Dokument ma'lumotlari

Narxi 36500UZS
Hajmi 299.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Oktyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Informatika va AT

Sotuvchi

Marg'uba Lapasova

Ro'yxatga olish sanasi 01 Oktyabr 2025

0 Sotish

Windows Server OT ning tarmoq texnologiyalari

Sotib olish
1O ZBEKISTONʻ RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, ʼ FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON ʻ MILLIY UNIVERSITETININIG JIZZAX FILIALI AMALIY MATEMATIKA FAKULTETI « _______________________________________» kafedrasi “OPERATSON TIZIMLAR” FANIDAN ___________________________________________________ YO NALISHI ʻ _____- GURUH TALABASI __________ _____________NING Windows Server OT ning tarmoq texnologiyalari mavzusida KURS ISHI Kurs ishini qabul qilish komissiya tarkibi: Komissiya raisi: (imzo) (Lavozimi, familiya, ism, otasining ismi) Komissiya a’zolari: (imzo) (Lavozimi, familiya, ism, otasining ismi) (imzo) (Lavozimi, familiya, ism, otasining ismi) (imzo) (Lavozimi, familiya, ism, otasining ismi) Kurs ishi rahbari Kurs ishida to plagan ball(bahosi): ʻ ball Jizzax – 2025 2Kurs ishini baholash mezoni Maksimal baho Saralash baho Yakuniy reyting ball Reyting natijasi 5 3 90- 100 5 –”A’lo” 70- 89 4 – “Yaxshi” 60- 69 3 – “Qoniqarli” 60 dan past 2– “Qoniqarsiz” Kurs ishi himoyasi yuqori saviyada Nizom talablariga to laʻ rioya qilingan holda xolis va adolatli o tkazilishi hamda baholanishi lozim. ʻ Kurs ishini baholash tartibi № Kurs ishi bo yicha ʻ ish turlari Ball 1 Kurs ishini hajmi va talab bo yicha ʻ rasmiylashtirilganligi: - talabga javob beradi (7- 8); - talabga qisman javob beradi (6- 7); - talabdan chetga chiqish holatlari mavjud (5- 6); - talabga javob bermaydi (0- 4); 2 Mavzuning dolzarbligining asoslanganligi: - yetarli darajada asoslanganligi (7- 8); - yetarli darajada asoslanmagan (6- 7); - noaniq (5- 6); -asoslanmagan (0- 4); 3 Maqsad vazifalarining aniq ifodalanganligi: - aniq (7- 8); - to liq ʻ aniqlanmagan (6- 7); - aniq emas (5- 6); - ifodalanmagan (0- 4) 4 Kurs ishining himoya qismida ijtimoiy-iqtisodiy (ta’lim) sohasida qo llashga tavsiya berilganligi: ʻ - bevosita qo llashga ʻ tavsiya bor (7- 8); - qisman qo llashga ʻ tavsiya qilingan (6- 7); - tavsiya ishonchli emas (5- 6); - tavsiya yo q ʻ (0- 4); 5 Olingan natijalarni yangiligi va ishonchlilik darajasi: - natija yangi (7- 8); - ilgari olingan (6- 7); - to la ʻ ishonchli emas (5- 6); - eskirgan, ishonchli emas (0- 4); 6 Talabaning mavzu bo yicha olingan natijalarini tanqidiy ʻ baholanganligi darajasi: - aniq (7- 8); - to liq ʻ aniq emas (6- 7); 3№ Kurs ishi bo yichaʻ ish turlari Ball - juda sayoz (5); - tanqidiy baholanmagan (0- 4); 7 Adabiyotlardan foydalanganlik darajasi: - qonunlar, qarorlar, ilmiy-amaliy jurnallar, monografiya, yetakchi olimlar asarlaridan to la foydalanilgan (7-8); ʻ - darslik, ma’ruza matnlari, o quv-qo llanma ʻ ʻ va ma’lumotlardangina foydalanganligi (6-7); - yetarli foydalanilmagan (5); - foydalanilmagan (0- 4); 8 Talabaning ma’ruzasiga baho: - a’lo (14- 15); - yaxshi (11- 13); - qoniqarli (9- 10); -qoniqarsiz (0-8) ; 9 Talabaga berilgan savollarga javobi: - to liq ʻ (14- 15); - yaxshi (11- 13); - qoniqarli (9- 10); -qoniqarsiz (0- 8); 10 Adabiyotlar tanqidiy tahlili darajasi: - to la ʻ darajada (7) ; - qisman darajada (5- 6); - noaniq (4- 5); - taxlil yo q ʻ (0- 3); 11 Internet manbalaridan foydalanganlik darajasi: - yetarli, natija yangi (7); - qisman, ilgari olingan (5- 6); - to la ʻ ishonchli emas (4- 5); - foydalanilmagan (0- 3); Kurs ishiga qo yilgan ʻ yakuniy ball: 4MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................. 5 IBOB. OPERATSION TIZIMLAR VA ULARNING AHAMIYATI ........ 9 1.1. Operatsion tizim tushunchasi va ularning ahamiyati .................. 9 1.2. Kompyuter tizimlari, ularning tuzilishi va ahamiyati ............... 11 II BOB. TAQSIMLANGAN KOMPYUTER TIZIMLARI VA ULARNING OTLARINI O ZIGAʻ XOS XUSUSIYATLARI ................... 16 2.1. Taqsimlangan kompyuter tizimlar .............................................. 16 2.2. Mijoz-server kompyuter tizimlaridagi serverlarning turlari .... 17 2.3. Klasterli hisoblash tizimlari va ularning OTlari ........................ 19 III BOB. WINDOWS SERVER OT NING TARMOQ TEXNOLOGIYALARI ................................................................................. 24 3.1. Windows Server tarixi ................................................................... 24 3.2. Windows Server asosiy tarmog'iga kirish ................................... 31 XULOSA ........................................................................................................ 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...................................................... 36 5KIRISH Operatsion tizimlar asrlar davomida mavjud bo lib, ildizlari ilkʻ tsivilizatsiyalarga borib taqaladi. Qadim zamonlarda resurslarni tashkil qilish, strategik harakatlarni rejalashtirish va harbiy yurishlar paytida logistikani boshqarish uchun tizimlar ishlab chiqilgan. Ushbu dastlabki operatsion tizimlarzamonaviy boshqaruv amaliyotiga asos solgan. 18-19-asrlardagi sanoat inqilobi operatsion tizimlarda sezilarli yutuqlarga olib keldi, chunki sanoatda yanada samarali ishlab chiqarish usullari va tashkil etish usullari qo llanila ʻ boshlandi. Yig'ish liniyalari, standartlashtirilgan jarayonlar va ta’minot zanjiri boshqaruvining joriy etilishi korxonalar faoliyatida inqilob qildi. Operatsion tizimlarning rivojlanishi va rivojlanishida bir nechta asosiy raqamlar muhimrol o ynagan. Ilmiy menejmentning otasi sifatida tanilgan Frederik Teylor ish joyidagi ʻ samaradorlikni optimallashtirish uchun vaqtva harakatni o rganish tushunchasini ʻ kiritdi. Teylorning boshqaruv tamoyillari zamonaviy operatsion tizimlar uchun asos yaratdi operatsion tizimlar sohasidagi yana bir nufuzli shaxsdir.Ford konveyer ishlab chiqarish usullarini joriyetish orqali avtomobil sanoatida inqilob qildi, bu samaradorlikni keskin oshirdi va xarajatlarni kamaytiradi. Fordning ishlab chiqarishga innovatsion yondashuvi operatsion mukammallikning yangi standartini o rnatdi Mobil operatsion tizimlar foydalanuvchiga mobil ʻ telefonlar, planshetlar va boshqalarda boshqa turli xil amaliy dasturlarni ishga tushirish imkonini beradi. Operatsion tizimlarni mobil telefonlar, planshetlar, aqllisoatlar uchun maxsus ishlab chiqilgan dasturlar tizimi deb aytishimiz mumkin. Bundan tashqari, ular mobil telefonlar uchun bir qancha qo shimcha funksiyalarga ega kompyuter ʻ operatsion tizim birlashmasidir. Operatsion tizim turli vazifalarni bajaradi. Ularning bir nechta funksiyalari mavjud: Xotirani boshqarish - bu asosiy yoki vaqtinchalik xotirani boshqarish. Bundan tashqari, qaysi dastur bajarilmasin, u asosiy xotirada bo lishi kerak. Bir vaqtning o zida bir nechta dastur mavjud ʻ ʻ bo lishi mumkin. Shuning uchun xotirani boshqarish kerak. Ya’ni: Xotirani ʻ ajratadi va birlashtiradi; tizimlar orasida eng keng tarqalgan operatsion tizim 6hisoblanadi. Bundan tashqari, Google Androidning ishlab chiqaruvchisi. Bu ochiq kodli va bepul operatsion tizimdir. Yangilanishning har bir yangi versiyasining nomi “dessert” (shirinlikva pishiriq) nomiga asoslanadi, masalan, Cupcake, Donut, Eclair, Oreo, Kitkatva boshqalar. chiqaruvchisi Microsoft hisoblanadi. U asosan qo lda ko tarib yuriladigan kompyuterlar va smartfonlar uchun mo ljallangan.