Skrill kabi xizmatlar orqali ham
to‘lovlarni amalga oshirish mumkin. Ushbu tizimlar, foydalanuvchilarga o‘z hisob
raqamlariga   bog‘langan   bank   kartalari   yoki   hisob   raqamlaridan   foydalanish
imkonini   beradi.   Foydalanuvchi   to‘lovni   amalga   oshirish   uchun   o‘z   hisobiga
kiradi, kerakli ma'lumotlarni kiritadi va to‘lovni tasdiqlaydi. Bu jarayon ko‘pincha
tez va oson bo‘lib, foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratadi.
Mobil   to‘lovlar   ham   tobora   ommalashib   bormoqda.   Foydalanuvchilar   mobil
ilovalar   yordamida   to‘lovlarni   amalga   oshirishlari   mumkin.   Masalan,   Apple   Pay,
Google   Pay   yoki   Samsung   Pay   kabi   xizmatlar   orqali   foydalanuvchilar   o‘z
18 telefonlari   yordamida   tezda   to‘lovlarni   amalga   oshirishlari   mumkin.   Ushbu
jarayon,   odatda,   QR   kod   yoki   NFC   (Near   Field   Communication)   texnologiyasi
yordamida   amalga   oshiriladi.   Foydalanuvchi   telefonini   to‘lov   terminaliga
yaqinlashtirishi bilan, to‘lov avtomatik ravishda amalga oshiriladi.
To‘lov   jarayoni   davomida   xavfsizlik   muhim   ahamiyatga   ega.   Har   bir   to‘lov
tizimi   foydalanuvchilarning   shaxsiy   va   moliyaviy   ma'lumotlarini   himoya   qilish
uchun turli xil xavfsizlik choralari ko‘radi. Masalan, shifrlash texnologiyalari, ikki
faktorli   autentifikatsiya   va   firibgarlikni   aniqlash   tizimlari   keng   qo‘llaniladi.
Shuningdek,   foydalanuvchilar   o‘z   hisoblarini   himoya   qilish   uchun   kuchli
parollarni   tanlashlari   va   ularni   muntazam   ravishda   yangilab   turishlari   tavsiya
etiladi.
To‘lov   jarayoni   tugagach,   foydalanuvchi   va   sotuvchi   tomonida   tasdiqlovchi
xabarlar   yuboriladi.   Foydalanuvchiga   to‘lov   muvaffaqiyatli   amalga   oshirilgani
haqida xabar beriladi, shuningdek, sotuvchi o‘z mahsulotini yoki xizmatini taqdim
etishga   tayyorlanadi.   Agar   to‘lov   rad   etilsa,   foydalanuvchiga   ushbu   haqda   xabar
beriladi va muammo hal etilishi tavsiya etiladi.
To‘lovlarni   amalga   oshirish   jarayoni,   shuningdek,   xalqaro   to‘lovlar   uchun
ham muhimdir. Xalqaro to‘lovlar, odatda, murakkab jarayon bo‘lib, ko‘proq vaqt
talab   qiladi.   Foydalanuvchilar   o‘z   mamlakatlaridagi   banklar   orqali   boshqa
mamlakatlarga   pul   o‘tkazishlari   mumkin.   Bu   jarayon   ko‘pincha   valyuta
konvertatsiyasi, qo‘shimcha to‘lovlar va boshqa omillarni o‘z ichiga oladi. Xalqaro
to‘lovlar,   shuningdek,   davlat   qonunlariga   va   moliya   muassasalarining   talablariga
muvofiq amalga oshirilishi kerak.
To‘lovlarni   amalga   oshirish   jarayoni,   shuningdek,   to‘lovlarni   qaytarish   va
muammolarni   hal   etish   jarayonlarini   ham   o‘z   ichiga   oladi.   Agar   foydalanuvchi
mahsulotni   yoki   xizmatni   qoniqarsiz   deb   hisoblasalar,   u   holda   to‘lovni   qaytarish
19 jarayoni   boshlanishi   mumkin.   Bu   jarayon,   odatda,   sotuvchi   bilan   muhokama
qilinadi   va   ko‘pincha   ma'lum   bir   muddat   ichida   amalga   oshirilishi   kerak.
Foydalanuvchi   sotuvchiga   murojaat   qilib,   to‘lovni   qaytarishni   talab   qilishi
mumkin. Sotuvchi, agar talab asosli bo‘lsa, to‘lovni qaytarish jarayonini boshlaydi.
To‘lovlarni   amalga   oshirish   jarayoni,   shuningdek,   elektron   tijorat   uchun
muhim ahamiyatga ega. Onlayn do‘konlar va xizmatlar, foydalanuvchilarga tez va
qulay   to‘lovlarni   amalga   oshirish   imkonini   berishi   kerak.   Bu,   o‘z   navbatida,
biznesning   o‘sishi   va   rivojlanishiga   yordam   beradi.   Foydalanuvchilar,   o‘z
navbatida,   qulay   to‘lov   usullarini   tanlash   imkoniyatiga   ega   bo‘lishadi,   bu   esa
ularning xarid qilish tajribasini yaxshilaydi.
Shuningdek,   to‘lovlarni   amalga   oshirish   jarayoni   innovatsiyalar   bilan   har
doim yangilanib turadi. Sun'iy intellekt, blokcheyn texnologiyalari va boshqa ilg‘or
texnologiyalar,   to‘lov   jarayonlarini   yanada   tez   va   xavfsiz   qilish   imkoniyatini
yaratadi.   Masalan,   blokcheyn   texnologiyalari   orqali   to‘lovlarni   amalga   oshirish,
shaffoflik va xavfsizlikni oshirishga yordam beradi. Bu, firibgarlikning oldini olish
va   foydalanuvchilarning   ishonchini   oshirishga   qaratilgan.To‘lovlarni   amalga
oshirish jarayoni zamonaviy iqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon
murakkab bo‘lishi mumkin, lekin u ko‘plab foydalanuvchilarga qulaylik va tezlik
ta'minlaydi.   Foydalanuvchilar   o‘z   to‘lovlarini   amalga   oshirish   jarayonida
xavfsizlik va maxfiylikni ta'minlash uchun ehtiyotkor bo‘lishlari zarur. Tizimlar va
texnologiyalar   rivojlanishi   bilan   to‘lov   jarayoni   yanada   qulay   va   xavfsiz   bo‘lib,
kelajakda yangi imkoniyatlar yaratadi.
2.2.  Xarid qilish va xizmatlarga to‘lovlar.
Xarid   qilish   va   xizmatlarga   to‘lovlar   zamonaviy   iqtisodiyotning   ajralmas
qismidir.   Har   kuni   millionlab   odamlar   turli   xil   mahsulotlar   va   xizmatlar   uchun
to‘lovlar   amalga   oshiradilar,   bu   esa   iqtisodiy   faoliyatning   davom   etishini
20 ta'minlaydi.   Ushbu   jarayon   nafaqat   jismoniy   do‘konlarda,   balki   onlayn
platformalarda   ham   faol   ravishda   amalga   oshiriladi.   Xarid   qilish   va   xizmatlarga
to‘lovlar qanday amalga oshirilishini, ularning turlarini va muhim jihatlarini ko‘rib
chiqamiz.
Xarid qilish jarayoni odatda mahsulot yoki xizmatni tanlash bilan boshlanadi.
Foydalanuvchi   o'z   ehtiyojlariga   mos   keladigan   mahsulotlarni   yoki   xizmatlarni
qidiradi.   Bu   jarayon   do‘kon   ichida,   onlayn   platformalarda   yoki   mobil   ilovalar
orqali amalga oshirilishi mumkin. Foydalanuvchilar ko'pincha narxlarni, sifatni va
boshqa  omillarni   taqqoslaydilar.  Xarid  qilish  jarayoni   foydalanuvchi  uchun  qulay
va   samarali   bo'lishi   kerak,   shuning   uchun   sotuvchilar   o'z   mahsulotlarini   va
xizmatlarini   taqdim   etishda   e'tiborli   bo'lishlari   zarur.   To‘lovlarni   amalga   oshirish
jarayoni   xarid   qilishning   muhim   qismidir.   Mahsulot   yoki   xizmat   tanlanganidan
so‘ng,   foydalanuvchi   to‘lov   usulini   tanlaydi.   Bu   jarayon   har   xil   to‘lov   tizimlari
