Iqtisodiy o’sish tushunchasi, uning mohiyati va o’lchanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	134.5KB
Xaridlar	15
Yuklab olingan sana	11 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Iqtisodiy o’sish tushunchasi, uning mohiyati va o’lchanishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FAKULTETI
«IQTISODIYOT» kafedrasi
MAKROIQTIODIYOT fanidan
Iqtisodiy o’sish tushunchasi, uning mohiyati va
o’lchanishi
mavzusidagi
KURS ISHI

Mundarija:
Kirish........................................……………………………………. . ……………3
1. Iqtisodiy o'sish tushunchasi va dunyo tajribasi……………………....................5
2. Iqtisodiy o’sish turlari, ko’rsatkichlari v a omillari……………………………..8
3. Iqtisodiy o’sishni o’lchash……………………………………………………..14
4. O’zbekistonda iqtisodiy o’sish surati………………………….………………17
5. O’zbekistonda iqtisodiy o’sish istiqbollari..…………………….……………28
Xulosa……………………………………………………………………….…..30
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………..31
2

Kirish
Iqtisodiy o'sish har qanday jamiyat taraqqiyoti va farovonligining asosidir.
Iqtisodiy o'sish o'z mohiyatiga ko'ra, ma'lum bir jamiyat doirasida mahsulot va
xizmatlar ishlab chiqarish hajmining ko'payishini anglatadi. U ko'pincha
mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) yordamida o'lchanadi, bu ma'lum bir
davrda uning chegaralarida ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning
qiymatini baholaydi. Iqtisodiy o'sish jamiyatlarga bandlik darajasini oshirish,
daromadlarni oshirish, iste'mol va investitsiyalar uchun imkoniyatlar yaratish orqali
yaxshilangan turmush darajasidan foydalanish imkonini beradi. Iqtisodiy o'sishning
afzalliklari ko'p qirrali bo'lib, fuqarolarning hayot sifatini oshirishga olib keladi.
Iqtisodiy o'sishning asosiy omillari - investitsiyalar, texnologik yutuqlar, mehnat
unumdorligi va bozor samaradorligi. Infratuzilma, ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar va
ta'limga investitsiyalarning ko'payishi samaradorlikni oshirishi mumkin, bu esa
iqtisodiy ishlab chiqarishning yaxshilanishiga olib keladi. Texnologik taraqqiyot
ko'pincha iqtisodiy o'sishga chuqur ta'sir ko'rsatadi, chunki ular ishlab chiqarish
jarayonida samaradorlikni oshirishi va mutlaqo yangi sanoat tarmoqlarini yaratishi
mumkin. Biroq, iqtisodiy o'sish bilan bog'liq salbiy ta'sirlar mavjud. Bu ta'sirlar
daromadlar tengsizligi, atrof-muhit degradatsiyasi va resurslarning kamayishidir.
Daromadlar tengsizligining kuchayishi ijtimoiy tartibsizlik va aholining noroziligiga
olib kelishi mumkin. Atrof-muhitning buzilishi uzoq davom etadigan oqibatlarga olib
kelishi mumkin va resurslarning kamayishi ekotizimlarga qaytarilmas zarar etkazishi
mumkin, bu esa salbiy tashqi ta'sirlarga olib keladi. Siyosatchilar oldida turgan asosiy
vazifa iqtisodiy o’sish foydalari bilan uning salbiy oqibatlarini muvozanatlashdan
iborat. Hukumatlar iqtisodiy o'sishning salbiy ta'sirini yumshatish siyosatini, masalan,
atrof-muhit muammolarini hal qilish uchun tartibga solish va boyliklarni qayta
taqsimlovchi progressiv soliqqa tortish kabi siyosatni ishlab chiqishi kerak. Ular,
shuningdek, iqtisodiy o'sishning potentsial ijobiy ta'sirini maksimal darajada oshirish
3

uchun ta'lim, ijtimoiy farovonlik, ilmiy-tadqiqot va ishlanmalarga investitsiyalarga
ustuvor ahamiyat berishlari kerak. Iiqtisodiy o’sish jamiyatni yuksaltirishning
harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Iqtisodiy o'sishning foydalari katta bo'lishi
mumkin, ammo siyosatchilar ularni mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarga qarshi
muvozanatlashlari kerak. Iqtisodiy o'sishning yakuniy maqsadi jamiyatning barcha
a'zolariga foyda keltiradigan barqaror va adolatli taraqqiyotni ta'minlashdan iborat
bo'lishi kerak.
Iqtisodiy o'sish tushunchasi zamonaviy iqtisodiy nazariya va amaliyotda
markaziy o'rin tutadi. Odatda bu iqtisodiyotda vaqt o'tishi bilan mahsulot va xizmatlar
ishlab chiqarish yoki ishlab chiqarishning ko'payishi sifatida aniqlanadi. Bu o'sish
odatda yalpi ichki mahsulot (YaIM) yoki yalpi milliy mahsulot (YaIM) ko'rinishida
o'lchanadi.
Iqtisodiy o'sish rivojlanayotgan mamlakatlarda qashshoqlikni kamaytirish va
turmush darajasini yaxshilash uchun muhim deb hisoblanadi. Bu, shuningdek,
rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy barqarorlikni saqlash va retsessiyaning oldini
olish uchun muhim hisoblanadi. Biroq, iqtisodiy o'sish kontseptsiyasi murakkab va
unga erishishga turli omillar ta'sir qilishi mumkin.
Iqtisodiy o'sishga ta'sir qiluvchi asosiy omillardan biri bu texnologiyadir.
Texnologik yutuqlar samaradorlikni oshirishi, xarajatlarni kamaytirishi va jahon
bozorida raqobatbardoshlikni oshirishi mumkin. Ilmiy-tadqiqot va ishlanmalarga va
ta'limga sarmoya kiritish, shuningdek, yuqori iqtisodiy o'sishga olib keladigan
texnologik taraqqiyotga olib kelishi mumkin.
Iqtisodiy o'sishning yana bir hal qiluvchi omili - bu tabiiy resurslarning
mavjudligi. Neft yoki minerallar kabi tabiiy resurslarga boy mamlakatlar ko'pincha
yuqori o'sish sur'atlariga erishishlari mumkin, ammo bu muammoli bo'lishi mumkin,
chunki bu resurslar cheklangan va ularning tugashi iqtisodiy beqarorlikka olib kelishi
mumkin.
4

Qolaversa, iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishda davlat siyosatining rolini ortiqcha
baholab bo’lmaydi. Sog'lom moliyaviy boshqaruv, samarali tartibga solish rejimlari
va erkin savdo kelishuvlari kabi yaxshi iqtisodiy siyosatlar yuqori iqtisodiy o'sishga
yordam beradi. Biroq, noto'g'ri ishlab chiqilgan siyosat teskari ta'sir ko'rsatishi
mumkin, bu esa iqtisodiy turg'unlik yoki hatto retsessiyaga olib keladi.Nihoyat,
iqtisodiy o'sish va uning atrof-muhitga ta'siri masalasini e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi.
Iqtisodiy o'sish atrof-muhitning ifloslanishi, o'rmonlarning kesilishi va boshqa salbiy
ekologik oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun iqtisodiy o’sish va
barqarorlikni muvozanatlash, iqtisodiy faoliyatni tabiiy muhitga zarar
yetkazmaydigan tarzda olib borishni ta’minlash muhim ahamiyatga ega.
Iqtisodiy o’sish zamonaviy iqtisodiy nazariya va amaliyotda markaziy o’rinni
egallagan murakkab va ko’p qirrali tushunchadir. Bu ehtiyotkorlik bilan boshqarishni
talab qiladi va barqaror va inklyuziv o'sishga erishish uchun bir qator omillarni
hisobga olish kerak. Iqtisodiy o'sish qashshoqlikni kamaytirish va turmush darajasini
yaxshilash uchun ijobiy bo'lishi mumkin bo'lsa-da, u barqarorlik va atrof-muhitni
muhofaza qilish bilan muvozanatli bo'lishi kerak, aks holda u iqtisodiy nuqtai
nazardan tashqariga chiqadigan salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
1. Iqtisodiy o'sish tushunchasi va dunyo tajribasi.
Yigirmanchi asr oxirida dunyodagi iqtisodiy o'sish muammosi iqtisodiy
rivojlanishning bir qator ustuvor muammolarida ajratib ko'rsatiladi. Hozirgi kunda har
qanday mamlakat taqdiri iqtisodiy o'sish mexanizmiga bog'liq, bu ilmiy va texnologik
taraqqiyot yutuqlarini eng samarali ishlatishga imkon beradi. Jahon Iqtisodiy fani
uzoq vaqtdan beri iqtisodiy o'sish tendentsiyalarini o'rganishga ko'p vaqt bo'ldi.
Ushbu mavzu iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida alohida ahamiyatga ega.
Iqtisodiy o'sish doimiy hodisaga aylandi, shunda ishlab chiqarish hajmi va hatto
chuqur pasayishiga qaramay, dunyoning aksariyat mamlakatlari iqtisodiyotida uzoq
5