ʻ ʻ ʻ Bundan tashqari, u kompyuterga asoslanganWindows operatsion tizimi va mobil telefonlar uchun qo shimcha funktsiyalarga ega Operatsion tizim: Xotirani ajratadi ʻ va birlashtiradi Birlamchi xotiraning qaysi qismi kim tomonidan va qancha miqdorda ishlatilishini qayd qiladi. Ko p funksiya bajarish vaqtida xotirani ʻ taqsimlaydi Tizimlar Operatsiyasining ta’siri: Operatsion tizimlar turli sohalardagi korxonalarga katta ta’sir ko rsatdi. Ushbu tizimlar tashkilotlarga o z jarayonlarini ʻ ʻ soddalashtirish, aloqava hamkorlikni yaxshilash hamda qarorlar qabul qilish imkoniyatlarini oshirish imkonini berdi. Operatsion tizimlarni joriy qilish orqali korxonalar resurslarni samarali boshqarishi, tizimlarning asosiy afzalliklaridan biri bu ma’lumotlarni real vaqt rejimida kuzatish va tahlil qilish qobiliyatidir, bu esa tashkilotlargama’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Ma’lumotlar tahlili va hisobot vositalaridan foydalangan holda, korxonalar o z ʻ yaxshilash imkoniyatlarini aniqlashlari mumkin. Ushbu tushuncha tashkilotlarga o zgaruvchan bozor sharoitlariga tezda moslashish va raqobatchilardan oldinda ʻ qolish imkonini beradi. Nufuzli shaxslar: Bir qancha nufuzli shaxslar operatsion tizimlar sohasiga katta hissa qo shgan. Mashhur menejment bo yicha maslahatchi ʻ ʻ va muallif Piter Druker samarali boshqaruv amaliyoti va tashkiliy samaradorlikning muhimligini ta’kidladi. Drukerning boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga oid asarlari operatsion tizimlar sohasiga doimiy ta’sir ko rsatdi. ʻ General Electric kompaniyasining sobiq bosh direktori Jek Uelch biznes faoliyatida inqilob qilgan yana bir nufuzli shaxsdir. Welch GE kompaniyasida sifat, samaradorlik va mijozlar ehtiyojini qondirishga qaratilgan doimiy takomillashtirish va innovatsiya madaniyatini joriy qildi. Welchning yetakchilik tamoyillari o zlarining ʻ operatsion samaradorligini oshirishgaintilayotgan tashkilotlar tomonidan keng qo llanilgan. ʻ turli nuqtai nazarlar mavjud bo lib, ʻ ba’zi 7mutaxassislar ushbu tizimlarning afzalliklarini targ'ib qilishsa, boshqalari mumkin bo lgan kamchiliklar haqida tashvishlanishadi. Operatsion tizimlar tarafdorlariningʻ ta’kidlashicha, ushbu tizimlar tashkilot muvaffaqiyatini oshirish, samaradorlikni oshirish va bozorda raqobatbardoshlikni oshirish uchun zarurdir. Boshqa tomondan, tanqidchilar operatsion tizimlarni amalga oshirish bilan bog'liq muammolarni, masalan, o zgarishlarga qarshilik, murakkablik va xarajatlarga ʻ ishora qiladilar. Ba’zilarning ta’kidlashicha, operatsion tizimlar qat'iy qaror qabul qilish jarayonlariga olib kelishi va tashkilotlarda ijodkorlik va innovatsiyalarga to sqinlik qilishi mumkin. Operatsion tizimlarning ijobiy va salbiy tomonlarini ʻ sinchkovlik bilan ko rib chiqish va ushbu tizimlarni har bir tashkilotning o ziga ʻ ʻ xos ehtiyojlari va maqsadlarini qondirish uchun moslashtirish juda muhimdir Texnologiya jadal rivojlanishda davom etar ekan, operatsion tizimla rsohasi keyingi innovatsiyalar va evolyutsiyalarga tayyor. Su’iy intellekt, mashinani o rganish va avtomatlashtirish operatsion tizimlarning kelajagini shakllantirishda ʻ muhim rol o ynashi kutilmoqda. Ushbu texnologiyalar jarayonlarni ʻ soddalashtirish, bashoratli tahlillarni yaxshilash vatashkilotlar uchun qaror qabul qilish imkoniyatlariniyaxshilash salohiyatigaega tizimidamavjud hard disk, monitor, printer va boshqa qurilmalarga aloqador bo lgan qismlarni boshqarish, ʻ kompyuter foydalanuvchisining barcha so rovlarini va buyurtmalarini qabul qilish, ʻ dasturlarni ishga tushirish, fayllarni saqlash va o qish va boshqa bir qancha ʻ amallarni bajarishda yordam beradi kompyuterning resurslarini (protsessor, xotira, disk, printerlar, qurilmalar,va boshqalar) boshqaradi va ulardan samarali foydalanishni ta’minlaydi. foydalanuvchilar bilan aloqada bo lgan interfeyslar ʻ orqali foydalanuvchilarga kompyuter va qurilmalardan samarali foydalanish imkoniyatini beradi. Dasturlarni boshqarish: Tizim o rnatilgan dasturlarni ishga ʻ tushirish, ularga ma’lumotlarni o qish va yozish imkoniyatini beradi. Fayllarni ʻ boshqarish: Fayllarni saqlash, ochish, yozish, o chirish va boshqa boshqarish ʻ amallarini o zichiga oladi. Xavfsizlik: Tizim ma’lumotlarni himoyalash, ʻ xavfsizlikni ta’minlash va viruslarni qarshi kurish imkoniyatini beradi. Tizimni 8boshqarish: Tizimni o rnatish, yangilash, tozalash va boshqa boshqarish amallariniʻ o zichiga oladi. ʻ Mashhur operatsion tizimlar Windows, macOS, Linux, va Android sifatida mavjud. Har bir tizimning o z xususiyatlari va foydalangan joylari mavjud. ʻ Bundan tashqari, bulutli hisoblash va narsalar Interneti (IoT) qurilmalarining o sishi operatsion tizimlar bo ylab uzluksiz integratsiyava ulanish imkonini beradi, ʻ ʻ bu esa samaradorlik va operatsiyalarning ko rinishini yaxshilashga olib keladi. ʻ Ushbu rivojlanayotgan texnologiyalarni qo llaydigan va operatsion tizimlarini ʻ shunga mos ravishda moslashtiradigan tashkilotlar raqamli asrda muvaffaqiyat qozonish uchun yaxshiroq joylashadilar xulosa qilib aytadigan bo lsak, operatsion ʻ tizimlar bugungi yuqori raqobatbardosh biznes muhitida tashkilotlarning muvaffaqiyati va barqarorligida hal qiluvchi rol o ynaydi. Tarixiy kontekstni, ʻ asosiy shaxslarni, ta’sirni, nufuzli shaxslarni, istiqbollarni va operatsion tizimlar bilan bog'liq kelajakdagi o zgarishlarni tushunish orqali tashkilotlar o z faoliyatini ʻ ʻ optimallashtirish va uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishish uchun ushbu tizimlardan foydalanishlari Operatsion tizim(operating system, OS)kompyuter mumkin. Doimiy o zgaruvchan bozor landshaftida tezkor, innovatsion ʻ vamoslashuvchan bo lib qolishi uchun korxonalar o zlarining operatsion ʻ ʻ tizimlarini doimiy ravishda baholashlari va rivojlantirishlari juda muhimdir. 9IBOB. OPERATSION TIZIMLAR VA ULARNING AHAMIYATI 1.1. Operatsion tizim tushunchasi va ularning ahamiyati Ushbu kursda operatsion tizim va ularning asosiy funksiyalari protsessorni boshqarish, jarayonlarni boshqarish, xotirani boshqarish, qurilmalarni boshqarish, fayllarni boshqarish, tarmoqni boshqarish, operatsion tizimlar xavfsizligi va xavfsizlikni boshqarish masalalari, Unix, Linux, Windows va Android operatsion tizimlari, shuningdek, tarmoq xizmatlari va ularning turlario rganiladi. Zamonaviyʻ kompyuter bir yoki bir nechta protsessorlardan, operativ xotiradan, disklardan, printerdan, klaviaturadan, sichqonchadan, displeydan, tarmoq interfeyslaridan va boshqa kiritish/chiqarish qurilmalaridan iborat. Natijada ancha murakkab tizim kelib chiqadi. Bundan tashqari, ushbu komponentlarning barchasini boshqarish va ulardan maqbul foydalanish juda qiyin vazifadir. Shu sababli, kompyuterlar operatsion tizim deb ataladigan maxsus darajadagi dasturiy ta’minot bilan jihozlangan bo lib, ularning vazifasi foydalanuvchi dasturlarini, shuningdek ilgari ʻ aytib o tilgan ʻ barcha resurslarni boshqarishdir. Operatsion tizim (OT, ingliz tilidagi shakli - operating system) qurilmalar (hardware), amaliy dasturlar (application software) va foydalanuvchi (user) kompyuteri o rtasida vositachilik (interface) ʻ qiladigan va kompyuter resurslarini boshqarish va foydalanuvchilarning o zaro ʻ munosabatlarini tashkil qilish uchun mo ljallangan bir-biriga bog‘langan dasturlar ʻ to plamidir. Foydalanuvchi nuqtai nazaridan qaralganda operatsion tizim – bu ʻ qurilmalarning davomi bo lib kompyuter va kompyuter tarmoqlari uchun qulay, ʻ ishonchli va xavfsiz foydalanishni ta’minlaydigan va qurilmaga o rnatiladigan ʻ dasturiy vosita hisoblanadi. Operatsion tizimda ishlashdan asosiy maqsad: ❖ foydalanuvchi dasturlarini bajarishda qulaylik, samaradorlik, ishonchlilik, xavfsizlikni ta’minlash. Foydalanuvchi birinchi navbatda – foydalanuvchi xoxlagandagidek uni qanoatlantiridagan darajada ishlashi uchun unga so rov ʻ natijalarini to g‘ri taqdim etishi, rad etishlar bo lmasligi, tashqi xujumlardan ʻ ʻ himoyalangan bo lishi kerak. Buni bajarish uchun hisoblash vositalari dasturni ʻ ishlata olishi va operatsion tizim bilan ta’minlangan bo lishi kerak. ʻ 10❖ kompyuterdan foydalanishda qulaylik, samaradorlik, ishonchlilik, xavfsizlikni ta’minlash. Operatsion tizim kompyuter va uning resurslaridan foydalanishda maksimal foydalilik