Investitsiyalar (kapital qo’yilmalar), ularning iqtisodiy samaradorligi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	321.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Investitsiyalar (kapital qo’yilmalar), ularning iqtisodiy samaradorligi

Sotib olish

Investitsiyalar (kapital qo’yilmalar), ularning
iqtis odi y samaradorligi
I. Kirish II. Asosiy bolim
1.Investitsiyalar (kapital qo’yilmalar) haqida tushuncha, ularning ijtimoiy-
iqtisodiy zarurligi va ahamiyati
2.Qishloq xo’jaligida sarflanayotgan investitsiyalar (kapital qo’yilmalar)ning
manbalari, ularning sarflanish yo’nalishlari
3.Investitsiyalar (kapital qo’yilmalar)ning iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi
ko’rsatkichlar, ularni aniqlash
4.Investitsiya (kapital qo’yilma) lar darajasi, dinamikasi va ularning
iqtisodiyijtimoiy samaradorligi
5.Investitsiya (kapital qo’yilma) lar ko’lamini kengaytirish va samaradorligini
oshirish yo’llari
III. Yakunlovchi bolim
IV. Xulosa
V. Asosiy adabiyotlar

Kirish
Hozirgi davrda investitsion mablag’lar yangi, samarali texnologiyaga hamda
intellektual mulkni barpo etishga ham sarflanishi maqsadga muvofiqdir. Bu
muammoning to’g’ri, samarali hal etilishi ma’lum miqdordagi investitsiyalar
sarflanishini ob’ektiv ravishda talab etadi. Demak, investitsiya mablag’lari
tarmoqda doimiy va o’zgaruvchan kapitalni hamda intellektni barpo etish va ularni
rivojlantirish hamda yuksaltirish uchun sarflanadi. U uzoq hamda qisqa
muddatlarga mo’ljallab sarflanishi mumkin. Agarda qishloq xo’jaligining asosiy
vositalarini sotib olishga, qurishga hamda ularni kapital ta’mirlashga sarflansa,
unda bu sarflar uzoq muddatga mo’ljallangandir. Ularni asosiy kapitalga sarflangan
investitsiyalar deb atashadi. Shu bilan birgalikda investitsiyalar qishloq
xo’jaligining aylanma vositalariga ham sarflanadi. Ular qisqa muddatga sarflangan
hisoblanadi. Demak, investitsiyalar natijasida qishloq xo’jaligining ishlab chiqarish
vositalari barpo etilib, ularning ishga yaroqliligi tubdan yaxshilanadi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish vositalariga sarflanadigan barcha mablag’lar
investitsiyalar deb ataladi. Ular qishloq xo’jaligi (korxonalar)ning moddiy-texnika
bazasini mustahkamlab, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish,
kimyolashtirish, elektrlashtirish, irrigatsiya-melioratsiyalashtirish natijasida
xarajatlarni kamaytirib, etishtiriladigan mahsulotlar hajmi ko’payishi va sifati
yaxshilanishini, olinadigan daromad (foyda) summasi oshishishni ta’minlaydi.
Investitsiyalar har qanday ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda amalga oshiriladi.
Chunki ular davlatni, tarmoq, korxonalar, va nihoyat, aholining iqtisodiy negizini
mustahkamlashga sarflanadi. Erkin bozor iqtisodi bosqichma-bosqich
shakllantirilayotgan O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirish
maqsadida investitsiyalar sarflanishi ob’ektiv zaruriyat hisoblanadi. Chunki
tarmoqni ustuvor shaklda rivojlantirish uchun uning moddiy-texnika bazasini
mustahkam ravishda barpo etish zarur. Buning uchun uni zamonaviy
binoinshootlar, barcha turdagi zarur texnikalar, qishloq xo’jalik mexanizmlari,
ichki irrigatsiya va melioratsiya inshootlari, serunum, tezpishar navlar, zotli,

mahsuldor hayvonlar hamda aylanma vositalar va boshqa ishlab chiqarish
vositalari bilan ta’minlash lozim.
Asosiy bolim 1. Investitsiyalar (kapital qo’yilmalar)
haqida tushuncha, ularning ijtimoiyiqtisodiy zarurligi va
ahamiyati
Hozirgi davrda investitsion mablag’lar yangi, samarali texnologiyaga hamda
intellektual mulkni barpo etishga ham sarflanishi maqsadga muvofiqdir. Bu
muammoning to’g’ri, samarali hal etilishi ma’lum miqdordagi investitsiyalar
sarflanishini ob’ektiv ravishda talab etadi. Demak, investitsiya mablag’lari
tarmoqda doimiy va o’zgaruvchan kapitalni hamda intellektni barpo etish va ularni
rivojlantirish hamda yuksaltirish uchun sarflanadi. U uzoq hamda qisqa
muddatlarga mo’ljallab sarflanishi mumkin. Agarda qishloq xo’jaligining asosiy
vositalarini sotib olishga, qurishga hamda ularni kapital ta’mirlashga sarflansa,
unda bu sarflar uzoq muddatga mo’ljallangandir. Ularni asosiy kapitalga sarflangan
investitsiyalar deb atashadi. Shu bilan birgalikda investitsiyalar qishloq
xo’jaligining aylanma vositalariga ham sarflanadi. Ular qisqa muddatga sarflangan
hisoblanadi. Demak, investitsiyalar natijasida qishloq xo’jaligining ishlab chiqarish
vositalari barpo etilib, ularning ishga yaroqliligi tubdan yaxshilanadi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish vositalariga sarflanadigan barcha mablag’lar
investitsiyalar deb ataladi. Ular qishloq xo’jaligi (korxonalar)ning moddiy-texnika
bazasini mustahkamlab, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish,
kimyolashtirish, elektrlashtirish, irrigatsiya-melioratsiyalashtirish natijasida
xarajatlarni kamaytirib, etishtiriladigan mahsulotlar hajmi ko’payishi va sifati
yaxshilanishini, olinadigan daromad (foyda) summasi oshishishni ta’minlaydi. Bu
investitsiyalarni amalga oshirishning tub maqsadidir.
Shularni e’tiborga olgan holda respublikada barqaror investitsion siyosat
ishlab chiqilgan. U mamlakatda «Investitsiya faoliyati to’g’risida»gi, «Chet el
investitsiyalari to’g’risida»gi (1998y) qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar
asosida amalga oshirilmoqda.
Investitsiyalar maqsad hamda vazifalariga ko’ra, quyidagi turlarga bo’linadi:

- kapital investitsiyalar;
- innovatsion investitsiyalar; - ijtimoiy
investitsiyalar.
Asosiy fondlarni barpo etishga va takror ishlab chiqarishga, shuningdek,
moddiy ishlab chiqarishning barcha shakllarini rivojlantirishga sarflangan
investitsiyalar kapital investitsiyalar, deb ataladi.
Texnika va texnologiyalarning yangi avlodini yaratish va o’zlashtirishga
sarflangan investitsiyalar innovatsiya investitsiyalardir .
Inson salohiyatini, malakasini va ishlab chiqarish tajribasini oshirishga,
shuningdek, nomoddiy ne’matlarning boshqa shakllarini rivojlantirishga
sarflanadigan mablag’lar ijtimoiy investitsiyalar, deb ataladi.
Ular real hamda moliyaviy invaestitsiyalarga ham bo’linadi. Moddiylashgan
asosiy va aylanma vositalarga sarflangan mablag’lar real investitsiyalarni tashkil
etadi.
Qimmatli qog’ozlarni (aktsiya, obligatsiya, veksel, sertifikat)
shakllantirishga sarflangan mablag’lar esa moliyaviy investitsiyalar hisoblanadi.
Real investitsiyalarni kapital qo’yilmalar, deb ham atash mumkin. Kapital
qo’yilmalar yalpi va sof kapital qo’yilmalariga bo’linadi. Real investitsiyalarning
umumiy summasi yalpi kapital qo’yilmalarini tashkil etadi. Real investitsiyalarni
sarflash natijasida ishga tushirilgan qismi sof kapital qo’yilmalardir. Sof kapital
qo’yilma yalpi kapital qo’yilma sumasiga teng yoki kam bo’lishi mumkin. Qishloq
xo’jaligi, jumladan, korxonalar miqyosida yalpi kapital qo’yilmani sof kapital
qo’yilmaga aylantirishga alohida e’tibor berilishi lozim. Sarflanayotgan real
investitsiyalar moddiylashtirilishini, ya’ni ishga tushirilishini ta’minlash zarur.
Milliy hisoblar tizimida asosiy kapitalga hamda moddiy ishlab chiqarish
vositlariga sarflangan mablag’lar real investitsiyalar deb hisobga olinadi.
Lekin, respublika qishloq xo’jaligida erkin bozor munosabatlari sust sur’atlar
bilan rivojlantirilayotganligi moliyaviy investitsiyalar ko’lami kengayishini talab
darajasida ta’minlamayapti. Jumladan, jamoa, shirkat, fermer xo’jaliklarida
qimmatli qog’ozlar (aktsiya, obligatsiya, sertifikat, veksellar…) chiqarilib,
sotilayotgani yo’q. Kelajakda bu muhim masalani hal etishga a lohid a e’tibor berish
maqsadga muvofiqdir. Davlatning iqtisodiy siyosatida qishloq xo’jalik