muddatli rivojlanish tendentsiyasi o'sib bormoqda. Zamonaviy o'sishning asosiy
ajralib turadigan xususiyati bu emissiya va bandlikning umumiy hajmida qishloq
xo'jaligini rivojlantirishning nisbiy qismini kamaytirishdir. Zamonaviy iqtisodiy
o'sishning yana bir o'ziga xos xususiyati - bu soha farovonligi natijasida urbanizatsiya.
Iqtisodiy o'sishda, qoida tariqasida jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari faoliyatining
samaradorligi va resurslarni iste'mol qilish natijalarini o'zgartirishni tushunadi.
Iqtisodiy o'sish milliy iqtisodiyotning faoliyatini aniqlaydi. Iqtisodiy o'sish ikki
tomonlama usul bilan aniqlanadi va o'lchanadi: real gNPning ma'lum bir vaqt yoki
ma'lum bir vaqtning o'sishi ma'lum bir vaqtning oshishi yoki aholi jon boshiga real
ravishda o'sish. Ushbu ta'riflarning birortasiga asoslanib, iqtisodiy o'sish yillik o'sish
sur'atlari bilan o'lchanadi. Aholi jon boshiga ijtimoiy mahsulotning o'sishi turmush
darajasini oshirishni anglatadi. Haqiqiy mahsulotning o'sishi moddiy farovonlikni
oshirishni o'z ichiga oladi. Etarda o'sib borayotgan iqtisodiyot yangi ehtiyojlarni
qondirish va ijtimoiy-iqtisodiy va xalqaro iqtisodiy jihatdan hal qilish imkoniyatiga
ega. Iqtisodiy o'sish muammolari jahon hamjamiyatining o'ziga xos jiddiyligini sotib
oldi, natijada qarama-qarshilik atrof-muhitning ifloslanishi va atrof-muhitning
ifloslanishi natijasida yuzaga kelgan tabiiy resurslar ishlab chiqarilishi aniqlandi.
Shunday qilib, iqtisodiy o'sishning mohiyatini tushunishning yangi yondashuvi
nafaqat ishlab chiqarish va iste'molning ziddiyatini yo'q qilish, balki insoniyatning
omon qolishi nuqtai nazaridan ham muhimdir. Zamonaviy sharoitda ishlab chiqarish
va iste'mol qilish ziddiyatining namoyon bo'lishi, avvalambor, ishlab chiqarish
kuchlarini rivojlantirishning nogironligi bilan ifodalanadi, bu atrofmuhitning
ifloslanishi bilan birga keladi. Tabiat ishlab chiqarishni cheklanmagan o'sishni
ta'minlaydi. Keyinchalik ishlab chiqarishning ko'payishi, shuning uchun iste'moli.
Bugungi kunda iqtisodiy o'sish zamonaviy dunyoning muhim xususiyati hisoblanadi.
Aholisi, ishlab chiqarish va bandlik va bandlik ko'lami, milliy mahsulot, turmush
darajasi, uning bo'sh vaqtini oshiradi. 1. Iqtisodiy o'sishning mohiyati va issiqligi
6

Iqtisodiy o'sish bir qator miqdoriy va sifatli o'zgarishlar bilan birga keladi, ular
orasida etakchi pozitsiya iqtisodiyotning tarkibiy o'zgarishiga to'g'ri keladi. Iqtisodiy
rivojlanish yo'liga kiritilgan mamlakatlar uchun asosan: industrial ravishda:
sanoatlashtirish, shuningdek, yalpi ichki mahsulotda (50-55% dan 10-13% gacha) va
qishloq xo'jaligidagi bandlik (70-75% gacha) Urbanizatsiya, urbanizatsiya (10-15 5
dan 65-70% gacha, savodxonlikni tarqatish, ta'lim darajasi o'sishi (o'rta ta'lim ulushi
20-25% dan oshadi) 85-90% gacha), umr ko'rish davomiyligi, demografik o'tish (aholi
sonining o'sish sur'atlarining o'sishi va aholining o'sish sur'atining pasayishiga sabab
bo'ladigan tug'ilish darajasini pasaytiradigan o'lim darajasini pasaytiradi). Oziq-ovqat
mahsulotlarining umumiy iste'molda ulushi kamayadi, shuningdek, yalpi ichki
mahsulotda omonat va davlat xarajatlarining ulushi asta-sekin o'sib bormoqda.
Bundan tashqari, iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy rivojlanishning alohida o'zaro
bog'liqligi mavjud. Ajoyib iqtisodiy rivojlanish jamiyatni qurish, ta'lim darajasining
o'sishi, birinchi navbatda, aloqa vositalarini rivojlantirish natijasida ma'lumotlarga
ma'lumot olishning ko'payishiga olib keladi. ilmiy va texnologik taraqqiyotni
tezlashtirish. Shunga o'xshash o'zgarishlar yangilanishlar deb nomlanadi. Shvetsiya
iqtisodchisi MyRal modernizatsiya tamoyillarini ajratdi: 1. Ratsionalizm, ya'ni jamoat
faoliyatining barcha sohalarida va odamlar hayotidagi yangi usullar va modellarda
yangi usullar va modellar bilan an'anaviy fikrlash, tarqatish va iste'mol qilish
usullarini almashtirishni anglatadi. 2. Iqtisodiy rejalashtirish, I.E. Jadal iqtisodiy
rivojlanishga qaratilgan bunday iqtisodiy siyosatni tanlash. 3. Tenglik: yanada teng
ijtimoiy va huquqiy maqomihamma uchun daromad va turmush darajasi. 4. Davlat
muassasalari va ongidagi o'zgarishlar. Bular mehnat unumdorligi oshish, raqobat va
tadbirkorlik tashabbusini rag'batlantirish, qobiliyatlarni amalga oshirish uchun teng
imkoniyatlar yaratadigan o'zgarishlar. Institutsional o'zgarishlar er islohotlari,
monopolizmga qarshi kurashni o'z ichiga oladi, o'zgaradi davlat boshqaruvi. Jamoat
ongini modernizatsiya qilish, mehnat, samaradorlik, halollik, mantiqiy, qo'llab-
7

quvvatlash kabi bunday ideallarni tasdiqlash degani o'z kuchlari va o'zgarish uchun
tayyorlik. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish tufayli miqdoriy va sifatli
o'zgaruvchilarning iqtisodiy o'sishga ta'sir darajasi o'zgarmoqda. Shunga ko'ra,
iqtisodiy o'sishning bir necha turlari mavjud.
2. Iqtisodiy o’sish turlari, ko’rsatkichlari va omillari.
Iqtisodiy o’sish bu yalpi milliy mahulot mutloq hajmning aholi jon boshi va
iqtisodiy resurs birligi hisobiga nisbiy miqdorining ko’payishi hamda sifat
o’lchamlarining borishidir. Ishlab chiqarish natijalarining o’sish sur’ati bilan ishlab
chiqarish omillari miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi nisbat iqtisodiy o’sishning
ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi.
Ekstensiv iqtisodiy o’sishga ishlab chiqarishning mavjud texnikaviy asosi
saqlanib dolgan holda iqtisodiy resurslar miqdorini ko’paytirib borish orqadi
erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko’paytirish uchun
mavjud korxonalar bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va
sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha huddi o’shancha
korxonalar ko’riladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa,
ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o’sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini
kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish:
yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash,
ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdek, mavjud ishlab chiqarish
salohiyatidan yaxshiroq foydalanish yo’li bilan erishiladi. Intensiv yo’l ishlab
chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning,
pirovard mahsulot miqdorining o’sishida, mahsulot sifatining yaxshilanishida o’z
ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirishga ishlab
turgan korxonalarni rekonstruktsiya qilish va texnika bilan qayta qurollantirish
8

mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin. Real
hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda mavjud bo’lmaydi, balki muayyan
uyg’unlikka, bir-biri bilan qo’shilgan tarzda ro’y beradi. Shu sababli ustuvor
ekstensiv va ustuvor intensiv iqtisodiy o’sish turlari tahlil qilinadi.
Iqtisodiy o’sish murakkab va ko’p qirrali jarayon bo’lganligi sababli uni
baholash uchun qandaydir bitga ko’rsatkich kifoya qilmaydi, balki muayyan
ko’rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko’rsatkichlar tizimida o’lchamdagi va
klimat ifodasidagi ko’rsatkichlar farqlanadi. Iqtisodiy o’sishning jismoniy
o’lchamdagi ko’rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya
ta’siriga berilmaydi), lekin universal emas, ya’ni har xil o’lchamdagi mahsulot va
xizmatlarni ishlab umumiy ko’rsatkichga keltirish qiyin. Klimat ko’rsatkichlar keng
qo’llaniladi, ammo har doim ham uni inflyatsiyadan xuliq “tozalash” mumkin
bo’lavermaydi. Shu sababli ko’pincha iqtisodiy o’sish sur’atlari qiyosiy yoki doimiy
narxlarda hisoblanadi.
Iqtisodiy o’sish quyidagi qiymat ko’rsatkichlarida hisoblanadi:
1. YaMM (YaIM), SMM yoki milliy daromadning mutloq hajmi va
ularning o’sish sur’atlari.
2. YaMM (YaIM), SMM yoki milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga
to’g’ri keladigan miqdori va uning o’sish sur’atlari.
3. YaMM (YaIM), SMM yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs
xarajatlari birligi hisobiga turli keladigan miqdori va uning o’sish sur’atlari.
Iqtisodiy o’sishni baholashda har uchala ko’rsatkichdan ham foydalanish
mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha.
Agar diqqat markazida mamlakat iqtisodiy salohiyati muammosi tursa,
birinchi ko’rsatkichdan foydalanish ko’proq mos keladi. Alohida mamlakat va
hududlardagi aholining turmush darajasini taqqoslashda, ko’proq ikkinchi
ko’rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda uchinchi
9

ko’rsatkichga ustuvorlik beriladi.
Odatda iqtisodiy o’sish sur’ati % (foiz)da joriy yildagi real YaMM (SMM,
MD) ni bazis davridagi hajmiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi.
Mamlakatning iqtisodiy o’sish sur’atini tavsiflovchi ko’rsatkichlar bir qator
kamchiliklarga ham ega.
Birinchidan, ular mahsulot sifatining o’zgarishini to’liq aks ettirmaydi va shu
sababli farovonlikning xaqiqiy darajasini to’liq xarakterlab berolmaydi:
- Ikkinchidan, real Ya MM va uning aholi jon boshiga o’sishi bo’sh
vaqtning sezilarli ko’payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining
pasaytirib ko’rsatilishiga olib keladi.
Uchinchidan, iqtisodiy o’sishni qiymat ko’rsatkichlarda miqdoriy hisoblash
boshqa tomonlama uning atrof-muhitga va insonning hayot sharoitiga salbiy
ta’sirini hisobga olmaydi.
- Iqtisodiy o’sishning alohida tomonlarini tavsiflovchi jismoniy
ko’rsatkichlar quyidagilardan iborat bo’lib, ular ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanish darajasi, mehnat unumdorligi va ish vaqtini tejash, shaxsiy daromad va
foyda miqdori, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi va shu kabilar hisoblanadi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
a) Ishlab chiqarish vositalarining rivojlanish darajasi, ya’ni uning
unumdorligi;
b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;
v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o’rtasidagi
nisbat;
10

1-jadval. O’zbekistonda YaIM va asosiy tarmoqlar mahsulotlarining o’sish
sur’atlari oldingi yilga nisbatan % hisobida
Ko’rsatkichlar 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil
mlrd.
so’m o’sish
sur’ati,
%da mlrd.
so’m o’sish
sur’ati,
%da mlrd.
so’m o’sish
sur’ati,
%da mlrd.
so’m o’sish
sur’ati,
%da
Yalpi ichki
mahsulot 424
729 105,4 529
391 105,7 602
193 101,9 734
588 107,4
Tarmoqlarning
yalpi qo’shilgan
qiymati 379
153 105,3 484
129 105,8 557
831 101,9 681
424 107,5
Qishloq, o’rmon va
baliqchilik xo’jaligi 113
661 100,3 130
307 103,1 151
280 102,9 183
518 104,0
Sanoat 95 804 110,8 136
103 105,0 153
188 100,9 189
607 108,7
Tog’-kon sanoati va
ochiq konlarni
Ishlash 20 057 126,5 31 338 99,4 22 619 78,0 28 869 110,7
Ishlab
chiqaradigan
sanoat 68 972 107,9 94 750 106,6 118
251 107,9 146
734 108,2
Elektr, gaz, bug’
bilan ta’minlash va
havoni
konditsiyalash 5 870 103,1 9 055 105,1 11 220 106,8 12 633 113,0
Suv bilan
ta’minlash;
kanalizatsiya
tizimi,
chiqindilarni
yig’ish va
utilizatsiya qilish 905 111,3 961 102,2 1 098 99,1 1 371 82,3
Qurilish 22 101 114,3 30 595 122,9 37 548 109,5 45 802 106,8
Xizmatlar 147
587 105,2 187
123 106,0 215
816 100,7 262
496 109,2
Mahsulotlarga
sof soliqlar 45 576 105,9 45 263 104,7 44 362 101,6 53 164 106,7
Manba : O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari
g) mexnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi,
ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi.
11

2-jadval. O’zbekiston milliy iqtisodiyoti tarmoqlari bo’yicha YaIM
ulushining o’zgarishi (joriy baholarda YaIM ga % hisobida)
№ Tarmoqlar Yillar
2018 2019 2020 2021
1. YaIM 100 100 100 100
2. Qishloq xo’jaligi 31,5 28,0 28,2 35,7
3. Sanoat 26,5 29,3 28,5 25,8
4. Qurilish 6,1 6,6 7,0 6,2
5. Xizmatlar 35,9 36,1 36,3 25,0
6. Sof soliqlar 11,2 8,9 7,6 7,2
Iqtisodiy o’sishning jahon amaliyotida keng qo’llaniladigan boshqa
jismoniy ko’rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar
bo’yicha hisoblab chiqadigan mahsulot ko’rsatkichi asosida tahlil qilinadi. Bundan
tashqari, iqtisodiy o’sish tahlilida iqtisodiyotning ichidagi asosiy nisbat ham
o’rganiladi.
Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda uchta guruhga
ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning jismoniy o’sish layoqatini
belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar:
- tabiiy resurslarning miqdori va sifati.
- mehnat resurslarining miqdori va sifati.
- asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi.
- texnologiya va fan - texnika taraqqiyoti.
Iqtisodiy o’sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish
salohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy
jarayonga to’liq jalb qilingan bo’lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur.
Resurslarning o’sib boruvchi hajmidan to’liq foydalanish va ularni kerakli
mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo’ladi.
12

Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi, taklif va taqsimlash omillari o’zaro bog’liq
va bir-birini taqozo qiladi. Masalan, resurslar miqdorining o’sishi va sifatining
yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o’sish uchun imkoniyat
yaratdi. To’liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday o’sishni ro’yobga
chiqaradi.
Iqtisodiy o’sishda resurslarni taqsimlash omillari ham o’z o’rniga ega bo’lsada,
bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga qaratilishi zarur.
Bu avvalo, mehnat unumdorligining o’sishiga olib keluvchi omillardir. Fan-
texnik taraqqiyoti mehnat unumdorligi va iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi muhim omil
hisoblanadi. Texnik taraqqiyoti o’z ichiga nafaqat ishlab chiqarishning butunlay
yangi usullarini, balki boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi
shakllarini ham oladi. Umuman aytganda, fan- texnika taraqqiyoti deyilganda, pirovard
mahsulot chiqarishni ko’paytirish maqsadida mavjud resurslarni yangicha
uyg’unlashtirishni taqozo qiluvchi usullarning topilishi ham tushuniladi. Amaliyotda
texnika taraqqiyoti va kapital quyilmalar (investitsiyalar) mustahkam o’zaro bog’liq,
texnika taraqqiyoti ko’pincha yangi mashina va uskunalarga investitsiyalar qo’yishga
olib keladi. Masalan, atom energiyasidan foydalanish bo’yicha texnologiyani qo’llash
uchun atom elektrostantsiyalarini ko’rish zarur bo’ladi. Birinchi qarashda texnika
taraqqiyoti tarixiy va shiddatli ro’y berish xarakteriga ega bo’ladi. Gaz va yoqilgi
dvigatellari, konveyer va yig’ma liniyalar bizni hayotga o’tmishning eng muhim
yutuqlari sifatida kirib keldi.
Iqtisodiy o’sish to’liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab
chiqarish plaridarajasini uzoq muddatli ko’payishi tendentsiyasini anglatadi.
Iqtisodiy o’sish jami taklifning o’sishini yoki boshqacha aytganimizda , haqiqiy
va potentsial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o’sish muammosini
o’rganish natijasida real ishlab chiqarish tizimi duch keluvchi – cheklangan
resurslardan samarali foydalanish muammosiga echim topiladi. Demak, iqtisodiy
13