va samarodorlikni ta’minlashi, uzilishlarni qayta ishlash, rad etilishlar va buzg‘unchilar hujumidan kompyuterni himoyalashi kerak. OTning bu ishi foydalanuvchi uchun ko rinmasligi mumkin, lekin u doimiyʻ ravishda mavjud bo ladi. ʻ ❖ kompyuterga ulangan tarmoq, disk va boshqa tashqi qurilmalardan foydalanishda qulaylik, samaradorlik, ishonchlilik, xavfsizlikni ta’minlash. Operatsion tizimning asosiy funksiyasi – bu tashqi qurilmalar bilan ishlash. Masalan, OT qattiq diskga istalgan murojaatni qayta ishlashi, drayver (disk bilan axborotlarni almashish uchun past darajali dastur) va kontrollerlarning (disk bilan kiritish/chiqarishni bajaruvchi) birgalikda ishlashini ta’minlashi kerak. Kompyuter USB – portiga ulangan istalgan “fleshka” operatsion tizimda aniqlanishi, o zining ʻ mantiqiy nomini olishi va u chiqarilmagunga qadar butun vaqt davomida kompyuter tizimi fayl qismi bo lib qolishi mumkin. ʻ ❖ bugungi kundagi OT larni muhim bo lgan ʻ xususiyatlari, ya’ni xavfsizlik, ishonchlilik va ma’lumotlar himoyalanganlikni ta’minlash. Tarmoq doirasida kompyuter va operatsion tizim bilan ishlashda ishtirok etuvchilar unga va uning dasturlariga buzg‘unchilar tomonidan bo ladigan xujumlarga (reklama yoki virus ʻ va boshqa ko rinishlarda kompyuterlarga kirib, foydalanuvchi maxfiy saqlaydigan ʻ login, parollarni o g‘irlash, kompyuter ish foaliyatini buzish va shunga o xshash ʻ ʻ boshqa xodisalar) doimiy ravishda uchraydilar. Ushbu kursda biz bugungi kundagi OTda qabul qilingan ishonchlilik, xavfsizlik va ma’lumotlarni himoyalashni ta’minlash usullarini ham ko rib ʻ chiqamiz. Operatsion tizim quyidagi sifatlarga ega bo lishi kerak: ʻ 1. Ishonchlilik. Tizim o zi boshqarayotgan kompyuter qurilmalari kabi ʻ ishonchli bo lishi kerak. Agar dasturda yoki qurilmada biror xatolik uchrasa, uni ʻ tizim topa olishi va bu holatni tuzatishga harakat qilishi, hech bo lmasa shu xatolik ʻ tufayli foydalanuvchi dasturiga yetkaziladigan zararning oldini olishi kerak. 112. Himoyalash. Ixtiyoriy foydalanuvchi o z ishiga boshqa foydalanuvchi-ʻ larning ta’sir qilishini hohlamaydi. Shu sababli tizim foydalanuvchilarni dastur va ma’lumotlarini boshqa shaxslar xatoliklari ta’siridan hamda aralashuvidan himoya qilishi lozim. 3. Samaradorlik. Odatda operatsion tizimning o zi EHM ning katta ʻ resursini egallaydi. Bu resurslar foydalanuvchi ixtiyoriga berilmaydi. Demak, tizimning o zi ancha ixcham bo lishi va EHM ning resurslarini samarali ʻ ʻ boshqarishi lozim. 4. Qulaylik. Operatsion tizimda ko p ʻ hollarda bir paytda ikki va undan ortiq foydalanuvchi ishlaydi. Ular operatsion tizim orqali turli maqsadli va turli algoritmli masalalarni hal qiladilar. Ma’lumki, bunday holda har bir foydalanuvchiga keng qulayliklar yaratilishi talab etiladi. Shu bois, mazkur funksiya operatsion tizimning muhim xususiyati hisoblanadi. 5. Bashorat. Operatsion tizim foydalanuvchi so roviga bashoratchilik bilan ʻ javob berishi kerak. Foydalanuvchi buyruqlari tizimda qabul qilingan qoidalar asosida yozilgan bo lsa, ularning ketma-ketligi qanday bo lishidan qat’iy nazar ʻ ʻ natija bir xil bo lishi kerak. ʻ 6. Moslashuvchanlik. Tizim amallari foydalanuvchiga qarab sozlanishi mumkin. Resurslar majmuasi operatsion tizim samaradorligini oshirish maqsadida ko paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. ʻ 7. Kengayuvchanlik. Evolyutsiya jarayonida operatsion tizimga yangi texnik va dasturiy resurslar qo shilishi mumkin. ʻ 8. Aniqlik. Foydalanuvchi tizim interfeys darajasidan pastda sodir bo ladigan jarayondan bexabar qolishi mumkin. Shu bilan birga foydalanuvchi ʻ tizim haqida qancha bilgisi kelsa, shuncha bilish imkoniyatiga ega bo lishi kerak. ʻ 1.2. Kompyuter tizimlari, ularning tuzilishi va ahamiyati Hisoblash jarayonida operatsion tizimlarining vazifasini yaxshiroq tushunish uchun kompyuter tizimini ko rib ʻ chiqamiz. U quyidagi komponentlardan tashkil topgan: 12❖ Kompyuter qurilmalari (hardware), uning asosiy qismi – markaziy protsessor (Central Processor Unit - CPU) – kompyuter buyruqlarini bajarish yo riqnomasi, dasturlar va ma’lumotlar saqlanadigan xotira, kompyutergaʻ axborotlarni kiritishni ta’minlovchi va foydalanuvchi – inson qabul qilgan yoki boshqa dustur shaklida dastur natijalarini chiqaruvchi kiritish/chiqarish qurilmasi yoki tashqi qurilma. ❖ Operatsion tizim (operating system) – kursimizning asosiy predmeti. Foydalanuvchili va turli xil dasturli kompyuter apparatlaridan foydalanishni boshqaruvchi tizim dasturiy ta’minoti. ❖ Amaliy dasturiy ta’minot (applications software) – turli xil masalalarni yechish uchun mo ljallangan dasturlar. Ularga ko proq dasturlash tillari (masalan ʻ ʻ C++) bilan dasturlarni translyatsiya qilishni ta’minlovchi kompilyatorlar, mashina kodi (buyruq), ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi, grafik kutubxona, o yin ʻ dasturlari, ofis dasturlari kiradi. Amaliy dasturiy ta’minot operatsion tizim bilan solishtirilganda nisbatan yuqori pog‘onada joylashadi, va kompyuterdagi turli xil amaliy va kundalik masalalarni yechishga yordam beradi. ❖ Foydalanuvchilar (users) – insonlar va boshqa kompyuterlar. Kompyuter tizimlari komponentlariga foydalanuvchi inson sifatida – kompyuterda o z ish ʻ faoliyati jarayonining hisoblash tizimlari bir qismi bo lgan istalgan inson bo lishi ʻ ʻ mumkin. Tarmoqdagi boshqa kompyuterlar ushbu kompyuterga bog‘lanish (serverga ulanish) bo yicha foydalanuvchi rolini bajarishi mumkin. Masalan, katta ʻ dasturlarni bajarish yoki fayllarni saqlash. Kompyuter tizimlarining ishlash tafsilotlarini o rganishdan oldin bizga kompyuter tizimining tuzilishi haqida ʻ umumiy ma’lumot kerak. Ushbu bo limda biz ushbu strukturaning bir nechta ʻ qismlarini ko rib chiqamiz. Kompyuter tizimining ishlashi Zamonaviy umumiy ʻ maqsadli kompyuter tizimi umumiy xotiraga ulanishni ta’minlaydigan bitta yoki bir nechta protsessorlardan va bir nechta qurilma kontrollerlaridan iborat. Har bir qurilma boshqaruvchisi qurilmaning ma’lum bir turi uchun javobgardir (masalan, diskovodlar, audio qurilmalar yoki video displeylar). Protsessor va kontroller 13qurilmalari parallel ravishda ishlashi mumkin, xotira sikli uchun raqobatlashadi. Birgalikda ishlatiladigan xotiraga muntazam ravishda kirishni ta’minlash uchun, xotira kontrolleri xotiraga kirishni sinxronlashtiradi. Kompyuterni ishga tushirish uchun, masalan, u yoqilganda yoki qayta ishga tushirilganda, uni ishga tushirish uchun boshlang‘ich dastur bo lishi kerak. Ushbu boshlang‘ich dastur yokiʻ boshlang‘ich dasturi oddiy ko rinishga ega. Qoida tariqasida, u kompyuter ʻ qurilmalarida faqat o qish uchun mo ljallangan xotirada (ROM) saqlanadi. Bu ʻ ʻ protsessor registrlaridan tortib, qurilma kontrolleriga qadar xotira tarkibiga qadar tizimning barcha jihatlarini initsializatsiya qiladi. 