Iqtisodiy o’sishni prognozlash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	123.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Iqtisodiy o’sishni prognozlash

Sotib olish

IQTISODIY O'SISHNI PROGNOZLASH
MUNDARIJA
KIRISH
1-BOB . IQTISODIY TAHLIL VA
PROGNOZLASHNING ILMIY ASOSLARI.
1.1 .“M akroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining predmeti
va ob’ekti
2.1 Makroitisodiy tahlil va prognozlashning o‘zaro
bog‘liqligi hamda ulaning iqtisodiy fanlar tizimidagi o‘rni.
II-BOB IQTISODIY J ARAY ON LARN I PROGN OZLASH
USULLARI.
2.1 Iqtisodiy prognozlash tushunchasi, uning mohiyati va
funksiyasi
2.2 . Iqtisodiy prognozlash usullarining tasnifi
2.3 Iqtisodiy prognozlash modellarining turlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy-ijtimoiy prognozlashtirish-bu,
o‘tmishni, hozirgi zamonning rivojlanish qonuniyatlari, tendensiyalariga
asoslangan holatda kelajakni oldindan ilmiy bilish va istikboldagi rivojlanish
maqsadlarini va vazifalarini aniqlashdan iborat. Prognozlashtirish mamlakat
iqtisodiyotini boshqarish nazariyasi va amaliyotida katta ahamiyatga ega. Bu fan
boshqaruv echimlarni tanlashda asos bo‘lib xizmat qiladi, kelajak maksadlariga
erishish uchun hozirgi paytda iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etish yullarini aniqlaydi.
«Prognozlash» - bu iqtisodiyotni tartibga solish jarayonining yana bir
bosqichi yoki mamlakat iqtisodiy - ijtimoiy rivojlanish dasturini ishlab chiqishning
bir qismidir. SHu bilan birga bu nisbatan mustaqil fan bo‘lib, o‘ziga xos bir
qancha belgilari bilan farqlanadi: prognozlar direktiv harakterga ega emas,
ularning mikdor baholari asosan ehtimollik harakteriga ega, ular ko‘proq darajada
sodir bo‘lgan rivojlanish muamolarini aniqlashga va ularni echish yullarini
izlashga qaratilgan.
“Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining predmeti - prognozlashtirish
ob’ektining rivojlanish qonuniyatini o‘tmishi asosida o‘rganib, butun bir iktisodiy
majmua va uning tarkibiy kismlari ob’ektiv asoslangan rivojlanish holatlari va
tendensiyalarining vaqt va fazodagi miqdor va sifat darajalarini aniqlashdir.

“Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” ning asosiy vazifasi jamiyatni
iqtisodiy - ijtimoiy rivojlanish yullarini real baholash, bu rivojlanishning maqbul
boshqaruv echimlarini ilmiy asoslash uchun ustivor variantlarni aniqlashdir.
Bundan tashqari, u iqtisodiyotning rivojlanish yunalishlarini miqdor va sifat
jihatdan tahlil qiladi, muamolarni, yangi jarayon va holatlarni o‘rganadi, iqtisodiy
va ijtimoiy rivojlanishning ehtimoli yunalishlarini belgilaydi, imkoniyatlarni
baholaydi, ijtmoiy, iqtisodiy, ilmiy-texnik va boshqa chora - tadbirlarni hayotga
tatbiq etadi, samarasini aniqlaydi, ijtimoiy iqtisodiy va ilmiy-texnik bosh
yunalishlarni asoslaydi.
“Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining maqsadi -
prognozlashtirishning asosiy usullari va tamoyillarini jamiyatda sodir bo‘layotgan
ijtimoiy va iktisodiy jarayonlarga moslashgan holda o‘rganishdan iborat.
Darslikning tarkibiy tuzilishi 3 bo‘lim va 15 bobdan iborat bo‘lib 338 betni
tashkil qiladi. Uning 2 – 6 boblari dots. M. Asqarova tomonidan, 1 – bobning
birinchi va ikkinchi paragriflari, 7 – bob va 14 – boblar katta o‘qituvchi I. Umarov,
kirish, 1 – bobning uchunchi paragrifi hamda 8 – 13 va 15 boblar prof. N.M.
Maxmudov tomonidan yozildi. Mualliflar darslikni shakllantirishda texnik yordam
ko‘rsatgan ilmiy xodim A.A. Djalilovga o‘z minatdorchiliklarini bildiradi.
SHuningdek mualliflar ushbu darslikni kelajakda yanada mazmunli bo‘lishi,
takomillashtirilishi bo‘yicha fikr mulohazalarni to‘g‘ri qabul qiladilar va oldindan
o‘z minnatdorchiliklarini izxor qiladilar.
Maqsadi - hisobot asoslarini o‘rgatish va mamlakat iqtisodiyotida
daromad va boyliklarni taqsimotiga, ishlab chiqaruvchilarni va iste’molchilarni
faoliyatiga ta’sir etuvchi, byudjet-soliq, pul-kredit siyosatlarni, to‘lov balansini
va tashqi qarzni tahlil qilinayotganda asosiy konsepsiyalar, davlat xarajatlari va
kapital qarz siyosati bilan tanishtiradi.

Xalqaro iqtisodiyotga integratsiyalashish Xalqaro Valyuta fondi, Jahon Banki,
Osiyo taraqqiyoti banki kabi xalqaro moliya tashkilotlar faoliyatiga qatnashish bir
qancha qoidalarga rioya qilishni talab etadi. Bulardan biri bo‘lib mamlakatni
iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishini tahlil qilganda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini bir
xil usul va uslublarda hisoblash kiradi. Mamlakatni iqtisodiy holatini,
o‘tkazilayotgan joriy chora tadbirlarini zarurligini, samarasini baholashda iqtisodiy
tahlil juda katta ahamiyatga ega. Tahlilni muhim vazifalaridan biri bo‘lib
mamlakatda sodir bo‘layotgan jarayonlarni modellashtirishning sifatini oshirish,
o‘tkazilayotgan iqtisodiy siyosatni natijalarini aniqlashdir. Makroiqtisodiy tahlil va
prognozlash asosiy ilmiy-amaliy yo‘nalishlardan biri bo‘lib, makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarini o‘zaro bog‘liqliklarini aniqlab berishga yordam beradi.

1-BOB . IQTISODIY TAHLIL VA PROGNOZLASHNING ILMIY
ASOSLARI.
1.1 “M akroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining predmeti va ob’ekti
Iqtisodiy fikr tarixida XX asr makro iqtisodiyot bosqichi bo‘ldi.
Makro iqtisodiyot milliy iqtisodiyotning fundamental muammolarini tadqiq etuvchi
insonlarning umumiy xatti-harakati haqidagi fan, yaxlit siyosiy-iqtisodiy tizim
sifatida ta’riflanadi .
Makro iqtisodiyotning fan sifatida rivojlanishi iqtisodiy rivojlanish
strategiyasi va ijtimoiy muammolarni hal etish yo‘llarini o‘rganuvchi, tahliliy
ishlanmalar beruvchi va iqtisodiy siyosat vositasining samaradorligini hisob-kitob
qiluvchi amaliy makro iqtisodiyotning paydo bo‘lishiga olib keldi .
Aynan amaliy makro iqtisodiyot, o‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan
mamlakatlar uchun ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘nalish hisoblanadi .
«Makro iqtisodiyot » atamasi ilmiy lug‘at tarkibiga nisbatan yaqinda kirib kelgan
bo‘lsa-da, makro iqtisodiy tahlilning o‘zi iqtisodiy fan bilan deyarli bir vaqtda
paydo bo‘lgan. XVIII asrdayoq F.Kenening « Iqtisodiy jadvalida » xo‘jalik
hayotining makro iqtisodiy modeli taqdim etilgan edi. Hozirda jahon
hamjamiyatida yuz berayotgan jarayonlar (globallashuv, o‘tish iqtisodiyotiga ega
bo‘lgan mamlakatlarda bozor munosabatlarining rivojlanishi ) milliy iqtisodiyotni
tartibga solish sohasida muvofiqlashtirilgan qarorlarni qabul qilishning asosi
sifatida makro iqtisodiy tahlil usullaridan faol foydalanishni nazarda tutadi . SHu
munosabat bilan o‘quv dasturiga «Makro iqtisodiy tahlil » kursi kiritilgan.
«Makro iqtisodiyot » nazariy kursidan farqli o‘laroq ushbu kurs amaliy fan sifatida
tavsiflanib, uning asosiy xususiyati o‘zining amaliy ahamiyatga egaligi, muayyan
muammolarni hal etishga imkon qadar yaqinlashtirilganligidadir .
Mazkur kurs tayanch iqtisodiy fanlarni o‘rganish jarayonida olingan bilimlar
qanday qilib makro iqtisodiy tahlilning amaliy maqsadlarini amalga oshirish va u
yoki bu mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni prognoz qilish uchun qo‘llanishi
mumkinligini ifodalaydi.