o’sish omillari va ular samaradorligini o’rganish hamda tahlil qilish jamiyat oldidagi
eng dolzarb muammolardan biridir.
3. Iqtisodiy o’sishni o’lchash.
Iqtisodiy o’sish nafaqat mamlakat real daromadlarining o’sishi, shuningdek, jon
boshiga to’g’ri keladigan real daromadlarning o’sishini ham anglatadi. Shu sababli
ham iqtisodiy o’sish ikki xil usul bilan o’lchanadi.
Birinchi usulda iqtisodiy o’sish real YaIMni o’tgan davrga nisbatan o’zgarishi
sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari dinamikasini
aniqlash uchun ishlatiladi.
Bunda, joriy yildagi real YaIM (Yt) hajmining bazis yildagiga (Y
t-1 ) (asosan
oldingi yilga) nisbatan foiz ko’rinishidagi o’sishi aniqlanadi, ya’ni:
Y
t
I
o = --------------- 100
Y
t-1
Ikkinchi usulda iqtisodiy o’sish aholi jon boshiga to’g’ri keladigan real
YaIMning o’tgan davrga nisbatan o’zgarishi sifatida aniqlanadi.
Iqtisodiy o’sish nazariyasi va modellarida YaIM o’rniga SIM, YaMD, SMD
ko’rsatkichlaridan ham foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy o’sish
daromadlarni qanday nisbatlarda iste’mol va investitsiyalarga bo’linishiga bog’liq deb
qaraladi. Iste’mol hajmi dinamikasi iqtisodiyotning pirovard maqsadini va yashash
darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar hajmining o’zgarishi resurs
imkoniyatlarining o’sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini aks ettiradi.
Iste’mol va investitsiya o’rtasida etarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy
iste’mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish
iqtisodiy o’sish imkoniyatlarini qisqartiradi.
Iqtisodiy o’sish real kattaliklarda, qiyosiy baholarda o’lchanadi. Har bir
14

mamlakat iqtisodiy o’sishga intiladi , chunki iqtisodiy o’sish:
- birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning ko’payishiga;
- ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga;
- uchinchidan, yangi-yangi ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo’lishiga;
- to’rtinchidan, xalqaro bozorlarda mamlakat obro’sining oshishiga olib
keladi.
Real mahsulot ikki asosiy yo’lda ko’paytirilishi mumkin:
1) ko’proq resurs jalb etish;
2) resurslardan samarali foydalanish.
Respublikamizda hozirgi kunda texnika taraqqiyoti sohasidagi asosiy vazifa,
ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyani qo’llash, ishlab chiqarishni tashkil
qilish va boshqarishning yangi usul va shakllarini joriy qilish hisoblanadi.
Mehnat unumdorligini o’sishini aniqlab beruvchi asosiy omillar bir ishlovchiga
to’g’ri keluvchi asosiy kapital hajmi hisoblanadi. Ma’lum vaqt ichida, kapitalning
hajmi mutloq ko’payishi mumkin, ammo ishchi kuchi soni tezroq o’ssa, mehnat
unumdorligi pasayadi, chunki har bir ishchining asosiy kapital bilan qurollanganlik
darajasi kamayadi.
Ta’lim va malakali tayyorgarlik, mehnat unumdorligini oshiradi va natijada
ancha yuqori ish haqiga ega bo’lish imkoniyatini beradi. Inson kapitaliga
investitsiyalar qo’yish mehnat unumdorligini oshirishning muhim vositasi
hisoblanadi. O’z-o’zidan aniqki, ishchi kuchi sifatining eng oddiy ko’rsatkichi ta’lim
darajasi hisoblanadi.
Real voqelikda iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillar ham mavjud.
Bunday omillar sirasiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
- mehnat muhofazasi;
- atrof-muhit va ekologik vaziyat;
- ekologik muammolar;
15

- xodimlarning mehnat sharoiti;
- sog’liqni saqlash;
- tabiiy ofatlar;
- favqulodda ro’y beradigan iqtisodiy-siyosiy o’zgarishlar.
Yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish uchun ustuvor vazifalar
quyidagilar hisoblanadi:
- makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan o’rta muddatli dasturlar
asosida tarkibiy va institutsional o’zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki
mahsulotning barqaror yuqori o’sish sur’atlarini ta’minlash;
- xarajatlarning ijtimoiy yo’naltirilganini saqlab qolgan holda;
- davlat byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy
byudjetlarning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan byudjetlararo
munosabatlarni takomillashtirish;
- soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish siyosatini
davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli
rag’batlantiruvchi choralarni kengaytirish;
- ilg’or xalqaro tajribada qo’llaniladigan instrumentlardan foydalangan holda
pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish, shuningdek valyutani tartibga solishda
zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy valyutaning
barqarorligini ta’minlash.
O’zbekiston iqtisodiyotida tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlash-tirish, milliy
iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish
hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha ustuvor vazifalar
quyidagilardan iborat:
- milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta’minlash, uning
tarkibida sanoat, xizmat ko’rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
ulushini ko’paytirish;
16

- ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan
yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma
loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini olib borish;
- iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish
hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma - bosqich
kamaytirish;
- xizmat ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni
shakllantirishda xizmatlarning o’rni va ulushini oshirish, ko’rsatilayotgan xizmatlar
tarkibini, eng avvalo, ularning zamonaviy yuqori texnologik turlari hisobiga tubdan
o’zgartirish;
- eksport faoliyatini liberallashtirish va soddalashtirish, eksport tarkibini va
geografiyasini diversifikatsiya qilish, iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlarning eksport
salohiyatini kengaytirish va safarbar etish;
- yo’l-transport infratuzilmasini yanada rivojlantirish, iqtisodiyot, ijtimoiy soha,
boshqaruv tizimiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish.
4. O’zbekistonda Iqtisodiy o’sish surati.
So’nggi yillarda O’zbekistonda ajoyib iqtisodiy o’sish kuzatildi, bu esa
mamlakat landshaftida sezilarli o’zgarishlarga olib keldi. Mamlakatning iqtisodiy
taraqqiyoti yangi infratuzilma, zamonaviy binolar va bir paytlar xaroba bo’lgan
shaharlarni gullab-yashnagan metropoliyalarga aylantirgan boshqa qurilishlar
ko’rinishida ko’zga tashlanadi.
O’zbekistonning iqtisodiy o’sishining asosiy omillaridan biri uning strategik
geografik joylashuvi bo’lib, uning mintaqadagi muhim tranzit markaziga aylanishiga
imkon berdi. Mamlakat transport sohasi jiddiy modernizatsiya qilinib, qo’shni
davlatlarga yuk tashishni osonlashtiradigan aeroportlar, avtomobil yo’llari va temir
17

