Dokument ma'lumotlari

Narxi 13000UZS
Hajmi 970.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 23 Sentyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Informatika va AT

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Uyali aloqa tarmoqlarida mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tiziming dasturiy ta’minotni ishlab chiqish

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA FIZIKA MATEMATIKA FAKULTETI KURS ISHI Mavzu: Uyali aloqa tarmoqlarida mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tiziming dasturiy ta’minotni ishlab chiqish -bosqich guruh talabasi: Qabul qildi: Kurs ishi bo’yicha talaba bahosi: Kurs ishi topshirilgan sana: 1 MUNDARIJA I BOB. MOBIL QURILMALAR JOYLASHUVINI ANIQLASH TEXNOLOGIYALARINING NAZARIY ASOSLARI ....................................... 6 1.1. Uyali aloqa tarmoqlari arxitekturasi va asosiy komponentlari ................... 6 1.2. Mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash texnologiyalari va ularning ishlash prinsiplari .................................................................................................... 8 1.3. Uyali aloqa tarmoqlarida joylashuvni aniqlash tizimlarini dasturiy jihatdan tashkil etish tamoyillari ......................................................................... 11 II BOB. MOBIL QURILMALARDA GEOLOKATSIYA TEXNOLOGIYALARI ......................................................................................... 14 2.1. Mobil qurilmalarda geolokatsiya texnologiyalarining asosiy turlari va ularning ishlash prinsiplari .................................................................................. 14 2.2. Uyali aloqa tarmog’iga asoslangan joylashuv aniqlash metodlari va ularning afzalliklari ............................................................................................... 16 2.3. Joylashuvni aniqlash tizimlari xavfsizligi va maxfiyligini ta’minlash masalalari ............................................................................................................... 19 III BOB. MOBIL QURILMALAR JOYLASHUVINI ANIQLASHDA DASTURIY TA’MINOTNI ISHLAB CHIQISH ASOSLARI .......................... 21 3.1. Joylashuvni aniqlashga mo’ljallangan dasturiy ta’minotga qo’yiladigan talablar va texnik mezonlar .................................................................................. 21 3.2. Joylashuvni aniqlash algoritmlari va ularning dasturiy ta’minotda qo’llanilishi ............................................................................................................. 24 3.3. Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimini ishlab chiqish jarayonida dasturlash tillari va texnologiyalar tanlovi ......................................................... 26 XULOSA ................................................................................................................ 35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 38 2 KIRISH So’nggi yillarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida ro’y berayotgan jadal o’zgarishlar inson hayoti va faoliyatining barcha jabhalariga chuqur kirib bormoqda. Xususan, mobil texnologiyalarning rivojlanishi va ularning imkoniyatlaridan samarali foydalanish bugungi raqamli jamiyatning ajralmas bo’lagiga aylangan. Mobil qurilmalar nafaqat aloqa vositasi, balki kundalik turmushda, biznesda, ta’limda, tibbiyotda, xavfsizlikda, transport va logistika tizimlarida ham keng qo’llanilmoqda. Ayniqsa, mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash texnologiyasi bu sohalarning har birida muhim vositaga aylanmoqda. Chunki joylashuvni aniq bilish, real vaqt rejimida ma’lumot olish, harakat yo’nalishlarini kuzatish, xavfsizlikni ta’minlash va xizmat ko’rsatishni optimallashtirish imkonini beradi. Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash texnologiyalari turli usullarga asoslanadi. Global joylashuv tizimlari (GPS, GLONASS, Galileo, BeiDou), uyali aloqa tarmoqlari, Wi-Fi signallari, Bluetooth va RFID texnologiyalari — bularning barchasi zamonaviy joylashuv aniqlash tizimlarining asosi bo’lib xizmat qilmoqda. Har bir texnologiyaning o’ziga xos afzalliklari va cheklovlari mavjud bo’lib, ularni to’g’ri tanlash va samarali qo’llash uchun chuqur tahlil va muhandislik yechimlari talab qilinadi. Ushbu kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki, bugungi globallashuv va urbanizatsiya sharoitida real vaqt rejimida joylashuvni aniqlash zaruriyati tobora ortib bormoqda. Nafaqat tijorat kompaniyalari, balki davlat tashkilotlari ham ushbu texnologiyalardan foydalangan holda o’z faoliyatlarini avtomatlashtirish, inson resurslarini tejash, xavfsizlikni oshirish va xizmat sifati yaxshilashga erishmoqda. Masalan, tez yordam xizmatlarining manzilga qisqa yo’ldan va tez yetib borishi, yong’in-qutqaruv brigadalarining samarali harakatlanishi, bolalar yoki keksalar joylashuvini doimiy monitoring qilish, yuk avtomobillarining real vaqtda harakatini nazorat qilish – bularning barchasi mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimlarining dasturiy ta’minotiga bog’liq. 3 Shuningdek, foydalanuvchilarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish, ularning roziligisiz joylashuv ma’lumotlarini yig’maslik, maxfiylikni saqlash ham eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Shunday ekan, mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimlarining dasturiy ta’minotini ishlab chiqishda texnik, axborot xavfsizligi, yuridik va axloqiy mezonlar birgalikda ko’zda tutilishi lozim. Ushbu kurs ishi aynan uyali aloqa tarmoqlari asosida mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimining dasturiy ta’minotini ishlab chiqish masalalariga bag’ishlangan bo’lib, quyidagi asosiy maqsad va vazifalarni o’z ichiga oladi: Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash texnologiyalarining nazariy asoslarini o’rganish; Joylashuv aniqlash tizimlarining mavjud texnologik usullarini tahlil qilish; Dasturiy ta’minot arxitekturasi, dasturlash tillari va platformalari imkoniyatlarini o’rganish; Real amaliyotda qo’llanilayotgan tizimlar misolida ishlash tamoyillarini tahlil qilish; Mobil ilova ko’rinishida oddiy, samarali, xavfsiz va foydalanuvchi uchun qulay dasturiy yechim konsepsiyasini ishlab chiqish; Ushbu sohada duch kelinadigan muammolar va ularni bartaraf etish yo’llarini ko’rsatish; Mobil joylashuv texnologiyalarining kelajakdagi rivojlanish tendensiyalarini baholash. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati shundaki, bu yo’nalishdagi tadqiqotlar va ishlab chiqishlar nafaqat texnikaviy taraqqiyotga, balki ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishga ham bevosita ta’sir ko’rsatadi. Foydalanuvchilarning ehtiyojlari, xavfsizligi va qulayligini inobatga olgan holda yaratilgan dasturiy yechimlar nafaqat mamlakatimizda, balki xalqaro miqyosda ham raqobatbardosh bo’lishi mumkin. Shunday qilib, kurs ishi doirasida olib boriladigan tadqiqotlar, tahlillar va ishlab chiqilgan yechimlar kelgusida bu sohada ilmiy va amaliy faoliyat yuritishga 4 xizmat qilishi, mobil joylashuv tizimlarini yanada takomillashtirishga hissa qo’shishi shubhasizdir. 5 I BOB. MOBIL QURILMALAR JOYLASHUVINI ANIQLASH TEXNOLOGIYALARINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Uyali aloqa tarmoqlari arxitekturasi va asosiy komponentlari Uyali aloqa tarmoqlari bugungi kunda global aloqa tizimining ajralmas bo’g’iniga aylangan bo’lib, insonlarning kundalik turmush faoliyatidan tortib, sanoat, transport, xavfsizlik va boshqa ko’plab sohalarda keng qo’llanilmoqda. Bu tarmoqlar orqali nafaqat ovozli aloqa, balki internet ma’lumotlari uzatilishi, multimedia xizmatlari, joylashuv aniqlash xizmatlari va boshqa ko’plab interaktiv funksiyalar amalga oshiriladi. Ayniqsa, mobil qurilmalarning aniq joylashuvini aniqlash texnologiyalarining rivojlanishi navigatsiya, favqulodda vaziyatlarda yordam ko’rsatish, xavfsizlikni ta’minlash, tijorat tahlillari kabi yo’nalishlarda keng imkoniyatlar yaratmoqda. Bunday xizmatlarni samarali amalga oshirish uchun esa uyali aloqa tarmoqlarining ichki arxitekturasi va ularni tashkil etuvchi asosiy komponentlar haqida chuqur bilimga ega bo’lish talab etiladi. Uyali aloqa tarmog’i deganda, mobil abonentlar o’rtasida yoki abonent bilan tashqi tarmoqlar o’rtasida uzluksiz, sifatli va xavfsiz aloqani ta’minlovchi murakkab tizim tushuniladi. Ushbu tizimning arxitekturasi bir nechta muhim qismlardan iborat bo’lib, ular o’zaro bog’langan holda ishlaydi. Asosiy tarkibiy qismlar sifatida foydalanuvchi uskunasi (mobil qurilma), radio interfeys, bazaviy stansiyalar, boshqaruv markazlari, kommutatsiya markazlari, autentifikatsiya va xavfsizlik markazlari, hamda tashqi tarmoqlarga chiqish imkonini beruvchi interfeyslar keltiriladi. Mobil qurilma – bu foydalanuvchi foydalanadigan telefon, planshet, modem kabi qurilmalardir. Bu qurilmalar orqali tarmoqqa ulaniladi va turli xizmatlardan foydalaniladi. Ular ichki SIM karta, joylashuv aniqlovchi sensorlar, antennalar va signal qabul qilish modullariga ega bo’ladi. Radio interfeys – bu mobil qurilma va bazaviy stansiya o’rtasidagi havo orqali amalga oshiriladigan aloqani ta’minlovchi qismdir. Bu aloqa GSM, UMTS, LTE, 5G kabi texnologiyalar orqali amalga oshiriladi. Har bir texnologiyaning o’ziga xos chastota diapazoni, kanal kengligi va signal uzatish usullari mavjud. 