Makro iqtisodiy tahlilning p redmeti sifatida milliy iqtisodiy jarayonlarning
o‘ziga xos xususiyatlari , iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasidagi universal
bog‘liqliklarning o‘ziga xos shakllari, iqtisodiy siyosatning turli vositalaridan
foydalanishda amal qiladigan sabab-oqibat mexanizmlari, shuningdek, ichki
iqtisodiyot hamda tashqi dunyoning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’siri ishtirok
etadi.
Makro iqtisodiy tahlil davlat iqtisodiy siyosatining asosiga aylanib
bormoqda. Iqtisodiy siyosat – davlat va jamoat institutlarining makro iqtisodiy
barqarorlik va iqtisodiy o‘sishga erishish maqsadida iqtisodiy jarayonlarga
tuzatishlar kiritishga yo‘naltirilgan harakatlari tizimi. Ta’kidlash lozimki, huddi
makro iqtisodiyot kabi , makrotahlil ham pozitiv va normativ tarkibiy qismlarni
o‘zida mujassam etgan. Pozitiv tarkibiy qism «Nima sodir bo‘layapti?» degan
savolga javob beradi va prognoz qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi (bunda
muayyan faktlar, nisbatlar va raqamlardan foydalaniladi ). Normativ tarkibiy qism
«Qanaqa bo‘lishi kerak?» degan savolga javob beradi va iqtisodiy siyosat
vositalarini ishlab chiqish orqali vaziyatni to‘g‘rilashga yordam beradi.
Ushbu ikkita tarkibiy qismning uyg‘unlashuvi siyosiy tizimdan qat’i nazar
har qanday mamlakatning iqtisodiy ahvolini makro iqtisodiy tahlil qilishda
namoyon bo‘ladi. Mamlakatlarning iqtisodiy siyosatidagi farqlar birinchi galda
pozitiv va normativ tarkibiy qismlarning ulushi bilan belgilanadi. Davlat
tomonidan tartibga solish tarafdorlarida normativ yondashuv yaqqol ifodalangan,
liberallarda esa bilim orttirishga (pozitiv) yo‘naltirilganlik ustunlik qiladi, ular
ko‘proq bozorning kuchiga ishonib, bozor erkinligini nazarda tutadi, davlat
tomonidan ta’sir etishning bilvosita, tuzatish kirituvchi vositalaridan foydalanishni
afzal ko‘radi:
• iqtisodiy vaziyatni monitoring qilish;
• iqtisodiyotda amal qiluvchi sababli-oqibatli mexanizmlarni tahlil qilish ;
• moliyaviy oqimlarni tadqiq etish asosida iqtisodiyot sektorlari o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqliklarni o‘rganish;

• iqtisodiy siyosatni tadqiq etish va yangi iqtisodiy strategiya variantlarini ishlab
chiqish (makro iqtisodiy tuzatishlar kiritish dasturlarini ishlab chiqish );
Ma’lumki, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash
sharoitida bir qator institutsional tarkibiy o‘zgarishlarni, xususan, mavjud
makroiqtisodiy imkoniyatlardan oqilona foydalanish, pul-kredit siyosati,
byudjet-soliq siyosati hamda to‘lov balansini, real iqtisodiy sektor va
makroiqtisodiy jarayonlarning prognozlash va boshqalarga bo‘lgan talabini
chuqurroq o‘rganish, iqtisodiy tejamkorlikni kuchaytirish masalalarini ommaviy
hal qilish lozim. Maqsadga erishish uchun avvalo, har bir sektor va bo‘lim
faoliyatining atroflicha, chuqur tahliliga asoslanib, ichki imkoniyatlardan toboro
unumliroq foydalanishga, kamroq xarajat qilib, yuqori natijalarga erishishga,
ilg‘or tajribalarni joriy etishga, ilg‘orlarning tashabbuslarini ommalashtirishga
alohida e’tibor berish, sifat ko‘rsatkichlarini muttasil yaxshilab borish kerak.
Bu makroiqtisodiy jarayonlarning ish sharoitini hisobga olib, iqtisodiy
qonunlarning barcha talablari to‘liq bajarilishi ustidan nazoratni, shuningdek,
foydalanilmayotgan imkoniyatlarni izlab topib, ishga solishni aniqlashni taqozo
qiladi. Bunda esa makroiqtisodiy tahlil muhim ahamiyat kasb etadi.
Fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarga bozor iqtisodiyoti sharoitida
mamlakat iqtisodiyotining tahlili hamda prognozi uchun talab qilinadigan nazariy
va amaliy masalalar to‘g‘risida bilimlar berish hisoblanadi. Ushbu fanning maqsadi
esa hisobot asoslarini o‘rgatish, mamlakat iqtisodiyotida daromad va boyliklar
taqsimotiga, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar faoliyatiga ta’sir etuvchi
byudjet, soliq, pul-kredit siyosatlari, to‘lov balansi va tashqi qarzni tahlil
qilayotganda asosiy konsepsiyalar, soliq sohasi, davlat xarajatlari va kapital qarz
siyosati bilan tanishtirishdan hamda makro ko‘rsatgichlarni prognozlashdan iborat.
Faning mazmuni– makroiqtisodiy tahlil va prognozlashning paydo bo‘lishi,
rivojlanishi bosqichlari va xususiyatlari, uslubiyoti va usullari, makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar axborot ob’ekti, makroiqtisodiy jarayonlarning iqtisodiy tahlili ,
byudjet, soliq, pul, kredit siyosati, to‘lov balansi, bandlik, ishsizlik va inflyasiya

darajasidagi o‘zgarishlar va ular rivojlanish qoidalarining takomillashuvining
nazariy va amaliy asoslarini o‘rgatadi.
Makroiqtisodiy tahlilning asosiy bo‘limlari quyidagilar: makroiqtisodiy tahlil
va prognozlashtirishning uslubiy asoslari, makroiqtisodiy jarayonlarning iqtisodiy
tahlilini o‘rganish, uni yanada rivojlantirish, takomillashtirish, mavjud
imkoniyatlardan to‘liq foydalanish, erishilgan muvaffaqiyatlarni keng yoyish va
yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarning sabablarini o‘rganish hamda ularni imkoni boricha
tugatishga yordam berishdan iborat. SHunday qilib, makroiqtisodiy tahlilning
vazifalariga quyidagilar kiradi:
 iqtisodiy tahlil va prognozlashning ilmiy asoslari o‘rganish;
 makroiqtisodiy tahlilning uslubiyoti va usullari har tomonlama o‘rganish;
 makroiqtisodiy tahlil va prognozlashning axborot ta’minotini mustahkamlash
choralarini ko‘rish, kamchiliklarni o‘z vaqtida oldini olish;
 real sektorning batafsil o‘rganish asosida rejaning bajarilishiga baho berish;
 to‘lov balansining iqtisodiy tahlilga ta’sir qilgan omillar va ularning
sabablarini o‘rganish;
 byudjet-soliq sektorining makroiqtisodiy tahlilini qilish va undagi
o‘zgarishlarni amaliyotga tadbiq etishni o‘rganish;
 pul-kredit sektorining iqtisodiy tahlil qilish va ilg‘or tajribalarga tayangan
holda rivojlantirish va mustahkamlashga yordam beradigan tadbirlarni ishlab
chiqish va amalga oshirish;
 bandlik, ishsizlik va inflyasiya darajasining iqtisodiy tahlil yakuniga ko‘ra, ish
natijalariga ta’sir qilgan omillar va sabablarni o‘rganish;
 makroiqtisodiy jarayonlarning kelajak holatini aniqlash, prognoz modellari va
usullarini to‘liq o‘rganish;
 aniq ob’ekt misolida prognozlashni amalga oshirishni o‘rganish.
Bu vazifalarning bajarilishini ta’minlash uchun makroiqtisodiy tahlil ob’ektiv va
aniq bo‘lishi, muntazam o‘tkazilib turilishi lozim. Noxolis va mavhum tahlil
natijalarga noto‘g‘ri baho berilishiga, sektorlar faoliyati samaradorligini oshirish
yuzasidan noto‘g‘ri takliflar kiritilishiga olib keladi.

Makroiqtisodiy tahlil shunday vositadirki, uning yordamida makroiqtisodiy
tahlil axborot ta’minoti, real sektor, to‘lov balansi, byudjet-soliq siyosati, pul-
kredit siyosati, bandlik, ishsizlik va inflyasiya darajalar ustidan nazorat yuritish
mumkin bo‘ladi.
Bulardan biri mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tahlil qilish va
prognozlashda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni bir xil usul va uslublarda
hisoblashdir. Darhaqiqat, mamlakatning iqtisodiy holatini, o‘tkazilayotgan joriy
chora-tadbirlarning zarurligini, ularning samarasini baholashda, istiqbolini
aniqlashda iqtisodiy tahlil va prognozlash juda katta ahamiyatga ega. Tahlilning
muhim vazifalaridan biri mamlakatda sodir bo‘layotgan jarayonlarni
modellashtirishning sifatini oshirish, o‘tkazilayotgan iqtisodiy siyosat natijalarini
aniqlashdir. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash asosiy ilmiy-amaliy
yo‘nalishlardan biri bo‘lib, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liq
jihatlarini aniqlashga yordam beradi.
“Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining vazifasi milliy iqtisodiyot
ko‘rsatkichlarini baholash va monitoring o‘tkazishda foydalanadigan usullar
majmuini o‘rganishdir. SHu maqsadda unda mamlakatimizda ishlab chiqariladigan
tovar va xizmatlarning jami hajmini hisoblash, inflyasiya sur’atlarini, ishsizlik
darajasini, to‘lov balansi saldosini va valyuta almashtiruv kursi ko‘rsatkichlarini
tahlil qilish usul va uslublari bayon etilgan.
Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash ko‘rsatilgan iqtisodiy agregatlar
o‘zgarishlarini tushuntirib, iqtisodiyotda kutilmagan o‘zgarishlarning oldini olish va
bu borada tegishli chora-tadbirlarni, yo‘llarni taklif etish maqsadiga asoslangan.
Mamlakatda sodir bo‘ladigan holatlarning aniq tahlili va bu jarayonda zarur
bo‘ladigan iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish aniq iqtisodiy va statistik ma’lumotlarni
izchillik bilan to‘plashni talab etadi.
“Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fani makroiqtisodiyot doirasida
nazariy va amaliy masalalarni o‘rganish va uni mo‘‘tadil
rivojlantirishning echimlarini topishda hamda “iqtisodiyot” ta’lim