korxonalarida ham qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etish tadbirlari ishlab
chiqilishi va ular amaliyotga tatbiq etilishi lozim.
Bozor iqtisodi sharoitida investitsion siyosatni shakllantirishda quyidagilarga
alohida e’tibor berish kerak:
„ tender asosida raqobatbardosh loyihalarni tanlashga. Bu qishloq xo’jaligida
investitsion loyihalar bozori barpo etilishini ta’minlaydi;
„ qishloq xo’jaligi uchun mo’ljallangan investitsiyalarning iqtisodiy jihatdan
asoslanganligiga. Qishloq xo’jaligi tabiiy-iqtisodiy omillarining xususiyatlari real
hisobga olingan holda iqtisodiy-ijtimoiy natijalari aniqlangan bo’lishi zarur.
Chunki, aksariyat hollarda loyihada belgilangan mablag’lar ko’zda tutilgan
tadbirlarni bajarish uchun etmaydi, oqibatda ko’zlangan maqsadga erishilmaydi.
Bu hol investitsion loyihalar uzoq muddatga cho’zilishiga olib keladi;
„ chet el investorlarini va ularning investitsiyalarini qishloq xo’jaligiga jalb etishga.
Buning uchun qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilayotgan barcha mahsulotlarga
bo’lgan shaxsiy va xususiy mulkchilikni rivojlantirish lozim va boshqalar.
Barcha omillarni e’tiborga olgan holda sarflanadigan investitsiyalar qishloq
xo’jaligining mustahkam moddiy-texnika bazasini barpo etadi. Qishloq xo’jaligi
zamonaviy mashinalar, traktorlar, kombaynlar, bino-inshootlar bilan ta’minlanadi.
Unda bog’zor, uzumzorlar barpo etiladi. Zotli, sermahsul chorva hayvonlari
yaratiladi.
Ular yangi ish joylari barpo etilishini ta’minlaydi, qishloq xo’jaligida band
bo’lgan tadbirkorlarning bilimlarini, malakalarini yuksaltiradi, bozor
munosabatlarini shakllantiradi. Ularning uyg’unlashishi natijasida tarmoqda
etishtiriladigan mahsulotlar hajmi ko’paytirilib, raqobatbardoshligi oshadi. Bu, o’z
navbatida, aholini, qayta ishlash tarmoqlarini va nihoyat, davlatning talabi
qondirilishini ta’minlaydi, fuqarolarning turmush darajasini yuksaltiradi. Bularning
hammasi investitsiyalarning iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati katta ekanligidan dalolat
beradi.
Kapital qo’yilmalarning xalq xo’jaligi va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati ulkan .
Birinchidan, kapital qo’yilmalar jami xarajatlarning asosiy qismi hisoblanadi. Kapital
qo’yilmalardagi o’zgarishlar jami talabga etarlicha ta’sir ko’rsatadi, shuningdek

aholining bandligi va yalpi milliy daromad (YaMD) hajmining ham o’zgarishini
ta’minlaydi.
Ikkinchidan, kapital qo’yilmalar korxonaning asosiy fondlari jamg’arilishiga,
ya’ni ko’payishiga olib keladi. Bunda ishlab chiqarish kuchlarini kengaytirishga
sarf qilingan pul mablag’lari boshlang’ich bosqichda korxona faoliyati natijalariga
ta’sir etmasligi mumkin, lekin kelajakda iqtisodiy o’sish uchun zarur bazani
yaratadi.
Uchinchidan, kapital qo’yilmalarning noratsional sarf qilinishi ishlab chiqarish
resurslari, xarajatlar o’sishiga olib keladi, natijada YaMD qisqaradi. Misol uchun,
tugatilmagan qurilishning ko’payishi, moddiy resurslar oshishi, to’lanadigan ish
haqining ko’payishi hamda ishlab chiqarishning qisqarishi shular jumlasidandir.
Xuddi shunday tarzda noritmik holda etkazib berilgan vositalar me ’ yordan yuqori
bo ’ lib , korxona zahiralariga ham ta ’ sir ko ’ rsatadi . Ular sarflanayotgan kapital
qo’yilmalarning qiymati o’sishiga hamda samaradorligiga ta’sir etadi.
Kapital qo’yilmalarning miqdori, dinamikasi va samaradorligi quyidagi
omillarga bog’liq:
x kapital qo’yilma amalga oshirilayotgan loyihaga; x mamakatdagi va korxona
faoliyatidagi iqtisodiy o’zgarishga; x davlatning soliq siyosati va banklarning foiz
stavkasiga; x tashqi savdodagi iqtisodiy holatga; x milliy valyutaning ichki va tashqi
kursiga; x mamlakatning siyosiy hayotidagi barqarorlikka.
Investitsiyalar (kapital qo’yilmalar) qishloq xo’jaligining har tomonlama
rivojlanishini ta’minlaydi. Chunki ular evaziga tarmoqning moddiy-texnika
bazasi mustahkamlanadi. Ulardan to’liq va samarali foydalanish natijasida jonli
mehnat xarajatlari qisqarib, mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi ko’payib, sifati
yaxshilanadi. Bu hol qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talab yanada
yaxshiroq qondirilishini ta’minlaydi. Shu bilan birgalikda sof foyda su mmas i
ko’payadi. Natijada qishloq xo’jaligini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
asosida rivojlantirish imkoniyati tug’iladi. Aholining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli
yanada yuksaladi. Bular investitsiyalar, kapital qo’yilmalarning ijtimoiy hamda
iqtisodiy samaradorligi mavjudligidan dalolat beradi.

2. Qishloq xo’jaligida sarflanayotgan investitsiyalar (kapital
qo’yilmalar)ning manbalari, ularning sarflanish yo’nalishlari
Qishloq xo’jaligining barqaror rivojlanishi tarmoqda mavjud bo’lgan
ishlab chiqarish vositalari oqilona tarzda takror ishlab chiqarilishini talab etadi.
Bu jarayon ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, qayta ta’mirlash, qurish,
innovatsion hamda ijtimoiy munosabatlar yig’indisidan tashkil topadi.
Investitsiyalarni maqsadi, vazifalari, manbalari hamda yo’nalishlarini
e’tiborga olgan holda 8-chizmadagidek turkumlashtirish mumkin.
Barcha investitsiyalar (kapital qo’yilmalar) quyidagi yirik ikkita
manbadan shakllantirilib, amalga oshiriladi:
x korxonaning o’z mablag’laridan; x chetdan jalb qilingan mablag’lardan.
Korxonaning o’z mablag’lariga quyidagilar kiradi:
„ korxonaning sof foydasidan ajratilayotgan mablag’lar;
„ amortizatsiya fondidagi mablag’lar;
„ asosiy vositalarni tugatishdan, sotishdan kelib tushgan mablag’lar;
„ ularni ijaraga berishdan tushgan mablag’lar;
„ qishloq xo’jalik korxonalari qimmatli qog’ozlar chiqarib sotish, boshqalarnikini
sotib olish natijasida olinayotgan dividentlardan ajratilayotgan mablag’lar.
Yuqori rentabelli korxonalar ishlab chiqarish vositalarini yangilash
maqsadida kapital qo’yilmalarni amalga oshirishda ko’proq imkoniyatga ega
bo’ladi.

Investitsiyalarning maqsadi, vazifasi, manbalari va yo’nalishlari bo’yicha
turkumlashtirilishi
Yuqoridagilardan tashqari, qishloq xo’jaligi korxonalari uchun kapital
qo’yilmalar manbai chorva hayvonlarini sotishdan tushgan mablag’lar, Ustav
fondini ko’paytirish uchun qilingan ajratmalar ham hisoblanadi.
Chetdan jalb qilingan mablag’lar esa:
„ qishloq xo’jaligi uchun davlat byudjetidan ajratiladigan mablag’lar;
„ hamkorlardan olinadigan mablag’lar;
„ turli xil qarzlar, shu jumladan, tijorat banklaridan olinadigan kreditlar;
„ xo’jalik a’zolarining bo’sh yotgan mablag’larini jalb etish;
„ xorijiy, davlat korxonalari hamda shaxsiy korxonalar va fuqarolarning
mablag’lari;
„ xayriya fondlaridan, homiylar ajratayotgan mablag’lari va boshqalar.
Chetdan jalb qilingan mablag’lar orasida bank kreditlari alohida o’rin
tutadi. Ular ishlab chiqarish faoliyati natijalaridan qat’i nazar, alohida
korxonalar ehtiyojlarini hisobga olgan holda kapital qo’yilmalarni amalga
oshirishga imkon beradi. Bank kreditlari korxona o’z mablag’larining kapita lInvestitsiyalash ma=sadlaridan kelib
chi==an ɳ olda:
- venchur; - bevosita;
- portfel; anuitet.- + ayta ishlab chi=arish b ɵ yicha:
- yalpi;
- sof;
- puturdan ketishni =oplovchi
INVES-
TITSIYA-
LAR
Investitsiya sub`ektlari b ɵ yicha:
- davlatga =arashli;
- korporativ;
- xususiy, shaxsiy. ɓ arakat y ɵ nalishi b ɵ yicha:
- yangi loyi ɳ alar;
- kengaytirishga;
- investitsiyalar;
- = ayta investitsiyalar.ɵ yish ob`ektlari b ɵ yicha:
- mol-mulk investitsiyasi;
- moliyaviy;
- nomoddiy. + aratilgan so ɳ a va ob`ektlar
Eɵ yicha:
- kapital;
- innovatsiya;
- ijtimoiy.y
Click here to bu ABBYYPDFTransforer2.0
www.ABBYY.com

qo’yilma uchun kerakli miqdorini yig’masdan turib investitsiya jarayonini
tezlashtiradi. Kreditlar kapital qo’yilma manbai sifatida nafaqat kapital
qurilishda, balki yangi texnikani joriy qilishda ham ishlatiladi. Kapital
qo’yilmalarning asosiy vazifasi – tarmoq mahsulotini ko’paytirish va ishlab
chiqarish samaradorligining o’sish sur’atlari tezlashtirilishini ta’minlashdir.
Kapital – korxona moliyaviy natijalarining bir qismi bo’lib, aylanma
fondlarga qo’yilib, daromad keltiradi. Kapitalning aylanma fondlarga qo’yilishi
to’g’ri portfelli investitsiyalar orqali amalga oshiriladi.
Shuni ham aytib o’tish kerakki, investitsiya qilishda korxona o’z
mablag’laridan imkoni boricha foydalanishi ikkita ustunlikka olib keladi:
korxonada tashqi to’lovlar mavjud bo’lmaydi (olingan kreditlar bo’yicha foiz,
aktsiyalar bo’yicha dividentlar, ijara haqi va hokazo), shuningdek, korxonani
boshqarishda mustahkam pozitsiyani shakllantiradi.
Ayni paytda xo’jaliklarga chetdan jalb qilinadigan mablag’larning
manbalaridan biri xo’jalik a’zolarining vaqtincha bo’sh yotgan mablag’larini
jalb etish hisoblanadi. Bunday investitsiyani amalga oshirish uchun korxona o’z
ichida qisqa muddatli obligatsiyalarni, veksellarni chiqarib, ularni a’zolariga
ishonchli tarzda tarqatishi (sotishi) yoki huquqiy kuchga ega bo’lgan ishonchli
dalolatnomalarni ham berishi mumkin. Xo’jalik a’zolari esa muomalaga
berilgan mablag’larini ma’lum muddat o’tgandan so’ng belgilangan foizi bilan
qaytarib olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu turdagi kapital qo’yish qishloq
xo’jaligi korxonalari uchun hozirgi davrda yaxshi samara bermaydi. Chunki
xo’jaliklarda hozircha qimmatli qog’ozlarni chiqarish imkoniyatlari cheklangan,
kelajakda shu masalalarga alohida e’tibor berish kerak.
Chetdan jalb etilayotgan investitsiyalar chet davlatlarning, yuridik hamda
jismoniy shaxslarning investitsiyalaridan tashkil topadi.
Chet ellik investorlar asosan daromad (foyda) olish maqsadida
tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa turdagi
faoliyat ob’ektlariga qo’shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar
va ularga doir huquqlar, shu jumladan, intellektual mulkka doir huq uqlar ,
shuningdek, chet el investitsiyalaridan olingan har qanday daromad respublika