yo’llar ko’paydi. Bu rivojlanish mamlakatning asosiy iqtisodiy kuchlar bilan savdo
hajmini oshirdi, bu esa O’zbekistonning iqtisodiy o’sishini yanada rag’batlantirdi.
O’zbekistonning iqtisodiy o’sishining yana bir muhim sababi hukumatning
iqtisodiyotni yagona tovar, ya’ni paxtaga qaramlikdan uzoqlashtirishga qaratilgan
sa’y-harakatlaridir. Hukumat konchilik, turizm va ishlab chiqarish kabi boshqa
tarmoqlarning o'sishini qo'llab-quvvatlash siyosatini qabul qildi. Islohotlar xorijiy
sarmoyalarni jalb qilish va bandlik imkoniyatlarini yaratish, O’zbekistonda
mustahkam o’rta sinfni yaratishga olib keldi. O'rta sinfning o'sishi bilan hashamatli
tovarlar va xizmatlarga bo'lgan talab o'sib bordi, bu yuqori darajadagi savdo
markazlari, besh yulduzli mehmonxonalar va xalqaro oshxona restoranlarining tez
o'sishiga olib keldi.
Hozirgacha erishilgan yutuqlarga qaramay, O’zbekistonning iqtisodiy o’sishida
hali ham ba’zi muammolar mavjud. Eng muhimlaridan biri aholining asosiy qismi
istiqomat qiladigan ayrim qishloq joylarda zamonaviy infratuzilmaning yo’qligidir.
Qolaversa, xususiylashtirishning kuchayishi va iqtisodiyotni liberallashtirish
O’zbekistonda boylikning notekis taqsimlanishiga, boylar va kambag’allar o’rtasida
sezilarli tafovutga olib keldi. Hukumat ushbu muammolarni tan oldi va ularni hal
qilish bo'yicha tashabbuslarni amalga oshirmoqda, pirovard maqsad barcha fuqarolar
manfaatli bo'lgan inklyuziv iqtisodiy o'sishga erishishdir.
O’zbekistondagi iqtisodiy o’sish suratlari mamlakat iqtisodiyoti barqaror
rivojlanish yo’lida to’g’ri ketayotganidan dalolatdir. Mamlakatning shu paytgacha
erishgan muvaffaqiyatlarini nafaqat uning geografik joylashuvi, balki hukumatning
strategik islohotlari bilan ham bog’lash mumkin. Shu bilan birga, hukumat jadal
iqtisodiy o’sish bilan bog’liq muammolarni hal etish va o’sish samarasini barcha
fuqarolar tomonidan teng taqsimlanishini ta’minlashga sodiq qolishi juda muhim.
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasining qabul qilinishi va uning samarali ijro
18

etilishi orqali iqtisodiy islohotlarning yuqori natijalariga erishildi. O’zbekiston
Respublikasining ijtimoiy- iqtisodiy siyosati tubdan o’zgardi. Harakatlar
strategiyasiga muvofiq, iqtisodiy rivojlanish, avvalo aholining turmush darajasi va
sifatini oshirishga qaratilgan mutlaqo yangi bosqichga o’tdi. 2021 yilda dunyo
bo’yicha ayrim mamlakatlarning iqtisodiyotlarida tiklanish jarayoni boshlangan
bo’lsa, ba’zi davlatlar pandemiya sababli yuzaga kelgan iqtisodiy inqirozdan hali ham
chiqib keta olganlari yo’q. Global miqyosda davom etayotgan pandemiya hamda
iqtisodiy vaziyat bilan bog’liq mavhumliklar saqlanib qolayotgan shunday sharoitida,
O’zbekiston iqtisodiyoti o’z vaqtida muvofiqlashtirilgan fiskal va monetar siyosat
natijasida 7,4 foiz o’sishni qayd etib, jadal ravishda tiklanishda davom etdi.
Shuningdek, 2021 yil yakunlari bo’yicha e’lon qilingan Jahon banki hisobotiga ko’ra,
O’zbekistonning yirik iqtisodiy hamkor davlatlarining iqtisodiyotlarida o’sish qayd
etilgan. Xususan, Rossiya Federatsiyasining iqtisodiyoti 2020 yilda 3,0 foizga
qisqarganidan so’ng, 2021 yilda 4,3 foizga o’sganligi hisoblangan.
Xalqaro valyuta jamg’armasining yanvardagi hisoboti bo’yicha ushbu
ko’rsatkich 4,5 foizga etgan. Shu bilan birga, Xitoy iqtisodiyoti 2020 yilda 2,2 foizga
sekinlashgandan so’ng, 2021 yilda, Jahon bankiga ko’ra 8,0 foizga va Xalqaro valyuta
jamg’armasiga 8,1 foizga o’sgan. Bundan tashqari, Jahon bankiga ko’ra, 2021 yilda
Qozog’iston iqtisodiyoti 3,5 foizga va Turkiya iqtisodiyoti 9,5 foizga o’sganligi qayd
etilgan.
2021 yilda YaIMning nominal hajmi 734,6 trln. so’mni yoki 69,2 mlrd. dollarni
tashkil etdi. Bunda, qishloq ho’jaligi YaIMning 25,0 foizini yoki 183,5 trln. so’mni,
xizmatlar 35,7 foizini yoki 262,5 trln. so’mni, sanoat 25,8 foizini yoki 189,6 trln.
so’mni, qurilish 6,2 foizini yoki 45,8 trln. so’mni va eksport import mahsulotlariga
sof soliqlar 7,2 foizini yoki 53,2 trln. so’mni tashkil etdi. Shuningdek, 2021 yilda
YaIM tarkibida sanoatning ulushi 0,4 foizga ko’paygan. Bungacha, 2020 yilda
koronavirus inqirozi sababali sanoatning ulushi 25,7 foizdan 25,4 foizgacha
19

kamaygan edi.
Bundan tashqari, yalpi qo’shilgan qiymat 2021 yilda 7,5 foizga ko’payib,
681,4trln. so’mni tashkil qildi. 2020 yilda yalpi qo’shilgan qiymatning o’sishi 1,9
foizgacha sekinlashgan va 557,8 trln. so’mga teng bo’lgan.
1-rasm. 2019-2021 yillarda YaIM hajmi va tarkibi.
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
Shu bilan bir qatorda, 2021 yiilda iqtisodiy o’sishning asosiy drayverlari sanoat
va xizmatlar sohasi bo’lib, mos ravishda 9,2 va 8,7 foizga o’sgan. Bundan
tashqari, 2021 yilda qishloq xo’jaligi 4,0 foizga hamda qurilish sohasi 6,8 foizga
o’sgan. Shuningdek, YaIMning 7,4 foizlik o’sishining 3,3 foiz bandi xizmatlar va
2,2 foiz bandi sanoat sohasi hisobiga to’g’ri keladi. 2020 yilda pandemiya sababli,
mazkur sohalarning iqtisodiy o’sishdagi ulushi eng ko’pkamaygan sohalar
bo’lgan. Qishloq ho’jaligi iqtisodiyot o’sishining 1,0 foiz bandini ta’minlagan
bo’lsa, sof soliqlar va qurilishga o’sishning mos ravishda 0,5 foiz band va 0,4 foiz
20

bandi to’g’ri keladi. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda kelgusi besh yilda aholi
jon boshiga YaIMni 1,6 baravarga (1750 AQSh dollaridan 2800 dollargacha)
ko’paytirish, 2030 yilga borib aholi jon boshiga daromadlarni 4000 AQSh
dollaridan oshirish va O’zbekistonni “daromadi o’rtachadan yuqori bo’lgan
davlatlar” qatoriga kiritish yetakchi maqsad sifatida belgilandi.
2-rasm. 2019-2021 yillarda iqtisodiyot tarmoqlarining YaIMo’sishidagi
hissasi va dinamikasi.
Manba : O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
Bunga erishish uchun “O’rta muddatli daromadlar strategiyasi”ni ishlab chiqish
rejalashtirilgan bo’lib, hujjat loyihasini joriy yilning 1 sentyabriga qadar taqdim etish
ko’zda tutilgan. Strategiyada makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va yillik
inflyatsiya darajasini bosqichma-bosqich 5 foizgacha pasaytirish maqsad qilingan.
Buning uchun joriy yilda xalqaro moliya institutlari bilan birgalikda kelgusi 5 yilga
mo’ljallangan makroiqtisodiy prognoz, shuningdek, iqtisodiy o’sish darajasining
o’rtacha 6,5 foizdan yuqori bo’lishini va inflyatsiyani 2024 yildan 5 foiz target
ko’rsatkichi darajasida ushlab turishni nazarda tutuvchi 2023- 2025 yillarga
mo’ljallangan asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi ishlab chiqilmoqda.
21