yo‘nalishi mutaxassislarining shakllanishida katta ahamiyatga ega.
Ushbu fanning yutuq va xulosalaridan mamlakat iqtisodiyotini
rivojlantirishning qisqa va uzoq muddatlarga belgilangan dasturlarini
ishlab chiqishda keng foydalaniladi. O‘zbekiston Respublikasi
iqtisodiyotining ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishini prognozlash uchun
talabning yuqori bo‘lganligi sababli fanning ahamiyati va uni o‘rganish
zarurati katta.
SHunday qilib, «Makro iqtisodiy tahlil va prognozlash » kursi ichki va tashqi
sharoitda mamlakatning iqtisodiy ahvolini tahlil qilish usullari va vositalarini; real,
byudjet va tashqi sektorlar manfaatlarining muvazanatini hisobga olgan holda
umuman iqtisodiyot bo‘yicha moliyaviy oqimlarni tartibga solish mexanizmlarini,
iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish, pul , byudjet va valyuta siyosati vositalari
yordamida nomutanosibliklarga barham berish, mamlakat iqtisodiyotini barqaror
rivojlantirish istiqbollarini belgilash, rejalashtirishni asosi bo‘lgan prognozlashni
amalga oshirish, makro iqtisodiy muammolarga tuzatishlar kiritish maqsadida
makro iqtisodiy dasturlarni tuzish tamoyillarini o‘rganadi.
Makro iqtisodiy tahlil , yuqorida ta’kidlanganidek, iqtisodiyotning to‘rtta
sektorini tahlil qilishga qaratilgan : real (xususiy), davlat (byudjet), pul va tashqi.
Real sektor – unda tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va ularni iste’mol qilish
amalga oshiriladigan sektor. Real sektorning asosiy sub’ektlari bo‘lib uy
xo‘jaliklari va korxonalar hisoblanadi .
Uy xo‘jaliklari resurslar bozoriga er, mehnat resurslari va kapitalni etkazib
beradi, tovarlar bozorida tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talabni yuzaga keltiradi.
Uy xo‘jaliklari , o‘zining yuzaga kelgan iqtisodiy vaziyat va uni o‘zgartirish
istiqbollari haqidagi tasavvuriga asoslangan holda iste’mol qilish, jamg‘arish va
moliyaviy bozorlarda investitsiyalarga qancha summa sarflash haqida qarorlar
qabul qiladi .
Pul sektori iqtisodiyotni moliyaviy xizmatlar bilan ta’minlaydi . Ushbu
sektorga asosan moliyaviy vositachilik bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar , - bank

tizimi va boshqa moliyaviy muassasalar, shu jumladan fondlar, kredit shirkatlari,
pensiya jamg‘armalari va sug‘urta kompaniyalari kiradi.
Davlat sektorining iqtisodiy roli samarali normativ-huquqiy bazani yaratish,
muayan ijtimoiy ne’matlarni (masalan, ta’lim, infratuzilma va ijtimoiy himoyalash
tizimi) taqdim etish, soliq tizimini nazorat qilish va d avlat xarajatlarini
boshqarishdan iborat.
Va, nihoyat, tashqi sektor iqtisodiyotning norezidentlar bilan barcha
operatsiyalarini birlashtiradi. Har bir sektor ichidagi va sektorlar o‘rtasidagi o‘zaro
iqtisodiy bitimlar quyidagi asosiy makro iqtisodiy hisoblarda qayd etiladi :
• milliy hisoblar tizimi,
• to‘lov balansi,
• monetar hisoblar ,
• byudjet sektori hisoblari .
Har bir makro iqtisodiy hisobvaraq nafaqat mamlakatdagi iqtisodiy ahvolni
tahlil qilish va makro iqtisodiy tahlil dasturlarni ishlab chiqish, balki
makro iqtisodiy siyosat monitoringini amalga oshirish uchun ham muhim
ahamiyatga ega. Masalan, milliy hisoblar tizim i iqtisodiy o‘sish, bandlik va narxlar
darajasi, eksport va import haqidagi ma’lumotlarni o‘zida mujassam etadi. Ushbu
ko‘rsatkichlar iqtisodiy siyosat chora-tadbirlarini tahlil qilish va belgilash uchun
bevosita indikatorlar hisoblanadi .
To‘lov balansi mamlakatning tashqi dunyo bilan, bir tomondan, iqtisodiy
rivojlanish uchun qo‘shimcha imkoniyatlarni ta’minlashi mumkin bo‘lgan,
ikkinchi tomondan esa iqtisodiy siyosatga muayyan cheklovni joriy etuvchi barcha
iqtisodiy bitimlari haqidagi ma’lumotlarni o‘zida mujassam etadi . monetar
sektorining hisoblari inflyasiyaga va to‘lov balansining holatiga bevosita ta’sir
etuvchi pul va valyuta siyosatini aks etiradi.
Byudjet sektorining hisoblarini o‘rganish hukumat daromadlari va
xarajatlari ning darajasi, davlat qarzi va byudjet taqchilligini moliyalash manbalari
haqida axborot beradi. Ushbu hisob ko‘rsatkichlari nafaqat iqtisodiy faollikka,

balki aholining farovonligini belgilab beruvchi ijtimoiy siyosatga ham katta ta’sir
ko‘rsatadi .
Iqtisodiyotning muvazanatlashganligi ichki va tashqi makro iqtisodiy
muvazanatga erishishni anglatadi . Ichki muvazanat kamida real, byudjet va pul –
kredit sektorlarining muvazanatini anglatadi . Har bir sektor bitimlarining
muvazanati nolga teng bo‘lishi kerak. Har bir sektor daromadlari va xarajatlari
o‘rtasidagi farq uning jamg‘armasini tashkil qiladi . Agar qaysidir sektorda
daromadlar xarajatlardan kam bo‘lsa, u holda shu tariqa yuzaga keladigan
taqchillik boshqa sektor hisobidan moliyalanishi mumkin. Masalan, davlat byudjeti
taqchilligi hukumatga pul – kredit sektori tomonidan berilgan kredit hisobidan
moliyalanishi mumkin. Agar butun mamlakat, uning ichki (real, byudjet, pul-
kredit) sektorlari xarajatlari ushbu sektorlar tomonidan hosil qilinadigan
daromadlardan kam bo‘ladigan vaziyat yuzaga kelsa, u holda mamlakatda
jamg‘armalar taqchilligi vaziyati sodir bo‘ladi, u faqat boshqa mamlakatlar
jamg‘armalari hisobidan qoplanishi mumkin. Natijada barcha bitimlari to‘lov
balansida birlashtiriladigan tashqi sektor barcha boshqa sektorlardagi vaziyatning
umumiy aksiga aylanadi. Iqtisodiyot sektorlari ham real (tovarlar ishlab chiqarish
va sotish, xizmatlar bilan ta’minlash ), ham moliyaviy (moliyaviy aktivlarni xarid
qilish va sotish) bitimlarni amalga oshirgan holda o‘zaro hamkorlik qiladi, shuning
uchun makro iqtisodiy tahlil uchun mazkur sektorlarni yagona tizim sifatida
o‘rganish va ko‘rib chiqish shart, chunki bir sektordagi ko‘rsatkichning o‘zgarishi
boshqa sektorlardagi o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Masalan, agar sektorlardan birida daromad o‘zgarsa, bu hol mazkur
sektordagi xarajatlar va jamg‘armalar darajasini o‘zgartiradi, bu, o‘z navbatida,
boshqa sektorlarda jamg‘armalar darajasidagi o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Boz
ustiga, har bir makro iqtisodiy hisobvaraqda mamlakat iqtisodiyotining tashqi
dunyo bilan o‘zaro hamkorligini aks ettiruvchi to‘lov balansi bilan bevosita bog‘liq
bo‘lgan xalqaro element mavjud.
SHunday qilib, ko‘rib chiqilgan makro iqtisodiy hisobvaraqlar iqtisodiyot har
bir sektorining muayyan davrdagi holatini tahlil qilish, iqtisodiy rivojlanish