hududida chet el investitsiyalari hisoblanadi. Ular O’zbekiston Respublikasi
hududida quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi:
x respublika qishloq xo’jaligidagi yuridik hamda jismoniy shaxslarning Ustav
jamg’armalarida va boshqa mol-mulkida ulush qo’shib qatnashish;
x tarmoqda chet ellik investorgarga to’liq qarashli bo’lgan xo’jalik jamiyatlari va
shirkatlari, bank, sug’urta va boshqa korxonalarni barpo etish va rivojlantirish; x
mol-mulk, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlarni, shu jumladan, O’zbekiston
Respublikasi rezidentlari tomonidan emissiya qilingan qarz mablag’larini sotib
olish;
x intellektual mullka, shu jumladan, mualliflik huquqlari, patentlar, firma nomlari
va nou-xaularga, shuningdek, ishchanlik nufuziga (gudvillga) huquqlar kiritish va
boshqalar.
Ularni chet davlatlar yoki bu davlatlarning quyidagi hududiy organlari amalga
oshiradilar:
x davlatlararo bitimlar yoki boshqa shartnomalarga muvofiq tashkil topgan yoki
xalqaro ommaviy huquq sub’ektlari bo’lgan xalqaro tashkilotlar; x chet
davlatlarning qonun hujjatlariga muvofiq tashkil topgan va faoliyat ko’rsatib
kelayotgan yuridik shaxslar, shirkatlar, uyushma va tashkilotlar; x chet el
fuqarolari bo’lmish jismoniy shaxslar va boshqalar.
Hozirgi davrda mamlakat qishloq xo’jaligini boshqarishni
takomillashtirishga va ishlab chiqarishini rivojlantirishga Jahon banki, evropa
tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot bankining respublikadagi
bo’limlari hamda AQSh, Germaniya, Isroil, Gollandiya, Frantsiya va boshqa
davlatlarning vakolatxonalari investitsiyalarni joylashtirish, sarflash orqali
muayyan darajada hissa qo’shish ishlari bilan shug’ullanmoqda. Lekin ularning
investitsiyalari talabni qondiradigan darajada emas. Shuning uchun bu masalaga,
ya’ni chet el investitsiyalarini jalb etish muammosiga kelajakda alohida e’tibor
berish maqsadga muvofiqdir.
Chet el investorlari investitsiyalari O’zbekiston Respublikasining « Chet e l
investitsiyalari to’g’risida»gi (1998 y) qonuni talablari asosida amalga
oshiriladi.

Hamon qishloq xo’jaligiga investitsiyalar kam sarflanishiga qaramay, ularning
salmog’i tabora kamayib bormoqda. Masalan, 2003 yilnnng 1 choragida qishloq
xo’jaligiga sarflanganinvestitsiya mamlakat miqyosidagi jami investitsiyalarning
4,1 foizini tashkil etgan bo’lsa, 2004 yilning huddi shu davrida sarflangan
investitsiya atigi 3 foizini tashkil etgan. O’tgan yil mobaynida qishloq xo’jaligiga
kiritilgan investitsiya 1,1 foizga qisqargan. Bu o’z navbatida tarmoqda ko’proq
miqdorda yangi erlarni o’zlashtirish, irrigatsiya va melioratsiya ishlarini
rivojlantirish, yangi texnika hamda texnologiyalarni joriy etish
imkoniyatlarinicheklab qo’yadi. Bunday holni oldini olish uchun tarmoqdagi
mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishni, ayniqsa, xususiy mulkchilikni hamda
investorla uchun qulay sharoitlar yaratish talab etiladi.
Investitsiyalar (kapital qo’yilmalar)ning iqtisodiy samaradorligini
ifodalovchi ko’rsatkichlar, ularni aniqlash
Qishloq xo’jaligiga investitsiyalarni sarflashdan maqsad–qo’shimcha
foyda olish va fuqarolarning yashash sharoitini yaxshilashdir. Ularning
darajasini loyihalar tuzishda hamda bu loyihalarni amalga oshirishda aniqlash
mumkin. Buning uchun investitsiyalar (kapital qo’yilmalar)ning iqtisodiy
samaradorligi aniqlanadi. Iqtisodiy samaradorlik xarajatlar bilan foyda
summalari taqqoslanishi natijasida aniqlanadi. U:
¾ makroiqtisod, ya’ni mamlakat miqyosida;
¾ mezoiqtisod, ya’ni tarmoqlar (qishloq xo’jaligi) miqyosida;
¾ mikroiqtisod, ya’ni qishloq xo’jalik korxonalari doirasida; ayrim
yo’nalishlar, ob’ektlar bo’yicha ham aniqlanadi.
Makro hamda mezoiqtisod miqyosida investitsiyalarning iqtisodiy
samaradorligi ularning mutlaq (absolyut) iqtisodiy samaradorligi koeffitsienti
ko’rsatkichi yordamida ifodalanadi. Uning darajasi sarflangan investitsiyalar

natijasida yalpi ichki mahsulotning o’sgan summasini shu o’sishni ta’mi nlaga n
investitsiya summasiga nisbati bilan aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan
foydalanish mumkin:
Bunda: Is(Ks) – investitsiya (kapital qo’yilma)larning mutlaq (absolyut)
iqtisodiy samaradorlik koeffitsienti;
YaIM – makro, mezoiqtisod(tarmoq) miqyosida ma’lum bir davr ichida
yalpi ichki mahsulotning o’sgan summasi, so’mda. Bunda qishloq xo’jaligida
yalpi daromadning o’sgan summasi ham olinishi mumkin;
6 Is (Kk) – investitsiya yoki sarflangan kapital qo’yilma summasi. Bu
ko’rsatkich sarflangan 1 so’mlik investitsion mablag’ evaziga necha so’mlik
yoki tiyinlik yalpi ichki mahsulot yoxud yalpi daromad olinganligini ifodalaydi.
Uning mutlaq (absolyut) miqdori imkoni boricha yuqori bo’lgani yaxshi. Shunda
investitsiyalarning mutlaq iqtisodiy samaradorlik darajasi yuqori bo’ladi. Kam
bo’lsa, u iqtisodiy samaradorlik darajasi past bo’lganligidan dalolat beradi.
Bunday holda investitsiyalarni sarflash maqsadga muvofiq hisoblanmaydi.
Investitsiyalar – aksariyat hollarda uzoq muddatga mo’ljallangan
xarajatlardir. Shuning uchun ularning bir necha yillar davomidagi iqtisodiy
samaradorligini aniqashda qiyosiy baholardan foydalanish lozim. Bunda
inflyatsiya darajasi hisobga olinadi. Hozirgi davrda qishloq xo’jaligida qiyosiy
baho sifatida 1996 yilgi o’rtacha baholar asos qilib olinmoqda. Kelajakda bu
baholar o’zgarishi mumkin.
Shunday hollarda investitsiyalar (kapital qo’yilmalar) ning iqtisodiy
samaradorligini aniqlashda quyidagi usullardan foydalanish maqsadga
muvofiqdir:
ƒ loyihaning o’zini-o’zi qoplash usulini aniqlash;
ƒ kompaunding (murakkab foizlar) usuli; diskontlash
usuli.

O’zini-o’zi qoplash muddati – amalga oshirilayotgan loyihaning f oydas i
hisobidan dastlabki investitsiya miqdorini qoplash davri. Uni hisoblashda sof foyda
moliyaviy xarajatlar, foizlar va amortizatsiya ajratmalari e’tiborga olinadi.
Kompaunding usulining mohiyati shundan iboratki, bunda dastlabki
summa har yilgi daromad foizi hisobiga oshib boradi. Bunda quyidagi formulaga
amal qilinadi:

Bu erda: O’Q - dastlabki investitsiya summasining o’sgan qiymati,
so’mda;
BQ - dastlabki investitsiyaning boshlang’ich qiymati, so’mda;
I – foiz stavkasining o’zgarishini ko’rsatuvchi birlik; n –
davr, ya’ni muddat, yilda.
Investitsiyaning o’sgan qiymati foiz stavkasi bilan davr muddatiga
bog’liq. Foiz stavkasi investorning muqobil qarorini hisobga oladi, ya’ni pulni
biron loyihaga qo’ygan samaralimi yoki depozitga qo’ygan afzalmi?
Diskontlash – hisoblash printsipi kompaundingga nisbatan teskari. Ya’ni
diskontlash – kelajakda bo’lishi mumkin bo’lgan daromadni joriy baholarda
hisoblash. Mazkur hisobning amaliy mazmuni shundan iboratki, bunda
tushumlarning minimal darajasi aniqlanadiki, u shu daromaddan kam bo’lgan
holatda investitsiya qilish maqsadga muvofiq emas.
Diskontlashgan qiymat foiz stavkalariga bog’liq.
Yillik daromad bir xil bo’lganda diskontlashgan qiymat (Dq) quyidagi
formula yordamida aniqlanishi mumkin:

Bunda: Dk – diskontlangan qiymat, so’mda;
K – banklarning foiz stavkalari asosida olinishi mumkin bo’lgan qiymat,
so’m; x – yillik daromad olinishi mumkin bo’lgan yillar soni, yil;
F – banklarning foiz stavkalari, foiz;
Bankning yillik foiz stavkasi 5 foiz, xo’jalik ikki yildan so’ng 10 mln .

so’mlik daromad olishni mo’ljalangan bo’lsa, unda diskontlangan qiymat 9,07
mln. so’mga teng bo’ladi.