6 Bazaviy stansiya – bu ma’lum bir hududda joylashgan, mobil qurilmalar bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqa o’rnatadigan uskunalar majmuasidir. Har bir bazaviy stansiya bir nechta sektor yoki hujayradan iborat bo’lishi mumkin. Bazaviy stansiyalar signalni qabul qiladi, uni markaziy boshqaruv tizimiga uzatadi va aksincha, markazdan yuborilgan signalni foydalanuvchiga yetkazadi. Ushbu jarayon real vaqt rejimida, yuqori aniqlik va barqarorlik bilan amalga oshiriladi. Boshqaruv markazlari – bu mobil tarmoq ichidagi barcha aloqa, kommutatsiya, abonent ro’yxatlari, joylashuv axboroti va xizmat ko’rsatish jarayonlarini muvofiqlashtiruvchi markaziy tugunlardir. Ular orqali harakatdagi qurilmalarning qaysi bazaviy stansiyaga ulanayotganligi aniqlanadi, joylashuv o’zgarishi kuzatiladi va kerakli chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Masalan, foydalanuvchi bir bazaviy stansiya hududidan boshqa hududga o’tganda, ushbu harakat "handover" deb nomlanadi va bu jarayon boshqaruv markazlari tomonidan amalga oshiriladi. Kommutatsiya markazlari – bu ovozli va ma’lumotli trafikni yo’naltirish, qayta ishlash va uzatishni amalga oshiruvchi tizimlardir. Bu markazlar orqali abonentlar o’rtasida aloqa o’rnatiladi. Har bir aloqa seansi aniq manzilga yo’naltiriladi, xavfsizlik choralari ko’riladi va aloqaning sifat darajasi nazorat qilinadi. Autentifikatsiya va xavfsizlik markazlari esa abonentni identifikatsiya qilish, SIM karta va tarmoq o’rtasidagi maxfiylikni saqlash, soxta kirishlarning oldini olish, shifrlash kalitlarini taqsimlash kabi muhim funksiyalarni bajaradi. Shuningdek, uyali aloqa tarmoqlari tashqi tarmoqlar bilan ham uzluksiz bog’lanishi kerak. Masalan, xalqaro telefon tarmoqlari, internet, lokal tarmoqlar, favqulodda xizmatlar tizimi (masalan, 101, 102, 103) kabi tizimlar bilan bog’lanish gateway (shlyuz) qurilmalari orqali amalga oshiriladi. Aynan mana shu komponentlar orqali mobil foydalanuvchi dunyoning istalgan nuqtasi bilan aloqa o’rnatish imkoniyatiga ega bo’ladi. Mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash uchun uyali aloqa tarmog’ining yuqorida sanab o’tilgan barcha komponentlari muhim rol o’ynaydi. Ayniqsa, bazaviy stansiyalar, boshqaruv markazlari va signal kuchi, kechikishi kabi 7 parametrlarga asoslangan texnologiyalar (masalan, Cell-ID, Timing Advance, TDOA, AOA) orqali qurilmaning taxminiy joylashuvi aniqlanishi mumkin. Bu texnologiyalar orasida eng oddiy va keng tarqalgani bu Cell-ID texnologiyasi bo’lib, u mobil qurilmaning qaysi bazaviy stansiyaga ulanganiga qarab, joylashuvni aniqlaydi. Boshqa ilg’or metodlar esa bazaviy stansiyalar o’rtasidagi signal tarqalish vaqti yoki burchagini o’lchash orqali aniqlikni oshiradi. Xulosa qilib aytganda, uyali aloqa tarmoqlarining arxitekturasi va undagi asosiy komponentlar mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimlarining negizini tashkil etadi. Tarmoqning har bir darajasi, har bir tuguni joylashuv axborotini to’plash, qayta ishlash va aniq ko’rsatish imkonini beradi. Shuning uchun joylashuvga asoslangan xizmatlarning samarali ishlashi uchun tarmoq arxitekturasi chuqur o’rganilishi va texnologik imkoniyatlari to’g’ri yo’naltirilishi zarur. 1 1.2. Mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash texnologiyalari va ularning ishlash prinsiplari Mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarining muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu texnologiyalar foydalanuvchining geografik holatini aniqlash, uni xaritada aks ettirish, harakat yo’nalishini kuzatish, real vaqtda monitoring qilish, xavfsizlik choralarini ko’rish, yo’lovchilarni kuzatish, logistikani boshqarish va boshqa ko’plab sohalarda katta ahamiyat kasb etadi. Joylashuvni aniqlash texnologiyalari bir necha asosiy prinsiplarga asoslangan bo’lib, ularning ishlash samaradorligi, aniqligi, ishlash diapazoni va texnik murakkabligi bir-biridan farq qiladi. Bu bobda aynan mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlashda qo’llaniladigan texnologiyalar haqida batafsil so’z yuritiladi. Avvalo, joylashuvni aniqlash usullarini ikki asosiy guruhga bo’lish mumkin: tarmoqka asoslangan (network-based) texnologiyalar va qurilmaga asoslangan (handset-based) texnologiyalar. Tarmoqka asoslangan texnologiyalar mobil qurilma joylashuvini uyali aloqa tarmog’i infratuzilmasidan foydalanib aniqlaydi. 1 11. Рамазанов, Т.Ю. (2019). Информационные технологии в системах навигации. Ташкент: Фан. 8 Bunday hollarda bazaviy stansiyalar, signal kechikishlari, signal kuchi, sektorga oid axborotlar, yaqin bazalarning joylashuvi asos qilib olinadi. Eng oddiy va keng tarqalgan tarmoqka asoslangan metod bu Cell-ID (Cell Identity) texnologiyasidir. Bu usulda qurilmaning ulangan bazaviy stansiyasi aniqlanadi va uning hududi joylashuv sifatida qabul qilinadi. Ushbu usulda aniqlik darajasi bazaviy stansiyalar zichligiga bog’liq bo’lib, shahar joylarida aniqlik 150–500 metr, qishloq joylarda esa bir necha kilometrgacha yetishi mumkin. Keyingi murakkabroq usul bu Timing Advance (TA) texnologiyasidir. Bu usul GSM tarmoqlarida ishlaydi va signalni yuborish va qabul qilish orasidagi vaqt farqiga asoslanadi. Ya’ni, signalning bazaviy stansiyaga yetib borish vaqti asosida qurilma bazadan qancha uzoqlikda ekani hisoblab chiqiladi. Bu texnologiya Cell- ID bilan birgalikda ishlatilsa, joylashuv aniqligini oshiradi. Yana bir keng qo’llaniladigan usul bu TDOA (Time Difference of Arrival) – signal kelishidagi vaqt farqi texnologiyasidir. Bu usulda qurilmaning signali bir vaqtning o’zida bir nechta bazaviy stansiyalar tomonidan qabul qilinadi. Har bir bazaning signalni qabul qilish vaqtidagi farqlari asosida qurilmaning joylashuvi aniqlanadi. Ushbu usul ancha yuqori aniqlik (50–150 metr) berishi mumkin, ammo buning uchun tarmoq infratuzilmasining sinxronlashgan bo’lishi talab etiladi. Bundan tashqari, AOA (Angle of Arrival) texnologiyasi ham mavjud bo’lib, unda signalning bazaviy stansiyaga kelish burchagi hisobga olinadi. Turli bazaviy stansiyalarda o’lchangan burchaklar kesishgan nuqta qurilmaning joylashuvi sifatida aniqlanadi. Bu usul juda yuqori aniqlikka ega bo’lishi mumkin, ammo antennalar tizimining murakkabligi va tashqi omillar ta’sirchanligi bu texnologiyaning keng tatbiq etilishini cheklaydi. Qurilmaga asoslangan texnologiyalarga esa GPS (Global Positioning System), A-GPS (Assisted GPS), GLONASS, Galileo, BeiDou kabi global sun’iy yo’ldosh navigatsiya tizimlari kiradi. GPS texnologiyasi AQShga tegishli bo’lib, u 24 dan ortiq sun’iy yo’ldoshlar orqali ishlaydi. Qurilmadagi GPS moduli kamida to’rtta sun’iy yo’ldoshdan signal qabul qilib, o’zining aniq joylashuvini (uzunlik, 9 kenglik, balandlik) aniqlaydi. Bu texnologiyaning aniqligi ochiq osmon ostida 5 metrgacha yetishi mumkin. Ammo yopiq binolarda yoki baland binolar orasida sun’iy yo’ldosh signallarining yo’qolishi sababli GPS ishlashi qiyinlashadi. Shuning uchun A-GPS texnologiyasi ishlab chiqilgan bo’lib, unda GPS signaliga qo’shimcha ravishda uyali aloqa tarmog’i va internet orqali kerakli navigatsion ma’lumotlar uzatiladi. Bu usul signal qabul qilish vaqtini kamaytiradi va aniqlikni oshiradi. Bundan tashqari, zamonaviy smartfonlar Wi-Fi, Bluetooth, NFC, va hatto akselerometr va giroskop kabi sensorlar orqali ham joylashuvni aniqlashga harakat qiladi. Masalan, yopiq binolarda Wi-Fi routerlarining joylashuvi asosida joylashuv aniqlanishi mumkin (Indoor Positioning Systems). Zamonaviy qurilmalarda ko’plab texnologiyalar kombinatsiyalangan holda ishlaydi. Bu esa aniqlikni oshiradi, signallar yo’qolgan holatlarda ham joylashuvni aniqlab berishga imkon yaratadi. Shuningdek, joylashuv aniqlashda mashinaviy o’rganish, sun’iy intellekt algoritmlari, xaritalash xizmatlari (Google Maps, Yandex Maps) kabi vositalardan ham foydalanilmoqda. Mobil operatsion tizimlar (Android, iOS) esa joylashuv xizmatlarini boshqarish, fon rejimida ma’lumot yig’ish, maxfiylikni ta’minlash kabi funksiyalarni bajaradi. Xulosa qilib aytganda, mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash texnologiyalari ko’p sonli metodlar va texnik yechimlarga asoslangan. Ular orasida tarmoq infratuzilmasidan foydalanuvchi metodlar (Cell-ID, TA, TDOA, AOA) va qurilmaning ichki modullari yordamida ishlaydigan usullar (GPS, A-GPS va boshqa sun’iy yo’ldosh tizimlari) mavjud. Har bir metodning o’ziga xos ustun va zaif tomonlari bor. Ularning kombinatsiyasi esa joylashuv aniqligi, xizmat sifati va foydalanuvchi qulayligini sezilarli darajada oshiradi. Shu sababli mobil tizimlar uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqishda bu texnologiyalarni to’g’ri tanlash va integratsiyalash muhim ahamiyatga ega. 2 2 10. Петров, А.А. (2020). Мобильные сети связи и их архитектура. Новосибирск: Сибирское издательство. 