1.2.1- rasm. Zamonaviy kompyuter tizimi Boshlang‘ich yuklash (Bootstrap) dasturi operatsion tizimni qanday yuklashni va uni qanday ishga tushurishni bilishi kerak. Bunga erishish uchun yuklash dasturi operatsion tizimning yadrosini topishi va uni xotiraga yuklab qo yishi kerak. Yadro yuklangan va ishga tushirilgandan so ng, u tizim va uning ʻ ʻ foydalanuvchilariga xizmat ko rsatishni boshlash mumkin. Ba’zi bir xizmatlar ʻ yadrodan tashqarida, ya’ni tizim jarayonlariga aylanish uchun yuklash vaqtida xotiraga yuklanadigan yoki yadro ishlayotganda doimo ishlaydigan tizim 14demonlari tomonidan taqdim etiladi. UNIX-da birinchi tizim jarayoni “init” bo lib,ʻ u boshqa ko plab ʻ demonlarni ishga tushiradi. Ushbu bosqich tugallangandan so ng, ʻ tizim to liq yuklanadi va tizim biron bir hodisani sodir bo lishini kutadi. ʻ ʻ Hodisaning ro y berishi, odatda, apparat yoki dasturiy ta’minot tomonidan uzilish ʻ bilan signal beradi. Qurilma istalgan vaqtda protsessorga signal yuborib, uzilishni keltirib chiqarishi mumkin, bu odatda tizim shinasi orqali amalga oshiriladi. Dasturiy ta’minot tizim chaqirig‘i deb ataladigan maxsus operatsiyani (monitor chaqirig‘i deb ham ataladi) bajarib, uzilishni keltirib chiqarishi mumkin. Xotira tuzilishi Protsessor ko rsatmalarni faqat xotiradan yuklay oladi, ʻ shuning uchun ishga tushuriladigan har qanday dastur o sha ʻ yerda saqlanishi kerak. Umumiy maqsadli kompyuterlar o zlarining ko p dasturlarini qayta yoziladigan ʻ ʻ asosiy xotiradan ishga tushuradi (operativ tezkor xotira yoki RAM (random-access memory) deb ham ataladi). Asosiy xotira odatda yarim o tkazgich texnologiyasida ʻ amalga oshiriladi, bu dinamik operativ xotira (DRAM-dynamic random-access memory) deb ataladi. Xotiraning barcha shakllari baytlarning ketma-ketligini ta’minlaydi. Har bir baytning o z manzili bor. O zaro aloqaga muayyan xotira ʻ ʻ manzillariga ko rsatmalarni yuklash yoki saqlash ketma-ketligi orqali erishiladi. ʻ Yuklash ko rsatmasi bayt yoki so zni asosiy xotiradan CPU ichki registriga ʻ ʻ o tkazadi, saqlash bo yicha ko rsatma esa registr tarkibini asosiy xotiraga ʻ ʻ ʻ o tkazadi. Yuklash va saqlashdan tashqari, protsessor protsedurani bajarish uchun, ʻ ko rsatmalarni asosiy xotiradan avtomatik ravishda yuklaydi. Fon Neyman ʻ arxitekturasi bilan ishlaydigan tizimda bajariladigan odatiy buyruqlarni bajarish sikli, avval ko rsatmani xotiradan tanlaydi va ushbu ko rsatmani buyruq registrida ʻ ʻ saqlaydi. Keyin ko rsatma dekodrlanadi va operandalarni xotiradan olish va ba’zi ʻ bir ichki registrda saqlanishi mumkin. Operandlardagi ko rsatma bajarilgandan ʻ so ng, natija xotirada saqlanishi mumkin. E’tibor bering, xotira bloki faqat xotira ʻ manzillari oqimini ko radi. U ularning qanday yaratilganligini (buyruq ʻ hisoblagichi, indekslash, bilvosita kirish, so zma-so z manzillar yoki har qanday ʻ ʻ boshqa vositalar orqali) yoki ular nimaga mo ljallanganligini ʻ (ko rsatmalar ʻ yoki ma’lumotlar) bilmaydi. Shunga ko ra, ʻ dastur tomonidan xotira manzili qanday 15yaratilishini e’tiborsiz qoldiramiz. Bizni faqat ishlaydigan dastur tomonidan yaratilgan xotira manzillarining ketma-ketligi qiziqtiradi. Ideal holda, biz dasturlar va ma’lumotlar doimiy ravishda asosiy xotirada bo lishini xohlaymiz. Odatda,ʻ quyidagi ikkita sababga ko ra tartibga solish mumkin emas: ʻ 1. Asosiy xotira barcha kerakli dasturlar va ma’lumotlarni doimiy saqlash uchun odatda juda kichikdir. 2. Asosiy xotira bu o zgaruvchan xotira qurilmasi bo lib, u o chirilganda o z ʻ ʻ ʻ ʻ tarkibini yo qotadi. ʻ Shunday qilib, ko pgina ʻ kompyuter tizimlari asosiy xotiraning kengaytmasi sifatida ikkilamchi xotirani ta’minlaydi. Ikkilamchi xotira qurilmasining asosiy sharti shundaki, u katta hajmdagi ma’lumotlarni doimiy ravishda saqlashi mumkin 16II BOB. TAQSIMLANGAN KOMPYUTER TIZIMLARI VA ULARNING OTLARINI O ZIGA XOS XUSUSIYATLARIʻ 2.1. Taqsimlangan kompyuter tizimlar Taqsimlangan tizimda (distributed system) hisoblashlar o zaro tarmoqqa ʻ birlashtirilgan bir necha fizik protsessorlar (kompyuterlar) orasida taqsimlanadi. Kuchsiz bog‘langan tizim (loosely coupled system) – taqsimlangan kompyuter tizimi bo lib, unda har bir protsessor o z lokal xotirasiga ega bo ladi, turli ʻ ʻ ʻ protsessorlar esa o zaro aloqa liniyalari – yuqori tezlikli shinalar, telefon liniyalari, ʻ simsiz aloqa (Wi-Fi, EVDO, Wi-Max va boshqalar) orqali o zaro ta’sirlashishadi. ʻ Taqsimlangan tizimlarning afzalliklariga quyidagilar kiradi: 1. Resurslarni ajratish (birgalikda foydalanish): taqsimlangan tizimda turli resurslar turli kompyuterlarda saqlanishi mumkin. Dasturlar yoki ma’lumotlarning nusxalarini bir necha kompyuterlarda saqlash bilan zahiralashning zarurati yo q. ʻ 2. Birgalikda yuklash (load sharing): taqsimlangan tizimda har bir kompyuterga ma’lum topshiriq berilishi mumkin, uni u boshqa kompyuterlar o z ʻ topshiriqlarini bajarishi bilan parallel bajaradi. 3. Ishonchlilik: taqsimlangan tizimning kompyuterlaridan biri rad etganda yoki uzilganda uning topshirig‘i uzilish yakuniy natijaga minimal darajada ta’sir etishi yoki umuman ta’sir etmasligi uchun boshqa kompyuterga taqsimlanishi mumkin. 4. Aloqa: taqsimlangan tizimda barcha kompyuterlar bir-birlari bilan bog‘langan, shunday ekan, masalan, zarurat bo lganda quvvatliroq kompyuterning ʻ resurslaridan foydalanish maqsadida bitta kompyuterdan boshqa kompyuterga masofadan kirish mumkin. Taqsimlangan tizimda kompyuterlar tarmoq infratuzilmasiga bog‘langan, u quyidagilar bo lishi mumkin: ʻ 1. Lokal tarmoq (local area network - LAN); 2. Global yoki hududiy tarmoq (wide area network - WAN). O zining tashkil etilishi bo yicha taqsimlangan tizimlar mijozserverli ʻ ʻ (client-server) yoki bir darajali (peer-to-peer) tizimlar bo lishi ʻ mumkin. Mijoz- 17serverli tizimda ma’lum kompyuterlar serverlar rolini, boshqalari esa ularning xizmatlaridan foydalanadigan mijozlar rolini o ynaydi. Taqsimlangan tizimlarningʻ bunday tashkil etilishi eng keng tarqalgan va uni atroflicha ko rib chiqamiz. Bir ʻ darajali taqsimlangan tizimda barcha kompyuterlar teng huquqli. Mijoz-server tizimining tuzilishi 1.4- rasmda keltirilgan. 2.1.2- rasm.Mijoz-server tizimi tuzilishi 2.2. Mijoz-server kompyuter tizimlaridagi serverlarning turlari Taqsimlangan tizimlarning mijoz-server arxitekturasi juda keng tarqalgan va operatsion tizimlar bilan qo llanadi. Shuning uchun zamonaviy taqsimlangan ʻ tizimlar qanday serverlar turlari va funksiyalarini tashkil etishini bilish juda muhim. Fayl-server (file server) – kompyuter va dasturiy ta’minot bo lib, u ʻ kompyuter-serverning disklarida joylashgan fayllar tizimlari to plamiga, lokal ʻ tarmoqning (LAN) boshqa kompyuterlariga ulanishni taqdim etadi. Misol uchun, UNIX (Linux, FreeBSD, Solaris va boshqalar) turdagi OT uchun SAMBA (SMB – Server Message Block) serverlar dasturiy ta’minoti lokal tarmoqning Windowskompyuterlaridan UNIX-mashinalarning fayllar tizimlariga ulanishni ta’minlaydi. Samba shuningdek, Macintosh/MacOS platformasi uchun ham amalga oshirilgan. Ilovalar serveri (application server) – kompyuter va dasturiy ta’minot bo lib, hisoblash resurslari (xotira va protsessor) va lokal tarmoqning boshqa ʻ kompyuterlaridan ilovalarning ma’lum sinflarini olisdan ishga tushirish uchun zarur muhitni taqdim etadi. 18Misollar Java Enterprise Editionda (JEE) ishlaydigan ma’lum ilovalar serverlaridan eng yaxshilari WebSphere (IBM), WebLogic (BEA) ilovalar serverlari hisoblanadi. Ma’lumotlar ombori serveri (database server) – kompyuter va dasturiy ta’minot bo lib, kompyuter-serverda joylashgan ma’lumotlar omborigaʻ tarmoqning boshqa kompyuterlariga ulanishni taqdim etadi. Misol, Microsoft SQL Server ma’lumotlar omboriga ulanish uchun serverlar dasturiy ta’minoti hisoblanadi. Veb-server (Web server) – kompyuter va dasturiy ta’minot bo lib, ʻ mijozlarga kompyuter-serverda joylashgan Web-sahifalarga WWW orqali ulanishni taqdim etadi. Misol, erkin tarqatiladigan Webserver Apache hisoblanadi. Proksi-server (Proxy server) – kompyuter va dasturiy ta’minot bo lib, u ʻ lokal tarmoqning qismi hisoblanadi va Internetga lokal tarmoq kompyuterlaridan samarali kirish, trafikni filtrlash, tashqi hujumlardan himoyalashni ta’minlaydi. Proxy-server odatda operatsion tizimga o rnatiladi. ʻ Elektron pochta serveri – kompyuter va dasturiy ta’minot bo lib, u ʻ qandaydir lokal tarmoq kompyuterlari elektron pochtasini jo natish, olish va ʻ tarqatishni bajaradi. Shuningdek pochtani shifrlash (email encryption) – ma’lum tarmoq domenidan manzillarga (buyurtmachiga) xatlarni jo natishdan oldin shifrlash va ʻ ularni buyurtmachi olganidan keyin deshifrlashni ta’minlashi mumkin. Server qismi (Server back-end) – katta ishonchlilik va katta resurslar hajmini taqdim etish maqsadlarida bitta server o rniga ishlatiladigan server ʻ kompyuterlarning lokal tarmoqqa birlashtirilgan guruhi hisoblanadi. Bunga yaqin bo lgan boshqa atama ma’lumotlarga ishlov berish markazi (data center) ʻ hisoblanadi. Bu tushuncha bulutli hisoblashlarning yanada keng tarqalishi bilan juda dolzarb, bu nuqtai nazardan eng zamonaviy mijoz-server o zaro ta’sirlashishi ʻ hisoblanadi. 