Diskontlash natijasida qanday davr bo’lishidan qat’i nazar daromadlarning real
qiymati aniqlanadi.
Korxona miqyosida sarflanishi lozim bo’lgan yoki sarflangan investitsiya
(kapital qo’yilma) mutlaq (absolyut) investitsiya(kapital qo’yilma)larni sarflash
natijasida olinayotgan sof foydaning o’sgan summasini shu o’sishni ta’minlagan
investitsiya (kapital qo’yilma) summasiga taqsimlash bilan hisoblanadi. Unda
quyidagi formuladan foydalanish mumkin:

Bunda: Sf – kapital qo’yilmani amalga oshirish natijasida olingan sof
foyda yoki sof foydaning o’sgan summasi, so’mda.
Bu ko’rsatkich yordamida sarflangan bir so’mlik investitsiya (kapital
qo’yilma) qancha so’mlik yoki tiyinlik foyda keltirilganligi aniqlanadi. Shuning
uchun bu ko’rsatkichning mutlaq (absolyut) miqdori yuqori bo’lgani maqsadga
muvofiqdir.
Hozirgi davrda ayrim me’yoriy hujjatlarda investitsiyalar (kapital
qo’yilmalar) mutlaq (absolyut) iqtisodiy samaradorlik darajasi koeffitsientining
me’yoriy miqdori (em)-0,07 darajasida belgilangan. Shunga binoan
sarflanayotgan investitsiyalarning har bir so’mi evaziga 7 tiyin foyda olinsa,
bunday investitsiyalar iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi. Undan kam
bo’lganda esa investitsiyalar samarali hisoblanmaydi. Shu bilan birgalikda
qishloq xo’jaligida irrigatsiya - melioratsiya inshootlariga sarflanayotgan
investitsiyalar (kapital qo’yilmalar) mutlaq (absolyut) iqtisodiy samaradorlik
koeffitsientining miqdori ularning uzoq yillar davomida faoliyat ko’rsatishini
e’tiborga olgan holda 0,05 darajasida belgilangan. Bu koeffitsientlar sobiq SSSR
davrida ilmiy-amaliy jihatdan asoslangan holda ishlab chiqilgan. Bozor

iqtisodiyotiga o’tish davrida ham ulardan foydalanilmoqda. Lekin ularn i
respublika sharoitiga moslashtirilgan holda ko’rib chiqish vaqti ham keldi.
Qishloq xo’jaligida sarflangan investitsiyalar (kapital qo’yilmalar) doimo
ham foyda summasi oshishini ta’minlamaydi, balki ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish yoki mahsulot etishtirish uchun qilingan o’rtacha xarajatlar
(mahsulot tannarxi) kamayishiga ham olib keladi. Shunday hollarda ularning
iqtisodiy samaradorlik darajasi tejalgan mablag’ qiymatini sarflangan kapital
qo’yilma summasiga taqsimlab ham aniqlanadi. U quyidagi tenglik yordamida
aniqlanishi mumkin:

Bunda: T
1 – investitsiya (kapital qo’yilma) sarflanganidan oldingi tannarx
summasi, so’mda;
T
2 – investitsiya (kapital qo’yilma)sarflanganidan so’nggi tannarx
summasi, so’mda.
Bu ko’rsatkichning ham mutlaq (absolyut) darajasi yuqori bo’lishi
maqsadga muvofiqdir.
Investitsiya (kapital qo’yilmalar) ning qoplash muddati.
Uning darajasi sarflangan investitsiya (kapital qo’yilma) summasini
olingan yalpi ichki mahsulotning, sof foydaning o’sgan summasiga taqsimlash
orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formulalardan foydalanish mumkin:
Investitsiyalarning (kapital qo’yilma) qoplash muddati qisqa bo’lishi
maqsadga muvofiqdir.
Shu bilan birgalikda investitsiya (kapital qo’yilmalar)ning qiyosiy
samaradorligi ham aniqlanadi.
Mavjud adabiyotlarda investitsiya (kapital qo’yilma) larning qiyosiy
samaradorlik koeffitsienti 0,12 darajasida belgilangan. Unga 1 ni taqsimlash
natijasida investitsiyalarning necha yilda qoplanishi mumkinligi aniqlanadi,

ya’ni (1:0,12) 8,3 yilda qoplansa, investitsiyalar qiyosiy jihatdan sa maral i
hisoblanadi.
Investitsiya (kapital qo’yilma) lar darajasi, dinamikasi va ularning
iqtisodiy-ijtimoiy samaradorligi
Ichki va tashqi bozorning qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan talabini
qondirish eng dolzarb muammodir. Uni hal etish uchun investitsiya (kapital
qo’yilma) larni sarflash zarur. Buning uchun esa siyosiy, mintaqaviy, iqtisodiy
hamda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash darkor. Respublikada bozor
iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish davrida yuqorida ta’kidlangan sharoitlar
yaratilmoqda.
Respublikada siyosiy-iqtisodiy barqarorlik qishloq xo’jaligiga
investitsiyalar jalb etilishiga imkoniyat bermoqda. Uning rivojlanishini
ta’minlash maqsadida investitsion siyosatning huquqiy asoslari ham barpo
etilgan. Ularning mavjudligi so’nggi yillarda tarmoqqa ma’lum miqdorda
investitsiya (kapital qo’yilma)lar sarflanishini ta’minlamoqda (16-jadval).
Respublikada investitsiyalarning tarmoqlar bo’yicha tarkibi, foizda
Yilla
r
ʋ Tarmoq nomi
199
6 1997 199
8 1999 200
0
1 Sanoat tarmoqlari 24.8 24.4 21.5 18.4 26.
5
2 Qishloq xo’jaligi 5.2 5.2 4.9 7.9 8.0
3 Neft’,
elektroenergiya 18.4 13.8 12.1 16.8 11.
8
4 Transport, aloqa 17.5 19.8 18.1 13.0 19.
3
5 Uy-joy 12.7 13.3 21.7 17.3 13.
5
6 Boshqa tarmoqlar 21.2 23.5 21.7 26.9 21.
4
Jami 100.
0 100.
0 100.
0 100.0 100.
0

So ’ nggi yillarda respublika iqtisodiyotiga yo ’ naltirilgan
investitsiyalarning 5-8 foizi qishloq xo ’ jaligiga sarflangan . Bu talabga nisbatan
kam . Shuning uchun kelajakda bu investitsion siyosatni qishloq xo ’ jaligi
foydasiga o ’ zgartirish maqsadga muvofiqdir . Chunki tarmoq respublika yalpi
ichki mahsulotining o ’ rtacha 30 foizini bermoqda . Xuddi shunday hol xorijiy
investitsiyalarni jalb etish jarayonida ham yuz bermoqda . Jami chet el
investitsiyasining 7-10 foizigina qishloq xo ’ jaligiga sarflanmoqda . Bu borada
o ’ zgarish qilinmasa , qishloq xo ’ jaligining mustahkam moddiy - texnika bazasini
yaratish biroz uzoq muddatga cho ’ zilishi mumkin .
Mamlakat agrosanoat majmuasiga sarflanayotgan investitsiyalar 1996-
2000 yillarda 3.2 martaga ko’paygan
Respublika ASM ga kiritilgan investitsiyalar, foizda
ʋ Investitsiya manbalari 1996
y 19
9
7
y 19
9
8
y 199
9y 200
0y
1 Jami investitsiyalar (shu
yillar bahosiga) shundan: 100.
0 10
0
.0 10
0
.
0 100
.0 100
.0
A Davlat byudjetidan 42.2 32
.
3 52
.
3 21.
7 26.
9
B Bank kreditlari 1.3 16
.
9 6.
2 26.
8 36.
8
V Korxona mablag’lari 39.1 33
.
1 35
.
8 36.
6 37.
2
G Aholi mablag’lari - - - - 0.0
1
D Chet el investitsiyalari 17.6 17
.
7 27
.
7 4.9 5.1
Agrosanoat majmuasiga, jumladan, qishloq xo’jaligiga davlat byudjetidan
ajratilayotgan investitsiyalarning miqdori yildan-yilga kamayib bormoqda.

Investitsiya ( kapital qo ’ yilma ) larni amalga oshirish uchun mablag ’ larni
asosan xo ’ jaliklarning o ’ zlari sarflamoqdalar . Ularning mablag ’ lari hisobidan
qishloq xo ’ jaligiga sarflanayotgan investitsiyalarning 35-40 foizga yaqini
shakllantirilmoqda . Bu bozor iqtisodiyoti talabiga mosdir . Xo ’ j alikla r
investitsiyalarni amalga oshirish uchun bank kreditlarini ham keng miqyosda
jalb etmoqda . Ularning hissasi 1999-2000 yillarda keskin oshgan . Lekin bu hissa
ularga bo ’ lgan talabga nisbatan kam , hozirgi davrda qishloq xo ’ jaligining asosiy
vositalarni barpo etish uchun talabi oshib bormoqda . Biroq aktsiyadorlik - tijorat
banklari qishloq xo ’ jaligi asosiy kapitaliga berayotgan uzoq muddatli
kreditlarning umumiy miqdori juda kam . Bunday hol quyidagi sabablar
natijasida shakllanmoqda:
¾ qishloq xo’jalik korxonalari banklardan uzoq muddatli kreditlarni olishda garovga
qo’yadigan resurslarining kamligi: hozirgi davrda ularda mavjud bo’lgan asosiy
vositalarning aksariyat qismi jismoniy va ma’naviy eskirgan. Ular banklarning
talablariga to’g’ri kelmaydi. Shuning uchun ham ularni garovga olishmaydi;
¾ qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining iqtisodiy samaradorlik darajasi pastligi,
ya’ni aksariyat korxonalar rentabellik darajasining 5-8 foiz atrofidaligi. Shuning
uchun ham xo’jaliklarning kreditorlik qarzlari ortib bormoqda. Bunday holda
kredit institutlarining berayotgan mablag’larini vaqtida qaytarib olishga bo’lgan
ishonchi oqlanmaydi;
¾ qishloq xo’jaligining ustuvor darajada rivojlanishiga davlat ko’magi, ya’ni
moliyalashtirish, kreditlashtirish dasturlari talabni to’liq qondiradigan darajasida
emasligi;
¾ qishloq xo’jalik korxonalari sotayotgan mahsulotlari uchun iste’molchilardan
mablag’larni belgilangan muddatlarda ololmayotganligi. Shuning uchun ham
qishloq xo’jalik korxonalarining debitorlik qarzlari so’nggi yillarda ortib
bormoqda.
Ta’kidlangan masalalar ijobiy hal etilishi natijasida qishloq xo’jaligiga
bank kreditlari oqimining ko’payishi ta’minlanishi mumkin.