10 1.3. Uyali aloqa tarmoqlarida joylashuvni aniqlash tizimlarini dasturiy jihatdan tashkil etish tamoyillari Uyali aloqa tarmoqlarida joylashuvni aniqlash tizimlari samarali ishlashi uchun ularning dasturiy ta’minoti yuqori darajada funksional, ishonchli va moslashuvchan bo’lishi talab etiladi. Dasturiy ta’minot bu tizimlarning “miyasi” hisoblanadi — u axborotni qabul qiladi, qayta ishlaydi, joylashuvni hisoblaydi va foydalanuvchiga yoki operatorga tushunarli shaklda taqdim etadi. Shu nuqtai nazardan, joylashuvni aniqlash tizimlarining dasturiy jihatdan qanday tashkil qilinishi, ularning arxitekturasi, funksional bloklari, ishlash algoritmlari va xavfsizlik choralarini o’rganish muhimdir. Joylashuvni aniqlash tizimlarining dasturiy arxitekturasi, odatda, bir nechta qatlamlardan iborat bo’ladi: ma’lumotlarni yig’ish (data acquisition), ma’lumotlarni qayta ishlash (processing), joylashuvni aniqlash algoritmlari (localization algorithms), interfeys va xizmat ko’rsatish qatlamlari (API layer va user interface). Har bir qatlam alohida funksiyalarni bajaradi, lekin ular bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lishi kerak Dasturiy tizimlarning ishlashini boshlanish nuqtasi bu – joylashuv haqida ma’lumotni yig’ishdir. Bu ma’lumotlar uyali aloqa tarmog’i orqali keluvchi signal parametrlari (signal kuchi, bazaviy stansiya identifikatori, sektor raqami, TA, TDOA qiymatlari), GPS koordinatalari, Wi-Fi router identifikatorlari, qurilma sensorlaridan keluvchi o’qishlar bo’lishi mumkin. Bu bosqichda dasturiy ta’minot turli protokollar orqali tarmoqdan yoki qurilmaning ichki modullaridan real vaqtda yoki davriy tarzda axborotlarni yig’ib oladi. Keyingi bosqich – ma’lumotlarni qayta ishlash. Bu yerda dasturiy modul kelgan ma’lumotlarni filtrlaydi, xatoliklarni bartaraf qiladi, kerakli formatga keltiradi. Masalan, GPS signalida xatolik bo’lsa yoki qurilma yopiq binoda bo’lsa, tarmoqka asoslangan metodlarga o’tish zarur bo’ladi. Dasturiy algoritmlar bu yerda tanlovni avtomatik amalga oshiradi. Bundan tashqari, vaqtga asoslangan signal farqlari hisoblab chiqiladi, bazaviy stansiyalarning joylashuvi bazasidan joylashuv hisoblashga kerakli koordinatalar olinadi. Shu bosqichda mashinaviy 11 o’rganish modellaridan foydalanish imkoniyati ham mavjud, chunki ular joylashuvda anomaliyalarni aniqlash, foydalanuvchi harakatini prognozlash yoki aniqlikni oshirishda yordam beradi. Joylashuvni aniqlash algoritmlari – tizimning yuragi hisoblanadi. Dasturiy ta’minot ushbu bosqichda konkret joylashuv nuqtasini hisoblab chiqadi. Bu algoritmlar triangulyatsiya, trilateratsiya, fingerprinting, dead reckoning kabi metodlarga asoslanishi mumkin. Masalan, trilateratsiya algoritmida qurilmaning bazaviy stansiyalargacha bo’lgan masofa asosida geometrik hisob-kitoblar orqali aniq koordinatalar topiladi. Fingerprinting metodida esa ma’lum bir hududda ilgari yozib olingan signal kuchi namunasi real vaqtda o’lchanayotgan qiymatlar bilan solishtiriladi. Bunday usullar katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlaydi, shuning uchun dasturda tezkor ishlov berish mexanizmlari — kesh mexanizmlari, indekslash, paralel hisoblash kabi texnikalar qo’llaniladi. Keyingi muhim qism — foydalanuvchi interfeysi va API qatlamlari. Foydalanuvchi interfeysi orqali real vaqtda joylashuv xaritada ko’rsatiladi, qurilma harakatlari kuzatiladi, tarixiy joylashuvlar ko’riladi. API orqali esa bu joylashuv ma’lumotlari boshqa tizimlarga uzatilishi mumkin — masalan, transport tizimlari, xavfsizlik xizmatlari, yo’nalish rejalashtiruvchi dasturlar bilan integratsiya qilinadi. Dasturiy interfeyslar RESTful API, WebSocket, MQTT kabi zamonaviy protokollar asosida ishlab chiqiladi. Joylashuvni aniqlash dasturlarida axborot xavfsizligi va foydalanuvchi maxfiyligi masalasi ham katta ahamiyatga ega. Har bir foydalanuvchining joylashuvi shaxsiy ma’lumot hisoblanadi. Shuning uchun dasturiy ta’minotda foydalanuvchidan ruxsat olish, ma’lumotlarni shifrlash (masalan, TLS/SSL), ro’yxatga olish (logging) va auditi kabi xavfsizlik choralarini ko’rish talab etiladi. Maxfiylik siyosatiga amal qilish, GDPR yoki boshqa mahalliy qonunchilik talablarini bajarish dasturiy tizim ishlab chiquvchilarining asosiy burchlaridan biridir. Bundan tashqari, joylashuv tizimlari real vaqtda ishlashga mo’ljallangan bo’lgani sababli ularning ishlash tezligi, yuklamalarga bardoshliligi, server va 12 mijoz qismlarining muvofiqligi, mobil qurilmalarda quvvat tejash rejimi kabi texnik jihatlar ham muhim rol o’ynaydi. Dasturiy ta’minotning modullari oson yangilanadigan, moslashuvchan va skalalanadigan bo’lishi kerak. Mikroservislar arxitekturasi yoki konteynerlashtirish (Docker, Kubernetes) texnologiyalari bunday tizimlar uchun ideal yechim bo’lib xizmat qiladi. Shu tariqa, uyali aloqa tarmoqlarida joylashuvni aniqlash tizimlarining dasturiy ta’minoti ko’p qatlamli, modulli, xavfsiz va foydalanuvchiga qulay bo’lishi talab etiladi. Har bir modul aniq vazifani bajaradi va umumiy tizim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Mobil qurilmalarda bu tizimlar real vaqt rejimida ishlashi, tarmoq holatidan qat’i nazar foydalanuvchining joylashuvini aniqlab berishi, kerak bo’lsa, qo’shimcha manbaalardan ma’lumot olib, ularni qayta ishlay olishi kerak. Bunday tizimlarni muvaffaqiyatli ishlab chiqish esa chuqur tizimli yondashuv, dasturiy arxitekturani puxta loyihalash va tajribali mutaxassislar jamoasining mehnatini talab qiladi. 3 3 9. Николаев, С.Г. (2022). Безопасность и конфиденциальность в системах геолокации. Москва : Эксмо . 13 II BOB. MOBIL QURILMALARDA GEOLOKATSIYA TEXNOLOGIYALARI 2.1. Mobil qurilmalarda geolokatsiya texnologiyalarining asosiy turlari va ularning ishlash prinsiplari Hozirgi zamonaviy mobil qurilmalar — smartfonlar, planshetlar, GPS- trekerlar va boshqa turdagi harakatchan gadjetlar turli geolokatsiya texnologiyalari bilan jihozlangan bo’lib, ular foydalanuvchining aniq joylashuvini aniqlashga xizmat qiladi. Bu texnologiyalar global navigatsiya tizimlari, mahalliy tarmoqqa asoslangan joylashuv usullari, sun’iy intellekt yondashuvlari va kombinatsiyalashgan metodlarni o’z ichiga oladi. Har bir texnologiyaning o’ziga xos afzalliklari, cheklovlari va qo’llanilish sohalari mavjud. Eng asosiy va keng tarqalgan geolokatsiya texnologiyasi bu – GPS (Global Positioning System) tizimidir. Bu tizim AQSh tomonidan boshqariladi va er yuzidagi har qanday nuqtada, har qanday vaqtda va har qanday ob-havo sharoitida joylashuvni aniqlash imkonini beradi. GPS tizimi 24 dan ortiq sun’iy yo’ldoshlar yordamida ishlaydi. Mobil qurilma ushbu yo’ldoshlardan signal qabul qilib, o’zining er yuzidagi koordinatalarini aniqlaydi. GPS texnologiyasining aniqligi odatda ochiq joylarda 5-10 metr atrofida bo’ladi, lekin zich shaharlar, yopiq binolar va yer osti joylarida signal yo’qolishi yoki sezilarli darajada xatolik bilan ishlashi mumkin. 4 GLONASS — Rossiya tomonidan boshqariladigan navigatsiya tizimi ham GPS bilan bir qatorda ishlatiladi. Ko’pgina zamonaviy mobil qurilmalar ikkala tizim signalini qabul qila oladi, bu esa aniqlik va ishonchlilikni oshiradi. Shuningdek, Galileo (Yevropa Ittifoqi), BeiDou (Xitoy), NavIC (Hindiston) kabi boshqa global yoki mintaqaviy tizimlar mavjud bo’lib, ular ham mobil geolokatsiyani qo’llab-quvvatlaydi. GPS va unga o’xshash tizimlar satellit asosidagi texnologiyalar hisoblanadi. Bundan tashqari, mobil qurilmalarda uyali aloqa tarmog’iga asoslangan 4 8. Мартинес, Р. (2018). Development of Real-Time Location Systems. London : Springer . 14 geolokatsiya ham keng qo’llaniladi. Bu usulda qurilmaning qaysi bazaviy stansiyaga ulanganligi, unga qadar bo’lgan masofa, signallarni qabul qilish kuchi, vaqt farqlari hisobga olinadi. Bu metod, ayniqsa, GPS signali mavjud bo’lmagan joylarda foydalidir. Aniqligi GPS bilan teng emas (odatda 50–500 metr), lekin umumiy xaritalash va kuzatuv uchun yetarli hisoblanadi. Wi-Fi asosidagi joylashuv aniqlash texnologiyasi esa Wi-Fi tarmoqlarining signal kuchi, MAC manzili va SSID ma’lumotlari asosida aniqlanadi. Ushbu metod asosan yopiq binolarda (masalan, savdo markazlari, aeroportlar, universitetlar) yaxshi natija beradi. Google, Apple kabi kompaniyalar foydalanuvchilar qurilmalaridan olingan Wi-Fi joylashuvlarini bazada saqlab, boshqa foydalanuvchilarga real vaqt rejimida xizmat ko’rsatadi. Bundan tashqari, Bluetooth Low Energy (BLE) texnologiyasiga asoslangan iBeacon, Eddystone kabi tizimlar mavjud. Ular yopiq binolarda 1–3 metr aniqlikda geolokatsiya xizmatini taklif etadi. BLE texnologiyasi kam energiya sarfi bilan ajralib turadi, bu esa mobil qurilmalar uchun muhim omil hisoblanadi. Ushbu texnologiyalar ko’plab ilovalarda – savdo, reklama, xavfsizlik va monitoringda keng qo’llaniladi. So’nggi yillarda sensorlar asosida joylashuv aniqlash usullari ham rivojlanmoqda. Mobil qurilmalarda akselerometr, giroskop, magnitometr, barometr kabi sensorlar mavjud bo’lib, ular foydalanuvchining harakat yo’nalishini, yurish tezligini, burilishlarini aniqlaydi. Bu ma’lumotlar yordamida, ayniqsa, GPS signali mavjud bo’lmagan joylarda, dead reckoning metodi orqali foydalanuvchining taxminiy joylashuvi aniqlanadi. Shuningdek, sun’iy intellekt va mashinaviy o’rganish asosidagi metodlar geolokatsiya texnologiyalarini yanada takomillashtirishda katta rol o’ynamoqda. Ushbu yondashuvlar o’z ichiga signal kuchi naqshlarini (fingerprint), foydalanuvchining avvalgi harakat marshrutlarini va boshqa kontekstual ma’lumotlarni oladi. Bu ma’lumotlar orqali joylashuv aniqligi oshiriladi va foydalanuvchining harakat trayektoriyasi oldindan prognoz qilinadi 15 Umuman olganda, mobil qurilmalarda geolokatsiya texnologiyalari ko’p qirrali bo’lib, ular mustaqil yoki birgalikda qo’llaniladi. Ko’p hollarda kombinatsiyalangan (hybrid) yondashuvlar — masalan, GPS + Wi-Fi + sensor ma’lumotlari orqali joylashuv aniqlash — eng yuqori aniqlikni beradi. Har bir texnologiyaning ishlash prinsipi, afzallik va cheklovlari, energiya sarfi, aniqligi va vaqtga sezuvchanligi bo’yicha farqlari mavjud. Shu sababli, mobil qurilma ishlab chiquvchilari va dasturiy yechimlar ishlab chiqaruvchilari foydalanuvchining ehtiyojiga mos, samarali va xavfsiz geolokatsiya tizimlarini ishlab chiqishga harakat qilishadi. Bu esa hozirgi zamon raqamli infratuzilmasining ajralmas qismiga aylangan. 