Iqtisodiy o’sishning neokeynscha modellari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	164.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

19 Sotish

Iqtisodiy o’sishning neokeynscha modellari

Sotib olish

MAVZU: IQTISODIY O’SISHNING NEOKEYNSCHA MODELLARI
Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………….3
I bob. Neokeynscha modellarning nazariy asoslari…………………...8
1.1. Iqtisodiy o’sish tushunchasi va uning o’ziga xos xususiyatlari……...8
1.2. Neokeynscha modellar va ularning klassik modellardan farqi………12
II bob. Neokeynscha modellar va amaliyot……………………………21
2.1. Neokeynscha modellarni iqtisodiy tahlil va rejalashtirishda qo‘llash.21
2.2. Neokeynscha modellarning O‘zbekiston iqtisodiyotiga tatbiqi……..28
Xulosa…………………………………………………………………...29
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………...30
1

KIRISH
. Kurs ishining dolzarbligi va ahamiyati: Iqtisodiy o‘sishning tahlili,
global iqtisodiy jarayonlarni tushunishda va mamlakatlarning uzoq muddatli
barqaror rivojlanishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy o‘sishning
turli modellarini o‘rganish, ular yordamida vositalar yaratadi. Neokeynscha
modellar iqtisodiy o‘sishning yangi paradigmasini shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi, chunki ular iqtisodiy o‘sishning davriy xususiyatlarini, inflyatsiya,
investitsiyalar va ish bilan ta'minlash kabi omillarni hisobga olishga imkon beradi.
Ushbu kurs ishida iqtisodiy o‘sishning neokeynscha modellari tahlil qilinadi,
ularning asosiy tamoyillari va iqtisodiy o‘sish jarayonidagi roli o‘rganiladi.
Kurs ishining obyekti: Kurs ishining obyekti – iqtisodiy o‘sishning
neokeynscha modellarini tahlil qilish va ularning iqtisodiyotning rivojlanishiga
qanday ta’sir qilayotganini o‘rganishdir. Ushbu modelning iqtisodiy o‘sishning
asosiy omillari va amaliyotdagi qo‘llanilishi nuqtai nazaridan o‘rganishlar olib
boriladi. Neokeynscha iqtisodiy model va uning o‘ziga xos xususiyatlarini
aniqlash, shuningdek, ularning global va milliy iqtisodiyotdagi o‘rni haqida ilmiy
xulosalar chiqarish kurs ishining asosiy vazifalaridan biridir.
Kurs ishining predmeti: Kurs ishining predmeti iqtisodiy o‘sishning
neokeynscha modellari, ularning iqtisodiyotdagi o‘rni, xususiyatlari va ishlab
chiqilgan nazariyalarni amaliyotga tatbiq etishdir. Neokeynscha modelning asosiy
konsepsiyalari, investitsiya, ishlab chiqarish va iste'mol kabi iqtisodiy jarayonlarni
qanday tahlil qilishi va ularga ta’sir qilish mexanizmlari predmetni tashkil qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining maqsadi iqtisodiy o‘sishning
neokeynscha modellarini chuqur tahlil qilish, ularning iqtisodiyotga ta’sirini
o‘rganish va bu modellarni amaliyotda qanday qo‘llash mumkinligini aniqlashdan
iborat. Ushbu modelning barqaror rivojlanishni ta’minlashdagi roli va iqtisodiy
o‘sish jarayonidagi o‘zgarishlarni tahlil qilish, nazariy va amaliy jihatlardan ko‘rib
chiqishdir.
2

Kurs ishining vazifalari:
Iqtisodiy o‘sishning neokeynscha modellarini o‘rganish va ularning asosiy
tamoyillarini aniqlash.
Neokeynscha iqtisodiy modellarning investitsiya va iste’mol kabi iqtisodiy
jarayonlarga ta’sirini tahlil qilish.
Iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlovchi amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Neokeynscha modellarni o‘rganish va ularning iqtisodiy o‘sishni
boshqarishdagi ahamiyatini ko‘rsatish.
Neokeynscha modellarning global va milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va
samaradorligini tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishining tuzilishi kirish, asosiy qismlar va
xulosa bo‘limlaridan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va
vazifalar keltiriladi. Asosiy qismda neokeynscha iqtisodiy modellar, ularning
asosiy prinsiplari, turli iqtisodiy omillarni tahlil qilish, shuningdek, bu modellarni
amaliyotda qanday qo‘llash haqida to‘liq tushuncha beriladi. Xulosa qismida esa
olingan natijalar va ilmiy xulosalar keltiriladi.
3