Davlat byudjetidan qishloq xo’jaligini investitsiyalashga sarflanayotgan
mablag’ miqdori yil sayin kamayib bormoqda. Bu ob’ektiv jarayon. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida davlat ahamiyatiga molik bo’lgan yo’nalishlarni

rivojlantirishgina davlat byudjetidan ajratiladigan mablag’lar e vaziga
ta’minlanishi zarur.
Respublika qishloq xo’jaligiga sarflayotgan investitsiya (kapital qo’yilma)
lar hisobidan mashinalar, traktorlar, kombaynlar, chorva hayvonlari va boshqa
ishlab chiqarish vositalari sotib olinmoqda, mavjudlari ta’mirlanmoqda,
irrigatsiya-melioratsiya ishlari rivojlantirilib, yangi erlar o’zlashtirilmoqda,
foydalanilayotganlarining esa holati yaxshilanmoqda. Agarda 1996 yili
respublika bo’yicha irrigatsiya-melioratsiya qurilishiga 5,2 mlrd. so’mlik
investitsiya (kapital qo’yilma) sarflangan bo’lsa, 2000 yilda 20,0 mlrd. so’mga
yaqin sarflangan
Respublika viloyatlari bo’yicha irrigatsiya-melioratsiya qurilishini
investitsiyalash (kapital mablag’larini sarflash)
(mln. so’m, amaldagi bahoda)
Viloyatlar 1996
yil 199
7
yil 1998
yil 1999
yil 200
0 yil 2000
y.da
1996
y.ga
nisbata
n
(marta
)
Qoraqalpog’iston
R. 91,8 89 234 235 762 8,3
Andijon 353,
8 430 776,7 965 130
0 3,7
Buxoro 433,
1 512 602,9 854 135
0 3,1
Jizzax 238,
3 233 474,4 626 125
4 5,3
Qashqadaryo 471,
7 480 589,2 650 160
2 3,4

1996-2000 yillarda mamlakat miqyosida irrigatsiya - melioratsiya qurilishi
uchun sarflangan investitsiya ( kapital qo ’ yilma ) lar qiymati 3,8 martaga ortgan .
Shu investitsiyalarning aksariyat qismi Xorazm , Surxondaryo , Namangan ,
Toshkent viloyatlari hududlariga to ’ g ’ ri keladi . Irrigatsiya - melioratsiya
inshootlari barpo etilishi natijasida xo ’ jaliklarning suv bilan ta ’ minlanish
darajasi oshdi . Bu hol yangi erlarni o ’ zlashtirish imkoniyatini yaratdi . 19962000
yillarda respublika Qishloq va suv xo ’ jaligi vazirligi xo ’ jaliklari hududlarida
54149 ga yangi er o ’ zlashtirilgan . Lekin investitsiyalar cheklanganligi sababi
so ’ nggi yilarda yangi erlarni o ’ zlashtirish darajasi nisbatan pasaygan
Respublikada o’zlashtirilgan yangi er maydoni, gektar
Viloyatlar 1996
yil 1997
yil 199
8
yi 1999
yil 2000
yilNavoiy 243,
3 169 277 447 550 2 ,3
Namangan 609 627 776,4 1483 297
0 4,9
Samarqand 265,
2 254 321,7 343 690 2,6
Surxondaryo 535,
3 510 770,6 855 241
3 4,5
Sirdaryo 187,
7 465 519,6 430 753 4,0
Toshkent 957,
2 756 1005,
2 1430 197
2 2,1
Farg’ona 237,
1 243 460,5 450 127
0 5,4
Xorazm 432 585 817,6 942 209
0 4,9
USUB 158 108 298 317 101
2 6,4
Jami 5213
,5 546
1 7923,
8 1002
7 199
88 3,8w.AB

l
Qoraqalpog’iston R. 500 300 300 287 300
Andijon 1000 235 260 230 200
Buxoro 2516 975 851 702 488
Jizzax 1330 535 737 806 750
Qashqadaryo 2602 6669 855 589 527
Navoiy 1335 420 477 450 412
Namangan 2605 950 807 1201 1809
Samarqand 2502 846 904 280 240
Surxondaryo 2237 662 858 600 700
Sirdaryo 435 400 255 200 80
Toshkent 1891 351 621 425 353
Farg’ona 1665 530 400 402 252
Xorazm 2366 1717 106
2 852 1053
Jami 2298
4 8590 838
7 7024 7164
Yangi erlarni o ’ zlashtirish bilan birgalikda foydalanilayotgan erlarning
sifatini yaxshilashga ham investitsiya ( kapital qo ’ yilma ) lar sarflanmoqda . Ular
evaziga 1999-2000 yillarda o’rtacha 300 ming gektar erning meliorativ holati
yaxshilandi (20-jadval).

Respublikada investitsiyalar evaziga eskidan foydalanilayotgan erla r meliorativ
holatining yaxshilanishi (gektar)
Viloyatlar 199
7
yil 199
8
yil 199
9
yil 2000
yil 2000 y.da
1997 y.ga
nisbatan %da
Qoraqalpog’iston R.
Andijon 130
0 199
3 219
0 1799 134,8
Buxoro 200
0 139
4 206
4 3076 153,8

Jizzax - 124
4 260
0 2400 -
Qashqadaryo 120
4 470 200
0 2606 216,4
Navoiy 103
5 664 155
0 1182 114,2
Namangan 148
9 729 210
7 4547 305,4
Samarqand 600 109
7 300
6 2816 469,3
Surxondaryo 200
0 145
0 320
0 3200 160,0
Sirdaryo 97 125
1 146
4 2906 299,4

Toshkent 480 178
2 143
4 1574 327,9
Farg’ona 100
0 121
9 245
3 2653 265,3
Xorazm 229 305 350 3675 159,9
Bu holat hozirgi talabni to’liq qondirolmaydi. Chunki, respublikadagi jami
sug’oriladigan erlarning 50 foizga yaqini u yoki bu darajada sho’rlangan.
Kelajakda erlarning sifat holatini yaxshilash uchun investitsiya (kapital qo’yilma)
lar ko’lamini kengaytirish maqsadga muvofiqdir. Sarflanadigan investitsiya
(kapital qo’yilma) lar natijasida erlarning meliorativ holati yaxshilanib, suv bilan
ta’minlanganlik darajasi yuksalmoqda, ishlab chiqarish mexanizatsiyalashtirilishi,
kimyolashtirilishi tufayli ekinlar hosildorligi oshmoqda (2-diagramma). 2-
diagramma
Respublikada qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining o’zgarishi
1996-2000 yillarda boshoqli don ekinlari hosildorligi 18,9 tsentnerdan
26,8 tsentnerga, sholining hosildorligi esa 23,5 ts.dan 25,8 ts.ga etdi. Shu
yillarda sabzavot ekinlarining o’rtacha hosildorligi 35,5 foizga oshib, 168
tsentnerni, kartoshka hosildorligi 57,6 foizga ortib, 93 tsentnerni tashkil etdi.
Natijada ekinlarning yalpi hosili ham ko’paydi. Bu hol qishloq xo’jaligi yalpi
mahsuloti miqdori hamda qiymati oshishini ta’minladi. Bularning hammasi
qishloq xo’jaligiga sarflanayotgan investitsiya (kapital qo’yilma)larning
iqtisodiy samaradorligi yuksalishini ta’minlamoqda.
Investitsiyaning iqtisodiy samaradorligini aniq ko’rsatish maq sadid a tegishli
ma’lumotlarni keltirmoqdamiz (21-jadval). 8 5 2
Jami 135
03 163
58 275
70 3243
4 240,2w.ABB

Uzoq muddatli kredit shaklida sarflangan investitsiya (kapital qo’yilma)
ning shirkat xo’jaligidagi iqtisodiy samaradorlik koeffitsienti 1999 yilda 0,607;
2000 yilda esa 0,682 ga teng bo’lgan. Xo’jalikda 2,4 mln.so’mlik uzoq muddatli
bank kreditini sarflash natijasida 1999 yilning o’zida 1457,4 ming so’m, 2000
yilda 1636,1 ming so’m qo’shimcha sof foyda olingan. Shu tariqa olingan kredit
1,65 yil davomida qaytarilgan. Xo’jalikka 693,5 ming so’m sof foyda qolgan.
Bu ma’lumotlar sarflangan investitsiya (kapital qo’yilma) larning iqtisodiy
jihatdan samarali ekanligidan dalolat beradi.
5. Investitsiya (kapital qo’yilma) lar ko’lamini kengaytirish va
samaradorligini oshirish yo’llari
Kelajakda qishloq xo’jaligining moddiy-texnika bazasini talab darajasida
barpo etish, mehnat resurslarining bilimlarini, malakalarini, tajribalarini oshirish
uchun investitsiya (kapital qo’yilma) lar sarflashni davom ettirish kerak. Qishloq
xo’jaligini rivojlantirish uchun, avvalo, davlat hamda mahalliy byudjetlardan
ajratilayotgan investitsion mablag’larni o’z vaqtida olishga erishish kerak. Shu
bilan birga tarmoq, korxonalar iqtisodiyotini yuksaltirish natijasida ularning
faoliyatini kelajakda investitsiyalash uchun ko’proq mablag’ ajratilishini
ta’minlashga alohida e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Bunda korxonalar
ixtiyoridagi fondlarning mablag’larini ham oqilona sarflashga harakat qilish
kerak. Chunki ular investitsiyalar ko’lamini kengaytirishning real manbalari
hisobanadi.
Qishloq xo’jaligiga talabni qondiradigan darajada investitsiya (kapital
qo’yilma) lar sarflanishini kelajakda ishonchli ta’minlash uchun investitsiyalarni
amalga oshiruvchi yuridik hamda jismoniy shaxslar ko’lamini kengaytirish talab
etiladi. Bunday shaxslar respublika yoki chet davlatlardan bo’lishi mumkin.
Bunda, hozirgi davrda qishloq xo’jaligidagi investitsion jarayonni
shakllantirishda sust qatnashayotgan investorlarni intensivroq jalb e tishg a
alohida e’tibor berish lozim. 21-jadval
Toshkent viloyati Quyi Chirchiq tumanidagi Oxunboboev nomli shirkat
xo’jaligi dehqonchiligiga sarflangan uzoq muddatli kreditning iqtisodiy
samaradorligi
ʋ Ko’rsatkichlar O’lch Yillar

ov
birligi 1999 2000
1 Paxta ekini maydoni ga 985 985
2 Sholi ekini maydoni ga 180 180
3 Bug’doy ekini maydoni ga 900 900
4 Olingan kredit summasi mln.s
o’m 2,4 2,4
5 Kredit evaziga amalga oshirilgan
irrigatsiya va melioratsiya tadbirlari
hisobiga:
- paxta yalpi hosilining oshgan
miqdori
- sholi yalpi hosilining oshgan
miqdori - bug’doy yalpi hosilining oshgan
miqdori tsent.
tsent.
tsent.
3447,
5
144,0
870 2856
,5
108
360
6 etishtirilgan yalpi hosil miqdori:
- paxta xomashyosi
- sholi
- bug’doy tonna
tonna
tonna
3186
583,0
3514,
0 2946
552
3212
7 Jami xarajat summasi
Shundan:
- paxta xomashyosiga mln.s
o’m 201,0
115,0 247,
0