5 2.2. Uyali aloqa tarmog’iga asoslangan joylashuv aniqlash metodlari va ularning afzalliklari Uyali aloqa tarmoqlariga asoslangan joylashuv aniqlash texnologiyalari mobil geolokatsiya tizimlarining muhim turlaridan biri hisoblanadi. Ushbu texnologiyalar mobil qurilmaning mobil operator stansiyalariga bo’lgan nisbiy holatini aniqlash orqali foydalanuvchining joylashgan o’rnini aniqlashga imkon beradi. Bunday yondashuv GPS yoki boshqa sun’iy yo’ldosh tizimlari mavjud bo’lmagan yoki ularning signali ishonchsiz bo’lgan hududlarda juda foydali bo’ladi. Ayniqsa, zich qurilgan shahar joylarida, bino ichkarisida yoki yer osti inshootlarida GPS signali yo’qolib qolgan holatlarda aynan uyali aloqa tarmog’iga asoslangan metodlar asosiy yechim sifatida ishlaydi. Ushbu metodlar bir necha asosiy texnik yondashuvlarga tayanadi. Ulardan biri — Cell-ID (hujayra identifikatori) usuli bo’lib, u mobil qurilmaning qaysi mobil aloqa bazaviy stansiyasiga (BS) ulanayotganini aniqlash orqali qurilmaning joylashuvini taxmin qiladi. Bu usul eng sodda va tezkor yondashuvlardan biri bo’lib, aniqligi bazaviy stansiyalar soni va ularning joylashuv zichligiga bog’liq. 5 7. Ли, Х., & Чжан, В. (2021). Bluetooth и Wi - Fi технологии в определении местоположения. Beijing : Science Press . 16 Odatda bu aniqlik shahar sharoitida 100-500 metr atrofida, qishloq joylarda esa 1-2 kilometrgacha bo’lishi mumkin. Yana bir metod — TA (Timing Advance) yondashuvi bo’lib, u signalning mobil qurilmadan bazaviy stansiyaga yetib borish vaqti asosida masofani hisoblashga asoslanadi. Mobil tarmoq signal yuborish vaqtini sozlash orqali qurilma va stansiya orasidagi taxminiy masofani aniqlaydi. Bu metod yordamida aniqlikni oshirish mumkin, ayniqsa bir nechta stansiyalar orasida bir vaqtning o’zida hisoblash olib borilsa. Triangulyatsiya — joylashuvni aniqlashning yanada ilg’or usullaridan biri bo’lib, u kamida uchta bazaviy stansiyaga nisbatan qurilmaning joylashuvini hisoblab chiqadi. Har bir stansiya bilan qurilma orasidagi masofa aniqlanib, geometrik hisoblar orqali foydalanuvchi joylashuvi topiladi. Bu yondashuv nisbatan murakkab hisob-kitoblarni talab qilsa-da, aniqlik darajasi yuqoriroq bo’ladi, ayniqsa zich tarmoq qamrovi mavjud bo’lsa. Uplink Time Difference of Arrival (U-TDOA) texnologiyasi esa bazaviy stansiyalar tomonidan qabul qilingan signal vaqtlarining farqiga asoslanadi. Mobil qurilmaning yuborgan signallari turli stansiyalar tomonidan turli vaqt oralig’ida qabul qilinadi. Ushbu farqlar yordamida qurilmaning joylashuvi hisoblab chiqiladi. Bu texnologiya juda aniq bo’lib, xavfsizlik xizmatlari, favqulodda vaziyatlarga javob berish tizimlarida keng qo’llaniladi. Uyali aloqa asosidagi geolokatsiya texnologiyalarining bir qancha muhim afzalliklari mavjud. Birinchi navbatda, ular mobil tarmoqqa ulanmagan holda ishlashga hojat qolmagan holatda foydalanuvchi joylashuvini aniqlay oladi. GPS kabi texnologiyalardan farqli o’laroq, bu metodlarda sun’iy yo’ldoshlar kerak emas — mavjud uyali tarmoq infrastrukturasi yetarli bo’ladi. Bu esa texnologiyani universal va keng qamrovli qiladi. Ikkinchi muhim afzallik — doimiy va real vaqtli kuzatuv imkoniyati. Uyali aloqa operatorlari o’z tarmoqlaridagi har bir abonentning bazaviy stansiyalarga bo’lgan ulanish tarixini, signal kuchi va harakat marshrutlarini real vaqt rejimida 17 kuzatib borishlari mumkin. Bu ma’lumotlar, ayniqsa, mobil xavfsizlik, yo’lovchilarni kuzatish, tahliliy maqsadlar uchun juda muhim hisoblanadi. Uchinchi afzallik — aniqlikni oshirish imkoniyati kombinatsiyalangan yondashuvda. Masalan, GPS va uyali aloqa metodlarini birgalikda qo’llash orqali foydalanuvchining joylashuvini yuqori aniqlikda aniqlash mumkin. Shuningdek, signalning vaqt va kuch indikatorlarini, atrofdagi Wi-Fi va Bluetooth qurilmalarni hisobga olgan holda aniqlikni sezilarli darajada yaxshilash mumkin. Shuningdek, ushbu metodlar energiyani nisbatan kamroq sarflaydi, ya’ni batareyaga yuk kam tushadi, bu esa mobil qurilmalarda uzoq muddatli foydalanish uchun qulaylik yaratadi. Uyali aloqa signalini qabul qilish doimo faol holatda bo’lgani uchun, qo’shimcha geolokatsiya modullarini ishga tushirmasdan ham qurilma joylashuvini aniqlash mumkin. Biroq, ushbu metodlarning ayrim cheklovlari ham mavjud. Aniqlik darajasi har doim yuqori bo’lmasligi mumkin, ayniqsa qishloq joylarda, bazaviy stansiyalar orasidagi masofa katta bo’lsa. Shuningdek, geolokatsiya xizmatlarining maxfiylik va xavfsizlik bilan bog’liq jihatlari mavjud bo’lib, foydalanuvchilarning roziligisiz ushbu ma’lumotlardan foydalanish qonun bilan cheklanishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, uyali aloqa tarmog’iga asoslangan geolokatsiya texnologiyalari zamonaviy axborot tizimlarida muhim o’rin egallaydi. Ular GPS, Wi-Fi, Bluetooth kabi boshqa texnologiyalar bilan birga ishlatilganda, foydalanuvchiga yuqori aniqlikda, ishonchli va barqaror joylashuv aniqlash imkonini beradi. Ayniqsa, real vaqtli monitoring, xavfsizlik tizimlari va mobil dasturiy ta’minotda bu texnologiyalarni qo’llash katta ahamiyat kasb etadi. Shu bois, uyali tarmoqlarga asoslangan geolokatsiya metodlarini chuqur o’rganish va ularni dasturiy ta’minot orqali amaliyotga joriy etish zamonaviy texnologik muhitning dolzarb masalalaridan biridir. 6 6 6. Кузнецов, В.П. (2019). Программное обеспечение для геоинформационных систем. Москва : Наука . 18 2.3. Joylashuvni aniqlash tizimlari xavfsizligi va maxfiyligini ta’minlash masalalari Zamonaviy texnologiyalar taraqqiyoti bilan birga joylashuvni aniqlash tizimlari hayotimizning ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Mobil qurilmalardagi ilovalar, transport va logistika tizimlari, sog’liqni saqlash xizmatlari, xavfsizlik infratuzilmalari, hatto kundalik foydalaniladigan xaritalar va ijtimoiy tarmoqlar ham geolokatsiya texnologiyalariga tayanmoqda. Biroq bu texnologiyalar bilan birga foydalanuvchi shaxsiy ma’lumotlari, ayniqsa ularning real vaqtdagi joylashuvi bilan bog’liq xavfsizlik va maxfiylik muammolari dolzarb masalaga aylangan. Joylashuv axboroti — bu o’ta sezgir ma’lumot turi hisoblanadi. Chunki u orqali nafaqat insonning ayni damdagi turgan joyi, balki uning kundalik harakatlanish marshruti, ishlaydigan yoki yashaydigan manzili, hatto shaxsiy odatlari haqida ham aniq tasavvur hosil qilish mumkin. Shuning uchun ham joylashuvni aniqlash tizimlarida xavfsizlik va maxfiylikni ta’minlash eng muhim talab hisoblanadi. Avvalo, geolokatsiya xizmatlari orqali to’plangan ma’lumotlarning qanday saqlanishi, kimlarga taqdim etilishi va qaysi holatlarda uchinchi tomonlarga uzatilishi kabi masalalar qat’iy tartibga solinishi zarur. Aksariyat hollarda foydalanuvchilar mobil ilovalarni o’rnatish chog’ida shartnomalarni o’qib chiqmasdan, o’z joylashuvi haqidagi ma’lumotlarga ruxsat berib qo’yishadi. Bu esa soxta ilovalar yoki ishonchsiz dasturlar tomonidan shaxsiy geoma’lumotlarning noqonuniy tarzda yig’ilishi, saqlanishi va tarqatilishiga zamin yaratadi. Joylashuv axborotini himoya qilishda birinchi navbatda kriptografik usullar qo’llaniladi. Ma’lumotlar uzatilishida shifrlash texnologiyalaridan foydalanish orqali uchinchi tomonlar tomonidan ushbu ma’lumotlarga ruxsatsiz kirish oldi olinadi. Ayniqsa real vaqtli joylashuvni uzatish xizmatlarida ma’lumotlar TLS/SSL protokollari orqali shifrlanadi. Bu foydalanuvchi qurilmasidan servergacha bo’lgan axborot oqimini himoya qilishda asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. 19 Ikkinchi muhim tamoyil — bu foydalanuvchi roziligi asosida ishlash. Har qanday ilova yoki xizmat foydalanuvchidan joylashuv ma’lumotlarini olishdan oldin aniq va tushunarli rozilik so’rashi, shuningdek, ushbu ma’lumotlardan foydalanish shartlarini foydalanuvchiga tushuntirishi lozim. Bu Yevropa Ittifoqining GDPR (General Data Protection Regulation) qonunida ham qat’iy belgilangan. Yana bir muhim yo’nalish — anonimlashtirish va de-identifikatsiya. Bu usullar foydalanuvchining shaxsiy ma’lumotlarini yashirish yoki umumlashtirish orqali ularni bevosita identifikatsiya qilish imkonini cheklaydi. Masalan, xarita xizmatlari ba’zan foydalanuvchilarning umumiy harakat marshrutlarini yoki tirbandlik darajasini ko’rsatishda ularning individual shaxsini ochmasdan, faqat statistik ko’rsatkichlar asosida ishlaydi. Joylashuvga oid xavfsizlik tahdidlariga quyidagilar kiradi: – Ma’lumotlarning ruxsatsiz yig’ilishi va monitoringi – Foydalanuvchini kuzatish va ta’qib qilish (tracking) – Ma’lumotlar bazalariga kiberhujumlar orqali kirish – Geofishka (geofencing) texnologiyalaridan suiste’mol qilish – Soxta signal yuborish orqali qurilma joylashuvini o’zgartirish (spoofing) Ushbu tahdidlarni kamaytirish uchun kompaniyalar va ishlab chiquvchilar bir qancha chora-tadbirlarni amalga oshirishlari lozim. Birinchidan, ma’lumotlarni faqat kerakli darajada yig’ish, ya’ni “minimal ma’lumot yig’ish” tamoyiliga amal qilish kerak. Ikkinchidan, vaqtinchalik ma’lumot saqlash usullarini joriy qilish foydalanuvchi ma’lumotlarining ortiqcha muddat saqlanishining oldini oladi. Uchinchidan, doimiy xavfsizlik auditi va testlar olib borilishi orqali tizimdagi zaifliklar aniqlanadi va bartaraf etiladi. Mobil qurilmalar operatsion tizimlarida (Android, iOS) geolokatsiya xizmatlarini faollashtirish va nazorat qilish uchun maxsus ruxsatnomalar tizimi mavjud. Foydalanuvchilar ushbu tizimlar orqali qaysi ilovalarga joylashuvga kirish ruxsatini berish yoki bekor qilishlari mumkin. Shuningdek, joylashuv faqat ilova 20 ishlayotganda yoki doimiy ishlashiga doir variantlarni tanlash mumkinligi ham foydalanuvchi maxfiyligini oshiradi. Xulosa qilib aytganda, geolokatsiya texnologiyalari zamonaviy hayotda qulaylik, xavfsizlik va samaradorlikni ta’minlashda katta imkoniyatlar yaratadi. Biroq ularni ishlatishda foydalanuvchi shaxsiy ma’lumotlarining xavfsizligi va maxfiyligi eng muhim tamoyillardan biri bo’lib qoladi. Shu sababli, joylashuvni aniqlash tizimlarini yaratishda