Bundan tashqari, yil davomida inflyatsiyaning monetar omillarini pasaytirish,
jumladan, iqtisodiyotga kredit qo’yilmalari o’sish sur’atlarini (16- 18%) YaIM
nominal hajmi o’sish sur’atlariga mutanosib darajada ushlab turish hamda 2-3 foizlik
real ijobiy foiz stavkalari shakllanishini ta’minlash bo’yicha choralar ko’riladi.
Monopoliyaga qarshi siyosat,shuningdek, respublika hududlarida savdo
infratuzilmasini rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlar ham inflyatsiyani jilovlashga
qaratiladi va bu raqobatni rag’batlantirishga xizmat qiladi.
Oziq- ovqat mahsulotlari narxlarining o’sishini cheklash maqsadida har yili
ichki bozorni oziq-ovqat mahsulotlari bilan to’ldirish va narxlar barqarorligini
ta’minlash bo’yicha hududiy ma’muriyatlarning uni ta’minlash bo’yicha vazifalari
aniq belgilab berilgan “Yo’l xaritasi” tasdiqlanadi. Shuningdek, tashqi qarzning o’sish
darajasini yiliga 4,5 mlrd. AQSh dollari miqdorida ushlab turish ham makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga ko’mak beradi. Bunga o’rta muddatli istiqbolda davlat
qarzi YaIMga nisbatan 60 foizdan oshmasligini nazarda tutuvchi davlat qarzini
boshqarish strategiyasini ishlab chiqish, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi
kafolatlarini berish tartibini takomillashtirish orqali erishiladi va bu ish joriy yilda
amalga oshiriladi.
Kelgusi besh yilda iqtisodiyotda davlat ishtirokini qisqartirish va xususiy
sektorni yanada rivojlantirishga qaratilgan islohotlar davom ettiriladi. Strategiyada
xususiy sektorning YaIMdagi ulushini 80 foizga, eksportdagi ulushini esa 60 foizga
etkazish maqsadi qo’yilgan bo’lib, bu jarayon monopoliyaga qarshi faol siyosat bilan
birgalikda olib boriladi.
Shu maqsadda joriy yilda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini liberallashtirish
davom ettiriladi. Xususan, mashinasozlik, kimyo, neft-gaz, energetika, kon-
metallurgiya sanoati, transport sohalaridagi 23 ta yirik korxona joriy yil 21 martga
qadar kapital bozorlariga mustaqil chiqish va xalqaro kredit reytinglarini olish
bo’yicha “Yo’l xaritasi”ni ishlab chiqishi kerak. 2022- 2023 yillarda Xalqaro moliya
22

korporatsiyasi bilan hamkorlikda “Farg’onaazot” AJ va “Dehqonobod kaliy
kombinati” AJ xususiylashtiriladi. Xususiy biznesni rivojlantirish uchun respublika
bo’ylab qo’shimcha 200 ta sanoat zonasi tashkil etilib, bunda zarur infratuzilmani
etkazib berish va ularning har birida kamida 15 tadan korxonani joylashtirish ko’zda
tutilgan, buning uchun 2022 yilda byudjetdan 1,5 trln. so’m ajratiladi. Sharoiti “og’ir”
hududlarda faoliyati yo’lga qo’yilgan biznes subyektlar uchun Qoraqalpog’iston
Respublikasining Mo’ynoq tumani, Qashqadaryo viloyatining Chiroqchi, Ko’kdala,
Dehqonobod, Kasbi, Mirishkor va Nishon tumanlarida, Navoiy viloyatining Tomdi,
Uchquduq, Konimex, Nurota tumanlarida, Toshkent viloyatining Bo’ka, Piskent,
Oqqo’rg’on, Bekobod tumanlarida soliq solishning yanada qulay sharoitlari joriy
etiladi.
Hududlarda tadbirkorlikni qo’llab- quvvatlash tuzilmalari faoliyatini yaxshilash,
ishsizlik va kambag’allik darajasini pasaytirish sohasida tuman va shaharlarda
tadbirkorlikka ko’maklashadigan tuzilmalar negizida mahallalarda hokimlarning
yordamchilari bilan yaqin hamkorlikda ish olib boruvchi Tadbirkorlik kengashlari
tashkil etiladi. Avgustda Prezidentning tadbirkorlar bilan an’anaviy “Ochiq
muloqot”ini o’tkazish rejalashtirilgan. Strategiyada 2026 yilga borib eksklyuziv
huquqlarni bekor qilish va davlat ishtirokidagi kompaniyalarni xususiylashtirish
hisobiga 25 ta faoliyat turlari bo’yicha monopoliyalarni tugatish ko’zda tutilgan.
Joriy yilda iqtisodiyotda davlat ishtirokini qisqartirish maqsadida davlat
kompaniyalarini xususiylashtirish yo’li bilan 14 ta iqtisodiy faoliyat turi bo’yicha
mutlaq huquqlarni bekor qilish va bu sohalardagi monopoliyani tugatish
rejalashtirilgan (aholi va ijtimoiy obyektlarga suyultirilgan gaz etkazib berish, rangli
metall parchalarini ishlab chiqarish va sertifikatlashtirish xizmatlari va boshq).
Energetika sohasida elektr energiyasini etkazib berishga monopoliya bekor qilinadi va
ijtimoiy himoya kafolatlarini belgilagan holda bozor mexanizmlari joriy etiladi.
Shuningdek, neft-gaz sohasida transformatsiya jarayonlari jadallashadi. “O’ztransgaz”
23

AJ faqat gaz tashish bilan shug’ullanuvchi kompaniyaga aylantiriladi.
“O’zbekneftgaz” AJ tashkiliy-huquqiy tuzilmasi jahonning yetakchi neft-gaz
kompaniyalari standartlariga muvofiqlashtiriladi. “Hududgazta’minot” AJ faoliyatiga,
jumladan, iste’molchilarni gaz bilan ta’minlash tizimiga xususiy operatorlar jalb
etiladi. Temir yo’l sohasida xususiy transport operatorlari faoliyati yo’lga qo’yiladi,
asosiy faoliyat turiga taalluqli bo’lmagan aktivlar optimallashtiriladi va transport
xarajatlari kamaytiriladi. “Raqobat to’g’risida”gi va “Tabiiy monopoliyalar
to’g’risida”gi qonunlar birlashtiriladi, davlatning tadbirkorlik faoliyatida ishtirok etish
doirasi qonunchilik bilan aniq belgilab qo’yiladi, tabiiy monopoliyalar holatini va
bozordagi ustun mavqega egalikni aniqlash mezonlari kengaytiriladi, davlat ko’magi
shakllari va ularni taqdim etishga nisbatan talablar belgilanadi va raqobatni
chegaralash uchun javobgarlik kuchaytiriladi. Iqtisodiy munosabatlarga erkin bozor
tamoyillarini keng joriy etish uchun xomashyo etkazib berish va qishloq xo’jaligi
mahsulotlarining narxlarini shakllantirishda bozor mexanizmlariga to’liq o’tish,
shuningdek, ayrim tovarlar uchun belgilangan ma’muriy narxlarni bosqichma-
bosqich bekor qilish nazarda tutilgan.
Shuningdek, strategiya doirasida mamlakatdagi investitsiyaviy muhit ham izchil
takomillashtirilib, 2026 yilga qadar xorijiy va mahalliy sarmoyalarni jalb etish
strategiyasi amalga oshiriladi. Kelgusi besh yilda 120 mlrd. dollar, shu jumladan, 70
mlrd. dollar xorijiy investitsiyalarni jalb etish ko’zda tutilgan. Davlat-xususiy
sheriklik asosida 14 mlrd. dollar miqdoridagi investitsiyalar jalb qilinadi. Joriy yilda
Strategiyani amalga oshirish bo’yicha Davlat dasturida 2026 yilgacha xorijiy va
mahalliy investitsiyalarni jalb etish strategiyasini ishlab chiqish, investitsiyalardan
samarali foydalanish va “quyidan yuqoriga” tamoyili asosida eksport hajmlarini
oshirish bo’yicha yangi tizimni yaratish ko’zda tutilgan.
Hududlarning xorijiy davlatlar bilan, xususan, Sirdaryo viloyatining Xitoy bilan,
Surxondaryo viloyatining Rossiya bilan, Jizzax viloyatining Hindiston bilan tashqi
24