orqali   amalga   oshirilishi   mumkin.   Eng   keng   tarqalgan   usullar   orasida   kredit   va
debit kartalar, elektron to‘lov tizimlari, mobil to‘lovlar va naqd pul mavjud. Har bir
usulning   o‘ziga   xos   afzalliklari   va   kamchiliklari   bor,   shuning   uchun
foydalanuvchilar o'zlariga eng qulay usulni tanlashlari zarur.
Kredit   va   debit   kartalar   eng   ko‘p   ishlatiladigan   to‘lov   usulidir.
Foydalanuvchilar   kartaning   raqamini,   amal   qilish   muddatini   va   xavfsizlik   kodini
kiritish   orqali   to‘lovni   tezda   amalga   oshiradilar.   Bu   jarayon   odatda   onlayn
do‘konlarda   ham,   jismoniy   do‘konlarda   ham   amalga   oshiriladi.   Kartalar   orqali
to‘lovlar tez, xavfsiz va qulaydir, shuningdek, ko‘plab bonus va imtiyozlar taqdim
etadi. Elektron to‘lov tizimlari, masalan, PayPal, Skrill va boshqa platformalar ham
keng tarqalgan. Bu tizimlar  foydalanuvchilarga o‘z hisob raqamlariga bog‘langan
bank   kartalari   yoki   hisob   raqamlaridan   foydalanish   imkonini   beradi.
Foydalanuvchilar   o‘z   hisoblariga   kirib,   kerakli   ma'lumotlarni   kiritish   orqali
21 to‘lovni   amalga   oshirishlari   mumkin.   Elektron   to‘lov   tizimlari   xalqaro
tranzaktsiyalarni   amalga   oshirishda   ham   qulaylik   yaratadi,   chunki   ular   odatda
an'anaviy banklarga qaraganda tezroq va arzonroq hisoblanadi.
Mobil   to‘lovlar   ham   zamonaviy   xarid   qilish   jarayonida   muhim   o‘rin   tutadi.
Apple  Pay,  Google  Pay  va  Samsung   Pay  kabi   mobil   ilovalar,  foydalanuvchilarga
telefonlar   yordamida   tez   va   qulay   to‘lovlarni   amalga   oshirish   imkonini   beradi.
Ushbu   jarayon   ko‘pincha   QR   kod   yoki   NFC   (Near   Field   Communication)
texnologiyasi   yordamida   amalga   oshiriladi.   Mobil   to‘lovlar,   foydalanuvchilarga
naqd   pul   va   an'anaviy   kartalar   ishlatishdan   qochishga   yordam   beradi,   bu   esa
xaridlarni   yanada   qulaylashtiradi.   Naqd   pul   bilan   to‘lovlar   ham   hali   ham   keng
qo‘llaniladi.   Ba'zi   foydalanuvchilar   naqd   pulni   afzal   ko'radilar,   chunki   bu   usulda
shaxsiy   ma'lumotlarni   kiritish   yoki   onlayn   platformalarga   kirish   zaruriyati   yo‘q.
Naqd   pul   yordamida   to‘lovlarni   amalga   oshirish   jarayoni   oddiy   va   tez   bo‘lib,
ko‘plab   kichik   do‘konlarda   va   bozor   joylarida   keng   tarqalgan.   Xarid   qilish   va
xizmatlarga   to‘lovlar   jarayonida   xavfsizlik   ham   muhim   ahamiyatga   ega.   Har   bir
to‘lov   tizimi   foydalanuvchilarning   shaxsiy   va   moliyaviy   ma'lumotlarini   himoya
qilish   uchun   turli   xil   xavfsizlik   choralari   ko‘radi.   Masalan,   shifrlash
texnologiyalari,   ikki   faktorli   autentifikatsiya   va   firibgarlikni   aniqlash   tizimlari
keng qo‘llaniladi. Foydalanuvchilar ham o'z hisoblarini himoya qilish uchun kuchli
parollarni   tanlashlari   va   ularni   muntazam   ravishda   yangilab   turishlari   tavsiya
etiladi. To‘lov jarayoni tugagach, foydalanuvchi va sotuvchi tomonida tasdiqlovchi
xabarlar   yuboriladi.   Foydalanuvchiga   to‘lov   muvaffaqiyatli   amalga   oshirilgani
haqida xabar beriladi, shuningdek, sotuvchi o‘z mahsulotini yoki xizmatini taqdim
etishga   tayyorlanadi.   Agar   to‘lov   rad   etilsa,   foydalanuvchiga   ushbu   haqda   xabar
beriladi va muammo hal etilishi tavsiya etiladi.
22 Xarid   qilish   va   xizmatlarga   to‘lovlar   jarayoni,   shuningdek,   elektron   tijorat
uchun muhim ahamiyatga ega. Onlayn do‘konlar va xizmatlar, foydalanuvchilarga
tez va qulay to‘lovlarni amalga oshirish imkonini berishi kerak. Bu, o‘z navbatida,
biznesning   o‘sishi   va   rivojlanishiga   yordam   beradi.   Foydalanuvchilar,   o‘z
navbatida,   qulay   to‘lov   usullarini   tanlash   imkoniyatiga   ega   bo‘lishadi,   bu   esa
ularning   xarid   qilish   tajribasini   yaxshilaydi.   Ma'lumki,   xarid   qilish   jarayoni   ham
ijtimoiy   va   psixologik   jihatlarga   ega.   Foydalanuvchilar   ko‘pincha   reklamalar,
aktsiyalar   va   chegirmalardan   ta'sirlanadilar.   Xarid   qilish   jarayoni,   shuningdek,
foydalanuvchilarning   hissiy   holatiga   ham   ta'sir   qiladi.   Masalan,   ba'zi   odamlar
stressni   kamaytirish   uchun   xarid   qilishni   afzal   ko‘rishadi,   boshqalari   esa   o'zlarini
hayotda qoniqarsiz his qilganida xarid qilish orqali quvonch topadilar.
Xarid qilish va xizmatlarga to‘lovlar jarayoni innovatsiyalar bilan ham doimo
yangilanib   turadi.   Sun'iy   intellekt,   blokcheyn   texnologiyalari   va   boshqa   ilg‘or
texnologiyalar,   to‘lov   jarayonlarini   yanada   tez   va   xavfsiz   qilish   imkoniyatini
yaratadi.   Masalan,   blokcheyn   texnologiyalari   orqali   to‘lovlarni   amalga   oshirish,
shaffoflik va xavfsizlikni oshirishga yordam beradi. Bu, firibgarlikning oldini olish
va   foydalanuvchilarning   ishonchini   oshirishga   qaratilgan.   To‘lovlarni   amalga
oshirish jarayoni, shuningdek, xizmatlarga to‘lovlar uchun muhimdir. Xizmatlarni
sotuvchi   kompaniyalar,   odatda,   foydalanuvchilardan   to‘lovlarni   oldindan   yoki
xizmat ko‘rsatilgandan so‘ng olishadi. Bu jarayon, xizmatlarning turiga qarab farq
qiladi. Masalan,  ba'zi  xizmatlar  uchun  foydalanuvchilar  oldindan  to‘lovni  amalga
oshirishlari   kerak,   boshqalari   esa   xizmat   ko‘rsatilgandan   keyin   to‘lovni   amalga
oshirishlari mumkin.
Xizmatlarga   to‘lovlar   jarayoni,   shuningdek,   xizmat   ko‘rsatuvchi   tashkilotlar
tomonidan   amalga   oshiriladigan   aktsiyalar   va   chegirmalar   bilan   ham   bog‘liq.
Foydalanuvchilar   ko'pincha   xizmatlarni   sotib   olishda   chegirmalar   va   bonuslar
23 qidiradilar.   Bu,   xizmat   ko‘rsatuvchi   tashkilotlar   uchun   raqobatbardoshlikni
oshirishga   yordam   beradi.   Xulosa   qilib   aytganda,   xarid   qilish   va   xizmatlarga
to‘lovlar   zamonaviy   iqtisodiyotda   muhim   ahamiyatga   ega.   Ushbu   jarayon
murakkab bo‘lishi mumkin, lekin u ko‘plab foydalanuvchilarga qulaylik va tezlik
ta'minlaydi.   Foydalanuvchilar   o‘z   to‘lovlarini   amalga   oshirish   jarayonida
xavfsizlik va maxfiylikni ta'minlash uchun ehtiyotkor bo‘lishlari zarur. Tizimlar va