I bob. Neokeynscha modellarning nazariy asoslari
1.1. Iqtisodiy o’sish tushunchasi va uning o’ziga xos xususiyatlari
Iqtisodiy o'sish - bu ijtimoiy ehtiyojlar hajmi yoki tarkibining o'sishi bilan bog'liq
holda milliy iqtisodiyotda yaratilgan iste'mol qiymatlari (yoki tovarlar)
massasining ko'payishi bilan tavsiflangan jarayon (1.1-rasm)
Neokeynscha modellar iqtisodiy o‘sish jarayonlarini tahlil qilishda va
rejalashtirishda muhim o‘rin tutadi. Ushbu modellar ishlab chiqarish hajmi,
iste’mol, investitsiya va davlat siyosati o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqur o‘rganish
imkonini beradi. O‘zbekiston sharoitida ushbu modellar iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash va samarali rejalashtirishda muhim rol o‘ynaydi.
Iqtisodiy o’sishning ko’p qirraliligi va uning omillarining xilma-xilligi
birgalikda turli nazariy modellarni keltirib chiqaradi. Ular orasida iqtisodiy
o'sishning bir omilli, ikki faktorli va ko'p omilli modellari, statik va dinamik,
klassik va milliy tushunchalari mavjud. Ularni bilish davlatning iqtisodiy siyosatini
ishlab chiqishda ko‘p xatolardan qochish imkonini beradi.
Iqtisodiy o’sishning nazariy modellarini ishlab chiqishga ma’lum uslubiy,
mafkuraviy va boshqa tamoyillarning ustunligi, iqtisodiy tahlil vositalarini tanlash
4

bevosita ta’sir qiladi. Iqtisodiy o'sish modellarining ikkita asosiy turi mavjud:
neokeyns va neoklassik.
Neokeyns tipi quyidagi tamoyillar asosida qurilgan.
1. Iqtisodiy o’sishning asosini investitsiyalarning o’sishidan kelib
chiqadigan yalpi talabning o’sishi tashkil etadi. Multiplikator effekti tufayli milliy
ishlab chiqarish hajmining o'sishi investitsiyalar o'sishidan yuqori darajada sodir
bo'ladi.
2. Davlat fiskal vositalar (subsidiyalar, grantlar, davlat investitsiyalari,
ijtimoiy transfertlar) va pul-kredit vositalaridan foydalangan holda yalpi talabni
tartibga solish orqali iqtisodiy o‘sish sur’atlariga faol ta’sir ko‘rsatishi mumkin”.
3. Narxlar elastik emas, shuning uchun ishlab chiqarish quvvatlaridan
foydalanish hajmining oshishi bilan iqtisodiy o'sishning muvozanatli turi ustunlik
qiladi. Iqtisodiyotda o'sish sharoitida ham ishsizlik mumkin.
4. Rivojlanishning tsiklikligi iqtisodiy dinamikaning ajralmas xususiyatidir.
Uzoq muddatli davr ko'paytirgich va tezlatgichning o'zaro ta'siri natijasida bozor
kon'yunkturasining qisqa muddatli tsiklik tebranishlari yuzaga keladigan
tendentsiyani ochib beradi .
5. Mehnat va kapital ishlab ch 1
iqarish omillari sifatida bir-birini almashtirib
bo'lmaydi.
Iqtisodiy o sishning neokeynscha modellari qatoriga M.Kalecki, R.Gudvin,ʻ
R.Eysner, D.Yorgensen, E.Xansen, P.Klark, R.Gordon, R.Xarrod, L.Klayn,
J.Dyuzenberri modellari kiradi.
Iqtisodiy o'sishning neoklassik modellari quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
1. Iqtisodiy o'sish yalpi taklifning kengayishi bilan belgilanadi. O'z
navbatida taklifning kengayishi yo pul massasining ko'payishi (monetarizm) yoki
soliq yukining kamayishi (taklif nazariyasi) hisobiga mumkin.
1
Sharipov U. Makroiqtisodiyot. – T.: Fan, 2017. – 376 b.
2. Xalilov N. Iqtisodiy tahlil asoslari. – T.: Iqtisod-moliya, 2018. – 412 b.
5