va ularni dasturiy ta’minotga joriy etishda xavfsizlikni ta’minlash texnologiyalari, qonunchilik me’yorlari va foydalanuvchi huquqlarini to’liq hisobga olish zarur. Kelajakda ushbu soha yanada murakkablashib, shaxsiy hayot daxlsizligini ta’minlovchi ilg’or texnologiyalarga ehtiyoj ortib borishi tayin. III BOB. MOBIL QURILMALAR JOYLASHUVINI ANIQLASHDA DASTURIY TA’MINOTNI ISHLAB CHIQISH ASOSLARI 3.1. Joylashuvni aniqlashga mo’ljallangan dasturiy ta’minotga qo’yiladigan talablar va texnik mezonlar Joylashuvni aniqlash tizimlari uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqishda birinchi navbatda tizimning vazifasi va foydalanuvchi ehtiyojlarini aniqlab olish zarur. Mobil qurilmalarning real vaqtdagi yoki tarixiy joylashuvini aniqlashga mo’ljallangan har qanday dastur quyidagi asosiy talab va texnik mezonlarga javob berishi lozim: aniqlik, tezkorlik, ishonchlilik, xavfsizlik, resurs tejamkorlik va foydalanuvchi uchun qulay interfeys. Birinchi va eng muhim talab — aniqlik. Dasturiy ta’minot qurilma joylashuvini iloji boricha kichik xatolik bilan aniqlashi kerak. Bunda foydalanilayotgan texnologiyalar (GPS, Wi-Fi triangulyatsiya, uyali aloqa bazaviy stansiyalari, BLE — Bluetooth Low Energy) o’rtasida muvofiqlashtirilgan ishlash, signal kuchi, sun’iy yo’ldoshlar soni, signalni to’suvchi muhitlar (binolar, baland inshootlar) kabi omillar hisobga olinadi. Ideal holatda dastur joylashuvni 5-20 metr aniqlikda berishi lozim, biroq GPS bo’lmagan sharoitlarda aniqlik darajasi 21 pasayishi mumkin. Shunday holatlarda texnologik yechim sifatida A-GPS (Assisted GPS) yoki Wi-Fi pozitsiyalashdan foydalaniladi. 7 Ikkinchi mezon — tezkorlik va barqarorlik. Dastur foydalanuvchi joylashuvini real vaqtda yangilab turishi zarur. Agar foydalanuvchi harakatda bo’lsa, joylashuvdagi o’zgarishlar kechikmasdan ko’rsatilishi kerak. Bunda ma’lumotlarni yangilash chastotasi, so’rov yuborish oraliqlari, fon rejimida ishlash imkoniyati muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, mobil qurilmalarning texnik imkoniyatlari (protsessor quvvati, operativ xotira) va mobil tarmoq sifati ham bu jarayonga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Uchinchi talab — ishonchlilik. Dastur har qanday sharoitda ham minimal xatolik bilan ishlashi kerak. U uzilib qolmasligi, noto’g’ri koordinatalar bermasligi, signal bo’lmagan holatlarda ham oxirgi ma’lumotni saqlab qolishi zarur. Bunga erishish uchun rezerv tizimlar (masalan, GPS ishdan chiqqan taqdirda Wi-Fi asosidagi aniqlash) va kesh funksiyasi (so’nggi joylashuvni vaqtincha saqlash) joriy qilinadi. To’rtinchi muhim tamoyil — xavfsizlik va maxfiylik. Dastur foydalanuvchi joylashuvi haqidagi ma’lumotlarni shifrlangan holatda saqlashi va uzatishi, ruxsatsiz uchinchi tomonlarga bu ma’lumotlarni uzatmasligi kerak. Shu bilan birga, foydalanuvchi har doim o’z ma’lumotlarini boshqarish huquqiga ega bo’lishi zarur: u joylashuvni yoqishi yoki o’chirib qo’yishi, kim bilan va qachon ulashishni tanlashi mumkin. Ushbu masala 2.3-bo’limda kengroq yoritilgan, lekin dasturiy ta’minot ishlab chiqishda bu talablar texnik yechimlar shaklida aks etishi kerak. Beshinchi mezon — resurs tejamkorligi. Dasturiy ta’minot mobil qurilmaning energiya resurslarini tejab ishlashi lozim. Ko’p hollarda doimiy geolokatsiya xizmatlari batareya tez zaryadsizlanishiga olib keladi. Shu bois, dastur geolokatsiya xizmatlarini kerakli hollardagina faollashtirishi, foydalanilayotgan texnologiyalar orasida resursga kam talab qo’yadiganlarini 7 5. Джонсон, М. (2016). Mobile Location-Based Services: Technologies and Applications. New York : Wiley . 22 tanlashi (masalan, GPS o’rniga Wi-Fi yoki Bluetooth) kerak bo’ladi. Android va iOS tizimlarida “low power mode” rejimlari orqali bu muammoga yechimlar mavjud. Oltinchi talab — foydalanuvchiga qulay interfeys va funksional imkoniyatlar. Dastur interfeysi sodda, tushunarli, interaktiv bo’lishi kerak. Foydalanuvchi real vaqtdagi joylashuvini xaritada ko’rishi, boshqa foydalanuvchilar bilan ulashishi, harakatlar tarixini ko’rib chiqishi, aniqlik darajasini sozlashi, xavfsizlik parametrlarini o’rnatishi, push-bildirishnomalar olish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. Shuningdek, foydalanish qulayligi nuqtai nazaridan mahalliy tilga tarjima qilingan menyular, ko’rsatmalar, yordam bo’limi va grafik elementlar bo’lishi kerak. Yana bir muhim jihat — platformalararo moslashuvchanlik. Dasturiy ta’minot Android va iOS tizimlari uchun mos ravishda ishlab chiqilishi, agar zarurat bo’lsa, veb-interfeys orqali ham foydalanish imkonini ta’minlashi lozim. Bu foydalanuvchi bazasini kengaytirish, tizimni turli qurilmalarda sinxronlashtirish va ishlashda universallikni ta’minlaydi. Joylashuvni aniqlash tizimlari, odatda, server bilan hamkorlikda ishlaydi, ya’ni mobil qurilmadan ma’lumotlar serverga uzatiladi, u yerda analiz qilinib, foydalanuvchiga kerakli ma’lumot qaytariladi. Shu sababli, server tomonida ham maxfiylik, shifrlash, ma’lumotlarni tezkor qabul qilish va qayta ishlash, xatoliklar holatini aniqlash, foydalanuvchi identifikatsiyasi kabi talablar mavjud bo’ladi. Mobil qurilma va server o’rtasidagi aloqada REST API, GraphQL, WebSocket, MQTT kabi texnologiyalar qo’llaniladi. Xulosa qilib aytganda, joylashuvni aniqlashga mo’ljallangan dasturiy ta’minotni ishlab chiqishda yuqoridagi barcha texnik va funksional talablarni puxta o’rganish, loyiha jarayonida ularga amal qilish muhim hisoblanadi. Faqatgina bunday yondashuv orqali yuqori aniqlikka ega, foydalanuvchi uchun xavfsiz va qulay ishlovchi dastur yaratish mumkin bo’ladi. Bu esa nafaqat 23 foydalanuvchilarning ishonchini oshiradi, balki joylashuvga asoslangan xizmatlarning sifatli va samarali ishlashini ta’minlaydi. 8 3.2. Joylashuvni aniqlash algoritmlari va ularning dasturiy ta’minotda qo’llanilishi Mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash algoritmlari zamonaviy axborot texnologiyalari sohasida eng muhim yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Bunday algoritmlar foydalanuvchining geografik koordinatalarini aniqlash, ularning harakat trayektoriyasini kuzatish, turgan joy bo’yicha xizmatlar ko’rsatish, xavfsizlik tizimlarida nazorat qilish, transport monitoringi va boshqa ko’plab sohalarda keng qo’llaniladi. Dasturiy ta’minotda bu algoritmlarni qo’llash esa tizimning ishlash aniqligi, samaradorligi va tezkorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, har bir ishlab chiqilayotgan dasturning texnik imkoniyatlariga mos holda algoritm tanlash va uni moslashtirish muhimdir. Joylashuvni aniqlash algoritmlari ikki asosiy turga ajratiladi: absolute positioning (mutlaq joylashuv aniqlash) va relative positioning (nisbiy joylashuv aniqlash). Mutlaq algoritmlar GPS, GLONASS, Galileo, BeiDou kabi global sun’iy yo’ldosh tizimlariga asoslanadi. Bunday algoritmlar qurilma koordinatalarini Yer sharidagi kenglik va uzunlik qiymatlari ko’rinishida beradi. Ular yuqori aniqlikka ega, ayniqsa ochiq joylarda, lekin yopiq binolarda yoki sun’iy to’siqlar mavjud bo’lgan sharoitlarda ishlash sifati sezilarli darajada kamayadi. Nisbiy algoritmlar esa qurilmaning atrofdagi obyektlarga nisbatan joylashuvini aniqlaydi. Masalan, Wi-Fi triangulyatsiyasi, Bluetooth beacon’lari, uyali aloqa minoralariga nisbatan signal kuchi asosida pozitsiyalash, inertial sensorlar (akselerometr, giroskop) asosida harakat trayektoriyasini tiklash. Ushbu algoritmlar GPS signal bo’lmagan holatlarda foydali, lekin ularning aniqligi va ishonchliligi foydalanilayotgan texnologiyaga qarab o’zgarib turadi. 8 4. Григорьев, Ю.С. (2017). GPS и глобальные навигационные спутниковые системы. Санкт- Петербург: БХВ-Петербург. 24 Ko’plab zamonaviy mobil ilovalar joylashuvni aniqlashda hibrid algoritmlardan foydalanadi. Bu algoritmlar bir nechta manba — GPS, Wi-Fi, uyali aloqa bazaviy stansiyalari, akselerometr, giroskop va boshqa datchiklardan kelayotgan ma’lumotlarni birlashtirib, eng to’g’ri koordinatalarni hisoblab beradi. Bunday tizimlar, odatda, filtratsiya va bashoratlash mexanizmlari bilan boyitilgan bo’ladi. Masalan, Kalman filtri, Particle filter, Bayes ehtimollik modeli kabi matematik yondashuvlar mobil qurilma joylashuvining o’zgarishini silliqlash va aniqligini oshirishda keng qo’llaniladi. Dasturiy ta’minotda bu algoritmlarni implementatsiya qilishda bir nechta muhim bosqichlar mavjud: Birinchidan, ma’lumotlarni yig’ish va oldindan qayta ishlash bosqichi. Qurilmadagi GPS moduli, Wi-Fi adapter, Bluetooth skaner yoki uyali aloqa moduli orqali signal kuchi, ping vaqti, manzillar ro’yxati, sun’iy yo’ldoshlar soni kabi parametrlar olinadi. Bu ma’lumotlar dasturga xom ko’rinishda uzatiladi Ikkinchidan, pozitsiyalash algoritmi asosida joylashuvni hisoblash. Bu yerda har bir texnologiyaga mos usullar ishlatiladi: GPS uchun trilateratsiya, Wi-Fi uchun signal kuchiga asoslangan xaritalash (fingerprinting), uyali aloqa uchun bazaviy stansiyalarga bo’lgan masofa asosida triangulyatsiya. Ma’lumotlar tahlil qilinib, eng muvofiq koordinatalar aniqlanadi. Uchinchidan, aniqlikni oshirish va xatoliklarni kamaytirish uchun filtratsiya bosqichi amalga oshiriladi. Bu bosqichda Kalman filtri yoki boshqa statistik modellar yordamida joylashuv nuqtalarining aniqligi oshiriladi, tasodifiy tebranishlar silliqlanadi. Natijada foydalanuvchiga joylashuv grafigi, xaritadagi nuqtasi yoki trayektoriyasi to’liq va silliq shaklda ko’rsatiladi. To’rtinchidan, vizualizatsiya va interfeysga uzatish bosqichi keladi. Joylashuv bo’yicha olingan natijalar xaritada yoki ilova interfeysida ko’rsatiladi. Bu yerda foydalanuvchi uchun harakat tarixi, real vaqtdagi pozitsiya, yaqin manzillar va boshqa servislar integratsiyasi amalga oshiriladi. Algoritlarning samarali ishlashi uchun ularni real sharoitlarda test qilish, statistik tahlil asosida xatolik darajasini baholash, foydalanuvchi harakati bo’yicha 25 prediktsiya mexanizmlarini joriy etish zarur. Dasturiy ta’minot ishlab chiqish jarayonida shuningdek, algoritmlarning ishlash tezligi, qurilma resurslariga yuklanishi, internetga bog’liqlik darajasi, foydalanilayotgan API imkoniyatlari ham hisobga olinadi. Xulosa qilib aytganda, mobil qurilmalarda joylashuvni aniqlash algoritmlarining dasturiy ta’minotda samarali ishlashi uchun bir nechta texnologiyalarni uyg’unlashtirish, statistik va matematik modellarni to’g’ri tanlash, ma’lumotlar oqimini to’g’ri boshqarish va foydalanuvchi ehtiyojlariga mos interfeys ishlab chiqish muhimdir. Aynan algoritmlarning to’g’ri tanlovi dasturiy ta’minotning aniqlik, ishonchlilik va qulaylik darajasini belgilaydi. Shu bois, har bir loyiha uchun maxsus optimallashtirilgan yondashuv ishlab chiqilishi talab etiladi. 