texnologiyalar   rivojlanishi   bilan   to‘lov   jarayoni   yanada   qulay   va   xavfsiz   bo‘lib,
kelajakda yangi imkoniyatlar yaratadi.
2.3.  To‘lovlarni real vaqtda amalga oshirish va tasdiqlash mexanizmlari.
To‘lovlarni   real   vaqtda   amalga   oshirish   va   tasdiqlash   mexanizmlari
zamonaviy   moliya   tizimlarining   asosiy   qismidir.   Ushbu   jarayonlar
foydalanuvchilarga   tez   va   qulay   to‘lovlarni   amalga   oshirish   imkonini   beradi,   bu
esa   iqtisodiy   faoliyatni   yanada   samarali   qiladi.   Real   vaqt   rejimida   to‘lovlarni
amalga   oshirish,   foydalanuvchilarga   xarid   qilish   jarayonida   kutish   vaqtini
minimallashtirish imkoniyatini beradi va bu, o‘z navbatida, xarid qilish tajribasini
yaxshilaydi.
To‘lovlarni   real   vaqtda   amalga   oshirish   jarayoni   bir   necha   bosqichlardan
iborat.   Birinchi   bosqichda   foydalanuvchi   mahsulot   yoki   xizmatni   tanlaydi   va
to‘lovni   amalga   oshirishga   tayyorlanadi.   Bu   jarayonda   foydalanuvchi   tanlagan
to‘lov usulini belgilaydi. Kredit yoki debit karta, elektron to‘lov tizimi yoki mobil
to‘lovlar   kabi   usullar   odatda   tanlanadi.   Har   bir   usul   o‘ziga   xos   afzalliklarga   va
kamchiliklarga   ega,   shuning   uchun   foydalanuvchilar   o‘z   ehtiyojlariga   mos
keladigan usulni tanlashlari kerak.
Foydalanuvchi   to‘lov   ma'lumotlarini   kiritganda,   bu   ma'lumotlar   to‘lov
tizimiga   yuboriladi.   Ushbu   jarayonda   ma'lumotlar   xavfsizligi   muhim   ahamiyatga
ega.   Shifrlash   texnologiyalari,   masalan,   SSL   (Secure   Sockets   Layer)   va   TLS
24 (Transport   Layer   Security)   protokollari,   ma'lumotlarni   uzatishda   himoya   qilish
uchun   qo‘llaniladi.   Bu,   foydalanuvchining   shaxsiy   va   moliyaviy   ma'lumotlarini
himoya qiladi, shuningdek, firibgarlik va ma'lumotlarning o‘g‘irlanishining oldini
oladi.
Ma'lumotlar   to‘lov   tizimiga   yetib   borgach,   tizim   ushbu   ma'lumotlarni
tekshiradi.   Bu   jarayonda   foydalanuvchining   hisob   raqamidagi   mablag‘lar
tekshiriladi. Agar mablag‘lar etarli bo‘lsa, to‘lovni amalga oshirish jarayoni davom
etadi.   Aks   holda,   foydalanuvchiga   to‘lov   rad   etilishi   haqida   xabar   beriladi.   Agar
to‘lov   muvaffaqiyatli   amalga   oshirilsa,   tizim   sotuvchiga   ma'lumot   yuboradi   va
to‘lov tasdiqlanadi.
Real   vaqtda   to‘lovlarni   amalga   oshirish   va   tasdiqlash   mexanizmlari,
shuningdek,   ikki   faktorli   autentifikatsiya   (2FA)   kabi   qo‘shimcha   xavfsizlik
choralaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Bu usul foydalanuvchilardan o‘z
hisoblariga   kirishda   ikki   xil   identifikatsiya   usulini   talab   qiladi.   Masalan,
foydalanuvchi   parolni   kiritgandan   so‘ng,   mobil   telefoniga   yuborilgan   tasdiqlash
kodini ham kiritishi kerak. Bu, foydalanuvchilarni hisob raqamlarini o‘g‘irlashdan
himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi.
To‘lovlarni   real   vaqtda   amalga   oshirish   jarayonida   shuningdek,   firibgarlikni
aniqlash   va   oldini   olish   tizimlari   ham   muhim   o‘rin   tutadi.   Ular,   tranzaktsiyalarni
real vaqt rejimida kuzatish va shubhali faoliyatlarni aniqlash uchun algoritmlar va
sun'iy   intellektdan   foydalanadilar.   Agar   tizim   shubhali   faoliyatni   aniqlasa,
foydalanuvchiga   xabar   yuboriladi   va   tranzaksiya   to‘xtatiladi.   Bu,   firibgarlikning
oldini olishda muhim ahamiyatga ega.
Bundan   tashqari,   to‘lovlarni   real   vaqtda   amalga   oshirish   jarayonida   mobil
to‘lovlar   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Mobil   ilovalar,   masalan,   Apple   Pay,   Google
Pay va Samsung Pay, foydalanuvchilarga telefonlar orqali tez va qulay to‘lovlarni
25 amalga   oshirish   imkonini   beradi.   Ushbu   jarayon   ko‘pincha   QR   kod   yoki   NFC
(Near   Field   Communication)   texnologiyasi   yordamida   amalga   oshiriladi.   Mobil
to‘lovlar, foydalanuvchilarga naqd pul va an'anaviy kartalar ishlatishdan qochishga
yordam beradi, bu esa xaridlarni yanada qulaylashtiradi.
Real   vaqtda   to‘lovlarni   amalga   oshirish   jarayoni,   shuningdek,   xalqaro
to‘lovlar   uchun   ham   muhimdir.   Xalqaro   to‘lovlar,   odatda,   murakkab   jarayon
bo‘lib,   ko‘proq   vaqt   talab   qiladi.   Foydalanuvchilar   o‘z   mamlakatlaridagi   banklar
orqali   boshqa   mamlakatlarga   pul   o‘tkazishlari   mumkin.   Bu   jarayon   ko‘pincha
valyuta konvertatsiyasi, qo‘shimcha to‘lovlar va boshqa omillarni o‘z ichiga oladi.
Xalqaro   to‘lovlar,   shuningdek,   davlat   qonunlariga   va   moliya   muassasalarning
talablariga muvofiq amalga oshirilishi kerak.
To‘lovlarni   amalga   oshirish   jarayonida   foydalanuvchilar   uchun   qulaylik
yaratish   zarur.   Bu,   odatda,   to‘lov   tizimlarining   interfeysini   intuitiv   va
foydalanuvchilar   uchun   qulay   qilish   orqali   amalga   oshiriladi.   Foydalanuvchilar
to‘lov   jarayonida   har   qanday   qiyinchiliklarga   duch   kelmasliklari   uchun   to‘lov
tizimlari o'z xizmatlarini doimiy ravishda rivojlantirib borishlari kerak.
Shuningdek,   to‘lovlarni   tasdiqlash   jarayoni   ham   ahamiyatlidir.
Foydalanuvchiga   to‘lov   muvaffaqiyatli   amalga   oshirilgani   haqida   tasdiqlovchi
xabar   yuboriladi.   Bu   xabar   odatda   elektron   pochta   yoki   SMS   orqali   yuboriladi.
Tasdiqlovchi   xabarlar,   foydalanuvchilarga   to‘lovlarni   nazorat   qilish   va   o'z
hisoblarini tekshirishda yordam beradi. Agar foydalanuvchi o'z hisobida noma'lum
tranzaksiyalarni ko‘rsa, darhol to‘lov tizimiga murojaat qilishlari lozim.To‘lovlarni
real   vaqtda   amalga   oshirish   va   tasdiqlash   mexanizmlari   zamonaviy   iqtisodiyotda
muhim rol o‘ynaydi. 
III.BOB.   INTERNET TO‘LOV TIZIMLARINING KELAJAGI VA
ULARNING O‘ZGARISHLARI
26 3.1.  Internet to‘lov tizimlarining rivojlanish istiqbollari.
Internet   to‘lov   tizimlarining   rivojlanishi,   global   iqtisodiyotdagi   o‘zgarishlar,
texnologik   inqiloblar   va   foydalanuvchilar   ehtiyojlarining   rivojlanishi   bilan
bevosita   bog‘liq.   Internet   to‘lov   tizimlari   oxirgi   o‘n   yillikda   jiddiy   taraqqiyotga
erishgan   va bugungi   kunda ulardan  foydalanish  nafaqat   onlayn  xaridlar, balki   bir