2. Iqtisodiy tizim o'z-o'zini tartibga soladi. Yalpi taklif va yalpi talab
o'rtasida yuzaga keladigan vaqtinchalik nomutanosiblik moslashuvchan narxlar
mexanizmi orqali tiklanadi. Shu munosabat bilan iqtisodiy o'sishning deflyatsiya
yoki inflyatsiya bilan birga keladigan muvozanatsiz turlari ustunlik qiladi.
3. Iqtisodiyot o'z imkoniyatlaridan to'liq foydalanmoqda, ishsizlik tabiiy
darajada.
4. Texnologik taraqqiyot nafaqat uzoq muddatli tebranishlarda, balki vaqt
davomida notekis tarqaladigan qisqa muddatli texnologik o'zgarishlarda ham
asosiy omil hisoblanadi.
5. Mehnat va kapital bir-birini almashtiradi. Har bir ishlab chiqarish omili
ishlab chiqarilgan mahsulotning tegishli ulushini ta'minlaydi.
Iqtisodiy o sishning neoklassik modellariga F.Kydlend, E.J.Long, R.Kingʻ
va C.Plosser modellari kiradi.
Iqtisodiy o'sishning asosiy ko'rsatkichlari:
o'sish koeffitsienti - o'rganilayotgan davr ko'rsatkichining bazaviy davr
ko'rsatkichiga nisbati;
o'sish sur'ati - o'sish sur'ati 100% ga ko'paytiriladi;
o'sish sur'ati - o'sish sur'ati minus 100%.
Masalan, YaIM o'sish sur'ati quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
bu erda YaIMt - ma'lum bir vaqtdagi yalpi ichki mahsulot hajmi; YaIMt-1 -
asosiy sifatida qabul qilingan davrdagi yalpi ichki mahsulot hajmi.
YaIM va NNIning o'sish sur'atlari xuddi shunday tarzda hisoblanadi.
Iqtisodiy o'sish sur'ati qanchalik yuqori bo'lsa (boshqa narsalar teng bo'lsa),
odamlar uchun mavjud bo'lgan tovarlar va xizmatlar soni shunchalik ko'p bo'ladi.
Bu turmush darajasining oshishiga olib keladi, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni
yanada kengroq hal qilish imkoniyatini beradi, iqtisodiy o'sishni yanada oshirish
uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi. Biroq, ko'rinib turibdiki, iqtisodiy o'sish o'z-
6

o'zidan qimmatli emas, balki aholi farovonligini oshirish uchun asos bo'lib xizmat
qiladi, shuning uchun uning sifat bahosi ko'pincha iste'mol dinamikasini baholash
orqali beriladi.
Shu bilan birga, yuqoridagi ko'rsatkichlar har doim ham iqtisodiyotning
samaradorligini ko'rsatmaydi va erishilgan turmush darajasini to'liq baholash
imkonini bermaydi. Ushbu maqsadlar uchun eng ko'p ishlatiladigan ko'rsatkichlar
aholi jon boshiga milliy daromad va aholi jon boshiga YaIM yoki NII o'sishidir.
Bu ko'rsatkichlar iqtisodiy o'sish bilan chambarchas bog'liq bo'lib, mamlakatda
turmush darajasining mutlaq ko'rsatkichlarda o'sishini yoki bu o'sish sur'atini
belgilaydi
Iqtisodiyotning o'sish qobiliyati bir qancha omillar bilan belgilanadi.
Iqtisodiy o'sishga ta'sir qilish usuliga ko'ra, to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita omillarni
ajratish mumkin. To'g'ridan-to'g'ri omillar - bu o'sishni jismoniy jihatdan mumkin
bo'lgan omillar (ta'minot omillari):
tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
mehnat resurslarining miqdori va sifati;
asosiy kapital hajmi;
ishlab chiqarish texnologiyasi va tashkil etilishi;
jamiyatda tadbirkorlik qobiliyatining rivojlanish darajasi.
Bir qator mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, tabiiy resurslar va
mehnat resurslarining mavjudligi hozirgi vaqtda iqtisodiy o'sishning hal qiluvchi
omili emas. Masalan, Ikkinchi jahon urushidan keyin iqtisodiy o‘sishning yuqori
sur’atlarini ko‘rsatgan Yaponiyada tabiiy resurslar deyarli yo‘q. Shu bilan birga,
Afrikaning bir qator mamlakatlarida tabiiy va mehnat resurslarining mavjudligi
iqtisodiy turg'unlik va aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning past darajasi
bilan birga keladi.
Bilvosita omillar jamiyatning iqtisodiy o sish uchun mavjud salohiyatiniʻ
ro yobga chiqarish imkonini beruvchi shart-sharoitlardir
ʻ
Bilvosita o'sish omillari (talab va tarqatish omillari):
bozorni monopollashtirish darajasi;
7