tendensiyalarini vaqtlararo taqqoslashlar, iqtisodiyot joriy ahvolini uning salohiyati
bilan taqqoslash, mamlakatlararo taqqoslashlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Makro iqtisodiy dasturlashning asosida asosiy iqtisodiy ayniyatlar yotadi.
Ularning muhimligi quyidagilardan iborat:
- birinchidan, iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha daromadlar va xarajatlarning
tengligi har bir sektorning byudjet bilan cheklanishini belgilab beradi;
- ikkinchidan, ushbu ayniyatlar orqali alohida sektorning iqtisodiyotning
boshqa sektorlari bilan o‘zaro bog‘liqligi aniqlanadi.
Iqtisodiyotning ochiqligi eksport-import operatsiyalarining amalga
oshirilishini, xorijiy aktivlarni investitsiya qilishda va barcha sub’ektlar tomonidan
chet el qarzlarining jalb etilishida ishtirok etishni anglatadi. Milliy hisob varaqlar
tizimining asosida yotuvchi umumiy muvazanat modeli tovarlar va xizmatlar
taklifi va ularga bo‘lgan talab hajmining tengligiga asoslangan.
Xalqaro iqtisodiyot umumiy talab va umumiy taklifni nafaqat muayyan
mamlakat doirasidagi ishlab chiqarish hajmi va narxlar darajasiga, balki
umumjahon ishlab chiqarishi va jahon bozori narxlarining darajasiga bog‘liq qilib
qo‘ygan holda ularni talqin etishning an’anaviy doirlarini kengaytiradi. Xalqaro
iqtisodiyot ichki ishlab chiqarishni chet elda ishlab chiqarilgan tovarlar bilan
to‘ldirish imkonini beradi, ya’ni umumiy taklif tovarlar va xizmatlarni ichki ishlab
chiqarish ( Y ) hamda chet eldan import qilishdan ( M ) iborat. SHunday qilib,
umumiy taklif huddi ushbu mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotga bo‘lgan
umumiy talab kabi rezidentlar va hukumat tomonidan ham, norezidentlar
tomonidan ham taqdim etiladi. Ushbu talab korxonalar ( ishlab chiqarish iste’moli ),
insonlar (shaxsiy iste’mol ), hukumat (davlat iste’moli) tomonidan tovarlar xarid
qilinishi, ichki kapital qo‘yilmalar ( C+I+G ) va tovarlarni xorijga eksport qilishdan
( X ) iborat.

1.2 Makroitisodiy tahlil va prognozlashning o‘zaro bog‘liqligi hamda ulaning
iqtisodiy fanlar tizimidagi o‘rni.
“Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanini “Makroiqtisodiy” yo‘nalish
bo‘yicha bakalavriatning 3-kursida mutaxassislik fanlari sifatida o‘qitiladi.
Makroiqtisodiy jarayon va uni ifodalovchi ko‘rsatkichlarning shakllanishi hamda
ularni boshqarishda optimal echim qabul qilish, o‘ta murakkab mexanizm
hisoblanadi. CHunki, bir necha marta ko‘p bo‘lgan iqtisodiyotning
mikrodarajadagi ko‘rsatkichlari majmuasidan tashkil topgan
makroko‘rsatkichlarning dinamik holati vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchan bo‘ladi.
SHuning bilan birgalikda har qanaqa tahlil qilinadigan, prognoz qilanadigan,
samarali boshqariladigan ob’ektlarni xususiyatlari statistik ma’lumotlarda
ifodalanadi. Etarli darajadagi ishonchli statistik ma’lumotlarsiz, axborotsiz tahlil
ham, prognoz ham va nihoyat samarali boshqarish echimi bo‘yicha xulosalar ham
qilib bo‘lmaydi.
Ushbu fan bir biri bilan bevosita uzviy bog‘liq bo‘lgan 2-bo‘limdan, ya’ni
makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirishdan iborat. Birinchisining natijaviy
ko‘rsatkichlari, ikkinchisi, ya’ni prognozlash uchun asos bo‘ladi. Fanni to‘liq
o‘zlashtirish uchun iqtisodiy tahlil haqida chuqur bilmga ega bo‘lish kerak.
Iqtisodiy tahlil fanining asosiy yo‘nalishlaridan bo‘lib murakkab tashkiliy tizimga
va uslubiyatga egadir. Har qanaqa ob’ektni, jumladan iqtisodiy ob’ektlarni
samarali boshqarish, to‘g‘ri echim qabul qilish, ishonchli prognoz natijalariga
erishishning asosiy talablari to‘g‘ri tahlil qilishdan iborat.

Iqtisodiy tahlilning nazariyasi va amaliyoti, uslubiyati va usullari
adabiyotlarda keng yoritilgan.
Prognozlash fan sifatida 20 - asrning o‘rtalarida shakllantirildi va u doimiy
ravishda takomillashtirilmoqda. Barcha sohada, jumladan, makroiqtisodiy
jarayonlar faoliyati bilan shug‘ullanayotgan boshqaruvchilar, mutaxassislar
prognozlashni to‘liq o‘zlashtirgan prognozist bo‘lishi kerak. CHunki mamlakat
iqtisodiyoti o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tarmoqlardan iborat bo‘lib yuqori darajadagi
murakkab tizim hisoblanadi, bir necha o‘nlab ishlab chiqarish resurslari harakatda
bo‘ladi, turli ehtiyojlar uchun tayyor mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ushbu dinamik
tizimning kelajagini to‘g‘ri baholash prognozlash asosida amalga oshiriladi.
“Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanini o‘zlashtirish uchun talabalar
birinchi va ikkinchi kursda bevosita shu fanga ta’luqli bir nechta fanlar bo‘yicha
etarli darajada bilimga ega bo‘lishlari shart. Ushbu holatdan kelib chiqib
“Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining shakllanishi, maqsadi, mohiyati va
boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi 1.2.1-rasmda keltirilgan.
Makroiqtisodiy tahlilini amalga oshirish uchun dastlab makroiqtisodiy
jarayonlarni ob’ekt sifatida, ya’ni makroko‘rsatkichlarni bilish kerak, ularning
o‘ziga xos xususiyatlarini, hisoblash usullarini, ularga ta’sir qiluvchi omillar tizimi
haqida to‘liq tassavurga ega bo‘lish lozim.
Iqtisodiyot
nazariyasi
Mikroiqtisodiyot
Milliy iqtisodiyot
Makroiqtisodiyot
Mintaqa
iqtisodiyoti
Xalqaroiqtisodiy
munosabatlar
Iqtisodiy tahlil Oily matematika
Ehtimollar
nazariyasi
Ekonometriya
Matematik
statistika
Iqtisodiy matematik
modellashtirish
Matematik
dasturlash
Tarmoqlararo
balansMakroiqtisodiy
tahlil Prognozlash
“ Makroiqtisodiy tahlil va
prognozlash ”

1.2.1-Rasm. Fanning shakllanishi va fanlar bilan bog‘liqlik tizimi
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni shakllanishini nazariy tomonlarini
“Iqtisodiyot nazariyasi” fani o‘rgatadi. Tarmoq ichidagi bilvosita ishlab chiqarish
va xizmat qilish ko‘rsatkichlarif, ularni belgilovchi omillar, mahsulot ishlab
chiqarish jarayonidagi resurslardan oqilona foydalanish ko‘rsatkichlari ularni
hisoblash usullarini “Mikroiqtisodiyot” fani o‘rgatadi. Milliy va mintaqaviy
iqtisodiyot har bir mamlakatning geografik joylashish, mintaqaviy
xususiyatlarining o‘ziga xosligi masalalari haqida etarli bilimga ega bo‘lish
makroiqtisodiy tahlilni to‘g‘ri o‘tkazishga asos bo‘ladi.
Makroiqtisodiy tahlilda mamlakatning eksport va import salohiyatini o‘zida
aks ettiruvchi to‘lov balansi asosiy mavzulardan hisoblanib ushbu yo‘nalishning
kengroq o‘rganadigan fan “Xalqaro iqtisodiy munosabatlar” fanidir.
Faning nomiga alohida urg‘u beradigan yo‘nalish bu iqtisodiy tahlil
hisoblanadi. Iqtisodiy tahlil keng qamrovli ilmiy amaliy faoliyat turi bo‘lib uning
nazariy va uslubiy yo‘nalishlari ko‘plab ilmiy asarlar, adabiyotlarda yoritilgan.
Albatta XXI asrda har qanaqa fanni o‘rganishda va o‘rgatishda axborot
texnologiyalari hamda ular uchun texnik vositalardan foydalanish alohida ahamiyat
kasb etadi.
Prognozlashtirish o‘ta murakkab jarayon bo‘lib u oliy matematika va
extimollar nazariyasi kabi fundamental fanlarni chuqur o‘zlashtirishni taqozo
qiladi. Iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish va ularni amaliyotga keng
qo‘llash usullarini ekonometirika, matematik statistika hamda iqtisodiy matematik
modellar fanlari o‘rganadi. YUqorida qayd etilgan fanlarni amaliyotda kengInnovasion
loyihalar tahlili
Axborot
texnologiyalar Falsafa
Axborot
texnologiyalari“ Makroiqtisodiy tahlil va
prognozlash ”