iqtisodiy aloqalari yo’lga qo’yiladi. Bundan tashqari, joriy yilda hududlarda Sanoat va
infratuzilmani rivojlantirish banki, Surxondaryo viloyatida “Investorlarga ko’mak
markazi”, Toshkent shahrida “Ilg’or loyihalar va injiniring markazi”, Navoiy kon-
metallurgiya kombinatida “Biznesga ko’maklashish markazi” tashkil etiladi. Toshkent
shahrida har yili “Toshkent xalqaro investitsiya forumi” o’tkazib boriladi.
Strategiyada raqamli iqtisodiyotni asosiy “drayver” – iqtisodiy rivojlanish sohasiga
aylantirish, uning hajmini kamida 2,5 baravarga oshirish rejalashtirilgan. 2026 yil
yakuniga qadar ishlab chiqarish va operatsion jarayonlarni raqamlashtirish darajasini
70 foizga, dasturiy ta’minot industriyasi hajmini 5 baravar, uning eksportini esa 10
baravar oshirib, 500 mln. AQSh dollariga etkazish maqsad qilingan. Bu yo’nalishda
joriy yilda raqamli infratuzilmani rivojlantirish hisobiga barcha turar-joy massivlari,
ijtimoiy obyektlar va avtomobil yo’llarini internetga keng polosali tezkor ulanish
tarmoqlari bilan qamrab olish rejalashtirilgan. Iqtisodiyotning real sektori va moliya
sohasida ishlab chiqarish va operatsion jarayonlarni avtomatlashtirish bo’yicha
maqsadli dasturni tasdiqlash ko’zda tutilgan. Maqsadli dastur loyihalarini amalga
oshirish hisobiga raqamlashtirish darajasi 30 foizga oshiriladi. Buxoro viloyatining
Qorako’l tumanida IT-klaster tashkil etiladi. Shuningdek, “2023-2030 yillarda sun’iy
intellekt texnologiyalarini rivojlantirish strategiyasi” ishlab chiqiladi va axborot
texnologiyalari sohasida 700 nafar mutaxassis tayyorlanadi.
Eksportga ko’maklashish tizimini takomillashtirish orqali 2026 yilda eksport
salohiyatini 30 mlrd. dollarga etkazishga alohida e’tibor qaratiladi. Eksportchi
korxonalarga ko’rsatilayotgan tashkiliy va moliyaviy yordam berish tizimi
takomillashtiriladi, buning hisobiga eksportchi korxonalar soni 6500 tadan 15000
taga, tovarlar eksporti geografiyasi esa yana 35 ta mamlakatga kengayib, 150
mamlakatga etishi kutilmoqda.
Joriy yilda 2022-2026 yillarga mo’ljallangan Eksportni rivojlantirish dasturi
doirasida eksport hajmini 14 mlrd. dollarga etkazish rejalashtirilgan bo’lib, bunda
25

eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushi 32 foizdan 42 foizga ortadi, eksport
tarkibida xomashyo resurslari ulushi xomashyoni qayta ishlash quvvatlarini oshirish
hisobiga 34 foizdan 24 foizga kamaytiriladi, xizmatlar eksporti hajmi esa 3,3 mlrd.
dollarni tashkil qiladi. Sanoatning har bir sektori uchun eksportni ko’paytirish
bo’yicha ish rejalari ishlab chiqiladi, “Oyko-teks”, “Sedeks”, “BiEsSiAy”, “GOTS”,
“ISO 9001” va boshqa xalqaro talablarga mos standartlar joriy etiladi, “H&M”,
“ZARA”, “LC Waikiki”, “PUMA”, “Reebok”, “Uniqlo” kabi dunyoga mashhur
brendlar mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish uchun hamkorlikka jalb qilinadi,
taniqli poyabzal brendlari buyurtmalarini jalb etish hisobiga 130 mln. dollarlik oyoq
kiyimlar eksporti ta’minlanadi. Shuningdek, meva-sabzavot mahsulotlari eksporti
geografiyasi va nomenklaturasini kengaytirish bo’yicha choralar ko’riladi. Eksportda
xususiy sektor ulushini oshirish maqsadida joriy yildan eksportchi korxonalarga
kompensatsiya va kafilliklar hamda qo’l mehnati mahsulotlarini jahon elektron savdo
maydonlari orqali eksport qilish xarajatlarini qoplash joriy etiladi. Bundan tashqari,
yaqin xorij mamlakatlariga eksport qilinayotgan yuqori qo’shilgan qiymatga ega
tayyor mahsulotlar uchun eksportchi korxonalar transport xarajatlarining bir qismini
qoplab berish tizimi ham qo’llaniladi.
Strategiyada 2026 yilda qishloq xo’jaligining yillik o’sish sur’atlarini kamida 5
foizga etkazish va ushbu sektorda band bo’lganlarning daromadini kamida 2 baravar
oshirish ko’zda tutilgan. Bunga tumanlarni aniq mahsulot turini etishtirishga
ixtisoslashtirish, qishloq xo’jaligida davlat tomonidan qo’llab- quvvatlash ko’lamini
kengaytirish, sug’urtalashning yangi mexanizmlarini joriy etish orqali erishish
rejalashtirilgan. 2022 yilda qishloq xo’jaligini jadal rivojlantirish hisobiga mahsulot
tannarxini 30-35 foizga pasaytirish, paxtadan har gektardan o’rtacha 37 tsentner va
g’alladan 70 tsentner hosil olishga erishish ko’zlanmoqda.
Meva-uzumchilikda “in-vitro” laboratoriyalari va 4 ta zamonaviy ko’chatxonalar
tashkil etish orqali har yili kamida 10 mln. dona virussiz ko’chatlar etishtirish maqsad
26

qilingan. Meva-sabzavotchilikda intensiv bog’lar maydonini 1,5 baravar, issiqxonalar
maydonini 1,2 baravar ko’paytirish, yuqori qo’shilgan qiymatga ega tayyor mahsulot
ishlab chiqarish hajmini ikki baravar, eksport salohiyatini esa 1 mlrd. dollarga
oshirish rejalashtirilgan. 129 ming gektar yangi va foydalanishdan chiqarilgan erlar
o’zlashtiriladi. Hududlarda 110 ta meva- sabzavotchilik kooperatsiyalari va 35 ta
g’allachilik klasterlari tashkil etiladi, 25 ming gektar maydonda intensiv bog’lar va 50
ming gektarda yangi uzumzorlar barpo etiladi, chorvachilikda o’sish sur’atini o’rtacha
6,2 foizga oshirish choralari ko’riladi. 2022 yilda 2,7 mln. tonna go’sht, 12,2 mln.
tonna sut, 8,2 mlrd. dona tuxum, 468,4 ming tonna parranda go’shti, 700 ming tonna
baliq ishlab chiqarish rejalashtirilgan.
Shuningdek, joriy yilda qishloq xo’jaligida davlat tomonidan qo’llab- quvvatlash
ko’lamini kengaytirish, elektr energiyasi va issiqxonalarda muqobil energiya
texnologiyasini joriy etish uchun yillik xarajatlarning bir qismini subsidiyalash ko’zda
tutilgan. Qishloq xo’jaligida sug’urtalash tizimi takomillashtiriladi, “Qishloq xo’jalik
sohasidagi tavakkalchiliklarni sug’urtalash to’g’risida”gi Qonun qabul qilinadi.
Qishloq xo’jaligi xizmatlari tizimini takomillashtirish davom ettiriladi. Farg’ona,
Samarqand, Jizzax, Andijon, Navoiy, Xorazm viloyatlarida agroxizmat markazlari
tashkil etiladi va qishloq xo’jaligi mahsuloti ishlab chiqaruvchilarning xizmatlar bilan
qamrab olish darajasi 30 foizgacha oshiriladi. Agrologistika markazlari soni 73 taga,
ularning mahsulot saqlash sig’imi esa 1,1 mln. tonnaga etkaziladi.
Ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish sohasida Urug’chilik va ko’chat etishtirish
bo’yicha milliy dastur ishlab chiqiladi, “Qishloq xo’jaligida standartlashtirish
markazi” DUK tarkibida Andijon viloyatida, shuningdek, Toshkent shahri va
Toshkent viloyatida xalqaro darajada akkreditatsiyaga ega zamonaviy laboratoriyalar
yaratiladi. Bundan tashqari, 2022/2023 o’quv yilida kamida 200 talabani qabul
qiladigan Xalqaro qishloq xo’jaligi universiteti tashkil etiladi.
Hududlarni rivojlantirish sohasida Strategiyada 14 ta hudud bo’yicha tuman va
27