nechta   boshqa   sohalarda   ham   keng   tarqalgan.   Bu   tizimlarning   rivojlanish
istiqbollari,   ularning   imkoniyatlari,   xavfsizlikni   ta’minlash   va   bozor   talablariga
moslashish kabi masalalar juda muhimdir.
Internet   to‘lov   tizimlarining   asosiy   rivojlanish   tendensiyalari,   ular   bilan
bog‘liq   texnologiyalar   va   foydalanuvchi   talablari   haqida   gapirganda,   bu
jarayonning   global   iqtisodiyotga   ta’sirini   va   kelajakdagi   o‘zgarishlarni   ko‘rib
chiqish   zarur.   Har   bir   innovatsiya   va   texnologiya   yutuqlari   internet   to‘lov
tizimlarining   samarali   va   xavfsiz   ishlashini   ta’minlashga   qaratilgan.   Shuningdek,
bu tizimlarning rivojlanishida mavjud bo‘lgan muammolar va cheklovlarni bartaraf
etish uchun qanday yondashuvlar mavjudligini ham tushunish kerak.
Xaridorlar   va   sotuvchilar   o‘rtasidagi   iqtisodiy   aloqalarni   osonlashtirishda
internet   to‘lov   tizimlarining   ahamiyati   katta.   Internet   orqali   to‘lovlarni   amalga
oshirishning   qulayligi,   tezligi   va   xavfsizligi   o‘sib   borayotgan   talabni   qondirishda
muhim   rol   o‘ynaydi.   Bu   tizimlar   o‘z   foydalanuvchilariga   zamonaviy   va   xavfsiz
to‘lovlarni  amalga oshirish  imkonini  beradi, shu  bilan  birga ularning qulayligi  va
oson ishlatilishi ham ahamiyatli.
Internet   to‘lov   tizimlarining   rivojlanish   istiqbollari   haqida   gapirganda,   ular
nafaqat   texnologik   yutuqlarni,   balki   iqtisodiy   va   ijtimoiy   omillarni   ham   hisobga
olishni   talab   qiladi.   Ushbu   tizimlar   qanday   texnologiyalar   asosida   ishlashini,
xavfsizlikni   qanday   ta’minlashini   va   global   miqyosda   qanday   kengayishini   tahlil
qilish   kerak.   Internet   to‘lov   tizimlari   hozirda   nafaqat   keng   miqyosda
27 qo‘llanilmoqda,   balki   ular   iqtisodiy   va   ijtimoiy   tizimlarning   har   tomonlama
rivojlanishiga hissa qo‘shmoqda.
Internet to‘lov tizimlarining samaradorligini oshirish, foydalanuvchilar uchun
ko‘proq   imkoniyatlar   yaratish,   xavfsizlikni   kuchaytirish   va   tizimlarni   yanada
qulayroq   qilish   —   bu   tizimlarning   rivojlanishi   uchun   asosiy   yo‘nalishlar
hisoblanadi.   Internet   to‘lov   tizimlarining   innovatsion   imkoniyatlari,   yangi
xizmatlar   va   platformalar   yordamida   xaridorlar   va   sotuvchilar   uchun   yangiliklar
yaratish imkoniyati mavjud.
Bir   nechta   yirik   to‘lov   tizimlari,   masalan,   PayPal,   Google   Pay,   Apple   Pay,
Alipay   kabi   tizimlar   o‘zlarining   rivojlanishiga   katta   e’tibor   qaratishmoqda.   Bu
tizimlar   xavfsizlik,   qulaylik,   global   integratsiya   va   yangi   xizmatlar   yaratish
borasida   o‘zgarishlar   qilmoqda.   Kelajakda   to‘lov   tizimlarining   yangi   shakllari,
masalan,   raqamli   valyutalar,   kriptovalyutalar   va   blockchain   texnologiyalarining
ta’siri katta bo‘lishi mumkin.
Shuningdek,   internet   to‘lov   tizimlarining   rivojlanish   istiqbollarini   tahlil
qilayotganda,   mamlakatlar   o‘rtasidagi   farqlarni   ham   inobatga   olish   zarur.   Ba’zi
mamlakatlarda   bu   tizimlar   juda   rivojlangan   va   keng   qo‘llanilayotgan   bo‘lsa,
boshqa   hududlarda   hali   to‘lov   tizimlarining   rivojlanishi   uchun   ko‘plab
imkoniyatlar   mavjud.   Katta   iqtisodiy   mintaqalar,   xususan,   Shimoliy   Amerika,
Yevropa   va   Osiyo   bozorlarida   to‘lov   tizimlari   juda   ilg‘or   darajaga   chiqdi.   Biroq,
rivojlanayotgan mamlakatlarda bu tizimlarning rivojlanishi  uchun hali ko‘p ishlar
qilinishi kerak.
Rivojlanayotgan   bozorlarda,   internet   to‘lov   tizimlarining   keng   tarqalishi   va
ularning ommalashishi uchun infratuzilma rivojlanishi zarur. Shuningdek, ijtimoiy
va iqtisodiy omillar, xususan, raqamli savodxonlik va to‘lov tizimlarining yuridik
28 asoslari   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Har   bir   mintaqaning   o‘ziga   xos   ijtimoiy   va
iqtisodiy xususiyatlari mavjud bo‘lib, bu tizimlarning rivojlanishiga ta’sir qiladi.
Internet   to‘lov   tizimlarining   kelajagi   global   miqyosda   ko‘plab
innovatsiyalarni kutmoqda. Bu tizimlar texnologik rivojlanish va foydalanuvchilar
talablariga   mos   ravishda   yanada   samarali   va   xavfsiz   bo‘lishi   kutilmoqda.
Kelajakda   internet   to‘lov   tizimlari   yanada   murakkab   va   diversifikatsiyalangan
shakllarda   bo‘lishi   mumkin.   Masalan,   kriptovalyutalar   va   blockchain
texnologiyalarining   rivojlanishi,   shuningdek,   biometrik   autentifikatsiya   va
shifrlash   texnologiyalarining   takomillashishi   to‘lov   tizimlarini   yanada   xavfsiz   va
ishonchli qilish imkonini beradi.
Bu   rivojlanishlar,   shuningdek,   sun’iy   intellekt   (AI)   va   mashina   o‘rganish
(ML)   kabi   texnologiyalarni   o‘z   ichiga   oladi.   AI   va   ML   to‘lov   tizimlarini
optimallashtirish,   foydalanuvchi   tajribasini   yaxshilash   va   xavfsizlikni   oshirishda
muhim   vositalar   bo‘lishi   mumkin.   Misol   uchun,   sun’iy   intellekt   yordamida
firibgarlikni aniqlash tizimlarini yaxshilash, foydalanuvchilarga shaxsiylashtirilgan
to‘lov imkoniyatlarini taqdim etish va operatsiyalarni tezlashtirish mumkin.
Xavfsizlik   masalalari   ham   internet   to‘lov   tizimlarining   rivojlanish
istiqbollarida   muhim   rol   o‘ynaydi.   To‘lov   tizimlarining   samarali   va   ishonchli
ishlashi   uchun   xavfsizlik   choralarini   yanada   kuchaytirish   zarur.   Kriptografiya,
shifrlash   va   ikki   faktorli   autentifikatsiya   kabi   xavfsizlik   texnologiyalari   to‘lov
tizimlarining himoyasini kuchaytiradi. Shuningdek, raqamli valyutalarning o‘sishi
va   blockchain   texnologiyasining   kengayishi   internet   to‘lov   tizimlarining
xavfsizligini yangi bosqichga olib chiqishi mumkin.
Bundan   tashqari,   moliyaviy   inklyuziya   va   to‘lov   tizimlarining   kengayishi
bo‘yicha global tendensiyalarni ham ko‘rib chiqish zarur. Internet to‘lov tizimlari
yordamida   dunyoning   eng   chekka   burchaklaridagi   odamlar   ham   moliyaviy
29 xizmatlardan   foydalana   olishadi.   Bu,   o‘z   navbatida,   global   iqtisodiy   o‘sish   va