qo‘llanishi, optimal va statistik masalalarni axborot texnologiyalari yordamida
echish uchun albatta matematik dasturlashni bilish lozim bo‘ladi. SHuning bilan
birgalikda prognozist, psixolog, optimist hamda yuqori darajada fikrlaydigan, atrof
muhitga to‘g‘ri baho beradigan, kelajakni to‘g‘ri tassavvur qila oladigan faylasuf
bo‘lishi kerak.
Fanning amaliy ahamiyati, uning murakkabligi o‘qituvchi va o‘rganuvchi
talabalardan alohida uslubiy yondoshuvni talab qiladi. Fanning o‘zlashtirish
uslubiyati 1.2.2-rasmda keltirilgan.
Hayotdagi har bir xodisa, voqea o‘rganiladi, tahlil qilinadi va shuning
natijasida ma’lum fikr va xulosalar qilinadi. Tahlilning ob’ektlar xususiyatiga
qarab bir nechta turlari va usullari mavjud.
Fizikaviy, kimyoviy va texnologik ob’ektlarni tahlil qilganda biz ushbu
jarayonlarni ko‘ramiz, sezamiz. Iqtisodiy ob’ektlarni tahlil qilganda esa tassavvur
qilamiz, abstrakt holatni tadqiqot qilamiz.
Iqtisodiy tahlilni ikki ob’ekt misolida, ya’ni, makroiqtisodiy va
mikroiqtisodiy ko‘rinishda amalga oshirish mumkin. Makrodaraja
mikrodarajadagi ob’ektlar ko‘rsatkichlarining yig‘indisidan kelib chiqadi. 1.2.2-
rasmdagi ketma ketlik bo‘yicha fanning mazmuni makroiqtisodiy tahlilga va
prognozlashga qaratilgan. Makroiqtisodiy ob’ektlarning xususiyatlariga qarab
tahlil usullari tanlanadi va tahlil natijalari makrojarayonlarni prognozlashda
bevosita qo‘llaniladi.
Prognoz natijalarini ilmiy asoslanganligi amaliyotda keng qo‘llanishining
mumkinligi o‘rganib chiqiladi hamda tegishli xulosalar asosida ulardan amaliyotda
rejalashtirish uchun qo‘llaniladi.

II-BOB. MAKROIQTISODIY PROGNOZLASHNING MOHIYATI,
PREDMETI VA OB’EKTI
2 .1 . Iqtisodiy prognozlash tushunchasi, uning mohiyati va funksiyasi
Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni, kelajakni baholamasdan uning rivojlanish
istiqbolini prognozlashsiz tasavvur qilish qiyin. Rejali ijtimoiy xo‘jalik yuritish
sharoitida iqtisodiy prognozlar jamiyat rivojlanishining mumkin bo‘lgan
maqsadlarni ularga erishishni ta’minlovchi iqtisodiy resurslarni, uzoq muddatli,
o‘rta muddatli va joriy rejalarning ehtimol bo‘lishi mumkin bo‘lgan va iqtisodiy
jihatdan samarali variantlarni aniqlash uchun, iqtisodiy va texnik siyosatining
asosiy yo‘nalishlarini belgilash, qabul qilinayotgan qarorlarning natijalarini
prognozlash va har bir muayyan vaqtda aniq tadbirlarni, faoliyatni amalga oshirish
uchun zarur hisoblanadi. Bozor islohotlari va ilmiy-texnik taraqqiyotni
takomillashtirish sharoitida prognozlash ijtimoiy rivojlanishining strategiya va
taktikani shakllantirishning hal qiluvchi ilmiy omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Insonning aqliy faoliyati mobaynidagi eng asosiy va muhim jihatlardan biri
– bu kelajakni oldindan bashorat qilishdir.
Bugungi kunda oldindan bashorat qilishning ikki xildagi ko‘rinishi mavjud –
ilmiy bashoratlash hamda ilmiy asoslanmagan bashoratlash. Ilmiy asoslanmagan

bashoratlash – insonning topqirligi, sezgirligi bilan bog‘liq bo‘lgan
bashoratlashlarni o‘z ichiga oladi.
Ilmiy bashoratlashning oddiy bashoratlashdan prinsipial farqi shundaki,
ilmiy bashoratlash orqali kelajakda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqea-hodisa
to‘g‘risida ishonchliroq va aniqroq ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. Bu orqali esa
amaliyotda eng muhim va maqsadga muvofiq qarorlarni qabul qilish imkoniyatiga
ega bo‘lamiz. Ilmiy bashoratlashning xilma-xil shakllari orasida eng ko‘p tarqalgan
turlaridan bittasi prognozlashtirish hisoblanadi.
Prognoz shu paytgacha hech bir til tizimida hali kuzatilmagan ehtimolli
voqeani atamalar orqali qayd etishga, biror bir ob’ekt, jarayon, hodisaning holatini
uzoq yoki yaqin kelajak uchun qayd etishga yordam beradi.
Prognozni ishlab chiqishda tekshirilgan, aniq va ziddiyatga uchramaydigan
prognozlashtirish metodidan foydalanish lozim. Ana shundagina, prognozni
shaxsiy intuitiv tarzda emas, balki ilmiy asoslangan tarzda ishlab chiqilganligini
etirof etish mumkin. Qolaversa, prognozlashtirilgan voqea-hodisaning
realizatsiyasini kelajakda tekshirish usullari ham aniq bo‘lishi shart.
SHunday qilib, prognoz – bu kelajakda, ma’lum bir muddat oralig‘ida
ob’ekt, hodisa yoki jarayonlarning rivoji samarasi hamda ularning ehtimolli
yo‘nalishlari to‘g‘risidagi ilmiy-uslubiy asoslangan mulohaza hisoblanadi.
Prognozlashtirish sohasi keng qamrovli va xilma-xildir. Bugungi kunda
geografik, geologik, ekologik, tibbiy prognozlashtirish, ilm-fan va texnika
prognozi, iqtisodiy, sotsiologik, harbiy prognozlashtirish, tashqi-siyosiy, yuridik,
madaniy-estetik va boshqa turdagi prognozlashtirish sohalarini ajratib
ko‘rsatishimiz mumkin.
.
Прогнозлар
Мақ садлар Ресу рслар
Дастурлар
РежаларГипотезала
р

Inormatsion aloqalar
Moddiy – xom-ashyo aloqalari
8.1-Rasm. Ishlab chiqarish va boshqarish jarayonining dinamik sxemasi
Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashtirish o‘z ichiga to‘liq iqtisodiyot taraqqiyotini
o‘z qamroviga olgan holda, uning tarmoqlari, hududlari, ilmiy-texnikaviy
taraqqiyoti, axoli va turmush darajasi, resurslari va iste’moli, tashqi-iqtisodiy
kon’ukturasi hamda ekologiyasi va shu kabi qismlarini ham o‘z ichiga oladi.
SHunga o‘xshash prognozlashtirish klassifikatsiyalari to‘g‘risida keyinchalik
batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Hozircha esa, ishlab chiqarishni boshqarish tizimida
prognozlashtirishning funksional xususiyatlari to‘g‘risida batafsil to‘xtalib o‘tsak.
1-rasmda ishlab chiqarish va boshqarish jarayonini amalga oshirishda maqsad va
resurslar o‘rtasidagi taqqoslash hisobga olingan funksional sxema keltirib o‘tilgan
Izohlanayotgan jarayonda 1-bosqich bo‘lib prognozlashtirish hisoblanadi.
Prognoz – maqsadli dasturlar orqali jamiyatning ehtiyojlarini qondirish, uni
kengaytirish va xalq xo‘jaligining resurslar bazasidan foydalanishga tayanib,
iqtisodiyotni rivojlantirish yo‘llarini ochib beradi. Prognozlashtirish funksiyasining
asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnik jarayonlar
va tendensiyalardan tashkil topgan ilmiy analiz; muammolarni, vaziyatlarni,
kekelajakdai rivojlanish tendensiyalarini ehtimolli va ko‘p variantli bashorat qilish;
ushbu jarayonlarga faol ta’sir etuvchi imkoniyat va natijalar bahosi va tanlovi.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning samarali va ratsional variantlari haqidagi
prognoz axborotlari maqsadli-dasturiy metodlarga tayanuvchi kompleks dasturlar
ishlab chiqarilishi asosiga quriladi. Prognozlar kabi dasturlar ham aniq maqsadlar
va resurslarni solishtirishni hisobga olish orqali, ularni so‘nggi ishlab chiqarish Иш лаб
чиқ ару вчи
м аж м у ала

komplekslariga etib borishigacha bo‘lgan asosli rejalar ishlab chiqishni
ta’minlaydi.
Keltirilgan sxema mustaqil mazmunni anglatmaydigan, reja oldi materiali
singari prognoz haqida mulohaza yuritishga olib kelishi mumkin. Bejiz bizning
barcha iqtisodiy adabiyotlarimizda oltmishinchi yillargacha “prognozlashtirish”
atamasidan, uni planlashtirishdan ajratmaslik maqsadida, yiroq bo‘lishgan. Albatta,
prognozlashtirish – iqtisodiyotning rivojlanishi natijasida butun boshli rejali
boshqaruv tizimining tarkibiy qismiga aylangan, ammo uning o‘ziga xos
xususiyati, o‘z metodlari va to‘liq mustaqil mazmuni ham mavjud. Prognoz hamda
reja o‘rtasidagi muhim farqlarni ko‘rib chiqishning o‘zi kifoya.
2.2. Iqtisodiy prognozlash usullarining tasnifi
Hozirgi kunda olimlarning baholashicha 150 dan ortiq turli xil prognozlash
usullari mavjud. Ammo amaliyotda asosiylari sifatida 15-20 tadan foydalaniladi.
Mavjud manbalarda prognozlash usullarining turli tasnifiy tamoyillari keltirilgan.
Prognozlash usulining eng muhim tasnifiy belgilaridan biri prognostik
usullarni to‘liq qamrab oladigan rasmiylilik darajasi hisoblanadi. Ikkinchi tasnifiy
belgilari sifatida progozlash usuli amal qilishining umumiy tamoyili, uchinchisi esa
prognoz axborotini olish uslubi hisoblanadi, to‘rtinchi asosiy belgisi esa prognoz
ob’ektlarini o‘ziga xos xususiyatlaridir.
Prognozlash usullarning tasnifiy guruhlarni batafsilroq ko‘rib chiqishga
o‘tishdan oldin iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usuli yoki usullari tushunchasini
aniqlash lozim. Ularga prognozlash ob’ektining retrospektiv ma’lumotlarni tahlil
qilish, ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) aloqalar hamda ko‘rib chiqilayotgan
hodisa yoki jarayon doirasida ularning o‘lchamlari asosida uning (ob’ektining)
kelgusi rivojlanishiga nisbatan muayyan ishonchlilik to‘g‘risida mulohaza qilishga
imkon beradigan fikr yuritishning uslub va usullar yig‘indisi tushuniladi.