w.ABBYY.cHozirgi davrdagi cheklangan miqdordagi banklarning ko’lamini
kengaytirishga erishish lozim. Buning uchun ularga huquqiy, iqtisodiy
shartsharoitlar yaratib berish zarur. Shu bilan birga qishloq xo’jaligiga
ko’maklashayotgan moliya-kredit institutlarini, jumladan, qishloq kredit
uyushmalari yoki kooperativlarini tashkil etish, ularning faoliyatini rivojlantirish
kerak. Bunday kredit institutlarining huquqiy asosi yaratilgan: Respublika Oliy
Majlisining ikkinchi chaqiriq IX sessiyasida (2002 yil, avgust) « Kredi t
uyushmalari to’g’risida»gi qonun qabul qilingan. Shunga asoslangan holda,
Qishloq kredit uyushmalari yoki kooperativlarini tashkil etish va ularning -
- sholiga
bug’doyga 19,2
66,8 149,
2
23,9
73,9
8 -
-
- Mahsulot sotishdan tushgan jami pul
Shundan:
paxta xomashyosini
sotishdan sholini sotishdan
bug’doyni sotishdan mln.s
o’m 218,6
125,0
19,9
72,7 270,
8
165,
0
24,7
81,1
9
-
-
- Mahsulot etishtirishdan olingan foyda
Shundan:
paxta xomashyosi
etishtirishdan sholi
etishtirishdan bug’doy
etishtirishdan mln.s
o’m 17,6
11,0
0,7
5,9 24,0
15,9
0,8
7,3
10 Shundan kreditlarni sarflash evaziga
olingan foyda ming
so’m 1457,
4 1636
,1
11 Sarflangan kreditning iqtisodiy
samaradorlik koeffitsienti 0,607 0,68
2
12 Sarflangan kredit mablag’ining qoplash
muddati yil 1,65 1,47
13 Dehqonchilikning rentabellik darajasi foiz 8,76 9,72

faoliyatini rivojlantirish orqali qishloq xo’jaligiga investitsiya oqimini
ko’paytirishga erishish mumkin. Ular nodavlat, notijorat kredit instituti bo’lgani
ma’qul. Shuning uchun ularga davlatning imtiyozli iqtisodiy yordami zarur. Bu
yordamni davlatning qishloq xo’jaligini rivojlantirishga qaratilgan quyidagi
dasturlari asosida amalga oshirish mumkin:
¾ «Oziq-ovqat muammosini hal etish»;
¾ «Irrigatsiya va melioratsiya ishlarini rivojlantirish»;
¾ «Qishloq faunasini, florasini hamda ekologiyasini yaxshilash»;
¾ «Yangi ish joylarini tashkil etishni rivojlantirish, ishsizlikni yumshatish»;
¾ «Qishloqda malakali mutaxassislarni tayyorlash maqsadida «Bilimi-malaka»
dasturini tuzish»;
¾ «Qishloqda ijtimoiy sohani rivojlantirish» va boshqalar.
Bundan tashqari yangi tashkil etilgan qishloq kredit kooperativlarida
ayrim fondlar bo’yicha davlat subsidiyalari va kafolatlari tizimini joriy etish
lozim. Tashkil etilayotgan qishloq kredit kooperativlari boshlang’ich
kapitalining 35-45 foizi davlatning imtiyozli hamda foizsiz kreditlari hisobidan
shakllantirilishi maqsadga muvofiqdir. Qishloq kredit kooperativlarini tashkil
etish jarayonida davlatning roli quyidagilar bilan chegaralanishi maqsadga
muvofiqdir:
x respublikadagi qonun yaratuvchi idoralar bu kooperativlar uchun mamlakat
miqyosida hamda xorijiy davlatlarda to’liq faoliyat yuritishning huquqiy
asoslarini yaratib berishi;
x ushbu kooperativlarning ilmiy, uslubiy muammolari bo’yicha tadqiqot
ishlarini rivojlantirish uchun hukumat tomonidan qulay muhit yaratilishi; x
ularni tashkil etish bo’yicha chet el ekspertlarini jalb etish va mahalliy
mutaxassislar tomonidan xorijning ilg’or tajribalarini o’rganishga izchillik bilan
yordam berish;
x davlat idoralarining rahbar va mutaxassislari yangidan tashkil etilay otga n
Qishloq kredit kooperativlarining afzalliklarini barcha axborot vositalari
yordamida targ’ib etishga, tushuntirishga qaratilgan faol siyosat olib borishlari,
ularni amalda tashkil etishga ko’maklashishlari zarur.
Kredit kooperativlarini qishloq hududlarida tashkil etish uchun quyidagi
shartlar bajarilib, ijobiy muhit shakllantirilgan bo’lishi zarur:

x qishloq xo’jalik korxonalarining rahbar, mutaxassislari, shuningdek,
mehnatga qobiliyatli aholining ushbu moliya-kredit institutiga ishonishi va uni
hurmat qilish holatining mavjudligi;
x shu moliya-kredit instituti faoliyatida faol ishtirok etish uchun aholi
moliyaviy farovonlik darajasining yuqoriligi bu aholining bo’sh mablag’lari
mavjudligidan dalolat beradi;
x barcha bo’g’indagi davlat hokimiyati idoralari va boshqa tashkilotlarda
qishloq xo’jaligi korxonalarini, ayniqsa, fermer va dehqon xo’jaliklarini, kichik
korxonalarni kreditlashtirish rivojlantirilishini ta’minlaydigan ushbu g’oyani
moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlab, unga hayrixohlik munosabatlari mavjudligi.
Chunki qishloq kredit kooperativlarining tashkil etilishi qishloq xo’jalik ishlab
chiqarishini kreditlashtirish bilan shug’ullanadigan moliyaviy bozorda erkin
raqobatchilik rivojlanishini ta’minlaydi;
x qishloq joylarida xodimlar, mutaxassislar kredit kooperativlarining malakali
xodimlarga bo’lgan talabini qondira oladigan darajada mavjudligi; x qishloq
hududlarida yangi kredit kooperativlarini tashkil etish bo’yicha ijtimoiy,
iqtisodiy muhitning talab darajasida shakllanganligi va boshqalar.
Demak, qishloq hududlarida kredit kooperativlarini tashkil etish
masalasining ijobiy hal etilishini jadalalashtirish uchun yuqorida ta’kidlangan
shart-sharoitlarni tezroq shakllantirishga eng avvalo tarmoqdagi tadbirkorlar,
qolaversa, davlat va nodavlat idoralari alohida e’tibor berishlari zarur.
Yangidan tashkil etilayotgan Qishloq kredit kooperativlar nodavlat,
notijorat moliya tashkiloti yuridik maqomiga ega bo’lishi lozim. Ularning asosiy
maqsadi foydalanish uchun berilayotgan kapital evaziga foyda olish emas, balki
qishloq xo’jalik mahsulotlari etishtiruvchi, xizmat ko’rsatuvchi xo’j alikla r
faoliyati rivojlanishiga imkon beradigan kredit olish sharoitlari yaxshilanishini
ta’minlashdir. Bunday kooperativlar berayotgan kreditlari uchun o’z a’zolari
majburiyatlari yuzasidan, ya’ni jamoatchilik asosida kafolat beradi, berilgan
qarzlarni o’z vaqtida sug’urtalaydi, a’zolaridan pay badallarini yig’adi va boshqa
iqtisodiy munosabatlarni amalga oshiradi. Chunki kooperativning har bir a’zosi
jamg’arma fondiga qo’shgan hissasidan qat’i nazar bir ovozga ega.

Tashkil etish taklif qilinayotganda Qishloq kredit kooperativlari notijorat
moliya-kredit tashkiloti sifatida tijorat banklaridan muayyan jihatlari bilan
ajralib turadi (9-chizma).
Qishloq kredit kooperativlarining aktsionerlik-tijorat banklaridan
farqi
T
.r
. Farq qilish
mezoni Qishloq kredit
kooperativi (QKK) Aktsionerlik-ijorat
banki
1
. Faoliyat maqsadi A’zolarining kredit
resurslariga bo’lgan
talabini vaqtida
qondirish Foyda olish
2
. Tashkiliyhuquqiy
shakli Jamoa kooperativi Aktsionerlik
jamiyati
3
. O’z
kapitalining
manbalari A’zolarining pay
badallari, davlatning
maqsadli, imtiyozli
kreditlari, aholining
bo’sh mablag’lari Aktsionerlarning
Ustav kapitaliga
qo’shayotgan
mablag’lari, foydadan
ajratmalar
4
. Ko’rsatayotga n
xizmat
turlari Kooperativ a’zolariga
kredit xizmatlarini
bajarish, ularning Talabgorlarga turli
xildagi kredit
xizmatlarini
ko’rsatish,

Qishloq kredit kooperativlari faoliyatining asosiy tamoyillari quyidagilardan
iborat bo ’ lishi kerak :
x iste ’ molchiga yaqin bo ’ lishi , buning uchun u fermerlar , shirkatlar uyushmasi
hududida tashkil etilishi va faoliyat ko ’ rsatishi mumkin . Bu unga fermerlar,
dehqonlar, pudratchilar, boshqa korxonalar hamda aholi a’zo bo’lishini
ta’minlaydi;
x kredit kooperativi majburiyatlari yuzasidan uning a’zolari cheklanmagan
miqyosdagi jamoatchilik asosida javobgarlikka ega bo’lishi;
x kooperativga kirish badali hamda paylari summasi juda katta bo’lmasligi,
olingan foyda kooperativning bo’linmas va zahira fondlarini rivojlantirishga
sarflanishi;
x kooperativning iqtisodiy negizi hisoblangan bo’linmas mulkni barpo etish, bu
mulkning minimal miqdorini belgilash; x olingan kreditlardan faqat Nizomda
ko’rsatilgan maqsadlar uchun foydalanish;
x boshqarish organlarining mavjudligi va ularning jamoatchilik asosida faoliyat
ko’rsatishi.
Qishloq kredit kooperativining Nizomi shu tamoyillarga asoslangan holda
ishlab chiqilishi kerak. Nizomda kooperativ faoliyatining samarali bo’lishini mablag’larini saqlash,
aholiga moliyaviy
xizmatlar ko’rsatish yuridik va jismo niy
shaxslarning hisob
raqamlarini yuritish,
moliyaviy xizmatlar
ko’rsatish
5
. Foydani
taqsimlash Zahira fondga o’tkazish Aktsionerlarga
dividend shaklida
berish
6
. Xizmat
doirasi Kooperativ a’zolariga Barcha
xohlovchilarga