rivojlanishga   hissa   qo‘shadi.   Yakunida,   internet   to‘lov   tizimlarining   rivojlanish
istiqbollari texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy omillarga bog‘liq. Bu tizimlar,
albatta,   o‘zgarib,   yangi   imkoniyatlar   yaratib,   foydalanuvchilar   uchun   ko‘proq
qulaylik   va   xavfsizlikni   ta’minlaydi.   Yangi   texnologiyalar,   innovatsion
yondashuvlar va global hamkorlik yordamida internet to‘lov tizimlarining kelajagi
yorqin   va   kelajakdagi   iqtisodiy   jarayonlarni   optimallashtirishda   muhim   o‘rin
tutadi.
3.2.  To‘lov tizimlarining global miqyosda tarqalishi va uning ta'siri.
To‘lov   tizimlarining   global   miqyosda   tarqalishi   va   uning   ta'siri   zamonaviy
iqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega. Har kuni millionlab odamlar turli xil to‘lov
tizimlaridan   foydalanib,   xaridlar,   xizmatlar   uchun   to‘lovlar   va   pul   o'tkazmalarini
amalga   oshiradilar.   Bu   jarayon,   nafaqat   individual   foydalanuvchilar   uchun,   balki
bizneslar   va   iqtisodiyotlar   uchun   ham   yangi   imkoniyatlar   yaratadi.   To‘lov
tizimlarining   global   tarqalishi,   iqtisodiy   integratsiyani   kuchaytiradi,   xalqaro
savdoni rivojlantiradi va moliyaviy xizmatlarga kirishni osonlashtiradi.
To‘lov   tizimlarining   global   miqyosda   tarqalishi,   internetning   o‘sishi   va
raqamli   texnologiyalar   rivojlanishi   bilan   bog‘liq.   Internet   orqali   amalga
oshiriladigan   xaridlar   va   xizmatlar,   foydalanuvchilarga   istalgan   vaqtda   va   joyda
to‘lovlarni   amalga   oshirish   imkoniyatini   beradi.   Bu,   an'anaviy   bank   tizimlaridan
farqli   o‘laroq,  tezlik   va  qulaylikni   ta'minlaydi.  Elektron  tijoratning   o‘sishi,   to‘lov
tizimlarining   rivojlanishiga   olib   keldi,   bu   esa   bizneslar   uchun   yangi   imkoniyatlar
yaratmoqda.   To‘lov   tizimlarining   global   tarqalishi,   shuningdek,   xalqaro   savdoda
yangi   yo‘nalishlarni   ochadi.   Foydalanuvchilar   va   bizneslar   turli   mamlakatlardan
osonlik bilan mahsulotlar va xizmatlar sotib olishlari mumkin. Bu, o‘z navbatida,
xalqaro   savdo   hajmining   oshishiga   yordam   beradi.   Xalqaro   tranzaktsiyalarni
30 amalga   oshirishda   to‘lov   tizimlarining   qulayligi,   xaridorlar   va   sotuvchilar
o‘rtasidagi   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   aloqani   osonlashtiradi.   Global   miqyosda   tarqalgan
to‘lov   tizimlari,   iqtisodiy   barqarorlikni   ta'minlashda   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.
Foydalanuvchilar   va   bizneslar   uchun   qulay   to‘lov   usullarining   mavjudligi,
iqtisodiy   faoliyatni   rag'batlantiradi.   Bu,   o‘z   navbatida,   ish   o‘rinlarini   yaratish   va
iqtisodiy o‘sishni ta'minlashga yordam beradi. To‘lov tizimlarining o‘sishi, moliya
muassasalarining   raqobatini   kuchaytiradi   va   foydalanuvchilarga   yanada   yaxshi
xizmatlar taqdim etishga undaydi.
To‘lov   tizimlarining   global   tarqalishi,   moliyaviy   inklyuzivlikni   ta'minlashda
ham   yordam   beradi.   Ko‘plab   mamlakatlarda,   ayniqsa   rivojlanayotgan
mamlakatlarda,   an'anaviy   bankingizga   kirish   qiyin   bo‘lishi   mumkin.   Elektron
to‘lov   tizimlari   va   mobil   ilovalar,   bu   muammoni   hal   qilishga   yordam   beradi.
Foydalanuvchilar,   o‘z   telefonlari   yoki   internet   orqali   to‘lovlarni   amalga   oshirish
imkoniyatiga ega bo‘lishlari, moliyaviy xizmatlardan foydalanishni osonlashtiradi.
Bu,   o‘z   navbatida,   iqtisodiy   o‘sishni   rag'batlantiradi   va   ijtimoiy   barqarorlikni
ta'minlaydi.   To‘lov   tizimlarining   global   tarqalishi,   shuningdek,   yangi
texnologiyalar   va   innovatsiyalar   bilan   bog‘liq.   Blokcheyn   texnologiyalari   va
kriptovalyutalar,   to‘lov   tizimlarini   yanada   xavfsiz   va   shaffof   qilish   imkonini
beradi.   Kriptovalyutalar   yordamida   amalga   oshirilgan   to‘lovlar,   an'anaviy   bank
tizimlaridan   farqli   o‘laroq,   tez   va   arzon   bo‘ladi.   Bu,   xalqaro   tranzaktsiyalarni
amalga   oshirishda   katta   afzalliklar   yaratadi.   Shuningdek,   blokcheyn
texnologiyalari,   ma'lumotlarning   xavfsizligini   oshirish   va   firibgarlikning   oldini
olishda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Bundan   tashqari,   to‘lov   tizimlarining   global
tarqalishi,   davlatlar   va   moliya   muassasalari   uchun   yangi   qiyinchiliklar   yaratadi.
Xalqaro to‘lovlar va tranzaktsiyalar, ko‘pincha davlat qonunlari va reglamentlariga
muvofiq   bo‘lishi   kerak.   Bu   jarayonlar,   moliya   muassasalari   va   hukumatlar
31 o‘rtasidagi   hamkorlikni   talab   qiladi.   Davlatlar,   to‘lov   tizimlarining   xavfsizligini
ta'minlash   va   firibgarlikning   oldini   olish   uchun   qoidalar   va   talablar   belgilashlari
kerak.
To‘lov   tizimlarining   global   tarqalishi,   shuningdek,   foydalanuvchilar   uchun
yangi   imkoniyatlar   yaratadi.   Foydalanuvchilar,   turli   mamlakatlardan   mahsulotlar
va xizmatlarga osonlik bilan kirish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bu, o‘z navbatida,
raqobatni   oshiradi   va   sifatli   mahsulotlar   va   xizmatlarni   taqdim   etishga   undaydi.
Foydalanuvchilar,   shuningdek,   o‘z   mablag‘larini   boshqarishda   ko‘proq   nazoratga
ega bo‘lishadi, bu esa ularning moliyaviy holatini yaxshilashga yordam beradi.
To‘lov tizimlarining global  tarqalishi, shuningdek, ijtimoiy ta'sirga ham  ega.
Foydalanuvchilar o‘z xaridlarini amalga oshirishda ekologik va ijtimoiy jihatlarga
e'tibor berishlari mumkin. Masalan, ko‘plab foydalanuvchilar barqaror va ekologik
toza   mahsulotlarni   tanlashni   afzal   ko‘rishadi.   To‘lov   tizimlari,   bu   jarayonni
qo‘llab-quvvatlash   uchun   maxsus   aktsiyalar   va   dasturlarni   taklif   etishi   mumkin.
Bundan tashqari, to‘lov tizimlarining tarqalishi, xalqaro madaniyatlararo aloqalarni
kuchaytiradi.  Foydalanuvchilar   turli   mamlakatlar   va  madaniyatlar   bilan  tanishish,
ularning   mahsulotlari   va   xizmatlari   bilan   tanishish   imkoniyatiga   ega   bo‘lishadi.
Bu, o‘z navbatida, xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga yordam beradi.