192.3. Klasterli hisoblash tizimlari va ularning OTlari Kompyuterlar klasterlari ilmiy hisoblashlar uchun juda ommalashgan. Kompyuterlar klasterlari tezkor lokal tarmoq orqali bog‘lanadi. Klasterlashtirish ikki yoki undan ortiq tizimlarga umumiy xotiradan foydalanishga imkon beradi. Klasterlashtirish yuqori ishonchlilikni ta’minlaydi. Klasterli hisoblash tizimi ko rinishi rasmda keltirilgan.ʻ 2.3.3- rasm. Klasterli hisoblash tizimi ko rinishi ʻ Kompyuterlar klasterlari quyidagi ikkita turlarga bo linadi: ʻ ❖ Assimmetrik klasterlashtirish (asymmetric clustering) – bitta kompyuter ilovani bajaradi, qolganlari esa turib qoladigan kompyuterlar klasterini tashkil etish; ❖ Simmetrik klasterlashtirish (symmetric clustering) – klasterning barcha mashinalari bir vaqtda bitta katta ilovaning turli qismlarini bajaradigan kompyuterlar klasterini tashkil etish. Shuningdek, quyidagilarga bo linadi: ʻ ❖ Yuqori tezlikli ulanishli klasterlar (high-availability clusters) – klaster kompyuterlari resurslariga, masalan, ma’lumotlar omborlariga optimal ulanishni ta’minlaydigan kompyuterlar klasterlari; 20❖ Yuklanish balanslanadigan klasterlar (load-balancing clusters) – so rovlarni balanslaydigan (front-ends), serverlar qismlari (server back-end)ʻ kompyuterlari orasida topshiriqni taqsimlaydigan bir necha kompyuterlarga ega bo lgan kompyuterlar klasterlari. Klasterlar ko pincha universitetlarda va ʻ ʻ tadqiqotlar markazlarida (masalan, CERN, Shveytsariya) o rnatilgan. Klasterlar ʻ uchun operatsion tizimlarga Windows 2003 for clusters, Windows 2008 High- Performance Computing kiradi. Real vaqt tizimlari va OTlari Real vaqt tizimlari maxsus ilovalar uchun, masalan, ilmiy tajribalar uchun, tasvirlarga bog‘liq tibbiy tizimlarda, sanoatdagi boshqarish tizimlarida, aks ettirish (display) tizimlarida, kosmik uchishlarni boshqarish tizimlari, AESlarda va boshqalarda, boshqarish qurilmalari sifatida ko p ishlatiladi. Bunday tizimlar uchun aniq aniqlangan vaqt ʻ cheklashlarining bo lishi va bajarilishi (javob vaqti - response time, buzilishsiz ʻ ishlash vaqti va h.k.) o ziga xos. ʻ Real vaqt tizimlari hard real-time va soft real-time turlarga bo linadi. Real ʻ vaqt tizimlarining ikki turi mavjud. Ular quyidagilar: Hard real-time - tizimlar – vaqt bo yicha cheklashlar buzilganda u boshqaradigan obyektda xatolik (rad etish) ʻ vujudga kelishi mumkin bo lgan real vaqt tizimlari hisoblanadi. Masalan, ʻ avtomobil dvigatelini boshqarish tizimi, kardiostimulyatorni boshqarish tizimi va boshqalar. Bunday tizimlarda ikkilamchi xotira cheklangan yoki mavjud emas. Ma’lumotlar operativ xotirada (RAM) yoki doimiy xotira qurilmasida (DXQ, ROM) saqlanadi. Bunday tizimlardan foydalanishda umumiy maqsadlardagi OT uchun o z o rniga ega bo lmagan vaqtni bo lish tizimlari bilan nomuvofiqliklar ʻ ʻ ʻ ʻ vujudga kelishi mumkin. Oddiy til bilan aytganda, bunday tizimlarning ishlashida uzilishlarga ruxsat etilmaydi. Tizimning asosiy ishlash sikli uchun barcha zarur ma’lumotlar oldindan xotiraga yuklanishi kerak. Bunday tizimning kodini bajaradigan jarayon diskka ko chirilishi mumkin emas. Bunday tizimlar uchun OT ʻ odatda soddalashtirilgan, virtual xotira o rniga fizik xotira ajratiladi, qolgan barcha ʻ resurslarni virtuallashtirish turlari bo lishi mumkin emas. Real vaqt OTlarini ʻ ommaviy ishlab chiqish amaliyoti umumiy maqsadlardagi OTlar ochiq dastlabki 21kodlari asosida “barcha ortiqchaliklarni olib tashlash” yo li bilan bunday OTlarniʻ ishlab chiqish amaliyoti hisoblanadi. Lekin bunda ehtiyotkorlikka rioya etish kerak bo ladi. ʻ Soft real-time - tizimlar – vaqt bo yicha cheklashlar buzilganda u ʻ boshqaradigan obyektda xatolikka (rad etishga) olib kelmaydigan real vaqt tizimlari hisoblanadi. Odatda bu doimiy o zgaradigan vaziyatli bir necha o zaro ʻ ʻ bog‘langan tizimlarni boshqarish tizimi hisoblanadi. Misol, tijorat havo yo llaridagi parvozlarni rejalashtirish tizimi hisoblanadi. Bunday tizimdagi ʻ qandaydir kechikishda, eng yomon holda, ayrim parvozlarning yo lovchilariga ʻ aeroportda biroz kutishga to g‘ri keladi, lekin hech qanday halokatli oqibatlar ʻ bo lmaydi. Bunday tizimlar sanoat boshqarish tizimlar va robotlar texnikasi uchun ʻ cheklangan foydalilikka ega. Ular yana OTlar rivojlangan imkoniyatlarini talab qiladigan zamonaviy ilovalar uchun (masalan, multimedia va virtual reallik uchun) foydali bo ladi. Cho ntak kompyuterlari (handhelds) va ularning OTlari Bu ʻ ʻ sinfdagi qurilmalarga cho ntak personal kompyuterlari (ChPK) yoki Personal ʻ Digital Assistants (PDA) va mobil telefonlar kiradi. Bu sinfdagi kompyuterlarning o ziga xos xususiyatlari va muammolariga quyidaglar kiradi: ʻ ❖ cheklangan xotira hajmi; ❖ nisbatan sekin ishlaydigan protsessorlar: Mobil qurilmalar uchun eng oddiy komandalarni bir necha sekundlarda bajarilishini kutish oddiy hol, bu noqulay; ❖ monitorlar (displeylar) ekranlarining kichik o lchami, bu yerdan GUIni ʻ qo llash uchun maxsuslashtirilgan dasturiy ta’minot zarurati kelib chiqadi. ʻ Masalan, Java Micro Editionda (JME) mobil qurilmalar uchun Java versiyalarida GUIni ishlab chiqish uchun qulay AWT va Swing umumiy paketlaridan foydalanish zarur. Ularning o rniga JMEda ishlab chiquvchiga Java (JSE) standart ʻ nashri bilan moslashuvchan bo lmagan javax.microelectronics…lcdui turdagi ʻ maxsuslash-tirilgan paketlar taklif etiladi, bu kodni qurilmaning turiga, ba’zan esa 22ekranlarning turli o lchamlariga ega bo lgan mobil telefonlarning aniq birʻ ʻ modellariga bog‘liq bo ladi; ʻ ❖ Internet orqali uncha yuqori bo lmagan aloqa tezligi. Masalan, mobil ʻ telefonlarning GPRS-modemi taxminan sekundiga 3-5 kilobayt – dial-up tezligidagi aloqani ta’minlaydi; ❖ ma’lumotlarni uzatish uchun aloqa Bluetooth yoki IrDA (binobarin, u ko pincha bo lmaydi) orqali amalga oshiriladi. Barcha zarur portlar mavjud emas. ʻ ʻ Masalan, mobil qurilmalarning qismida USB port mavjud emas, ya’ni “fleshkadan” foydalanish mumkin emas, bu juda noqulay va Smart Media turdagi o ta kichik maxsus disklardan foydalanishga to g‘ri keladi, ular uchun stol ʻ ʻ kompyuterlarida o qish uchun adapterlar hamma vaqt ham bo lavermaydi. Shunga ʻ ʻ qaramay, zamonaviy kommunikatsiya vositalari (masalan, Wi-Fi) va personal kompyuterlar bilan moslashuvchan portlar va tashqi xotira modullari cho ntak va ʻ mobil qurilmalarda ham ishlatila boshlanmoqda. Cho ntak va mobil qurilmalar ʻ uchun operatsion tizimlar va boshqa tizim dasturiy ta’minotida bu barcha cheklashlarni, xususan, cheklangan xotira hajmini hisobga olishga to g‘ri keladi. ʻ Shuning uchun qator qulay kundalik dasturiy imkoniyatlarni mobil qurilmalar uchun ta’qiqlashga to g‘ri keladi. ʻ Bulutli hisoblashlar va bulutli hisoblashlar uchun OTlar Bulutli hisoblashlar (cloud computing). ATning eng ommaviy rivojlanishi yo nalishlaridan ʻ biri hisoblanadi. “Bulut” (cloud) bu endi Internet yoki boshqa kommunikatsion tarmoq orqali (masalan, ATM tarmoq orqali) taqdim etiladigan servislarni aks ettirish uchun o nlab yillardan beri ishlatib kelinayotgan metafora ʻ hisoblanadi.Bulut hisoblashlar Internet orqali servislar sifatida mumkin bo lgan va ʻ ishlatiladigan va yuqori unumdor ma’lumotlarga ishlov berish markazlari (data centers) yordamida amalga oshiriladigan dinamik masshtablashtiriladigan (scalable) va virtuallashtirilgan resurslarga (ma’lumotlar, ilovalar, OT va boshqalarga) asoslangan hisoblash modeli hisoblanadi. Foydalanuvchilar nuqtai nazaridan individual foydalanuvchida bo lmagan quvvatli ʻ hisoblash resurslaridan 23foydalanish uchun turli kompaniyalar tomonidan taqdim etiladigan “bulutlar” to plami (umumiy mumkin bo lgan, korporativ, xususiy va boshqalar) mavjud.