9 3.3. Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimini ishlab chiqish jarayonida dasturlash tillari va texnologiyalar tanlovi Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimini ishlab chiqishda dasturlash tillari va texnologiyalar tanlovi — bu tizimning funksional imkoniyatlari, ishlash tezligi, kengaytiriluvchanligi, xavfsizligi va texnik xizmat ko’rsatish qulayligini belgilovchi muhim omillardan biridir. Texnologik muhitni to’g’ri tanlash orqali ishlab chiqilayotgan dasturiy ta’minot foydalanuvchi ehtiyojlariga maksimal darajada moslashgan, barqaror ishlaydigan va raqobatbardosh mahsulotga aylanishi mumkin. Bunda birinchi navbatda platformaga qarab – ya’ni Android, iOS yoki kross-platforma uchun – tanlov qilinadi, so’ngra texnik vazifalar va tizim arxitekturasi asosida dasturlash tillari, kutubxonalar, API lar, server texnologiyalari aniqlanadi. Agar loyiha Android qurilmalar uchun mo’ljallangan bo’lsa, dasturlash tili sifatida asosan Java yoki Kotlin tanlanadi. Kotlin zamonaviy sintaksisga ega, qisqa va aniq kod yozish imkonini beradi hamda Android tomonidan rasmiy ravishda qo’llab-quvvatlanadi. Android Studio muhiti orqali ishlab chiqish qulay va keng 9 3. Васильев, И.В. (2020). Разработка мобильных приложений для Android и iOS . Москва: Питер. 26 imkoniyatlarga ega. Joylashuvni aniqlash uchun Android SDK ichida mavjud Fused Location Provider API, LocationManager, Geocoder, Google Maps API kabi modullar keng foydalaniladi. Bu texnologiyalar yordamida qurilmaning aniq koordinatalarini olish, xaritada ko’rsatish, harakat trayektoriyasini kuzatish va tahlil qilish mumkin bo’ladi. Agar ilova iOS tizimi uchun yaratilsa, Swift dasturlash tili va Xcode muhitidan foydalaniladi. iOSda joylashuv xizmatlari uchun Core Location Framework, MapKit, CLLocationManager komponentlari mavjud bo’lib, ular orqali qurilmaning joylashuvini olish, harakat trayektoriyasini chizish va xarita bilan integratsiyani amalga oshirish mumkin. iOS tizimida aniqlik yuqori, lekin ba’zi cheklovlar va xavfsizlik siyosatlari mavjud, masalan, foydalanuvchidan aniq ruxsat so’raladi, fonda ishlash cheklangan bo’lishi mumkin. Agar ilova bir nechta platformalarda ishlashi lozim bo’lsa, ya’ni Android va iOS uchun birgalikda ishlab chiqiladigan bo’lsa, kross-platforma yechimlari tanlanadi. Bunda Flutter (Dart tili), React Native (JavaScript), Xamarin (C#) yoki Ionic (HTML/CSS/JS) texnologiyalari ishlatiladi. Masalan, Flutter yordamida bir kod bazasi orqali ikki platformada ham ilova yaratish mumkin, bu esa vaqt va resurslarni tejaydi. Flutter’da joylashuvni aniqlash uchun geolocator, location, google_maps_flutter kabi kutubxonalar mavjud. React Native’da esa react-native- geolocation-service yoki expo-location paketlari orqali koordinatalar olinadi. Joylashuv ma’lumotlarini serverga yuborish, saqlash, tahlil qilish va boshqa qurilmalarga uzatish uchun backend texnologiyalari ham zarur. Bunda asosan Node.js, Django, Flask, Spring Boot, ASP.NET kabi server platformalari tanlanadi. Ma’lumotlar bazasi sifatida esa PostgreSQL (koordinatalarni saqlash uchun mos), MongoDB, MySQL, Firebase Realtime Database va boshqalar ishlatiladi. Rejalashtirilgan tizim hajmiga qarab, bu texnologiyalar o’zaro bog’lanadi va RESTful API yoki GraphQL orqali mobil ilova bilan integratsiyalanadi. Joylashuv asosida xizmatlar taklif qilish uchun esa Google Maps Platform, Mapbox, OpenStreetMap, HERE Maps, Yandex Maps kabi xaritalash xizmatlari tanlanadi. Ular orqali xarita ustida joylashuvni ko’rsatish, marshrut chizish, 27 atrofdagi obyektlarni aniqlash, foydalanuvchining harakat yo’nalishini bashoratlash imkonini beradi. Har bir xarita platformasining o’ziga xos afzallik va cheklovlari mavjud: masalan, Google Maps API pullik, lekin funksiyalari keng; OpenStreetMap bepul, lekin ayrim hududlarda aniqligi pastroq. Dastur xavfsizligi ham e’tiborga olinishi zarur. Foydalanuvchining joylashuvi — shaxsiy ma’lumot sifatida hisoblanadi, shuning uchun ularni xavfsiz saqlash va uzatish kerak. HTTPS orqali ma’lumot yuborish, tokenlar yordamida autentifikatsiya qilish, ma’lumotlar bazasini shifrlash, foydalanuvchi roziligini olish – bularning barchasi texnologik yondashuvda ko’zda tutiladi. Xulosa qilib aytganda, mobil qurilmalarda joylashuvni aniqlash tizimi dasturiy ta’minotini ishlab chiqishda tanlanadigan dasturlash tili va texnologiyalar to’g’ridan-to’g’ri loyihaning funksionalligi, ishlash tezligi va foydalanuvchi tajribasiga ta’sir qiladi. Shuning uchun texnik vazifalarga mos holda platformaga mos til va kutubxonalarni tanlash, ularni bir-biriga integratsiyalash, xavfsizlikni ta’minlash va foydalanuvchiga qulay interfeys yaratish – bu tizim muvaffaqiyatining asosi hisoblanadi. Shu sababli ishlab chiqish jarayonining dastlabki bosqichidayoq texnologik yechimlar ehtiyotkorlik bilan tanlab olinishi zarur. Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimi dasturining testdan o’tkazilishi va sinov natijalari Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimini ishlab chiqish jarayonining eng muhim bosqichlaridan biri bu — dasturiy ta’minotni testdan o’tkazishdir. Bu bosqich tizimning amaliy sharoitlarda qanday ishlashini, aniqlik darajasini, barqarorligini, samaradorligini va foydalanuvchi tajribasini baholash imkonini beradi. Tizimning har bir modulini sinovdan o’tkazish orqali aniqlangan kamchiliklar bartaraf etiladi, xatoliklar tuzatiladi va oxirgi mahsulot sifatli holatda foydalanuvchiga yetkaziladi. Joylashuvni aniqlash tizimlarida ayniqsa testlash jarayoni juda muhim ahamiyatga ega, chunki joylashuv ma’lumotlarining aniqligi, uzatilish tezligi va xarita bilan integratsiyalashish sifati real hayotda to’g’ridan- to’g’ri foydalanuvchi ehtiyojlariga ta’sir qiladi. 28 Avvalo, testlash jarayoni turli sharoitlarda, ya’ni ochiq maydon, yopiq bino ichida, GPS signali kuchli yoki zaif bo’lgan joylarda, Wi-Fi mavjud va mavjud bo’lmagan holatlarda amalga oshiriladi. Har bir holatda qurilmaning joylashuvni aniqlash aniqligi, vaqt kechikishi va javoblarining barqarorligi kuzatilib boriladi. Misol uchun, ochiq hududda GPS asosidagi aniqlik o’rtacha 5-10 metr atrofida bo’lishi mumkin, yopiq binolarda esa bu ko’rsatkich sezilarli darajada yomonlashadi va tizim Wi-Fi yoki mobil aloqa minoralari (triangulyatsiya) orqali aniqlashga o’tadi. Bunday testlar real sharoitda o’tkaziladi, va natijalar log fayllar, real vaqtli kuzatuvlar va foydalanuvchi interfeysidagi chiqishlar orqali qayd qilinadi. Testlashning keyingi bosqichi – dastur interfeysining ishlashini baholashdan iborat. Bu yerda foydalanuvchi joylashuvni ko’rishi, xaritada harakatlanishini kuzatishi, marshrut tuzishi, o’z pozitsiyasini belgilashi, tarixiy koordinatalarni ko’rishi kabi funksiyalar tekshiriladi. Har bir element ishlash tezligi, dizaynning intuitivligi, tugmalar va harakatlar orasidagi bog’liqlik, xatoliklar yuzaga kelish ehtimoli asosida baholanadi. Foydalanuvchi interfeysida yuz beradigan har qanday xatolik – masalan, noto’g’ri joylashuv ko’rsatilishi, xaritaning yuklanmasligi, ekran muzlab qolishi – darhol tuzatiladi. Tizimni sinovdan o’tkazishda yana bir muhim jihat – bu server bilan integratsiyani tekshirishdir. Joylashuv ma’lumotlari real vaqt rejimida serverga yuboriladimi, u yerda saqlanadimi, keyinchalik o’qib olinadimi – bu jarayonlar RESTful API yoki WebSocket orqali amalga oshiriladi va ularning ishlashi alohida tahlil qilinadi. Ma’lumotlar uzatilish tezligi, xavfsizligi, paketlar yo’qolish ehtimoli, noto’g’ri formatda yuborilish holatlari, autentifikatsiya jarayonlari — bularning barchasi sinovda tekshiriladi. Zarur hollarda log fayllar va monitoring panellari orqali tahlil qilinadi. Testlash natijalari protokol ko’rinishida rasmiylashtiriladi. Har bir sinov holatida tizimning qaysi moduliga tegishli bo’lgan, qanday sharoitda o’tkazilgan, qanday natija olingani, xatolik yuz bergan bo’lsa, uning tavsifi va bartaraf etish 29 choralari keltiriladi. Bu protokollar tizimni keyinchalik takomillashtirish va texnik xizmat ko’rsatishda juda foydali bo’ladi. Yakunda shuni aytish mumkinki, mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimi dasturining sinov bosqichi orqali dasturiy ta’minotning funksionalligi amalda isbotlanadi. Bu bosqichda aniqlangan xatolar tuzatiladi, foydalanuvchi ehtiyojlariga moslashuv kuchaytiriladi, tizim ishonchliligi oshiriladi. Sinovdan o’tgan va barqaror ishlaydigan dastur esa foydalanuvchilar tomonidan samarali foydalaniladi va zamonaviy axborot-kommunikatsiya tizimlarida o’z o’rnini topadi. Joylashuv ma’lumotlarining saqlanishi va xavfsizligini ta’minlash masalalari Mobil qurilmalar orqali aniqlangan joylashuv ma’lumotlari ko’plab xizmatlar va tizimlarda asosiy axborot manbai sifatida ishlatiladi. Shu sababli bu ma’lumotlarning ishonchli saqlanishi va xavfsizligi zamonaviy dasturiy ta’minot tizimlarining muhim talablari sirasiga kiradi. Joylashuv axborotlari foydalanuvchining shaxsiy hayotiga bevosita taalluqli bo’lgani sababli, ularning maxfiyligi va ruxsatsiz foydalanilmasligi qonuniy va axloqiy jihatdan ham muhim hisoblanadi. Shuningdek, noto’g’ri ishlov berilgan yoki o’g’irlangan joylashuv ma’lumotlari jinoyatlarga, firibgarliklarga yoki shaxsiy hayotga tajovuz qilish holatlariga sabab bo’lishi mumkin. Shu sababli ushbu bobda joylashuv ma’lumotlarini to’plash, uzatish, saqlash va himoyalash usullari atroflicha ko’rib chiqiladi. 