shaharlar kesimida ishlab chiqilgan kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning
besh yillik hududiy dasturlarini amalga oshirish ko’zda tutilgan. Kelgusi besh yilda
hududlarni mutanosib rivojlantirish orqali hududiy iqtisodiyot hajmining 1,4-1,6
baravarga oshishi kutilmoqda.
Joriy yildan hududlar bilan ishlashning yangi tartibi joriy etilmoqda. Yangi tartib
har bir tuman va shaharning muammo va imkoniyatlarini o’rganib, “o’sish
nuqtalari”ni belgilab olgan holda hududlarni rivojlantirish dasturlaring har yili ishlab
chiqishni ko’zda tutadi. Shuningdek, 2022 yilda statistik ko’rsatkichlar va
so’rovnomalar natijalari asosida hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish reytingi
ham joriy etiladi. Reyting ko’rsatkichlari “qoniqarsiz” bo’lgan shahar va tumanlar
uchun ularni rivojlantirish bo’yicha amaliy chora- tadbirlar dasturlari ishlab chiqiladi.
Hududiy rivojlanishda joylarda aholining yashash sharoitlarini yaxshilash uchun
urbanizatsiya siyosatini takomillashtirish katta ahamiyatga ega bo’ladi.
Shaharlardagi aholining turmush tarzi qulayligini baholovchi “Shaharlar
qulayligi” indeksi joriy etiladi.
5. O’zbekistonda iqtisodiy o’sish istiqbollari.
Kelajakdagi iqtisodiy o’sish istiqbollari iqtisodchilar, siyosatchilar va keng
jamoatchilik o’rtasida qizg’in munozaralar mavzusiga aylandi. Davom etayotgan
texnologik inqilob, demografik siljishlar va ortib borayotgan globallashuv sharoitida
kelgusi o'n yilliklardagi o'sish istiqbollari ham yorqin, ham qiyin.
Kelajakdagi iqtisodiy o'sishning asosiy omillaridan biri texnologik taraqqiyotdir.
So’nggi yillarda biz sanoatni o’zgartirish va samaradorlikni oshirish potentsialiga ega
bo’lgan sun’iy intellekt, blokcheyn va narsalar interneti kabi buzuvchi texnologiyalar
to’lqinining guvohi bo’ldik. Misol uchun, ushbu texnologiyalarni ishlab chiqarish,
transport va aloqada qo'llash sezilarli xarajatlarni tejash va samaradorlikni oshirishga
olib keladi, bu esa yuqori iqtisodiy mahsulotga olib keladi.
28

Iqtisodiy o'sish istiqbollarini shakllantiradigan yana bir omil demografik
siljishlardir. Ko'pgina rivojlangan mamlakatlarda aholining qarishi va tug'ilishning
kamayishi mehnat resurslarining o'sishini sekinlashtirishi va sog'liqni saqlash va
pensiya xarajatlarining oshishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, Hindiston va
Sahroi Kabirdan janubi-g'arbiy Afrika kabi ko'plab rivojlanayotgan iqtisodlar yoshlar
o'sishini boshdan kechirmoqda, bu esa agar ular yosh aholisi uchun etarli ish
o'rinlarini yarata olsalar, barqaror o'sish imkoniyatini taqdim etadi.
Biroq, kelajakdagi iqtisodiy o'sishning eng katta muammolaridan biri daromadlar
tengsizligining kuchayishidir. Boylikning bir necha kishining qo'lida to'planishi
tovarlar va xizmatlarga bo'lgan talabni cheklab qo'yishi mumkin, bu esa
korxonalarning investitsiya va innovatsiyalarga bo'lgan rag'batini kamaytiradi.
Bundan tashqari, yuqori darajadagi tengsizlik ijtimoiy tartibsizliklar va siyosiy
beqarorlikni keltirib chiqarishi mumkin, bu esa iqtisodlarga zarar etkazishi, sarmoya
va savdoning uzilishiga olib kelishi mumkin. Va nihoyat, globallashuv kelajakdagi
iqtisodiy o'sish uchun imkoniyat va muammodir. Bir tomondan, globallashuv savdo
va sarmoyani osonlashtirdi, katta bozorlarga va arzonroq tovarlarga kirishni
ta'minladi. Boshqa tomondan, bu raqobatning kuchayishiga olib keldi, ko'plab
rivojlangan mamlakatlar ish o'rinlarini yo'qotdi va rivojlanayotgan iqtisodlarda
sanoatni yo'qotdi. Kelajakdagi iqtisodiy o'sish istiqbollari texnologik taraqqiyot,
demografiya, daromadlar tengsizligi va globallashuv kabi ko'plab omillarning o'zaro
ta'siri natijasidir. Ularning har biri o'sishga hissa qo'shish potentsialiga ega bo'lsa-da,
agar biz kelgusi o'n yilliklarda barqaror va inklyuziv iqtisodiy o'sishga erishmoqchi
bo'lsak, ular tegishli siyosat va institutlar orqali hal qilinishi kerak bo'lgan muhim
muammolarni keltirib chiqaradi.
29

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy o'sish boylik, ish o'rinlari yaratish va
qashshoqlikni kamaytirish uchun zarurdir. U odatda iqtisodiy o'sishning asl
mohiyatini to'liq aks ettirmaydigan YaIM va YaIM orqali o'lchanadi. Shunday qilib,
hukumatlar iqtisodiyot sog'lig'i va fuqarolar farovonligiga ta'sir qiluvchi kengroq
omillarni hisobga oladigan qo'shimcha ko'rsatkichlarni ko'rib chiqishlari zarur.
Iqtisodiy o'sishning bir necha turlari mavjud bo'lib, ular turli omillar bilan ajralib
turadi va iqtisodiyotga turli xil ta'sir ko'rsatadi. Ko'zda tutilgan o'sish turlari
iqtisodiyotning maqsad va ustuvorliklariga bog'liq bo'ladi. Biroq, uzoq muddatli
iqtisodiy farovonlikni ta'minlash uchun faqat ekstensiv yoki intensiv o'sishga e'tibor
qaratish o'rniga, barqaror va inklyuziv iqtisodiy o'sishni ta'kidlash kerak.
O’zbekiston hukumati so’nggi yillarda jadal sur’atlar bilan o’sib borayotgan va
yalpi ichki mahsulot o’sishiga sezilarli hissa qo’shayotgan xizmat ko’rsatish sohasini
rivojlantirishga ham ustuvor ahamiyat qaratdi. O’zbekistonni dunyoning turli
burchaklaridan tashrif buyuruvchilar uchun yanada jozibador manzilga aylantirishga
intilayotgan hukumat tashabbuslari bilan ilgari surilayotgan ushbu sa’y-harakatlarda
turizm sohasi asosiy yo’nalish bo’ldi.
Umuman olganda, O'zbekistonning iqtisodiy o'sish manzarasi ajoyib
muvaffaqiyat tarixi bo'ldi. Mamlakatni sanoatlashtirish va liberallashtirish siyosati
tabiiy resurslardan foydalanish bilan birgalikda nisbatan qisqa vaqt ichida ta’sirchan
iqtisodiy o’sishni ta’minladi. Kelgusiga nazar tashlaydigan bo'lsak, O'zbekistonning
istiqbollari porloq bo'lib qolmoqda, diversifikatsiya, investitsiyalar va iqtisodiy
islohotlar davom ettirilib, kelgusi yillar davomida barqaror o'sish va taraqqiyotga
xizmat qilishi kutilmoqda.
30

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947sonli Farmoni.
2017 yil 7 fevral.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947- sonli Farmoni.
2017 yil 7 fevral.
3. Jumayev Z. Makroiqtisodiyot. Darslik. 2018.
4. Ergashev E. Makroiqtisodiyot “Iqtisod-moliya”. 2018.
5. Bakiyeva I. Mikroiqtisodiyot-Makroiqtisodiyot. Darslik. 2018.
6 . Agapova T.A. Makroiqtisodiyot / ta Agapova, S.V. Sergey, A.V. Sidorovich- M.:
"Biznes va xizmat", 2009 yil .
7. Ishmuhamedov A.E., Djumaev Z.A., Jumaev Q.X., Makroiqtisodiyot: o`quv
qo`llama.-T., O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamga`rnas nashriyoti,
2005.
8 . Menkyu N . G. Prinsipi makroekonoiki. SPb.: Piter. 2009.
9. Edward Shapiro. Macroeconomic analysis. Fifth edition. Oxford. Copyright . 2015.
10. Maxmudov N.M., Asqarova M.T., Umarov I.Yu. Makroiqtisodiy tahlil va
prognozlash. Darslik.-T.: Fan va texnologiyalar. 2014.
11. Monetar siyosatning 20 20 yil va 2020-2021 yillar davriga mo’ljallangan asosiy
yo’nalishlari. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki. 2020.
Qo’shimcha adabiyotlar :
12. Axmedov D.Q., Ishmuxamedov A.E., Jumaev Q.X., Djumaev Z.A.
Makroiqtisodiyot.-T.: “O’zbekiston yozuvchilar uyushmasining Adabiyot
jamg’armasi nashriyoti”, 2004.
13 . Mariganova E.A. SHapiro S.A. Makroekonomika. Ekspress kurs: uchebnoe
posobie-M.: KNORUS. 2010.
32

Iqtisodiy o’sish tushunchasi, uning mohiyati va o’lchanishi

Sotib olish