Ilmiy asoslangan tasnif tasniflashning quyi pog‘onasida (ularga yangi
unsurlar kiritishi mumkin) uslub (modifikatsiyalar) sonini oshirishga imkon beradi.
9.1-rasmda prognozlash usullarning tasnifiy chizmasi keltirilgan.
Rasmiylilik darajasi bo‘yicha iqtisodiy prognozlashning usullarini intuitiv va
rasmiylashgan usullarga bo‘lish mumkin. Prognozlashning intuitiv usullardan
prognozlash ob’ektining juda murakkab bo‘lganligi tufayli ko‘plab omillarning
ta’sir etishini hisobga olish imkoniyati bo‘lmaydigan hamda prognoz ob’ekti
bo‘yicha etarli axborot bo‘lmagan holatlarda foydalaniladi. Bu holda ekspert
baholashdan foydalaniladi va ular yakka va jamoa ekspert usullari guruhlaridan
tashkil topadi.
YAkka ekspert baholash tarkibiga quyidagilar kiradi: “intervyu” usuli, ya’ni
ekspert bevosita mutaxassis bilan “savol-javob” sxema bo‘yicha suhbat quradi;
tahliliy usul, ya’ni qandaydir prognoz qilinayotgan vaziyat mantiqiy tahlil qilinadi,
tahliliy yozma ma’ruzalari tayyorlanadi; ssenariyni yozish usuli, ya’ni u turli
sharoitlarda vaqt makonda jarayon va hodisalarning mantiqini aniqlashga
asoslangan.
Jamoa ekspert baholash usuli “komissiya”, “jamoaviy g‘oyalarni to‘plash
(“aqliy hujum”) usuli, “Delfi” usuli, matritsali usul kabilarni o‘z tarkibiga oladi.
Bu guruh usullari quyidagilarga asoslanadi: birinchidan, jamoaviy fikr yuritish
paytida natijaning yuqori aniqliligi kuzatiladi; ikkinchidan, ekspertlar tomonidan
qo‘yiladigan yakka tartibdagi mustaqil baholashni qayta ishlab chiqish paytida
hech bo‘lmaganda unumli g‘oyalar paydo bo‘lishi mumkin.
Rasmiylashgan usullar ikkita guruhdan tarkib topadi: ekstrapolyasiya va
modellashtirish. Birinchi guruhga quyidagi usullar kiradi: eng kichik kvadratlar,
eksponensial tekislash, o‘rtacha ko‘rsatkichlarni tekislash. Ikkinchi guruhga
tarmoqli va matritsali modellashtirish kiradi.
Ko‘rib chiqilgan intuitiv va rasmiylashgan usullar o‘z tarkibi bilan ekspert
va “faktografik” usullariga o‘xshab ketadi. Faktografik usullar prognozlash ob’ekti
va u o‘tmishning rivojlanishi to‘g‘risida amalda mavjud axbortlarga asoslanadi,
ekspertli esa mutaxassis-ekspert baholashidan olingan axborotlarga tayanadi.

Prognozlashning ekspertli usullar sinflariga evristik (evristika - unumli,
ijodkor fikr yuritishni o‘rganuvchi fan)prognozlash usuli kiradi. Ushbu usulda
yuqori malakali mutaxassislarni tizimlashgan holda so‘rov olib borish yo‘li bilan
olingan prognozli ekspert baholash natijalari qayta ishlanadi. U rivojlantirish
tahlilini to‘liq yoki qisman rasmiylashtirishga imkon bo‘lmaydigan ilmiy-texnik
muammo va ob’ektlarni prognozlashni ishlab chiqish uchun qo‘llaniladi. Evrestik
prognozlash usulining tarkibi asosiy unsurlar sifatida quyidagilarni o‘z ichiga
oladi: sintez graf 1
- ob’ektning modeli; ekspert brigadalarni shakllantirish va
ekspertlarning vakolatliligini baholash; masalalarni shakllantirish va ekspert
baholash jadvalini tuzish; ekspretlar ishini tahlil qilish; ekspert baholash
jadvallarini qayta ishlash algoritmlari; olingan prognozlar variatsiya uslubi,
prognoz modellarini sintez qilish.
Iqtisodiy prognozlash usullarini tavsiflashda boshqa turli usullarni
birlashtiradigan kombinatsiyalangan deb nom olgan usullar muhim o‘rin tutadi.
Masalan, jamoa ekspert baholash va modellashtirish usuli yoki statistika usuli va
ekspertlarni so‘rovdan o‘tkazish, bo‘lishi mumkin. Agar rasmiylashgan usullarni
qo‘llayotganda axborot etarli bo‘lmasa ekspert usullardan foydalanib axborotni
to‘ldirish mumkin.
Axborot sifatida faktografik va ekspertli axborotlardan foydalaniladi.
Prognozlash usullarini tasniflashda prognozlash usullarining mazmunli
tizimlashtirilishi prognozlash ob’ekti o‘zi bilan, rivojlanishning iqtisodiy
jarayonlari va ularning qonuniyatlari bilan aniqlanishi lozimligini inobatga olinishi
zarur hisoblanadi.
Ilmiy-texnik rivojlanishining mumkin bo‘lgan natija va yo‘llarini baholash
nuqtai nazardan prognozlarni uchta bosqichlarga qarab tasniflash mumkin:
tadqiqot, dasturiy va tashkiliy. Tadqiqot prognozining maqsadi kelgusi
rivojlanishda mumkin bo‘lgan natijalarni aniqlash va ko‘plab mumkin bo‘lgan
variantlar orasidan bitta yoki bir nechta ijobiy natijalarni tanlashdan iborat.
Masalan, hisoblash texnika vositalarining rivojlanishi ularning tezkor ishlash
1
Граф деганда кесма (чизиқ) билан бирлашган нуқталар-учлардан таркиб топган
фигураларни тушунилади.

qobiliyatining o‘sishi, hotira hajmining oshishi va logistik imkoniyatlarning doirasi
kengayishida aks ettirish mumkin. Ushbu bosqichning asosiy maqsadi progoz
qilinayotgan davr mobaynida hal qilinishi lozim bo‘lgan bir yoki bir qator ilmiy-
texnik muammolar ko‘rinishida mumkin bo‘lgan istiqbolning keng ko‘lamini
izohlab berishdan iborat.
Prognozning tashkiliy tomoni u yoki bu variant bo‘yicha muayyan
natijalarga erishishini ta’minlab beruvchi tashkiliy-texnik choralar majmuasini o‘z
ichiga oladi. Tashkiliy jihati iqtisodiy resurslarning mavjudligi va to‘plangan ilmiy
salohiyati to‘g‘risida tassavurga ega bo‘lishidan iborat. Bu erda fanning tashkiliy
o‘lchamlar majmuasi rivojlanishining asoslangan gipoteza ifodalanishi, resurslarni
taqsimlashning tavsiya etilayotgan chizmasini va prognoz qilinayotgan davr uchun
ilmiy saloxiyatning o‘sish istiqbolini ehtimollik baholanilishi lozim.
Prognozlarni ishlab chiqish uchun jamoa ekspert baholash usulining
mohiyati ayrim mutaxassislar ilgari izohlab bergan prognozlash ob’ektini
rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘yicha ekspertlar fikrlarning
muvofiqligini aniqlashdan hamda boshqa usul (masalan, tahlili hisob-kitob, sinov
va h.k.) bilan aniqlashga imkon bo‘lmaydigan ob’ektni rivojlantirish jihatlarini
baholashdan iborat.
Jamoa ekspert baholash usulining mazmuni quyidagilardan iborat.
Birinchidan, ekspert baholashni olib borishni tashkil etish uchun ishchi
guruh tuzilib, ularning vazifalari so‘rovnova o‘tkazish, materiallarni qayta ishlash
va jamoa ekspert baholash natijalarini tahlil qilishdan iborat bщladi. Ishchi guruh
mazkur sohaning rivojlanish istiqbollariga ta’alluqli savollarga javob berishga
ma’sul bo‘lgan ekspertlarni taynlaydi. Prognozni ishlab chiqish uchun jalb
qilinayotgan ekspertlar soni ob’ektning murakkabligiga qarab 5 tadan 50 tagacha
bo‘lishi mumkin.
Ikkinchidan, ekspertlarni so‘rovnoma o‘tkazshni tashkil etishdan oldin
ob’ektni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlashtirish va bosh maqsad,
unga erishish vositalarini aks ettiruvchi matritsani tuzish lozim. Bunda dastlabki
tahlil qilish chog‘ida mutaxassislar guruhi bilan hamkorlikda qo‘yilgan vazifalarni