ʻ ʻ “Bulut” servislari pullik. Bepul servislardan Windows Liveni aytish mumkin (http://www.live.com;). Bulut hisoblashlarning kamchiligi foydalanuvchi u foydalanadigan “bulutga” (u foydalanadigan ma’lumotlar va dasturlar mumkin bo lgan) to liq bog‘liq bo lib qolishi va nafaqat “bulutdagi” kompyuterlarni, balki ʻ ʻ ʻ hatto o z ma’lumotlardan zahira nusxa ko chirishni boshqara olmasligidan iborat. ʻ ʻ Shu sababli bulut hisoblashlarning xavfsizligi, foydalanuvchilar ma’lumotlarining konfidensialligi va boshqalar haqidagi qator muhim masalalar vujudga keladi. Ularning hammasi hozirgi vaqtda yechilmagan. Ma’lumotlarga ishlov berish markazlari apparaturalari nuqtai nazaridan bulut hisoblashlarni tashkil etishning jiddiy muammosi elektr energiyasini tejash va yuklanishni taqsimlash muammosi hisoblanadi, chunki har bir ma’lumotlarga ishlov berish markazida bulutli hisoblashlarga millionlab olisdagi foydalanuvchilar ega. Eng ommaviy “bulut” platformalari Microsoft Windows Azure (bulutli OT) va Microsoft Azure Services Platform (Microsoft.NET asosida amalga oshirilgan) hisoblanadi. Foydalanuvchiga buning uchun zarur resurslarga ega bo lmasligi mumkin bo lgan kompyuterida uni ʻ ʻ o rnatish haqida zarurat bo lmaydi. ʻ ʻ Web-brauzer va brauzer orqali bulut servislarni ishga tushirish foydalanish uchun minimal sozlashlar paketi (plug-ins) talab qilinadi xalos. Hozirgi vaqtda yirik kompaniyalar (Microsoft, IBM, HP, Dell, Oracle va boshqalar) o z bulutli ʻ hisoblashlar tizimlarini ishlab chiqishmoqda. Ushbu korporativ tizimlarni foydalanuvchiga mumkin bo lgan yagona “bulutga” integratsiyalash (birlashtirish) ʻ yo nalishi mavjud. ʻ 24III BOB. WINDOWS SERVER OT NING TARMOQ TEXNOLOGIYALARI. 3.1. Windows Server tarixi 1993 yil: Windows NT 3.1 Advanced Server Microsoft o zining ʻ Windows NT operatsion tizimini ikkita formatda chiqardi: biri ish stantsiyalari uchun, ikkinchisi serverlar uchun. 32-bitli operatsion tizimda apparat abstraktsiya qatlami ( HAL ) mavjud bo lib, u ilovalarni tizim ʻ uskunasiga to g'ridan-to g'ri kirishni blokirovka qilish orqali tizimning ko proq ʻ ʻ ʻ barqarorligini ta’minladi. Kompaniyalar foydalanuvchi va guruh huquqlarini saqlash uchun Advanced Serverdan domen boshqaruvchisi sifatida foydalanishlari mumkin . 1994 yil: Windows NT 3.5 Server Microsoft ushbu server versiyasida asosiy tarmoq xususiyatlarini yangiladi va TCP/IP va Winsock uchun integratsiyalashgan yordamni qo shdi ʻ . Tarmoqning boshqa yaxshilanishlari boshqa Microsoft bo lmagan operatsion ʻ tizimlardagi foydalanuvchilarga domendagi fayllar va ilovalarga kirish imkonini berdi. 1995 yil: Windows NT Server 3.51 Microsoft unumdorlikni oshirish va kerakli xotira hajmini kamaytirish uchun ushbu nashrni yaxshi sozladi. Ushbu server operatsion tizimi o zining ʻ yangilangan tarmoq to plami ʻ orqali foydalanuvchilarga xizmatlarni tezroq yetkazib berish uchun optimallashtirilgan. Microsoft foydalanuvchilarga har biridan bitta hisob ma’lumotlari bilan xizmatlarni olish imkonini berish uchun Windows NT va NetWare serverlari bilan aralash muhitda kompaniyalar uchun qo shimcha ulanish ʻ qo llab-quvvatladi. ʻ 1996 yil: Windows NT Server 4.0 Microsoft ushbu server OS versiyasi uchun Windows 95 interfeysini qarzga oldi va shuningdek, mijoz operatsion tizimidagi ko plab ʻ ilovalardan , masalan File Explorer dan foydalangan . Microsoft ushbu nashrda tarmoq resurslarini Microsoft bo lmagan ʻ kompyuterlarning kengroq qatoriga taqdim etish 25uchun tarmoq protokoli imkoniyatlarini kengaytirdi. Ushbu nashrning asosiy xususiyatlari serverdan Internet-axborot serveri (hozirda Internet Information Services ( IIS ) deb ataladi) va domen nomi tizimi serveri sifatida foydalanish qobiliyati edi . Ushbu server operatsion tizimi ma’murlarni turli vazifalarni bajarishi mumkin, masalan, ma’muriy ustalar deb nomlangan xususiyat bilan qattiq diskni almashish. 2000: Windows 2000 Windows 2000 tarmoq ob'ektlari, jumladan foydalanuvchi ma’lumotlari, tizimlari va xizmatlari haqidagi ma’lumotlarni saqlaydigan va boshqaradigan katalog xizmati Active Directoryni taqdim etdi. Active Directory ma’murlarga virtual xususiy tarmoq konfiguratsiyasi, ma’lumotlarni shifrlash va tarmoqqa ulangan kompyuterlarda fayl almashishlariga ruxsat berish kabi turli vazifalarni bajarish imkonini beradi . Microsoft ushbu nashrda yana bir qancha asosiy xususiyatlarni taqdim etdi, jumladan:  Microsoft boshqaruv konsoli (MMC),  NTFS 3.0 fayl tizimi va  dinamik disk hajmlarini qo llab-ʻ quvvatlash. Windows 2000-ning uchta nashri bor edi -- Server, Advanced Server va Datacenter -- Windows 2000 Professional, mijoz operatsion tizimi bilan ishlash uchun yaratilgan. 2003: Windows Server 2003 Microsoft Windows Server 2003 versiyasi bilan “Windows Server” brendini taqdim etdi va uning xavfsizligini Windows 2000 ga nisbatan yaxshilashni e'lon qildi. Microsoft IIS, veb-server xususiyatini mustahkamladi va foydalanish imkoniyatlarini kamaytirish uchun ko proq standart xizmatlarni ʻ o chirib qo ydi. ʻ ʻ Microsoft ushbu reliz bilan server rollarini taqdim etdi, bu ma’murlarga serverga domen boshqaruvchisi yoki DNS serveri kabi ma’lum funktsiyani belgilash imkonini berdi. 26Ushbu versiyadagi boshqa yangi xususiyatlar kengaytirilgan shifrlash funksiyasi, o rnatilganʻ xavfsizlik devori , tarmoq manzili tarjimasini ( NAT ) ko proq ʻ qo llab-quvvatlashi ʻ va ovoz balandligi soyali nusxasini o z ichiga oladi. ʻ 3.1.4-rasm(Windows Server). Windows Server 2003 to rtta nashrga ega edi: Standard, Enterprise, ʻ Datacenter va Web. 2005: Windows Server 2003 R2 Microsoft versiya raqami o rniga, Windows Server 2003 R2 bilan R2 yoki ʻ ikkitasini chiqarishni boshladi. Tashkilotlar yangi server operatsion tizimidan foydalanish uchun har doim yangi Windows Server litsenziyasini sotib olishlari kerak, ammo R2 relizlari ushbu litsenziyalarni yangilash zaruratini bartaraf etish uchun darhol oldingi server versiyasining mijozga kirish litsenziyalaridan ( CAL ) foydalangan. Ushbu versiya Windows Server 2003 da xavfsizlik va xavfsizlik funksiyalarini yaxshilagan. Ushbu nashrdagi asosiy yangi xususiyatlar: 27Active Directory Federatsiya xizmatlari , bu administratorlarga korporativ xavfsizlik devoridan tashqari ilovalar va tizimlarga bir martalik kirish ruxsatini kengaytirish imkonini beradi. Active Directory tizimida foydalanish uchun etarli darajada xavfsiz bo lmagan ilovalar uchun ma’lumotlarni saqlaydigan Active Directory dasturʻ rejimi. Ushbu versiya shuningdek, filial serverlari uchun fayllarni replikatsiya qilish va ma’lumotlarni siqish uchun yaxshilanishlarni qo shdi. Ushbu versiyadagi ʻ xavfsizlik yaxshilanishlari qatorida Xavfsizlik konfiguratsiyasi ustasi ham bor edi, bu ma’murlarga bir nechta mashinalarga izchil xavfsizlik siyosatini qo llash ʻ imkonini beradi. 2008: Windows Server 2008  Windows Server 2008 yangi xususiyatlarni qo shdi, ʻ masalan:  Hyper-V virtualizatsiya dasturi,  muvaffaqiyatsiz klasterlash ,  Voqealarni ko ruvchi, ʻ  Server yadrosi -- buyruq qatori orqali boshqariladigan minimal joylashtirish opsiyasi va  Server menejeri konsoli mahalliy va masofaviy kompyuterlarda server rollari va xususiyatlarini qo shish va boshqarish uchun ʻ ishlatiladi. Microsoft shuningdek , guruh siyosati va identifikatorni boshqarish imkoniyatlarini yaxshilash uchun tarmoq stekini va Active Directoryni qayta ko rib ʻ chiqdi . Windows Server 2008 to rtta nashrda chiqdi: Standard, Enterprise, ʻ Datacenter va Web. 2009: Windows Server 2008 R2 Microsoft ushbu server operatsion tizimi uchun Windows 7 yadrosidan foydalangan va kengaytirilgan miqyoslilik va mavjudlik xususiyatlarini 28ta’kidlagan. 