mamlakatdagi soliq iqlimi;
kredit-bank tizimining samaradorligi;
iste'mol, investitsion va davlat xarajatlari miqdori;
daromadlarni taqsimlashning amaldagi tizimi va boshqalar.
Jamiyat yagona organizm sifatida rivojlanadi, bu erda barcha jarayonlar
o'zaro bog'liqdir. Zamonaviy fan ijtimoiy hayotning boshqa sohalaridagi
jarayonlarning iqtisodiy o'sish imkoniyatlariga ta'siri haqidagi tushunchamizni
kengaytirish va chuqurlashtirishda davom etmoqda. Shuning uchun taqdim etilgan
bilvosita omillar ro'yxati kengaytirilmoqda. Bir qator tadqiqotchilar, masalan,
byurokratik korruptsiya darajasi va davlat boshqaruvi samaradorligi bog'liq bo'lgan
jamiyatga ishonch darajasini yoki dinning odamlarning iqtisodiy xatti-harakatlari
me'yorlariga ta'sirini iqtisodiy o'sish omillari qatoriga kiritishadi
Iqtisodiy o'sish turlari
Iqtisodiy o'sishning ikki turi mavjud: ekstensiv va intensiv
Ekstensial iqtisodiy o'sish - ishlab chiqarishning ekstensiv omillaridan
foydalanishga asoslangan iqtisodiy o'sish. Bu ishlab chiqarish omillarining
qo shimcha massasidan: mehnat, yer, asbob-uskunalardan oldingi davrga nisbatanʻ
o zgarmagan holda texnik asosda foydalanishni nazarda tutadi
ʻ
Shu nuqtai nazardan, doimiy ravishda tezlashib borayotgan iqtisodiy o'sish
qisqa muddatli. Oxir oqibat, bu o'sishni qo'llab-quvvatlash uchun zarur bo'lgan
resurslarning tugashiga va natijada tizimdagi inqirozga olib keladi
Intensiv iqtisodiy o'sish - oldingi davrga nisbatan ancha ilg'or ishlab
chiqarish omillari (mehnat, yer, asbob-uskunalar) yanada ilg'or texnik va
texnologik asosda qo'llaniladigan o'sish turi.[ Iqtisodiy o'sishning intensiv yoki
ekstensiv turlari sof shaklda mavjud emas. Ularning har doim birining ustunligi
bilan kombinatsiyasi mavjud - asosan intensiv yoki asosan ekstensiv iqtisodiy
o'sish. Iqtisodiy o sishni u yoki bu turga tasniflash uning omillarining sifat yoki
ʻ
miqdor o zgarishi hisobiga olingan ishlab chiqarish o sishining solishtirma
ʻ ʻ
salmog ining kattaligiga bog liq.
ʻ ʻ
8

Iqtisodiy rivojlanishning muayyan nuqtalarida salbiy iqtisodiy o'sish ham
mumkin, bu takror ishlab chiqarishning qisqarishiga mos keladi. Bu milliy
mahsulot hajmining qisqarishida, turmush sifatining, mahsulot strukturasining
yomonlashishida, ilmiy-texnika taraqqiyotining sekinlashishida, ishlab chiqarish
omillarining miqdoriy va sifat jihatdan yomonlashuvida namoyon bo'ladi
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulot o'sishining asosiy
qismi fan va texnika yutuqlarini qo'llash orqali erishiladi, ya'ni. intensiv rivojlanish
omillaridan foydalanish. Aynan intensiv iqtisodiy o'sish resurslarning
cheklanganligi muammosini yengish imkonini beradi
9