10 Birinchi navbatda, foydalanuvchining joylashuv ma’lumotini olish uchun uning ruxsati talab etiladi. Mobil operatsion tizimlar — Android va iOS — ushbu ruxsatni ilovalar darajasida nazorat qiladi. Foydalanuvchi ilovani ilk marta ishga tushirganda yoki joylashuvga oid funksiyani yoqmoqchi bo’lganda, tizim ruxsat so’rash oynasini chiqaradi. Bu ruxsat vaqtinchalik yoki doimiy bo’lishi mumkin. Foydalanuvchi istalgan vaqtda ruxsatni o’chirish huquqiga ega. Bu jarayonlar orqali foydalanuvchining roziligi asosida ishlov berish tamoyili ta’minlanadi. 10 2. Бобоев, А.Н. (2019). Основы геолокационных систем и технологий. Самарқанд: Илмий нашр. 30 Joylashuv ma’lumotlari yig’ilgach, ularni ma’lumotlar bazasida saqlash zarur bo’ladi. Bu bosqichda ma’lumotlarning to’g’ri strukturada, noto’g’ri qo’shilishlar va o’chirishlardan himoyalangan holda saqlanishi kerak. Joylashuv uchun odatda kenglik (latitude), uzunlik (longitude), aniqlik (accuracy), vaqt (timestamp) kabi parametrlardan tashkil topgan format ishlatiladi. Bu ma’lumotlar PostgreSQL kabi geografik axborot tizimlariga mos bo’lgan ma’lumotlar bazasida saqlanishi mumkin. Masalan, PostgreSQL’da PostGIS kengaytmasi orqali joylashuv axborotlari bilan tahlil ishlari bajariladi. Shuningdek, MongoDB yoki Firebase singari NoSQL bazalari ham real vaqtli ma’lumotlar bilan ishlashda qulaydir. Joylashuv ma’lumotlarining xavfsizligini ta’minlashda birinchi navbatda shifrlash (encryption) texnologiyalaridan foydalaniladi. Ma’lumotlar mobil qurilmada yig’ilgan zahoti AES (Advanced Encryption Standard) yoki RSA algoritmlari orqali shifrlanib, faqatgina maxsus kalit orqali ochilishi mumkin bo’lgan holatda serverga yuboriladi. Serverda ham ushbu ma’lumotlar shifrlangan holatda saqlanadi. Shu tariqa, serverga ruxsatsiz kirish holatlarida ham ma’lumotlar o’qilmaydi. Bundan tashqari, HTTPS (SSL/TLS) protokollari orqali ma’lumotlar mobil qurilmadan serverga xavfsiz kanal orqali uzatiladi. Tizimda foydalanuvchilar bilan ishlovchi adminlar yoki xizmat ko’rsatuvchi tizimlar mavjud bo’lsa, ular uchun avtentifikatsiya va avtorizatsiya mexanizmlari qo’llaniladi. Masalan, foydalanuvchilar faqat o’zlariga tegishli joylashuv ma’lumotlarini ko’ra olishlari kerak. Buning uchun JWT (JSON Web Token), OAuth 2.0 kabi xavfsiz autentifikatsiya usullari qo’llaniladi. Bu orqali foydalanuvchilarning sessiyalari boshqariladi, rollar ajratiladi va noxolis kirishlar oldi olinadi. Shuningdek, mobil qurilmalarda joylashuvni fonda kuzatish yoki avtomatik ravishda serverga yuborish funksiyalari mavjud bo’lsa, bu funksiyalar alohida ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqilishi lozim. Chunki fonda joylashuvni yig’ish, foydalanuvchining roziligisiz amalga oshirilsa, bu maxfiylik siyosatiga zid bo’ladi va qonuniy jazo choralari bilan yakunlanishi mumkin. Shu bois, ilovada maxfiylik 31 siyosati ishlab chiqiladi, foydalanuvchiga bu haqida ochiq va aniq ma’lumot beriladi. Alohida e’tiborga molik jihat — bu joylashuv ma’lumotlarining saqlanish muddati va boshqarilishi. Ilovada foydalanuvchi istalgan vaqtda o’zining saqlangan joylashuv tarixini ko’rishi, o’chirishi yoki arxivlashi imkoniyati yaratiladi. Bu orqali ma’lumotlar ustidan nazorat to’liq foydalanuvchining qo’lida bo’ladi. Xulosa qilib aytganda, joylashuv ma’lumotlarining xavfsizligi nafaqat texnik, balki huquqiy va axloqiy masala hamdir. Dasturiy ta’minot ishlab chiqaruvchilari bu ma’lumotlar bilan ishlayotganda maxfiylikka rioya qilishi, foydalanuvchi ruxsatini inobatga olishi, ma’lumotlarni shifrlab uzatishi va saqlashi, zarur hollarda ularni o’chirish imkoniyatini yaratishi zarur. Ana shundagina mobil joylashuv tizimlari foydalanuvchi ishonchini qozonadi va keng ko’lamda samarali foydalaniladi. Mobil joylashuv tizimlarining kelajakdagi rivojlanish istiqbollari va qo’llanish sohalari Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash texnologiyasi zamonaviy raqamli infratuzilmaning ajralmas qismiga aylangan bo’lib, u turli sohalarda faoliyat yuritish samaradorligini oshirish, xavfsizlikni ta’minlash, va real vaqtli monitoring xizmatlarini yo’lga qo’yishda muhim rol o’ynamoqda. Bu texnologiyalar rivojlanishda davom etar ekan, ular nafaqat texnik imkoniyatlari bilan, balki qo’llanish sohalarining kengayishi orqali ham katta salohiyatga ega. Kelajakda mobil joylashuv tizimlari yanada aqlli, aniqligi yuqori, xavfsiz va keng qamrovli tizimlarga aylanishi kutilmoqda. Avvalo, texnologik tomondan qaralganda, joylashuv aniqligini oshirish ustida jiddiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bugungi kunda GPS, GLONASS, Galileo, BeiDou kabi sun’iy yo’ldosh tizimlaridan foydalanish odatiy holga aylangan. Kelajakda esa bu tizimlar o’zaro integratsiyalashgan holda ishlaydi va natijada joylashuv aniqligi 1 metrdan ham kam bo’lgan darajaga yetadi. Ayniqsa, 5G texnologiyasining rivojlanishi bilan joylashuv aniqligi va javob tezligi yangi 32 bosqichga chiqadi. 5G asosidagi joylashuv aniqlash texnologiyalari miltillovchi yoritgichlar, qurilmalararo tarmoq (mesh network), signal kechikishidan foydalanish orqali joylashuvni aniqlashni yanada mukammallashtiradi. Kelajakdagi istiqbollardan yana biri — sun’iy intellekt va mashinali o’qitish (Machine Learning) algoritmlarini joylashuv tizimlariga integratsiyalashdir. Bu algoritmlar foydalanuvchining harakatlanish odatlarini o’rganib, uning keyingi harakati yoki joylashuvini oldindan bashorat qilish imkonini beradi. Misol uchun, foydalanuvchi doimiy ravishda biror manzilga borayotgan bo’lsa, tizim bu manzilni avtomatik aniqlab, unga mos marshrutlarni taklif qilishi mumkin. Bundan tashqari, kontekstual joylashuv (context-aware location services) orqali foydalanuvchining faoliyati, vaqti va holatiga qarab moslashtirilgan xizmatlar ko’rsatiladi. Qo’llanish sohalari nuqtai nazaridan qaralganda, mobil joylashuv tizimlari shunchaki navigatsiya bilan cheklanib qolmaydi. Ular transport va logistika sohalarida, xavfsizlik tizimlarida, sog’liqni saqlashda, qishloq xo’jaligida, favqulodda vaziyatlarda, tibbiy yordamda, bolalarni yoki yoshi katta insonlarni kuzatishda, va hatto reklama va marketing strategiyalarida ham samarali qo’llanmoqda. Masalan, logistika sohasida yuk mashinalarining real vaqtli kuzatuvi, yo’nalishni optimallashtirish va yetkazib berish vaqtini qisqartirish imkonini beradi. Sog’liqni saqlashda esa yurak xurujiga uchragan bemorning joylashuvini aniqlab, yaqin atrofdagi tez yordam brigadasini yuborish imkonini beradi. Bundan tashqari, aqlli shahar (Smart City) loyihalarida ham joylashuv tizimlari katta rol o’ynamoqda. Transport oqimini boshqarish, ifloslanish darajasini monitoring qilish, fuqarolar harakatini tahlil qilish kabi jarayonlar joylashuv axborotlari asosida avtomatlashtiriladi. Shuningdek, IoT (Internet of Things) qurilmalari bilan integratsiya qilingan joylashuv tizimlari orqali har bir ob’yekt — avtomobil, velosiped, yuk, hatto uy hayvonlari joylashuvi aniqlanadi va boshqariladi 33 Yana bir muhim istiqbol – bu joylashuv axborotlaridan tijoratda foydalanish imkoniyatining kengayishi. Kontekstga mos reklama, ya’ni foydalanuvchi qayerda turganiga qarab unga mahsulot yoki xizmat tavsiya qilish — bu marketing sohasida yangi burilish yasaydi. Masalan, foydalanuvchi savdo markazi yaqinida bo’lsa, unga o’sha hududdagi chegirmalar haqida bildirishnoma yuboriladi. Bu orqali savdo va xizmat ko’rsatish samaradorligi oshadi. Shu bilan birga, bunday keng ko’lamli ishlanmalar va foydalanish imkoniyatlari yangi xavfsizlik muammolarini ham yuzaga keltiradi. Joylashuvga oid maxfiylik, ma’lumotlar xavfsizligi, noqonuniy kuzatuv va ruxsatsiz monitoring holatlari kelajakda ham dolzarb bo’lib qoladi. Shuning uchun, yangi texnologiyalarni joriy etishda ular bilan bog’liq xavfsizlik muammolarini chuqur o’rganish, yuridik me’yorlarni ishlab chiqish va foydalanuvchilarning roziligi asosida ishlash tamoyillari kuchaytiriladi. Xulosa qilib aytganda, mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimlarining kelajagi juda keng va istiqbolli. Ularning texnik imkoniyatlari rivojlanib borar ekan, inson hayotining deyarli barcha sohalarida ularning ahamiyati yanada ortadi. Aniqlik, tezlik, xavfsizlik va integratsiyalashuvning oshishi bu texnologiyalarni nafaqat qulaylik balki, kundalik ehtiyojga aylantirib yuboradi. Shu bois, bunday tizimlarni ishlab chiqish, sinovdan o’tkazish va joriy etishda nafaqat dasturchilar, balki texnologlar, huquqshunoslar va foydalanuvchilar hamkorlikda ishlashi talab etiladi. 11 11 1. Ахмедов, Ш.