To‘lov   tizimlarining   global   miqyosda   tarqalishi   va   uning   ta'siri   zamonaviy
iqtisodiyotda   muhim   ahamiyatga   ega.   Ushbu   jarayon,   xalqaro   savdoni
rivojlantirish,   moliyaviy   inklyuzivlikni   ta'minlash,   yangi   texnologiyalarni   joriy
etish   va   foydalanuvchilarga   yangi   imkoniyatlar   yaratishda   muhim   rol   o‘ynaydi.
Har   bir   mamlakat,   to‘lov   tizimlarining   xavfsizligini   ta'minlash   va
foydalanuvchilarni   himoya   qilish   uchun   zarur   choralarni   ko‘rishi   kerak.   To‘lov
tizimlarining   rivojlanishi,   kelajakda   yanada   ko‘plab   imkoniyatlar   yaratishi
kutilmoqda.
32 3.3.  Kelajakda to‘lov tizimlari va ularning foydalanuvchilariga bo‘lgan ta’siri.
Kelajakda   to‘lov   tizimlari   va   ularning   foydalanuvchilariga   bo‘lgan   ta’siri
zamonaviy iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi. Texnologiyalar tez rivojlanmoqda, bu
esa to‘lov tizimlarining evolyutsiyasiga olib kelmoqda. Kelajakda, to‘lov tizimlari
yanada qulay, tezkor va xavfsiz bo‘lishi kutilmoqda. Bu o‘zgarishlar, shuningdek,
foydalanuvchilarga yangi imkoniyatlar va qulayliklar yaratadi.
Kelajakda  to‘lov  tizimlarining  rivojlanishi   mobil  to‘lovlar   va elektron  to‘lov
tizimlariga   e'tibor   qaratadi.   Mobil   ilovalar   va   smartfonlar   yordamida   to‘lovlarni
amalga oshirish yanada keng tarqaladi. Foydalanuvchilar o‘z telefonlari bilan tezda
va   qulay   tarzda   to‘lovlarni   amalga   oshirish   imkoniyatiga   ega   bo‘ladilar.   Bu
jarayon,   naqd   pul   va   an'anaviy   kartalarga   bo'lgan   ehtiyojni   kamaytiradi.   Mobil
to‘lovlar, shuningdek, foydalanuvchilarga xaridlarni amalga oshirishda qulayliklar
taqdim   etadi,   masalan,   QR   kodlar   yoki   NFC   (Near   Field   Communication)
texnologiyalari orqali.
Kelajakda   to‘lov   tizimlarida   sun'iy   intellekt   va   mashinani   o‘rganish   kabi
texnologiyalar   keng   qo‘llaniladi.   Bu   texnologiyalar,   foydalanuvchilarning   xarid
qilish  odatlarini   tahlil   qilish  va shaxsiylashtirilgan  takliflar   taqdim  etish  imkonini
beradi. Foydalanuvchilar, o‘zlariga mos keladigan mahsulotlar va xizmatlar haqida
ma'lumot   oladilar.   Sun'iy   intellekt,   shuningdek,   firibgarlikni   aniqlash   va   oldini
olishda muhim rol o‘ynaydi. Tizimlar, shubhali tranzaksiyalarni real vaqt rejimida
aniqlab, foydalanuvchilarni himoya qiladi.
Blokcheyn texnologiyalari to‘lov tizimlarining kelajagida muhim o‘rin tutadi.
Blokcheyn, ma'lumotlarning xavfsizligini oshiradi va firibgarlikning oldini olishda
yordam beradi. Kriptovalyutalar yordamida amalga oshirilgan to‘lovlar, an'anaviy
bank   tizimlariga   nisbatan   tez   va   arzon   bo‘lishi   mumkin.   Bu,   xalqaro
tranzaktsiyalarni amalga oshirishda katta afzalliklar yaratadi. Foydalanuvchilar, o‘z
33 mablag‘larini boshqarishda ko‘proq nazoratga ega bo‘ladilar. To‘lov tizimlarining
kelajagi,   shuningdek,   moliyaviy   inklyuzivlikni   ta'minlashga   qaratilgan   bo‘ladi.
Rivojlanayotgan   mamlakatlarda,   an'anaviy   bankingizga   kirish   qiyin   bo‘lishi
mumkin.   Elektron   to‘lov   tizimlari   va   mobil   ilovalar,   bu   muammoni   hal   qilishga
yordam   beradi.   Foydalanuvchilar,   o‘z   telefonlari   yoki   internet   orqali   to‘lovlarni
amalga   oshirish   imkoniyatiga   ega   bo‘lishadi.   Bu,   moliyaviy   xizmatlardan
foydalanishni osonlashtiradi va iqtisodiy o‘sishni rag'batlantiradi.
Kelajakda   to‘lov   tizimlarining   xavfsizligi   ham   muhim   o‘rin   tutadi.
Foydalanuvchilar o‘z shaxsiy ma'lumotlarini himoya qilishda ehtiyotkor bo‘lishlari
lozim.   Shifrlash   texnologiyalari   va   ikki   faktorli   autentifikatsiya   kabi   xavfsizlik
choralarini   qo‘llash   zarur.   Foydalanuvchilar,   o‘z   hisoblarini   himoya   qilish   uchun
kuchli   parollarni   tanlashlari   va   ularni   muntazam   ravishda   yangilab   turishlari
tavsiya   etiladi.   Bu   xavfsizlik   choralarini   yanada   kuchaytiradi   va
foydalanuvchilarning   ishonchini   oshiradi.   Shuningdek,   kelajakda   to‘lov   tizimlari
ijtimoiy   ta'sirga   ham   ega   bo‘ladi.   Foydalanuvchilar,   xarid   qilish   jarayonida
ekologik   va   ijtimoiy   jihatlarga   e'tibor   berishlari   mumkin.   Masalan,   barqaror   va
ekologik toza mahsulotlarni tanlashni afzal ko‘radigan foydalanuvchilar ko‘payadi.
To‘lov   tizimlari,   bu   jarayonni   qo‘llab-quvvatlash   uchun   maxsus   aktsiyalar   va
dasturlarni   taklif   etishi   mumkin.   Bu,   iqtisodiy   va   ijtimoiy   barqarorlikni
ta'minlashga yordam beradi.
To‘lov tizimlarining kelajagi, shuningdek, xalqaro madaniyatlararo aloqalarni
kuchaytiradi.  Foydalanuvchilar   turli   mamlakatlar   va  madaniyatlar   bilan  tanishish,
ularning   mahsulotlari   va   xizmatlari   bilan   tanishish   imkoniyatiga   ega   bo‘lishadi.
Bu,   xalqaro   hamkorlikni   rivojlantirishga   yordam   beradi   va   global   iqtisodiy
integratsiyani kuchaytiradi.
Xulosa
34 Internet   to‘lov   tizimlari   zamonaviy   iqtisodiyot   va   kundalik   hayotimizda
muhim   rol   o‘ynaydi.   Ular   orqali   to‘lovlar   va   xaridlarni   amalga   oshirish   jarayoni,
foydalanuvchilarga   qulaylik,   tezlik   va   xavfsizlik   taqdim   etadi.   Internet   to‘lov
tizimlari, elektron tijoratning rivojlanishi  bilan birgalikda o‘sib bormoqda, bu esa
global   miqyosda   savdo   va   xizmat   ko‘rsatishni   osonlashtiradi.   Ushbu   tizimlar,
foydalanuvchilarga har qanday joyda va istalgan vaqtda to‘lovlarni amalga oshirish
imkonini beradi, bu esa ularning hayotini yanada qulaylashtiradi.
Birinchidan,   internet   to‘lov   tizimlarining   asosiy   afzalliklaridan   biri   –   tezlik.
Foydalanuvchilar   to‘lovlarni   bir   necha   daqiqada   amalga   oshirishi   mumkin.   Bu
jarayon,   naqd   pul   yoki   an'anaviy   bank   o‘tkazmalari   bilan   solishtirganda,   ancha
tezroq bo‘ladi. Misol uchun, onlayn do‘konda xarid qilgan foydalanuvchi, to‘lovni
amalga oshirishi bilan birga, mahsulotning tezda yetkazib berilishiga umid qilishi
mumkin. Bunday tezkorlik, mijozlarning qoniqishini  oshiradi  va savdo jarayonini
samarali   qiladi.Internet   to‘lov   tizimlari   xavfsizlikni   ta'minlashda   ham   muhim   rol