1.2. Neokeynscha modellar va ularning klassik modellardan farqi
Neokeynscha modellar XX asrning ikkinchi yarmida Keynscha
makroiqtisodiy yondashuvlarning takomillashtirilgan shakli sifatida shakllandi.
Ushbu modellar klassik va yangi klassik iqtisodiy yondashuvlardan farqli ravishda
bozorlardagi nomutanosiblik va ish haqi hamda narxlarning qattiq turishini
e’tiborga oladi.
Klassik iqtisodiy modellar bozor iqtisodiyotining o‘z-o‘zini tartibga
soluvchi xususiyatlariga tayanadi. Unga ko‘ra, ish haqi va narxlar moslashuvchan
bo‘lib, talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosibliklar tezda yo‘qoladi. Biroq,
neokeynscha yondashuv bunday avtomatik moslashuv mexanizmining
mavjudligini rad etadi va davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi zarurligini ilgari
suradi.
Neokeynscha modellar asosan quyidagi jihatlari bilan klassik modellaridan
farqlanadi:
Narx va ish haqi qattiqligi – qisqa muddatda bozor sharoitlari o‘zgarishiga
qaramay, ish haqi va narxlar moslashmaydi.
Nomutanosiblik mavjudligi – bozorlarda to‘liq muvozanat holati doimo
mavjud emas.
Davlat aralashuvi zarurati – pul-kredit va fiskal siyosatlar yordamida
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash mumkin.
Neokeynscha yondashuv ishsizlik, talab yetishmovchiligi va iqtisodiy
inqirozlar sharoitida davlatning faol rolini asoslaydi. Ayniqsa, inqiroz sharoitida
davlat tomonidan rag‘batlantiruvchi siyosatlar yuritish ahamiyat kasb etadi.
10

Bozorlarning ishlash mexanizmi : Klassik modellarda bozorlar
mukammal va samarasiz ishlaydi deb qaraladi, ya’ni barcha resurslar to‘liq va
samarali taqsimlanadi. Neokeynscha modellar esa bozorlar mukammal
ishlamasligini ta’kidlaydi. Bu, ayniqsa, qisqa muddatda narxlar va ish bilan
ta’minlashdagi beqarorlikni keltirib chiqaradi.
Narxlarning moslashuvi : Klassik modellar bozorlar o‘zgaruvchan
sharoitlarga tezda moslashadi va barqarorlikka erishadi, lekin neokeynscha
modellar narxlarning sekin moslashishini va ba'zan bozorlarning tutilishini
ko‘rsatadi. Bu holat iqtisodiyotning qisqa muddatda o‘sishi va barqarorligi uchun
xavf tug‘diradi.
Sarlavhalar va davlat aralashuvi : Klassik modellar bozorlar o‘z-o‘zini
tartibga soladi deb hisoblaydi, lekin neokeynscha modellar davlat aralashuvi
zarurligini ta’kidlaydi, chunki bozorlar ba’zan barqaror bo‘lmasligi mumkin.
Uzoq muddatdagi iqtisodiy o‘sish : Klassik modelda iqtisodiy o‘sish faqat
ishlab chiqarish omillarining samarali taqsimlanishiga bog‘liq, lekin neokeynscha
modelda davlat siyosati, investitsiyalar va texnologik o‘zgarishlar uzoq
muddatdagi o‘sishning asosiy omillari sifatida ko‘riladi.
11

Pul va kredit siyosati : Neokeynscha modellarda pul va kredit siyosatining
roli katta bo‘lib, iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun zarur. Klassik modellarda
esa pul siyosati inflyatsiyani nazorat qilish uchun ishlatiladi, ammo iqtisodiy
tizimning o‘z-o‘zini barqarorlashtirishiga ishoniladi.
Investitsiya va iste’mol : Klassik modellarda investitsiya va iste’mol bozor
sharoitida o‘z-o‘zidan muvozanatga keladi, lekin neokeynscha modellar
investitsiyalarni va iste’molni rag‘batlantirish uchun davlat siyosatini muhim deb
hisoblaydi.
Ushbu jadval va izohlar neokeynscha modellar va klassik modellar
o‘rtasidagi asosiy farqlarni yoritadi va ularning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni haqida
umumiy tasavvur beradi.
12