Х. (2018). Мобильные коммуникации и сети передачи данных. Ташкент: Техник университети нашриёти 34 XULOSA Zamonaviy raqamli dunyoda mobil qurilmalarning ahamiyati kundan-kunga ortib bormoqda. Ayniqsa, ularning joylashuvini aniqlash imkoniyati turli sohalarda samaradorlikni oshirish, xavfsizlikni ta’minlash, resurslarni optimallashtirish va foydalanuvchilarga kontekstga mos xizmatlar ko’rsatishda muhim vositaga aylanmoqda. Ushbu kurs ishida uyali aloqa tarmoqlari orqali mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimining dasturiy ta’minotini ishlab chiqish muammolari, texnologik yechimlari, arxitekturasi va qo’llanilish sohalari chuqur tahlil qilindi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash texnologiyasi GPS, GLONASS, Galileo, BeiDou kabi global sun’iy yo’ldosh tizimlariga asoslanadi. Bundan tashqari, uyali aloqa tarmog’i bazaviy stansiyalari orqali aniqlikni oshirish, Wi-Fi zonalari yordamida aniqlash, Bluetooth va RFID texnologiyalarini qo’llash orqali joylashuvni aniqroq aniqlash usullari ishlab chiqilgan. Aynan ushbu texnologik yechimlar dasturiy ta’minotga integratsiya qilinib, foydalanuvchilarga real vaqt rejimida joylashuvni aniqlash va monitoring qilish imkonini beradi. Kurs ishining birinchi bobida mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimlarining nazariy asoslari, texnologik prinsiplari va tarixiy rivojlanishi ko’rib chiqildi. Bu bob orqali biz ushbu sohaning qanday shakllanib kelganini, qanday texnologiyalar asos bo’lganini, bugungi kunda esa qanday imkoniyatlarga ega ekanligini tahlil qildik. Ayniqsa, joylashuv aniqligini oshirishda foydalanilayotgan kombinatsiyalangan usullar, ularning o’zaro ta’siri va dasturiy ta’minotga integratsiyalashuvi aniq misollar orqali bayon qilindi. Ikkinchi bobda mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimining dasturiy ta’minoti, uning arxitekturasi, komponentlari, dasturlash tillari va platformalari haqida so’z yuritildi. Mobil ilovalar orqali foydalanuvchi joylashuvini real vaqt rejimida kuzatish, marshrutlar qurish, xavfsizlik xabarlarini yuborish yoki yo’nalishni tahlil qilish imkoniyatlari yaratiladi. Ushbu jarayonda eng ko’p qo’llaniladigan texnologiyalar – Android va iOS platformalari, Google Maps API, 35 OpenStreetMap, Firebase, GeoLocation kutubxonalari, Python, Java, Kotlin, Swift kabi dasturlash tillari va ular orqali ishlab chiqilgan amaliy dasturiy echimlar tahlil qilindi. Dasturiy ta’minotning modulli arxitekturasi, interfeys dizayni va foydalanuvchi qulayligi jihatlari ham alohida e’tiborga olindi. Uchinchi bobda mobil joylashuv tizimlarining amaliy qo’llanilishi va ularning real hayotdagi afzalliklari yoritildi. Ayniqsa, transport sohasida — yuk va yo’lovchi tashishda, logistika operatsiyalarida, yo’l harakati xavfsizligini nazorat qilishda; sog’liqni saqlashda — kasalxonalarga yetib borish vaqtini qisqartirishda, bemorlar holatini monitoring qilishda; favqulodda vaziyatlarda — qidiruv- qutqaruv ishlarida, yong’in yoki zilzila paytida insonlarni topishda; ijtimoiy himoya — bolalar, keksalar yoki nogironlar harakatini nazorat qilishda keng qo’llanilayotgani ko’rsatildi. Bundan tashqari, marketingda kontekstual reklama berish, xarid qiluvchilarga chegirmalarni joylashuvga asoslangan holda taklif etish, do’konlar harakatini tahlil qilish kabi ko’plab amaliy imkoniyatlar tahlil qilindi. To’rtinchi bobda esa mobil joylashuv tizimlarining xavfsizlik muammolari, texnologik cheklovlari, yuridik va axloqiy masalalari, shuningdek, ularning kelajakdagi rivojlanish istiqbollari muhokama qilindi. Xususan, joylashuv ma’lumotlarining maxfiyligini ta’minlash, ruxsatsiz kuzatuvlarning oldini olish, foydalanuvchilarning roziligi asosida ishlaydigan tizimlar yaratish zarurligi ta’kidlandi. Texnologik nuqtai nazardan esa 5G tarmoqlarining joriy etilishi, sun’iy intellekt va mashinali o’qitish algoritmlarining integratsiyasi, kontektstual servislarning rivojlanishi, IoT bilan birgalikda ishlash imkoniyatlari keng yoritildi. Ayniqsa, aqlli shaharlar konsepsiyasi doirasida har bir ob’yektning joylashuvini avtomatik aniqlab tahlil qilishga asoslangan tizimlar kelajakda keng qo’llanilishi aytib o’tildi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagi asosiy xulosalarga kelish mumkin: Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimlari zamonaviy raqamli infratuzilmaning ajralmas qismiga aylanmoqda. 36 Ushbu tizimlarning muvaffaqiyati texnologik usullar (sun’iy yo’ldosh, uyali aloqa, Wi-Fi, Bluetooth) va ularning dasturiy ta’minotga to’g’ri integratsiyasiga bog’liq. Dasturiy ta’minotni ishlab chiqishda foydalanuvchi qulayligi, interfeys soddaligi, tezkor ishlash, va eng muhimi — ma’lumotlar xavfsizligi ustuvor ahamiyatga ega. Mobil joylashuv texnologiyalarining qo’llanilishi cheksiz: transport, sog’liqni saqlash, xavfsizlik, marketing, logistika, ijtimoiy xizmatlar, aqlli shaharlar va boshqalar Kelajakda bu tizimlar yanada aqlliroq, kontekstga moslashgan, oldindan bashorat qila oluvchi va mustahkam himoyalangan bo’lib, foydalanuvchi hayotining barcha sohalariga kirib boradi. Xulosa qilib aytganda, uyali aloqa tarmoqlari orqali mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimining dasturiy ta’minotini ishlab chiqish — bu nafaqat texnik, balki ijtimoiy, iqtisodiy va axloqiy ahamiyatga ega bo’lgan murakkab va istiqbolli yo’nalishdir. Bunday tizimlarni yaratish va takomillashtirish orqali biz raqamli infratuzilmani rivojlantiramiz, fuqarolar xavfsizligini ta’minlaymiz, turli xizmatlar samaradorligini oshiramiz va, eng muhimi, yangi avlod texnologiyalariga poydevor yaratamiz. Shu bois, ushbu sohada olib borilayotgan ilmiy-amaliy izlanishlar mamlakatimiz innovatsion taraqqiyoti uchun nihoyatda muhimdir. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Ахмедов, Ш.Х. (2018). Мобильные коммуникации и сети передачи данных. Ташкент: Техник университети нашриёти. 2. Бобоев, А.Н. (2019). Основы геолокационных систем и технологий. Самарқанд: Илмий нашр. 3. Васильев, И.В. (2020). Разработка мобильных приложений для Android и iOS . Москва: Питер. 4. Григорьев, Ю.С. (2017). GPS и глобальные навигационные спутниковые системы. Санкт-Петербург: БХВ-Петербург. 5. Джонсон, М. (2016). Mobile Location-Based Services: Technologies and Applications. New York : Wiley . 6. Кузнецов, В.П. (2019). Программное обеспечение для геоинформационных систем. Москва: Наука. 7. Ли, Х., & Чжан, В. (2021). Bluetooth и Wi - Fi технологии в определении местоположения. Beijing: Science Press. 8. Мартинес, Р. (2018). Development of Real-Time Location Systems. London : Springer . 9. Николаев, С.Г. (2022). Безопасность и конфиденциальность в системах геолокации. Москва: Эксмо. 10. Петров, А.А. (2020). Мобильные сети связи и их архитектура. Новосибирск: Сибирское издательство. 11. Рамазанов, Т.Ю. (2019). Информационные технологии в системах навигации. Ташкент: Фан. 12. Сидоров, В.В. (2017). Основы программирования мобильных приложений. Москва: Бином. 13. Смит, Дж. (2015). Introduction to GPS: Principles and Applications. Boston: Artech House. 14. Томпсон, К. (2021). The Future of Mobile Location Technologies. San Francisco : TechPress . 38 15. Черняев, М.В. (2021). Интернет вещей и геолокация. Москва: ДМК Пресс. Qo ’ shimcha adabiyotlar Крамер, Л., & Харрис, П. (2019). Мобильные технологии и аналитика данных. Москва: Вильямс. Федорова, Е.Н. (2020). Реализация геолокационных сервисов на мобильных платформах. Санкт-Петербург: Питер. Хан, Дж. (2022). Advances in Location-Based Technologies and Privacy. Singapore: Springer. Internet manbalari Google Developers. Geolocation API documentation. URL: https://developers.google.com/maps/documentation/geolocation/overview Apple Developer. Core Location Framework. URL: https://developer.apple.com/documentation/corelocation GPS.gov. GPS Basics. URL: https://www.gps.gov/systems/gps/ IEEE Xplore Digital Library. Research articles on mobile location systems. URL: https://ieeexplore.ieee.org/ Stack Overflow. Community Q&A on mobile development and location services. URL: https://stackoverflow.com/questions/tagged/geolocation 39 ILOVA Foydalanuvchi quyidagi funksiyalarni bajara oladi:  Qurilma manzilini aniqlash (GPS yoki GSM orqali)  Xaritada joylashuvni ko’rish  Joylashuv tarixini ko’rish (log)  Hisobot yaratish va saqlash  Administrator uchun avtorizatsiya 40 FUNKSIONAL JADVALLAR Jadval 1: Foydalanuvchilar ID Login Parol Rol 1 admin admin123 Administrator 2 user1 pass123 Foydalanuvchi Jadval 2: Qurilmalar QurilmaID Nomi IMEI Egasi (ID) 1 Samsung A32 356789012345678 2 41 Jadval 3: Joylashuvlar JoylashuvID QurilmaID Kenglik Uzunlik Vaqt 1 1 40.1234 69.5678 2025-05-23 14:00 Jadval 4: Avtorizatsiya logi ID FoydalanuvchiID Vaqt Holat 1 2 2025-05-23 13:55 Muvaffaqiyatli Jadval 5: Hisobotlar 42 ID QurilmaID Yaratilgan_vaqt Fayl_nom 1 1 2025-05-23 14:10 report1.txt NAMUNAVIY KOD (C++ Builder pseudokodi) void __fastcall TForm1::btnAniqlashClick(TObject *Sender) { double kenglik = Random() * 180 - 90; // GPS simulyatsiya double uzunlik = Random() * 360 - 180; edtKenglik->Text = FloatToStr(kenglik); edtUzunlik->Text = FloatToStr(uzunlik); Memo1->Lines->Add("Aniqlangan joylashuv: " + FloatToStr(kenglik) + ", " + FloatToStr(uzunlik)); // Jadvalga qo’shish int row = StringGrid1->RowCount; StringGrid1->RowCount = row + 1; StringGrid1->Cells[0][row] = FormatDateTime("yyyy-mm-dd hh:nn:ss", Now()); StringGrid1->Cells[1][row] = FloatToStr(kenglik); StringGrid1->Cells[2][row] = FloatToStr(uzunlik); 43 } FOYDALANILGAN TEXNOLOGIYALAR  C++ Builder : Ilova interfeysi va logika uchun  SQLite : Ma’lumotlar bazasi uchun  Google Maps API yoki Leaflet.js : Joylashuvni vizual ko’rsatish uchun 44

Uyali aloqa tarmoqlarida mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tiziming dasturiy ta’minotni ishlab chiqish

Sotib olish