ta’minlaydigan barcha masalalar to’liq aks ettiriladi. U kuchli, huquqiy hujja t
hisoblanadi. Bu o’rinda Nizom mazmuniga to’liq to’xtalmasdan unga faqat
qishloq xo’jaligini kreditlashtirishni takomillashtirish nuqtai nazardan
yondashamiz.
Qishloq kredit kooperativiga kirayotgan har bir a’zo majburiy tartibda
kirish badali to’lashi kerak. Uni to’lagan yuridik va jismoniy shaxs kooperativ
a’zosi bo’ladi.
Qishloq kredit kooperativi faoliyati natijasida olingan daromad uning
bo’linmas hamda zahira fondini tashkil etish uchun ishlatiladi. Bunday zahira
fondni shakllantirishdan maqsad, eng avvalo, kooperativ faoliyati natijasida
kelib chiqishi mumkin bo’lgan zararni qoplash uchun mablag’ yig’ish, ya’ni
birgalikdagi mas’uliyat xavfini kamaytirishdir. Bundan tashqari, mazkur fond
iqtisodiy tanglik va tanazzullar davrida ishonchli zahira bo’lib xizmat qiladi,
qishloq kredit kooperativlarining kelajakda barqaror faoliyat ko’rsatishini
ta’minlaydi.
Kredit olishni rasmiylashtirish muddati 1 kun bo’lishi kerak.
Kredit berish shaxsan ishonish yoki kimningdir kafilligi ostida amalga
oshirilishi lozim.
Kooperativ a’zolari garovsiz kredit olishlari mumkin.
Kredit kooperativlari dastlabki 5 yil davomida soliqqa imtiyozli ravishda
tortilishi, ularning foydasidan soliq olinmasligi kredit stavkalari mos bank
stavkalaridan ancha past bo’lishi va kreditni tovar bilan qaytarib olish
imkoniyati ko’zda tutilishi lozim.
Kreditlarning qisqa muddat ichida rasmiylashtirilishi mablag’larning tez
aylanishiga yordam beradi.
Kooperativning o’z mablag’lari, qarz mablag’lari, shuningdek, mol-mulki
bo’lishi mumkin. Kooperativning o’z mablag’lari a’zolarining pay badallari,
faoliyati natijasida olingan foyda, shuningdek, o’z mablag’larini qimmatli
qog’ozlar hamda pul shaklida banklarga joylashtirish hisobiga tashkil topadi.
A’zolar tomonidan pay badali sifatida berilgan, shu bilan birgalikda ushbuy
er2.0

kooperativ faoliyati davomida sotib olingan mol-mulklar uning huquqiy shax s
sifatidagi mulki hisoblanadi.
Kredit kooperativi faqat o’z a’zolari omonatlarini saqlash va ularga qarz
berish maqsadida tuzilganligini hisobga olib, bitta a’zoga kredit berish hajmi
majburiy pay badali hajmi bilan belgilanadi.
Qishloq kredit kooperativi o’z faoliyatining dastlabki bosqichlarida pul
mablag’larining etishmasligi va a’zolariga kerakli miqdorda qarz bera olmaslik
kabi muammolarga duch kelishi mumkin. Shu bois dastlbaki davrda unga
a’zolarining qarz olishga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun qo’shimcha
moliyaviy mablag’lar kerak. Bu muammoni davlat yordami bilan hal etish
mumkin. Bu borada davlat byudjetidan qishloq xo’jalik moliyaviy
infratuzilmasining shakllanishiga, qishloq kredit kooperatsiyasi tizimi
rivojlanishiga alohida ahamiyat bergan holda mablag’ ajratilishi, bu mablag’
qaytarib berilmaydigan yoki qaytarib beriladigan ko’rinishlarda bo’lishi
mumkin. Bunga bog’liq bo’lmagan ravishda kredit kooperativlarini tashkil etish
bosqichida ishlab chiqiladigan texnik-iqtisodiy asoslashda davlatdan olingan
qarzlarni o’z muddatida (qaytarilayotgan summa miqdori va davriyligi)
qaytarish imkoniyatlari hisob-kitob qilinishi kerak.
Kredit kooperativi faoliyatining dastlabki va keyingi davrlarida mablag’
etishmasligi muammosini hal etishning boshqa usullari ham mavjud. Bu, avvalo,
bankdan imtiyozli kredit olishdir. Bu holatda qarzga olingan mablag’dan
foydalanganlik uchun to’lov (bank foizi) xo’jalik faoliyati bilan bog’liq bo’lgan
kooperativ xarajatlarining bir qismini tashkil etadi va u kooperativ a’zolariga
berilgan qarz uchun olingan foiz orqali qoplanishi lozim. Bunda kooperativdagi
berilgan qarz uchun foizlar bank kreditidan foydalanganlik uchun to’lanadigan
foizlarga qaraganda yuqoriroq bo’ladi, chunki kooperativ bu turdagi xizmatni
amalga oshirishi uchun o’zi tomonidan qilingan xarajatlarni qoplashi kerak.
Qishloq kredit kooperativining asosiy faoliyati kooperativ a’zolariga
kredit berish va pul mablag’larini jamg’arish kabi xizmatlarni ko’rsatishdan
iborat. Shunga mos holda ushbu xizmatni amalga oshirish uchun kooperativning
kredit siyosati ishlab chiqiladi va nizomda belgilab qo’yiladi. Ula ry
er2.0

quyidagilardir: x kimga qarz beriladi; x qanday maqsadlar uchun qarz beriladi;
x kooperativning bir a’zosi uchun beriladigan qarzning maksimal miqdori; x qarz
berish muddati, qarzdan foydalanganlik uchun to’lov miqdori (foiz stavkasi);
x qarzni qaytarish kafolati;
x kelishmovchilik va nizolarni hal etish.
Qarz faqat kooperativ a’zolariga beriladi. Yana bir muhim jihati shundaki,
qarz nizomda ko’rsatilgan maqsadlar uchungina beriladi. Qarzni ishlatish
maqsadini aniqlash kreditor bo’lganligi sababli kooperativning o’z manfaatlarini
himoya qilishi lozimligi bilan izohlanadi.
Kredit kooperativi faoliyatining dastlabki davrida, ya’ni kredit resurslari
fondi endi shakllanayotgan vaqtda berilayotgan qarz miqdorini aniqlash zarur.
Chegaralovchi holatlar berilayotgan qarzning qaytarilish kafolatini oshirishga
yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Bitta a’zoga berilayotgan qarzlar miqdori har xil
bo’lishi mumkin va u kredit fondining holatiga qarab belgilanadi. Beriladigan
qarzning eng katta miqdorini kooperativning pay fondi hajmi darajasida
chegaralash maqsadga muvofiqdir. Bu kooperativ a’zosinining o’ziga bog’liq
bo’lmagan u yoki bu sabab bilan qarz bo’lib qolish holatlarida ro’y berishi
mumkin bo’lgan yo’qotishlarni qoplash kafolatini beradi.
Kooperativ a’zolariga qarz berish muddatini belgilash katta ahamiyatga
ega, chunki qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish bilan shug’ullanish pul
mablag’lari kelib tushishi va unga bo’lgan ehtiyojning davriyligini keltirib
chiqaradi. Qishloq kredit kooperativi uchun qarz muddati 6 oy va undan ko’pga
belgilanishi maqsadga muvofiqdir.
Kredit kooperativi faoliyatining muhim jihati qarzdan foydalanganlik
uchun to’lov miqdori hisoblanadi. Agar kooperativning kredit fondi faqat
omonat uchun qo’yilgan xususiy mablag’lar hisobiga shakllansa, qarzlar kichik

foiz bilan berilishi mumkin. To’lov stavkalarini asoslash va belgilashda kredit
fondi shakllanishida yuzaga keladigan xarajatlarni hisobga olish kerak. Iqtisodiy
beqarorlik sharoitida jalb qilinayotgan mablag’lar qiymati o’zgarishini hisobga
olib, nizomda kredit uchun to’lovning aniq miqdorini belgilash shart emas, balki
uning quyi va yuqori chegaralarini belgilab qo’yish maqsadga muvofiq.
Nizomda ko’rsatilgan vaziyatning eng maqbul varianti kooperativ boshqaruviga
kuzatuv kengashi bilan birgalikda iqtisodiy vaziyatning o’zgarishini hisobga
olib, qarzdan foydalanganlik uchun to’lov stavkalarini imkon qadar past
belgilash huquqini berish kerak.
Foiz stavkalarining o’zgartirilishini quyidagicha ifodalash mumkin: -
uning ko’payishi – faqat qarzdan foydalanish uchun foizning o’zgarishi vaqtida
tuzilgan shartnoma asosida hisobga olinadi;
- uning kamayishi–barcha shartnomalar, jumladan, oldin tuzilgan shartnomalar
asosida hisobga olinadi. Kelishilgan vaqtda tuzilgan shartnomada qarzdan
foydalanish uchun foiz ko’rsatiladi va keyinchalik u amal qilayotgan vaqtda
barcha o’zgartirishlar kiritiladi.
Berilayotgan qarzning kafolatli ta’minoti kredit siyosatining muhim
jihatlaridan biri hisoblanadi. Qarzni qaytarishning kafolatli ta’minoti usullari
quyidagilar bo’lishi mumkin: qarz miqdoriga loyiq garov berish (garov
shartnomasi imzolanadi) yoki qarz olayotgan shaxs bilan uni o’z vaqtida to’lash
majburiyatini barobar bo’yniga olgan kooperativga ko’pchilik a’zolarning
ishonch bildirishlari.
Kooperativ a’zolariga qarz berish tartibi va uning miqdori kooperativ
nizomiga mos holda umumiy yig’ilish tomonidan belgilanadi. Boshqaruv
kengashi qarz berish bo’yicha qarorlarni maqsadga muvofiq holda mustaqil
qabul qilishi kerak.
Nizomda qarz berishning taxminan quyidagicha tartibi belgilanishi lozim:
qarzning umumiy summasi, qarz olishning aniq maqsadi, muddati va
qaytarish kafolati ko’rsatilgan belgilangan shakldagi ariza;