29Microsoft foydalanuvchi hisoblari bilan ishlashni yaxshilash va siyosatlar bilan yanada batafsil nazorat qilish uchun Active Directory-ni kengaytirdi. Kompaniya shuningdek, Terminal xizmatlari funksiyasini yangiladi va uni Remote Desktop Services ( RDS ) ga qayta belgiladi. Ushbu versiyadagi yangi xususiyatlar BranchCache va DirectAccess-ni o zʻ ichiga oladi, ikkalasi ham uzoq joylarda foydalanuvchilar o z ishlarini bajarish ʻ qobiliyatini yaxshilashga qaratilgan. Ushbu server operatsion tizimi, o zidan oldingi kabi, Windows Vista mijoz ʻ operatsion tizimida qo llaniladigan ba’zi ma’muriy va xavfsizlik funktsiyalarini ʻ baham ko radi. Windows Server 2008 R2, shuningdek, 32-bitli server operatsion ʻ tizimidan 64-bitli versiyaga o zgarishni belgiladi. ʻ 2012: Windows Server 2012 Microsoft Windows server 2012-ga bulut bilan bog'liq bir qator xususiyatlarni o rnatdi va ʻ uni “Cloud OS” deb nomlashgacha bordi, shuning uchun tashkilotlar xizmatlarni ommaviy yoki shaxsiy bulutlarda osonroq ishlatishi mumkin edi . Kompaniya, shuningdek, operatsion tizimning saqlash infratuzilmasi va Hyper-V virtualizatsiya platformasida sezilarli yangilanishlarni amalga oshirdi. Ushbu nashrda e'tiborga loyiq yangi xususiyatlar Hyper-V virtual kaliti, Hyper-V Replica, saqlash joylari va ReFS fayl tizimi edi. Ushbu versiyadagi yana bir o zgarishda Microsoft standart o rnatish ʻ ʻ opsiyasini Server Core ga almashtirdi, bu esa administratorlardan PowerShell dan foydalanishni talab qiladi . Ushbu nashrdan keyin PowerShell boshqaruvi uchun 2300 ta cmdletga ega edi. Ushbu server versiyasi to rtta nashrda chiqdi: Essentials, Foundation, ʻ Standard va Datacenter. Standart va Datacenter nashrlari bir xil xususiyatlar to plamiga ega edi, ammo Standart litsenziya tashkilotlarga ikkita virtual ʻ mashinani (VM) ishlatishga ruxsat berdi, Datacenter esa cheksiz miqdordagi VMlarni ishlatishga ruxsat berdi. 2013: Windows Server 2012 R2 30Microsoft Windows Server 2012 R2 bilan keng ko lamli o zgarishlarniʻ ʻ amalga oshirdi, jumladan, virtualizatsiya, saqlash, tarmoq, axborot xavfsizligi va veb-xizmatlarning muhim yangilanishlari. Eslatmaning yangi xususiyatlari: Konfiguratsiyaning siljishini oldini olish va tashkilot mashinalari bo ylab ʻ izchillikni saqlash uchun PowerShell-ga o rnatilgan ʻ kerakli holat konfiguratsiyasi ( DSC ). Saqlash joylariga qo shilgan saqlash darajasi tez-tez chaqiriladigan ʻ ma’lumotlar bloklarini qattiq holatda saqlashga avtomatik ko chirish orqali ʻ unumdorlikni oshiradi . Ish papkalari foydalanuvchilarga tashkilot ma’lumotlar markazidagi serverlarga replikatsiya qilish orqali ish va shaxsiy qurilmalardagi kompaniya fayllarini olish va saqlash imkonini beradi. 2016: Windows Server 2016 Microsoft Docker konteynerlarini qo llab-quvvatlash va tarmoqdagi ʻ dasturiy ta’minot tomonidan aniqlangan yaxshilanishlar kabi ish yukini ko chirishni engillashtirish uchun mo ljallangan bir qator yangi xususiyatlar bilan ʻ ʻ korxonalarni bulutga yaqinlashtirdi . Microsoft hujum vektorini qisqartirish orqali xavfsizlikni kuchaytirishga mo ljallangan minimal server joylashtirish varianti bo lgan ʻ ʻ Nano Server debyut qildi . Microsoftning ta’kidlashicha, Nano Server Windows Serverning to liq ʻ o rnatilishidan 93% kichikroq. ʻ Yangi Hyper-V himoyalangan VM xususiyatida xavfsizlikka yana bir bosh qo shiladi , u VM ichidagi ma’lumotlarning buzilishining oldini olish uchun ʻ shifrlashdan foydalanadi. Tarmoq boshqaruvchisi ma’murlarga virtual va jismoniy tarmoqlardagi kalitlarni, pastki tarmoqlarni va boshqa qurilmalarni boshqarish imkonini beruvchi asosiy yangi tarmoq xususiyatidir . Ushbu server OT standart va Datacenter nashrlarida keladi. Oldingi Windows Server versiyalarida Standard va Datacenter nashrlari bir xil xususiyatlar 31to plamiga ega edi, lekin litsenziya huquqlari va foydalanish cheklovlariʻ boshqacha edi. Windows Server 2016 da Standard nashri virtualizatsiya, saqlash va tarmoqqa ulanish bo yicha ilg or funksiyalarga ega emas. ʻ ʻ 2017: Yarim yillik kanal va uzoq muddatli xizmat ko rsatish kanali ʻ nashrlari 2017-yil iyun oyida Microsoft Windows Serverni ikki kanalga bo lishini ʻ e lon qildi: yarim yillik kanal (SAC) va uzoq muddatli xizmat ko rsatish kanali ʼ ʻ (LTSC) -- ilgari Uzoq muddatli xizmat ko rsatish bo limi. ʻ ʻ SAC ilovalarni tez ishlab chiqish davrlari uchun eng so nggi ʻ yangilanishlarni olish uchun xususiyat yangilanishlari o rtasida qisqaroq muddatni ʻ afzal ko radigan DevOps tizimiga ega korxonalarga xizmat qiladi. SAC relizlari ʻ har olti oyda - biri bahorda va biri kuzda - atigi 18 oylik asosiy oqim bilan keladi. Microsoft LTSC-ni odatiy besh yillik asosiy qo llab-quvvatlash va undan keyin ʻ besh yillik kengaytirilgan qo llab-quvvatlash bilan asosiy xususiyatlar ʻ yangilanishlari o rtasida ikki-uch yillik a’anaviy ishlab chiqarish tsiklini afzal ʻ ko rgan kompaniyalar uchun moslashtiradi. ʻ LTSC nomlash konventsiyasi Windows Server YYYY formatini (masalan, Windows Server 2016) saqlab qoladi , SAC relizlari esa Windows Server YYMM versiyasi formatiga amal qiladi. Microsoft SAC relizlaridan keyingi LTSC relizlariga ba’zi o zgarishlar bilan ko plab yaxshilanishlarni ʻ ʻ qo shishni rejalashtirayotganini aytdi. ʻ Microsoft o zining birinchi SAC versiyasini – Windows Server 1709 ʻ versiyasini 2017-yil oktabr oyida chiqardi. Ushbu nashrning diqqatga sazovor joylari Hyper-V tomonidan ta minlangan yadro izolatsiyasiga ega ʼ Linux konteynerlarini qo llab-quvvatlash va OTning asosiy ʻ konteyner tasviri sifatida foydalanish uchun refaktorlangan Nano Serverdir . Windows Server Standard yoki Datacenter litsenziyalari yoki Microsoft Developer Network (MSDN) litsenziyasi bo yicha dasturiy ta minot kafolatiga ega ʻ ʼ bo lgan ʻ korxonalar SAC nashrlarini Microsoftning Volume Licensing Service Center’dan yuklab olishlari mumkin. Dasturiy ta’minot kafolatiga ega bo lmagan ʻ 32tashkilotlar Azure yoki boshqa bulut yoki hosting muhitida SAC relizlaridan foydalanishi mumkin. 3.2. Windows Server asosiy tarmog'iga kirish Asosiy tarmoq - bu sizning tashkilotingizning axborot texnologiyalari (IT) ehtiyojlari uchun asosiy xizmatlarni ta’minlaydigan tarmoq apparatlari, qurilmalari va dasturiy ta’minot to plamidir.ʻ Windows Server yadro tarmog'i sizga ko plab afzalliklarni beradi, ʻ jumladan, quyidagilar. Kompyuterlar va boshqa Transmission Control Protocol/Internet Protocol (TCP/IP) mos keluvchi qurilmalar o rtasida tarmoq ulanishi uchun asosiy ʻ protokollar. TCP/IP - bu kompyuterlarni ulash va tarmoqlarni qurish uchun standart protokollar to plami. TCP/IP Microsoft® Windows® operatsion tizimlari ʻ bilan ta’minlangan tarmoq protokoli dasturi bo lib, TCP/IP protokollar to plamini ʻ ʻ amalga oshiradi va qo llab-quvvatlaydi. ʻ Dynamic Host Configuration Protocol (DHCP) serverining avtomatik IP manzili. Tarmog'ingizdagi barcha kompyuterlarda IP manzillarini qo lda sozlash ʻ ko p vaqt talab etadi va kompyuterlar va boshqa qurilmalarni DHCP serveridan IP ʻ manzillar ijarasi bilan dinamik ravishda ta’minlashdan ko ra kamroq ʻ moslashuvchan. Domen nomlari tizimi (DNS) nomlarini aniqlash xizmati. DNS foydalanuvchilarga, kompyuterlarga, ilovalarga va xizmatlarga kompyuter yoki qurilmaning to liq malakali domen nomidan foydalangan holda tarmoqdagi ʻ kompyuterlar va qurilmalarning IP manzillarini topish imkonini beradi. Bir xil sinf va atribut ta’riflari (sxema), sayt va replikatsiya ma’lumotlari (konfiguratsiya) va o rmon bo ylab qidirish imkoniyatlari (global katalog) bo lgan ʻ ʻ ʻ bir yoki bir nechta Active Directory domenlari bo lgan o rmon. ʻ ʻ O rmon ildiz domeni, bu yangi o rmonda yaratilgan birinchi domen. ʻ ʻ O rmon ʻ bo ylab ʻ ma’muriy guruhlar bo lgan ʻ Enterprise Admins va Schema Admins guruhlari o rmon ʻ ildiz domenida joylashgan. Bundan tashqari, o rmon ʻ ildiz 33domeni, boshqa domenlarda bo lgani kabi, Activeʻ Directory Domain Services (AD DS) da ma’mur tomonidan belgilangan kompyuter, foydalanuvchi va guruh ob'ektlari to