bajarish uchun eng muhim maqsadlar aniqlanadi. Maqsadga erishish vositasi
deganda ilmiy tadqiqot va ishlanmalarning yo‘nalishlari tushunilib, ularning
natijalari prognozlash uchun amalda bevosita foydalanilishi mumkin. Bunda ilmiy
tadqiqotva ishlanmalarning yo‘nalishlari bir-biri bilan kesishmasligi mumkin,
ushbu holatda o‘zaro kelishuvga yщl qo‘yilmaydi, fikrlar alohida bo‘lishi shart. .
Jamoa ekspert baholashning keyingi bosqichi savollarni tuzishdan iborat.
Ular keyinchalik ekspertlarga taqdim etiladi. Savollarning shakli jadval
ko‘rinishida ishlab chiqilishi mumkin, ammo ularning mazmuni prognoz
qilinayotgan ob’ekt yoki tarmoqning ixtisosligiga mos kelish kerak. bunda savollar
muayyan tarkibiy-ierarxiya chizmasi bo‘yicha tuzilishi, ya’ni keng savollardan tor
savollarga, murakkab savollardan oson savollarga o‘tilishi lozim.
Uchinchidan, ekspertlarni so‘rovdan o‘tkazish paytida alohida savollarning
bir martadayoq tushunish hamda ekspertlarning fikr yuritish erkinligini ta’minlashi
lozim.
2.3 Iqtisodiy prognozlash modellarining turlari
Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlashda turli modellardan keng foydalaniladi.
“Model” so‘zi lotincha “modulus” so‘zidan kelib chiqib, o‘lcham, namuna deb
anglatadi. “Model” fanda tadqiqot ob’ektining qandaydir shartli shakli,
prognozlashda esa iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni bildiradi.
Model iqtisodiy prognozlashning, tadqiqot qilinayotgan jarayonlarni ilmiy
jihatdan bilish dastaklardan biri hisoblanadi. Modellashtirish jarayonining
mazmuniga ob’ekt yoki jarayonni dastlab o‘rganib olish, uning muhim
tavsilotlarini yoki belgilarini aniqlash asosida modellarni tuzish, modellarni
nazariy va sinovli tahlil qilish, modellashtirish natijalarni ob’ekt yoki jarayon
to‘g‘risidagi haqiqiy ma’lumotlar bilan taqqoslash, modelni to‘g‘rilash va
aniqlashtirish kabilar kiradi.
Prognozlashning alohida modellari va modellar tizimiga qo‘yiladigan
talablari modellar ishlab chiqilishi mumkin va lozim bo‘lgan usullarni tanlash va

ular bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish usul va vositalar natijasida vujudga
keladi. Ushbu talablar asosan quyidagi holatlarni nazarda tutadi:
-uslubiyat mazkur prognoz uchun muayyan tuzilmaga ega bo‘lgan kirish
ma’lumotining tavsifi va ko‘rsatkichlari to‘g‘risida etarli darajada keng
taxminlarda alohida progozlarni tuzishga imkon beradigan qoida (algoritm)larning
ketma-ketligini aniq izohlab berishi lozim;
-uslubiyat odatda prognoz variantlar bo‘yicha o‘zgaradigan, bir xil
bo‘lmagan va katta hajmdagi ma’lumotlardan kelib chiqib o‘z vaqtida va ko‘p
marotaba hisob-kitoblarni olib borishga imkon beradigan usul va texnik
vositalarini qo‘llashi lozim;
-o‘xshash usubiyatlarda prognoz qilinayotgan jarayon va ko‘rsatkichlarning
murakkab, ko‘p omilli aloqalar hisobga olinishi lozim. Ushbu sharoitlarda muhim
va turg‘un qonuniyat va tendensiyalarning aniqlanishi ta’minlanishi lozim. Ushbu
aniqlash jarayoni boshlang‘ich materiallarda ham, uslubiyat ma’lumotlari
bo‘yicha olinadigan natijalarni va u bilan bog‘liq bo‘lgan modellar majmuasi
bo‘yicha ularning hisob-kitoblarini tahlil qilish jarayonida ham zurur hisoblanadi;
-tizimdagi alohida prognozlarning muvofiqligita’minlanishi lozim.
Prognozlar tizimi ziddiyatsizlik bo‘lishi lozim.
Matematik usullardan foydalanish ilmiy-texnik taraqqiyoti prognozining
asoslanganligi, amaliyotliligi va o‘z vaqtliligiga nisbatan yuqori talablarga javob
beradigan prognozlash usullarini ishlab chiqish va ulardan foydalanish uchun zarur
sharoitlar hisoblanadi.
Iqtisodiy, ijtimoiy jarayonlar rivojlanishining qonuniyatlarini o‘rganish
vositasi iqtisodiy-matematik modeli hisoblanadi. Iqtisodiy-matematik modeli o‘z
mohiyatiga ko‘ra iqtisodiy tizimni hosil qiluvchi elementlarining asosiy o‘zaro
aloqasini izohlab beruvchi rasmiylashgan nisbatlar tizimini ifodalaydi.
Ekonometrik turdagi iqtisodiy-matematik modellar tizimi iqtisodiy va
ijtimoiy sohaning nisbatan murakkab jarayonlarini izohlash uchun xizmat qiladi.
Ekonometrik modellashtirish retrospektivga oid statistik axborotlarni qayta ishlash,

alohida o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlarning miqdorlarini va ularning o‘lchamlarini
baholashga asoslangan.
Iqtisodiy-matematik modeli masalan quyidagicha ifodalanilishi mumkin
Z = aX
. Bu model misol tariqasida u yoki bu buyumni tayyorlash uchun talab
qilinadigan materiallarga bo‘lgan prognoz talablarini aniqlashda qo‘llanilishi
mumkin. Bu holatda X – buyumlar soni, a – bitta buyum uchun material sarflanish
me’yori, Z –materiallarga bo‘lgan umumiy ehtiyoji.
Iqtisodiy-matematik modeli, agar bir nechta tur buyumlarni tayyorlash
uchun materiallarga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash kerak bo‘lsa, murakkab ko‘rinishga
ega bo‘ladi: Z=a1X1+a2X2+a3X3+… +anXn yoki Z=∑i=1
n
aiXi , bu erda n = 1, 2, 3,... n.
Ushbu model materiallarga bo‘lgan ehtiyojning ikki guruh omillarga bog‘liq
ekanligini ko‘rsatib turibdi: tayyorlanayotgan buyumlar soni va buyum uchun
materiallar sarflanish me’yori. Bunday model deskriptiv (lotincha “desckribo”)deb
ataladi/
Iqtisodiy va ijtiomiy parognozlash modellarining ayrim turlari
optimallashtirish mezoni yoki eng yaxshi kutilayotgan natijaga qarab tasniflanishi
mumkin. Xususan, iqtisodiy-matematik modellar (unda xarajatlar
minimallashtiriladi) va masalan imkon qadar ko‘p mahsulot olishga qaratilgan
modellar ajratiladi.
Vaqt omilini hisobga olgan holda modellar statistik (ya’ni modelda rejali
davr mobaynida muayyan bir vaqt kesimi uchun chegaralar qo‘yilgan va bu
sharoitlarda xarajatalar minimalashtiriladigan yoki yakuniy natija
maksimallashtiradigan holatlar mavjud) yoki dinamik (bu holatda chegaralar butun
rejali davr uchun samarani huddi shunday minimallashtirish yoki
makismallashtirish sharoitida bir nechta vaqt kesimi uchun o‘rnatilgan).
Quyidagi ekonometrik modellarni ajratib olish mumkin: omilli, tarkibli va
kombinatsion. Bitta model turi turli iqtisodiy ob’ektlarga nisbatan qo‘llanilishi
mumkin. Agregirlashgan darajasiga qarab iqtisodiyotni rivojlanishining
ko‘rsatkichlarini makroiqtisodiy, tarmoqlararo, hududlararo, tarmoqli,hududiy