„ kooperativ boshqaruvining ariza beruvchining kreditni qaytarish
qobili yatiga bergan bahosi;
„ kooperativ a’zolariga qarz berish uchun umumiy yig’ilish tomonidan qaror
qabul qilinishi.
Umumiy yig’ilish qarori asosida kooperativ bilan uning a’zosi o’rtasida
qarz shartnomasi imzolanadi. Unda kredit kooperativi nizomida belgilangan
qonuniy holatlar, o’zaro munosabatlar va asosiy vaziyatlar o’z aksini topshii
kerak. Qarz shartnomasida tomonlar roziligi bilan qarzni uzish tartibi hamda
qarz beruvchilarning olingan qarzdan foydalanishi ustidan nazorat qilish
imkoniyatlari ko’rsatiladi.
Kredit kooperatsiyasi faoliyatining asosiy yo’nalishi kooperativ a’zolari
shaxsiy jamg’armalarini jalb qilish bo’lishi mumkin. Qishloq aholisi
jamg’armasini to’plab, jamg’arma omonatlariga yaxshi sharoit yaratish bilan
kredit kooperativining rivojlanishi uchun mustahkam moliyaviy asos yaratish
mumkin. Kooperativ va uning a’zolari o’rtasidagi jamg’armalarni saqlash tartibi
va sharti bo’yicha o’zaro munosabatlarda shartnoma tuzilib, umumiy yig’ilish
tomonidan tasdiqlanishi kerak.
Qishloq kredit kooperativi buxgalteriya hisoboti andozalariga mos holda
hisobotlarni amalga oshiradiki, ular quyidagilarni o’z ichiga oladi: umumiy
qoidalar–me’yoriy hujjatlar, tamoyillar, buxgalteriya hisobi masalasi,
buxgalteriya hisobi va hisobotiga javobgarlik; hisob texnikasi– nizom
jamg’armasidagi operatsiyalarni badallarni ko’rsatgan holda aks ettirish;
fondning tashkil topishi, undan foydalanish tartibi va erkin xususiy
mablag’larning qolgan qismi. Kredit kooperativi umumiy yig’ilishi tomonidan
tasdiqlanadigan foyda va xarajatlar smetasi har yili chorak (kvartal) larga
ajratilgan holda tuziladi.
Shunday qilib, qishloq kredit kooperativlari tijorat bankidan o’z
faoliyatining maqsadi, tashkiliy-huquqiy shakli, foydani taqsimlash usuli,
xususiy mablag’ining manbai va xizmat ko’rsatishi bilan tubdan farq qiladigan
alohida turdagi moliyaviy institut hisoblanadi.

Rivojlangan mamlakatlarda qishloq kredit kooperativlari tizimi mur akkab
tashkiliy tuzilmaga ega. Kooperativlarning asosiy kooperativ banklari uch
darajali tizimga ega bo’lib, asosiy vazifasi qishloq xo’jaligi tovar ishlab
chiqaruvchilarini kreditlash hisoblanadi. Ular tarkibiy tuzilishi bo’yicha
quyidagicha ko’rinishga ega:
„ mahalliy kredit kooperativlari;
„ hududiy kooperativ banklar;
„ hududlararo markaziy kooperativ bank.
Mamlakatda qishloq kredit kooperativlarini rivojlantirish
bosqichmabosqich amalga oshirilishi kerak, chunki, avvalo, fermer va dehqon,
shuningdek, boshqa turdagi qishloq xo’jalik korxonalari bunday tuzilmalarni
barpo qilish zarurligini va ahamiyatini tushunib etishlari lozim. Shundagina
kooperativ banklar tuman va viloyat kooperativlarini birlashtiruvchi ko’p
darajali qishloq kredit kooperatsiya tizimini shakllantirishi mumkin. Bu
tizimning vazifalari qat’iy taqsimlangan birlamchi kredit bo’g’inlaridan to
hududiy va markaziy kooperativ banklar ittifoqi ko’rinishidagi tashkiliy tuzilma
sifatida tuzilishi mumkin. Quyi bo’g’indagi qishloq kredit kooperativlari,
yuqorida ta’kidlanganidek, ixtiyoriy ravishda dehqon, fermer va boshqa turdagi
qishloq xo’jalik korxonalarining pul mablag’larini jamlash yo’li bilan tashkil
etiladi. Ular o ’ z a ’ zolarining mablag ’ laridan samarali foydalanishlari ustidan
nazorat yuritadilar .
Bundan tashqari , qishloq xo ’ jaligini investitsiyalash jarayoniga turli
xildagi banklarning , investitsiya , lizing va sug ’ urta kompaniyalarining , ishlab
chiqarish kontsernlarining , savdo va boshqa korxona hamda tashkilotlarning
mablag ’ larini jalb etish lozim . Buning uchun ularga davlat hamda qishloq
xo ’ jaligi tomonidan ma ’ lum darajada iqtisodiy imtiyozlar yaratilishi zarur .
Shundagina ular o ’ z mablag ’ larini qishloq xo ’ jaligiga solishi mumkin . Barcha
manbalardan shakllanayotgan investitsiya mablag ’ larini qishloq xo ’ jaligida
quyidagilarga sarflash maqsadga muvofiqdir :

ƒ foydalanilayotgan erlarning unumdorligi yuksalishini ta’minlay diga n tadbirlar
majmuasini bajarishga;
ƒ yangi erlarni kompleks o’zlashtirishga;
ƒ tarmoqda fan va samarali texnologiyalarni rivojlantirishga;
ƒ irrigatsiya, melioratsiya shaxobchalarini qurishga, mavjudlarining ishga
yaroqliligini ta’minlash maqsadida ta’mirlashga;
ƒ yangi, samarali traktorlarni, mashinalarni, kombaynlarni sotib olish va
mavjudlarini ta’mirlashga;
ƒ ishlab chiqarish bino-inshootlarini qurishga, mavjudlarini ta’mirlashga;
ƒ ko’p yillik daraxtzorlar, bog’zor, tokzorlar yaratishga;
ƒ sermahsul chorva hayvonlarini talab darajasida ko’paytirishga;
ƒ tarmoqni barcha ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlashga;
ƒ mehnat resurslarini takror ishlab chiqarish, intellektual mulkni
rivojlantirishga;
ƒ ijtimoiy sohalarni rivojlantirishga va boshqalarga.
Barcha yo’nalishlar bo’yicha qishloq xo’jaligiga sarflanayotgan
investitsiya (kapital qo’yilma) larning maqsadga muvofiq yo’naltirilishi
ta’minlanishi kerak. Shunda yalpi investitsiya (kapital qo’yilma) lar sof
investitsiya (kapital qo’yilma) ga aylanadi. Ya’ni foydalanish mumkin bo’lgan
ishlab chiqarish resurslari ko’payadi. Ulardan oqilona, samarali foydalanish
natijasida qishloq xo’jaligining yalpi mahsuloti, yalpi va sof daromadi ortadi. Bu
investitsiya (kapital qo’yilma) larning iqtisodiy samaradorligi yuksalishini
ta’minlaydi.

Qisqacha xulosalar
Qishloq xo’jaligini ishlab chiqarish resurslari bilan talab darajasida
ta’minlash, ularni takror ishlab chiqarish uchun investitsiyalar jalb etilmoqda.
Investitsiyalar tufayli tarmoqda fan-texnika taraqqiyoti jadallashmoqda, uning
yutuqlaridan foydalanish jarayoni rivojlantirilib, ilg’or texnologiyalar joriy
etilmoqda. Investitsiyalar korxonalarning o’z mablag’lari hamda c hetda n jalb
etilayotgan mablag’lar evaziga amalga oshirilmoqda. Mustaqillik yillarida qishloq
xo’jaligiga jalb etilayotgan mablag’lar summasi ortib bormoqda.
Investitsiyalardan foydalanishning mutlaq (absolyut) hamda qiyosiy (nisbiy)
samaradorligini tarmoq, korxona va yo’nalishlar bo’yicha aniqlash maqsadida
muayyan ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish lozim.
Qishloq xo’jaligiga jalb etilayotgan investitsiyalar miqdori, iqtisodiy
samaradorligi talab darajasida emas. Sababi–xo’jaliklar sof foydasi kamligi sababli
maqsad uchun etarli miqdorda mablag’ ajrata olmayotirlar, o’zgalarning mablag’lari,
ya’ni chet el investitsiyalari, bank kreditlari ham talabni qondiradigan darajada jalb
etilayotgani yo’q.
Kelajakda investitsiyalarni talab darajasida jalb etish va ulardan
foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun:
- investitsyailar manbalarini kengaytirishga erishish;
- investitsiyalar jalb etishda garov hamda sug’urta masalalarini rivojlantirish;
- investitsiyalarni maqsadga muvofiq, samarali yo’nalishlarga sarflash kerak.y
er2.0

Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining «Investitsiya faoliyati to’g’risida»gi qonuni.
Toshkent, «Iqtisod va huquq dunyosi», 1, 1999.ʋ
2. O’zbekiston Respublikasining «Chet el investitsiyalari to’g’risida»gi q onuni .
O’zbekiston Respublikasi tadbirkorlik to’g’risidagi qonun hujjatlari, Toshkent,
«Iqtisod va huquq dunyosi», 1, 1999.
ʋ
3. O’zbekiston Respublikasining «Chet el investorlari huquqlarining kafolatlari
va himoya qilish choralari to’g’risida»gi qonuni. O’zbekiston Respublikasi
tadbirkorlik to’g’risidagi qonun hujjatlari, Toshkent, «Iqtisod va huquq dunyosi», 1,
ʋ
1999.
4. F.Uil’yam i dr. «Investitsii». M.: 1997 g. gl.21. «F’yucherno’e kontrakto’».
5. Metodicheskie rekomendatsii po otsenke effektivnosti investitsionno’x
proektov i ix otboru dlya finansirovaniya. M. 1994.
6. Abdug ’ aniev A . « Qishloq xo ’ jaligi iqtisodi » fanidan ma ’ ruzalar matni .
Toshkent, TDIU, 2000.
7. Kovalenko Ya . N . Ekonomika sel ’ skogo xozyaystva . Moskva. EKMES, 1998.
8. Qayumov F . K . Effektivnost ’ APK v usloviyax perexoda k ro ’ nku . Moskva,
IPO «Poigron», 1992.
Internet saytlari:
1. Petraneva G.A. Ekonomika i upravlenie v sel’skom xozyaystve, Akademiya,
2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html
2. Popov N.A. «Osnovo’ ro’nochnoy agroekonomiki i sel’skogo
predprinimatel’stva», M.: Tandem, 2002,
http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm
3. Popov N.A. Ekonomka otrasley APK. Kurs lektsii, 2002,
http://family.taukita.ru/item22219310.htm
4. Kovalenko N.Ya. Ekonomika sel’skogo xozyaystva, M. «Yurkniga». 2004
http://shopper.h1.ru/books.shtml1?topicq935&pageq1
y
er2.0

Investitsiyalar (kapital qo’yilmalar), ularning iqtisodiy samaradorligi

Sotib olish