o‘ynaydi. Zamonaviy to‘lov tizimlari, foydalanuvchilarning shaxsiy  va moliyaviy
ma'lumotlarini himoya qilish uchun turli xavfsizlik choralari, masalan, shifrlash va
ikki   faktorli   autentifikatsiya   kabi   texnologiyalarni   qo‘llaydi.   Bu,   firibgarlik   va
o‘g‘irlikning   oldini   olishga   yordam   beradi.   Foydalanuvchilar   o‘z   hisoblariga
kirishda va to‘lovlarni  amalga oshirishda xavfsiz va ishonchli  muhitda bo‘lishlari
mumkin.Internet   to‘lov   tizimlari   global   miqyosda   tarqalgan   va   xalqaro   savdoni
amalga   oshirishda   qulayliklar   yaratadi.   Foydalanuvchilar,   turli   mamlakatlardan
mahsulotlar   va   xizmatlarni   osonlik   bilan   xarid   qilishlari   mumkin.   Bu,   savdo
hajmining   oshishiga   va   xalqaro   iqtisodiy   aloqalarning   rivojlanishiga   yordam
beradi.   Internet   orqali   to‘lovlarni   amalga   oshirish,   shuningdek,   valyuta
konvertatsiyasini   va   xalqaro   tranzaktsiyalarni   osonlashtiradi,   bu   esa
foydalanuvchilar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
35 To‘lovlarni amalga oshirish jarayoni bir necha muhim bosqichlarga bo‘linadi.
Foydalanuvchi   avvalo   kerakli   mahsulot   yoki   xizmatni   tanlaydi   va   xarid   qilishni
xohlaydi.   Keyin,   u   to‘lov   usulini   tanlaydi.   Eng   ko‘p   ishlatiladigan   to‘lov   usullari
orasida   kredit   va  debit   kartalar,   elektron  to‘lov  tizimlari,   mobil   to‘lovlar   va  naqd
pul mavjud. Har bir usulning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari bor, shuning
uchun foydalanuvchilar o‘z ehtiyojlariga mos keladigan usulni tanlashlari kerak.
Kredit   va   debit   kartalar   internet   to‘lov   tizimlarida   eng   keng   tarqalgan   usul
hisoblanadi.   Foydalanuvchilar   kartaning   raqamini,   amal   qilish   muddatini   va
xavfsizlik   kodini   kiritib,   to‘lovni   tezda   amalga   oshiradilar.   Bu   jarayon,   odatda,
onlayn   do‘konlarda   va   jismoniy   do‘konlarda   ham   amalga   oshiriladi.   Kredit
kartalar, foydalanuvchilarga ma'lum bir muddat ichida qarz olish imkonini beradi,
bu   esa   xaridlarni   amalga   oshirishda   qulayliklar   yaratadi.   Debit   kartalar   esa
foydalanuvchining bank hisob raqamidagi mavjud mablag‘larni ishlatish imkonini
beradi.   Elektron   to‘lov   tizimlari,   masalan,   PayPal,   Skrill   va   boshqa   platformalar
ham   keng   tarqalgan.   Ushbu   tizimlar,   foydalanuvchilarga   o‘z   hisob   raqamlarini
bog‘lash   imkonini   beradi,   bu   esa   to‘lovlarni   tez   va   oson   amalga   oshirishni
ta'minlaydi. Elektron to‘lov tizimlari, shuningdek, xalqaro tranzaktsiyalarni amalga
oshirishda   ham   qulayliklar   yaratadi,   chunki   ular   ko‘pincha   an'anaviy   banklarga
qaraganda   tezroq   va   arzonroq   hisoblanadi.   Mobil   to‘lovlar   ham   zamonaviy   xarid
qilish jarayonida muhim o‘rin tutadi. Apple Pay, Google Pay va Samsung Pay kabi
mobil ilovalar, foydalanuvchilarga telefonlar orqali tez va qulay to‘lovlarni amalga
oshirish imkonini beradi. Ushbu jarayon ko‘pincha QR kod yoki NFC (Near Field
Communication)   texnologiyasi   yordamida   amalga   oshiriladi.   Mobil   to‘lovlar,
foydalanuvchilarga naqd pul va an’anaviy kartalar ishlatishdan qochishga yordam
beradi, bu esa xaridlarni yanada qulaylashtiradi.
36 Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki.   (2020).   "To‘lov   tizimlari
operatorlari   va   to‘lov   xizmatlarini   yetkazib   beruvchilarining   to‘lov   tizimlarida
axborot xavfsizligini ta’minlash to‘g‘risidagi nizom". 
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Adliya   vazirligi.   (2020).   "To‘lovlar   va   to‘lov
tizimlari to‘g‘risida"gi qonun. 
3. O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki.   (2021).   "O‘zbekiston
Respublikasida to‘lov tizimining rivojlanish bosqichlari". 
4. Abdullayev, A. (2021). "Internet to‘lov tizimlarining rivojlanishi va ularning
iqtisodiyotga ta’siri". O‘zbekiston iqtisodiyoti jurnali. 
5. Karimov,   D.   (2022).   "Elektron   tijorat   va   to‘lov   tizimlari:   muammolar   va
yechimlar". O‘zbekiston moliya va iqtisodiyot jurnali. 
6. Tashkent   State   University   of   Economics.   (2021).   "Raqamli   iqtisodiyot   va
to‘lov tizimlari". O‘zbekiston iqtisodiyoti va moliya tadqiqotlari. 
7. Ismoilov,  S.  (2022).  "Mobil   to‘lovlar   va  ularning  afzalliklari".   O‘zbekiston
bank tizimi jurnali. 
8. O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki.   (2023).   "To‘lov   tizimlari   va
ularning xavfsizligi". 
37 9. Murodov,   B.   (2021).   "Internet   to‘lov   tizimlari:   foydalanuvchilar   uchun
qulayliklar". O‘zbekiston axborot texnologiyalari jurnali. 
10. O‘zbekiston   Respublikasi   Adliya   vazirligi.   (2022).   "To‘lovlar   va   to‘lov
tizimlari to‘g‘risida qonunlar va normativ hujjatlar". 
11. Abdullayeva,   N.   (2023).   "Elektron   to‘lov   tizimlarining   rivojlanishi   va
kelajagi". O‘zbekiston iqtisodiyoti va moliya jurnali. 
12. O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki.   (2020).   "To‘lov   tizimlari
operatorlari   va   to‘lov   xizmatlarini   yetkazib   beruvchilarining   axborot   xavfsizligini
ta’minlash to‘g‘risidagi nizom". 
13. Karimova, G. (2021). "Internet to‘lov tizimlari va ularning ijtimoiy-iqtisodiy
ta’siri". O‘zbekiston iqtisodiyoti jurnali. 
14. Tashkent   State   University   of   Economics.   (2022).   "Raqamli   to‘lovlar   va
ularning rivojlanishi". 
15. Mamatqulov,   R.   (2023).   "To‘lov   tizimlarining   innovatsion   yechimlari".
O‘zbekiston moliya va iqtisodiyot jurnali. 
16. O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki.   (2021).   "To‘lov   tizimlari   va
ularning rivojlanish istiqbollari". 
17. Iskandarov,   T.   (2022).   "Elektron   tijorat   va   to‘lov   tizimlari:   muammolar   va
yechimlar". O‘zbekiston iqtisodiyoti va moliya tadqiqotlari. 
18. O‘zbekiston   Respublikasi   Adliya   vazirligi.   (2023).   "To‘lovlar   va   to‘lov
tizimlari to‘g‘risida qonunlar va normativ hujjatlar". 
19. Abdullayeva,   D.   (2021).   "Mobil   to‘lovlar   va   ularning   afzalliklari".
O‘zbekiston bank tizimi jurnali. 
20. O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki.   (2022).   "To‘lov   tizimlari   va
ularning xavfsizligi".
 