modellarga bo‘linadi. Iqtisodiyotni rivojlantirish jihatlari bo‘yicha asosiy
fondlarni, mehnat resurslarnitakror ishlab chiqarish, moliya tizimi va narx
shakllantirish hamda boshqa modellarajralib turadi.
Omilli modellar u yoki bu iqtisodiy ko‘rsatkichning darajasi va dinamikasi
hamda unga ta’sir etuvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlar-dalillarning darajasi va
dinamikasiga bo‘lgan nisbatlarini izohlaydi.
Ekonometrik modellarning o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlari ekzogen (tashqi) va
endogen (ichki) modellarga bo‘linadi. Masalan modeldagi ekzogen omillar
korxona uchun etkazib berishlarning jo‘shqinligini, endogen omillar esa korxonada
mehnat resurslarning mavjudligini ko‘rsatib berishi mumkin.
Omilli modellar o‘zgaruvchi ko‘rsatkichlarning turli miqdorini va ularga
mos ravishda o‘lchamlarini o‘z tarkibiga olishi mumkin. Omilli modelning sodda
turi bir omilli model hisoblanadi. Unda omil sifatida biron bir vaqt ko‘rsatkichi
xizmat qiladi. Bu holatda u yoki bu ko‘rsatkichni tahlil va prognoz qilish vaqtning
xronologik qatoriga nisbatan bog‘liqlikda amalga oshiriladi va shu yo‘l bilan
trendlar (u yoki bu dinamik qatori o‘zgarishining umumiy tendensiyani
tavsiflovchi bog‘liqlik) aniqlanadi.
Zamonaviy dinamik tarmoqlararo modellar iqtisodiy rivojlanishning
sur’atlari va nisbatlarini aniqlovchi uchta asosiy omillar guruhi bo‘yicha
iqtisodiyotning rivojlanish istiqbolini bashoratlashga imkon beradi. Xususan ular
quyidagilar: rejali davr boshiga yig‘ilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarnimiqyosi
va tarkibi bilan tavsiflanadigan iqtisodiy salohiyatning boshlang‘ich darajasi;
mehnat resurslaridan unumli foydalanish ko‘rsatkichlar o‘zgarishining istibolli
tendensiyalar; jamiyatning yakuniy ehtiyojlarining istiqbolli tarkibi.
Ko‘p mahsulotli modellarda butun tarmoq ishlab chiqarayotgan mahsulotga
va xomashyo yoki boshqa qandaydir resurslarni iste’mol qilishga bo‘lgan talab
bo‘yicha ikkita yoki undan ham ko‘p chegaralar ko‘rib chiqiladi. Ushbu
modellarda turli mahsulotlarni iste’molida o‘rnini bosadigan xususiyatini hisobga
olgan holda turdosh mahsulotga keltirish imkoniyatidan unumli foydalanilishi
mumkin.

XULOSA
Iqtisodiy prognoz ob’ektilariga qo‘yiladigan talab bu prognoz srukturasi va
tashkil etuvchilarini tuzish. Har bir iqtisodiy prognoz o‘zida: qisqa prognoz
yo‘nalishi tahlili; uning zamonaviy holati; kelajakda rivojlanish yo‘nalishi;
prognozlash davrida sodir bo‘ladigan muammolar va ularning echimlari natijalarini
amaliyotga tadbiq etish; olib borilayotgan ilmiy izlanishlar, tajriba izlanishlar va
ularni prognozlash davrida va undan tashqarisida kutilayotgan natijalar;
fundamental tadqiqotlarni baholash; berilgan vaqt oralig‘ida prognoz natijalari,
takliflarini ko‘rib chiqish, ushbu natijalarni ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarini
baholash. Prognoz qilingan natijalarni amaliyotga tadbiq etish uchun har bir
prognozga quyidagilar zarurdir: berilgan davr mobaynida sodir bo‘layotgan asosiy
voqealarni aniqlab, prognoz natijalariga ta’sirini aniqlash; prognoz natijalarini eng

yaqin va eng uzoq amalga oshish davrini va ushbu vaqt o‘zgarishiga ta’sir etuvchi
omillarni aniqlash; prognoz jarayonini ishlatilish sohasini yoki umumiy sohasini
prognozlatirilayotgan ob’ektga boshqa ob’ektlar tomonidan ichki va tashqi ta’sirini
sifat va miqdor jihatdan aniqlash; prognoz natijalarini amalga oshirish uchun kerak
bo‘ladigan xom-ashyo, energiya, mehnat va moliyaviy resurslar hajmini aniqlash;
prognozlash natijalarini texnik iqtisodiy va boshqa ko‘rsatgichlar bo‘yicha
baholash.
Tarmoqlarni prognozlashtirishda qo‘yiladigan asosiy uslubiy
savollardan biri bu tarmoqning boshqa tarmoqlar o‘zaro aloqasi,
prognozlashtirilayotgan tarmoqning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni. Bu
jarayonda xo‘jaliklar bilan tarmoqning bog‘liqligi, tarmoqlar aro jo‘natmalar,
tarmoqning oraliq iste’moli, yalpi ishlab chiqarish, tarmoqning sotilgan va yakuniy
mahsuloti va boshqa tarmoqlar bilan aloqalari o‘rganiladi. Prognozlash vazifalarini
belgilash uchun quyidagi hujjatlar mavjud: prognoz ob’ektini aniqlash, prognoz
maqsad va vazifasi,uni amalga oshirish tartibi. Topshiriq progonozni ishlab
chiqishda asos bo‘ladi unda buyurtmachi va bajaruvchi ko‘rsatiladi. Ob’ektni
ifodalash uchun uning maqsad va vazifalarini shakllantirish asosiy vazifa bo‘lib
hisoblanadi. SHakllantirilgan maqsad va vazifa ob’ektning paramatr va
xarakteristikasini ifodalashi, boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro aloqadorligi,
rivljlanishini ifodalovchi, prognozlash jarayonida hisobga olinidigan chegaralar
bo‘lishi kerak.
Tashkilotni prognozlashtirish qismida quyidagilar aniqlashtiriladi: kerakli
ma’lumotlar ro‘yxati, shu jumladan, bajaruvchiga buyurtmachi tomonidan taqdim
etilgan; prognoz qismlarini bajaruvchilar o‘rtasidagi taqsimot; prognozni ishlab
chiqish davri va uni bajarilish muddati; ishni moliyalashtirish tartibi va manba’si;
har bosqichda hisobot berish va ishning yakuniy natijasi. Ikkinchi bosqichda
prognozning aniqliligi va ishonchliligini aniqlanadi. Bu erda ikki ta muammoni
echishga to‘g‘ri keladi: prognozning vazifasi manba’si va uning xususiyatini
aniqlash; mavjud bilimlar asosida prognozning ishonchliligini aniqlash.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Андреев Б.Ф. “Системный курс экономической теории”- М.:
“Прогресс”, 1992.
2. Костюк В.И. “Макроэкономика”-М. “Прогресс”1998.
3. Коз и рева В.М. “Теоретическая экономика”  М.: “Прогресс”1998.
4. Лебедев В.В. “Основы эконмических знаний”.  М.: 1995.
5. Луссе А.. «Макроэкономика». Сантк-Петербург, изд. Питер, 1999.
6. “Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш». ХВФ семинар
материаллари.  Вена, 2000.

7. Ўзбекистон Республикаси Статистика Департаменти "Миллий
ҳисобот тизими".
8. К.Р. Макконнел, С.Л. Брю “Экономикс” Москва, Инфра – М. 2003 г.
385 стр..
9. Дж. Форрестер “Мировая динамика” М. “Наука” 1979 г. 167 стр..
10. Эффективный экономический рост: Теория и Практика. Учебн ое
пособие под. ред. Т.В Чечеловой, М. – Знание, 2003 г. 320 стр..
11. Н.М. Махмудов ва бошқалар “Ижтимоий – иқтисодий жараёнларни
прогнозлаш” ўқув қўлланма, Т. “Иқтисдиёт” 2012 й. 88 бет.
12. М. Хайдаров, М. Каланова “Макроиқтисодий таҳлил” ўқув қўлланма
Т.: 2004 йил 125 бет
13. Л.Л. Терехов “Экономика математик методы” Учебное пособие М.
“Статистика” 1978 г. 300 стр..
14. М.П. Валасов, П.Д. Жимко “ Моделирование экономических систем и
процессов ” Учебное пособие М. ИНФА – М. 2013 г. 335 стр.
15. Я.Р. Мангус и другие “ Эконометрика ” начальный курс учебный
пособие М. Дело 1998 г. 251 стр..
16. Б.М. Миркин, Л.Г. Наумов, “Устойчивое развитие” Учебное пособие
– Уфа: РИЦ БашГУ, 2009 г. 209 стр..
15. Б.Л. Воркуев “ Модели макроэкономика ” Учебное пособие – М.:
ТЕНС, 2004 г., 230 стр..
16. Л.С. Тарасевич и другие “ Макроэкономика ” Учебник – М.: Юраст,
2004 г. 654 стр.
17. Е.В. Гончарова “ Прогнозирование национальной экономики ”
Учебное пособие М. “ Статистика ” 2003 г. 311 стр..
18, Макроэкономический и региональные аспекты моделирование
устойчевого экономического роста (часть 1) сборник ПРООН – Т.: изд.
“ Infocom . uz ” , 2011 г. 360 стр.
11. Ўзбекистон Республикаси Статистика Департаменти "Миллий
ҳисобот тизими".

INTERNET SAYTLAR
1 http: www. vqi.freenet. ғtrudyғdratisviko.htm
2 http: www. Yabloko.ruғthemesғbelorusғbelfrus-25.html
3 http://www.vqi.freenet.lezғtrudyғbratisvriko.htm
4 http: www. Bibbio.rkғencaztaғhumanitarianғcicle.htm
5 http: www. vqi.freenet. ғtrudyғdratisviko.htm
6 http://www.vqi.freenet.lezғtrudyғbratisvriko.htm
7 Arxiv.uz

IQTISODIY O'SISHNI PROGNOZLASH kurs ishi

Sotib olish