plamidir. Ushbu ob'ektlar umumiy ma’lumotlar bazasi va xavfsizlik ʻ siyosatiga ega. Tashkilotingiz o sishi bilan domenlarni qo shsangiz, ular boshqa ʻ ʻ domenlar bilan xavfsizlik munosabatlarini ham baham ko rishlari mumkin. ʻ Katalog xizmati shuningdek katalog ma’lumotlarini saqlaydi va vakolatli kompyuterlar, ilovalar va foydalanuvchilarga ma’lumotlarga kirish imkonini beradi. Foydalanuvchi va kompyuter hisobi ma’lumotlar bazasi. Katalog xizmati sizning tarmog'ingizga ulanish va ilovalar, ma’lumotlar bazalari, umumiy fayl va papkalar va printerlar kabi tarmoq resurslariga kirish huquqiga ega bo lgan ʻ odamlar va kompyuterlar uchun foydalanuvchi va kompyuter hisoblarini yaratish imkonini beruvchi markazlashtirilgan foydalanuvchi hisoblari ma’lumotlar bazasini taqdim etadi. Asosiy tarmoq, shuningdek, tashkilotingiz o sishi va IT talablari o zgarishi ʻ ʻ bilan tarmoqni kengaytirish imkonini beradi. Masalan, asosiy tarmoq bilan siz Windows Server 2016 tomonidan taqdim etilgan domenlar, IP quyi tarmoqlari, masofaviy kirish xizmatlari, simsiz xizmatlar va boshqa xususiyatlar va server rollarini qo shishingiz mumkin. ʻ Windows Server 2016 asosiy tarmoq qo llanmasi to liq ishlaydigan tarmoq ʻ ʻ va yangi Active Directory® domeni uchun zarur bo lgan asosiy komponentlarni ʻ yangi o rmonda ʻ qanday rejalashtirish va joylashtirish bo yicha ʻ ko rsatmalar ʻ beradi. Ushbu qo llanmadan ʻ foydalanib, siz quyidagi Windows server komponentlari bilan sozlangan kompyuterlarni joylashtirishingiz mumkin:  Active Directory Domain Services (AD DS) server roli  Domen nomlari tizimi (DNS) serverining roli  Dynamic Host Configuration Protocol (DHCP) server roli  Tarmoq siyosati va kirish xizmatlari server rolining Tarmoq siyosati serveri (NPS) rol xizmati  Veb-server (IIS) serverining roli 34 Transmission Control Protocol/Internet Protocol version 4 (TCP/IP) alohida serverlardagi ulanishlar Ushbu qo llanmaʻ quyidagi manzilda mavjud. Microsoft Windows Server OS ( operatsion tizim ) bir nechta foydalanuvchilar bilan xizmatlarni almashish va ma’lumotlarni saqlash, ilovalar va korporativ tarmoqlarni keng ma’muriy nazorat qilishni ta’minlash uchun mo ljallangan korporativ toifadagi ʻ server operatsion tizimlari seriyasidir . Windows Serverni ishlab chiqish 1980-yillarning boshida Microsoft ikkita operatsion tizim qatorini ishlab chiqargandan so ng boshlandi: ʻ MS-DOS va Windows NT . Microsoft muhandisi Devid Katler Windows NT yadrosini yirik tashkilotlar server operatsion tizimida talab qiladigan tezlik, xavfsizlik va ishonchlilikni ta’minlash maqsadida ishlab chiqdi. Windows NT ning chiqarilishidan oldin, ko pgina kompaniyalar fayl va ʻ chop etish xizmatlarini ishga tushirish uchun RISC- ga asoslangan qimmat uskunalarni talab qiladigan Unix operatsion tizimiga tayangan. Windows NT arzonroq X86 mashinalarida ishlash imkoniyatiga ega edi. NT arxitekturasining asosiy xususiyati simmetrik ko p ishlov berishdir ʻ , bu ilovalarni bir nechta protsessorli mashinalarda tezroq ishlashiga imkon beradi. Windows Serverning keyingi iteratsiyalari tashkilotning ma’lumotlar markazidagi apparatda yoki Microsoft Azure kabi bulutli platformada o rnatilishi ʻ mumkin. Windows Serverning keyingi versiyalaridagi asosiy funksiyalar qatoriga foydalanuvchi ma lumotlarini, xavfsizlik va taqsimlangan resurslarni boshqarishni ʼ avtomatlashtiradigan va boshqa kataloglar bilan o zaro ʻ hamkorlikni ta minlaydigan Active Directory kiradi; va server rollarini boshqarish va mahalliy ʼ yoki masofaviy mashinalarda konfiguratsiya o zgarishlarini amalga oshirish uchun ʻ yordamchi dastur bo lgan Server menejeri. ʻ 35XULOSA Windows Server - bu korporativ miqyosdagi tarmoq infratuzilmalarini boshqarish uchun mo ljallangan keng imkoniyatlarga ega server operatsion tizimiʻ bo lib, u tarmoq resurslarini samarali boshqarish, ma’lumotlarni xavfsiz saqlash va ʻ turli xizmatlarni taqdim etish imkoniyatlarini beradi. Asosiy tarmoq texnologiyalari orasida Active Directory, DNS, DHCP, virtualizatsiya, masofaviy kirish va boshqalar muhim o rin tutadi. ʻ Active Directory (AD) Windows Serverning markaziy komponenti bo lib, ʻ foydalanuvchilar, kompyuterlar va tarmoq resurslarini markaziy boshqarish imkonini beradi. U LDAP protokoli asosida ishlaydi va DNS, DHCP kabi xizmatlar bilan yaqin integratsiyalashgan. AD tizimi Group Policy orqali tarmoqdagi barcha qurilmalar uchun bir xil sozlamalarni joriy qilish imkonini beradi. DNS (Domain Name System) serveri domen nomlarini IP-manzillarga aylantirish uchun ishlatiladi va tarmoqda nomlarni boshqarishning asosiy mexanizmi hisoblanadi. DHCP (Dynamic Host Configuration Protocol) esa tarmoq qurilmalariga avtomatik ravishda IP-manzillar, subnet maskalar va boshqa tarmoq parametrlarini taqsimlaydi, bu esa tarmoqni boshqarishni sezilarli darajada osonlashtiradi. Windows Server Hyper-V texnologiyasi orqali virtualizatsiyani qo llab- ʻ quvvatlaydi, bu esa bir fizik serverda bir nechta virtual mashinalarni ishga tushirish imkonini beradi. Virtualizatsiya tarmoq resurslaridan samaraliroq foydalanish, energiya tejash va apparat xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlarini beradi. Masofaviy kirish xizmatlari (Remote Access Services) orqali foydalanuvchilar VPN (Virtual Private Network) yoki DirectAccess texnologiyalari yordamida tarmoq resurslariga xavfsiz ulanishlari mumkin. Bu xususiyat ayniqsa zamonaviy uzoqdan ishlash sharoitida ahamiyat kasb etadi. Windows Server shuningdek, Failover Clustering va Network Load Balancing (NLB) texnologiyalari orqali tizimning ishonchliligini oshirish va yukni 36bir nechta serverlar o rtasida taqsimlash imkonini beradi. Bu xususiyatlar kritikʻ ahamiyatga ega bo lgan ilovalar uchun uzluksiz xizmat ko rsatishni ta’minlaydi. ʻ ʻ Tarmoq xavfsizligi sohasida Windows Server keng imkoniyatlar taqdim etadi, jumladan Windows Defender Firewall, Network Policy Server (NPS) va DNSSEC kabi texnologiyalar orqali tarmoqni turli xavflardan himoya qilish mumkin. Xulosa qilib aytganda, Windows Server korporativ tarmoqlarni boshqarish uchun keng qamrovli yechimlar to plamini taqdim etadi. Uning tarmoq ʻ texnologiyalari tizim administratorlariga tarmoq infratuzilmasini samarali boshqarish, resurslardan optimal foydalanish va yuqori darajada xavfsizlikni ta’minlash imkoniyatlarini beradi. Texnologiyaning doimiy rivojlanishi bilan Windows Server yanada kengaygan imkoniyatlar va yaxshilangan funksionallik bilan ta’minlanmoqda, bu esa uni zamonaviy korporativ muhitda eng istiqbolli server yechimlaridan biriga aylantiradi. 37FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Jumayev, A. (2010). Operatsion tizimlar: Nazariya va amaliyot . Tashkent: “O zbekiston” NMIU.ʻ 2. Muminov, U. (2012). Kompyuter tizimlari va tarmoqlari: Asoslar va qo llanma ʻ . Tashkent: Toshkent universiteti. 3. Abdullayev, A. (2016). Operatsion tizimlar va kompyuter tarmoqlari. Tashkent: FAN va texnologiya nashriyoti. 4. Silberschatz, A., Galvin, P. B., & Gagne, G. (2018). Operating System Concepts (10th ed.). Wiley. 5. Tanenbaum, A. S., & Bos, H. (2015). Modern Operating Systems (4th ed.). Pearson Education. 6. Tursunov, A. (2014). Kompyuter tizimlarining nazariyasi va amaliyoti. Toshkent: Universitet nashriyoti. 7. Stallings, W. (2018). Operating Systems: Internals and Design Principles (9th ed.). Pearson Education. 8. Rahimov, M. (2011). Kompyuter texnologiyalari: Asosiy tushunchalar va qo llanmalar. ʻ Toshkent: TATU nashriyoti. 9. Harbour, D. (2013). The Art of Unix Programming . Addison- Wesley. 10. Bovet, D. P., & Cesati, M. (2005). Understanding the Linux Kernel (3rd ed.). O Reilly Media. ʻ

Kurs ishi operatsion tizimlar va Windows Server tarmoq texnologiyalari bo'yicha ma'lumotlar va tadqiqotlarni o'z ichiga oladi. Ushbu ish Jizzax filiali, amaliy matematika fakultetida bajarilgan.

Sotib olish