38

Internet to‘lov tizimlari ular orqali to‘lovlar va haridlarni amalga oshirish

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB. INTERNET TO‘LOV TIZIMLARINING ASOSIY TAMOYILLARI VA TURLARI

1.1. Internet to‘lov tizimlari haqida umumiy tushuncha…………………………...5

1.2. To‘lov tizimlarining turlari…………………………………………………….8

1.3. Internet to‘lov tizimlarining xavfsizligi va himoyasi………………………...13

II.BOB. INTERNET TO‘LOV TIZIMLARI ORQALI TO‘LOVLAR VA XARIDLARNI AMALGA OSHIRGAN TIZIMLAR

2.1. To‘lovlarni amalga oshirish jarayoni…………………………………………16

2.2. Xarid qilish va xizmatlarga to‘lovlar…………………………………………18

2.3. To‘lovlarni real vaqtda amalga oshirish va tasdiqlash mexanizmlari……......21

III.BOB. INTERNET TO‘LOV TIZIMLARINING KELAJAGI VA ULARNING O‘ZGARISHLARI

3.1. Internet to‘lov tizimlarining rivojlanish istiqbollari………………………….24

3.2. To‘lov tizimlarining global miqyosda tarqalishi va uning ta'siri……………..26

3.3. Kelajakda to‘lov tizimlari va ularning foydalanuvchilariga bo‘lgan ta’siri….29

XULOSA…………………………………………………………………………31

FPYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………...33


 


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:Internet to‘lov tizimlari orqali to‘lovlar va xaridlarni amalga oshirishning maqsadi, foydalanuvchilarga qulay, tez va xavfsiz moliyaviy xizmatlar taqdim etishdir. Ushbu tizimlar, an'anaviy to‘lov usullariga nisbatan ko‘plab afzalliklarga ega bo‘lib, xarid qilish jarayonini soddalashtiradi va tezlashtiradi. Internet orqali to‘lovlarni amalga oshirish, foydalanuvchilarga istalgan joyda va vaqtda xaridlarni bajarish imkoniyatini beradi, bu esa ularning vaqtini tejaydi va xarid qilish tajribasini yaxshilaydi.

Bundan tashqari, internet to‘lov tizimlari global savdo va xizmat ko‘rsatishni kengaytirishga yordam beradi. Foydalanuvchilar, turli mamlakatlardan mahsulotlar va xizmatlarni osonlik bilan xarid qilishlari mumkin, bu esa xalqaro iqtisodiy aloqalarni rivojlantiradi. Shuningdek, internet to‘lov tizimlari, firibgarlikni oldini olish va ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlash uchun ilg‘or xavfsizlik choralari bilan ta'minlanadi. Ushbu tizimlar, muvaffaqiyatli tranzaksiyalarning tezkor tasdiqlanishi orqali, foydalanuvchilarni ishonchli va xavfsiz xarid qilish muhitida ta'minlaydi. Internet to‘lov tizimlari, shuningdek, moliyaviy inklyuzivlikni ta'minlaydi, chunki ular rivojlanayotgan mamlakatlarda bank xizmatlariga kirishni osonlashtiradi. Natijada, internet to‘lov tizimlari orqali amalga oshiriladigan to‘lovlar va xaridlar, nafaqat foydalanuvchilarning hayotini qulaylashtiradi, balki umumiy iqtisodiy o‘sishga ham ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.

Kurs ishining maqsadi: Internet to‘lov tizimlari orqali to‘lovlar va xaridlarni amalga oshirishning maqsadi foydalanuvchilarga qulay va samarali moliyaviy xizmatlar taqdim etishdir. Ushbu tizimlar, xarid jarayonini soddalashtirib, tezlashtiradi va foydalanuvchilarga istalgan joyda va vaqtda to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Internet to‘lov tizimlari orqali foydalanuvchilar uchun xarid qilish tajribasi yanada yoqimli va qulay bo‘ladi, chunki bu tizimlar vaqtni tejaydi va an'anaviy bank xizmatlaridan foydalanishdagi cheklovlarni bartaraf etadi

Kurs ishining vazifasi: Internet to‘lov tizimlari global savdoni rivojlantirishga yordam beradi, foydalanuvchilarga turli mamlakatlardan mahsulotlar va xizmatlarni osonlik bilan xarid qilish imkoniyatini beradi. Ular, shuningdek, firibgarlikni oldini olish va ma'lumotlarni himoya qilish uchun ilg‘or xavfsizlik choralari bilan ta'minlanadi, bu esa foydalanuvchilarning ishonchini oshiradi. Internet to‘lov tizimlari, shuningdek, moliyaviy inklyuzivlikni ta'minlaydi va rivojlanayotgan mamlakatlarda bank xizmatlariga kirishni osonlashtiradi.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

 


 

 

I.BOB. INTERNET TO‘LOV TIZIMLARINING ASOSIY TAMOYILLARI VA TURLARI

1.1. Internet to‘lov tizimlari haqida umumiy tushuncha.

Internet to‘lov tizimlari – bu onlayn xizmatlar va mahsulotlarni sotib olish, moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish, hamda to‘lovlarni tez va xavfsiz tarzda bajarish imkonini beradigan tizimlardir. Bugungi kunda internet to‘lov tizimlari barcha sohalarda faoliyat yuritayotgan har bir foydalanuvchi uchun zaruriy vositalardan biriga aylangan. Bu tizimlar nafaqat onlayn xaridlarni amalga oshirishda, balki boshqa moliyaviy operatsiyalarni, masalan, bank to‘lovlari, o‘tkazmalar, xizmatlar uchun to‘lovlar va hatto o‘zaro pul almashish jarayonlarida ham qo‘llaniladi.[1] Internet to‘lov tizimlarining yuksalishi bilan, global iqtisodiyotda o‘zgarishlar sodir bo‘ldi va bugungi kunda ularning o‘rni kundan-kunga muhimlashmoqda.


 

[1] O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. (2020). "To‘lov tizimlari operatorlari va to‘lov xizmatlarini yetkazib beruvchilarining to‘lov tizimlarida axborot xavfsizligini ta’minlash to‘g‘risidagi nizom".