II bob. Neokeynscha modellar va amaliyot
2.1. Neokeynscha modellarni iqtisodiy tahlil va rejalashtirishda qo‘llash
Neokeynscha modellar makroiqtisodiy tahlil va iqtisodiy rejalashtirishda
muhim ahamiyatga ega. Ushbu modellar orqali iqtisodiy sikllarning dinamikasi,
talab va taklif o‘zgarishlari hamda davlat siyosatlarining samaradorligi baholanadi.
Neokeynscha model asosida:
Fiskal va monetar siyosat samaradorligi tahlil qilinadi.
Talab yetishmovchiligi yoki ortiqchaligi holatlari aniqlanadi.
Ishsizlik va inflyatsiya ko‘rsatkichlari prognoz qilinadi.
Rejalashtirish jarayonida neokeynscha modellar iqtisodiy o‘sish sur’atlarini
belgilash va barqarorlikni ta’minlashda ishlatiladi. Davlat budjeti taqsimoti, kredit
siyosati va investitsiya dasturlarini ishlab chiqishda ushbu model tahliliy vosita
sifatida qo‘llanadi.
Iqtisodiy o’sish modellari real iqtisodiy jarayonlarning tenglamalar va
grafiklar ko’rinishidagi mavhum, soddalashtirilgan ifodasidir. Iqtisodiy o'sishning
zamonaviy modellari ikkita manba: makroiqtisodiy muvozanatning Keynscha
nazariyasi va ishlab chiqarishning neoklassik nazariyasi asosida shakllandi. Aynan
ular iqtisodiy o'sish muammolarini nazariy tadqiq etishda ikkita yo'nalishning
paydo bo'lishi va rivojlanishini belgilab berdilar: Keynscha (keyinchalik
neokeynscha) va neoklassik.
Iqtisodiy o'sishning neokeynscha modellari Ikkinchi jahon urushidan keyin
J. M. Keyns izdoshlari tomonidan iqtisodiy o'sishning yuqori va barqaror
sur'atlarini saqlab qolish shartlarini aniqlash va takror ishlab chiqarish
dinamikasining turli variantlarini o'rganish maqsadida ishlab chiqilgan. Bu
modellarning birinchi o'ziga xos xususiyati shundaki, milliy daromadning o'sishi
faqat bitta omilga - kapital qo'yilmalarga (kapital jamg'arish tezligi) asoslanadi.
Kapital unumdorligining o'sishiga ta'sir qiluvchi barcha boshqa omillar - texnik
yangiliklar, ishchi kuchining malakasi, ishlab chiqarishni tashkil etish darajasi
e'tiborga olinmaydi. Shuning uchun bu modellar bir faktorli modellar deb ataladi.
13

Ikkinchi xususiyat shundaki, kapitalning ma'lum intensivligida kapitalga
bo'lgan talab faqat milliy daromadning o'sish sur'atiga bog'liq bo'ladi.
Uchinchi xususiyat shundaki, kapital zichligi narxlar va resurslar hajmining
o'zgarishi bilan bog'liq emas, balki faqat ishlab chiqarishning texnik shartlari bilan
belgilanadi. Bundan tashqari, yangi kapital qo'yilmalar kapitalning intensivligini
o'zgartirmaydi ("neytral texnik taraqqiyot" yoki "neytral investitsiyalar" deb
ataladigan) deb taxmin qilinadi. Nihoyat, bozor iqtisodiyoti o'z-o'zini tartibga
solishga qodir emasligi sababli, dinamik muvozanatni (uzoq muddatli) saqlash
uchun qisqa muddatli tartibga solish choralari taklif etiladi.
Tarixan iqtisodiy o‘sishning birinchi neokeynscha modeli Xarrod
modelidir. O'z nomini amerikalik iqtisodchi R. Xarroddan olgan ushbu model mos
ravishda haqiqiy, kafolatlangan va tabiiy o'sishni aks ettiruvchi uchta dinamik
tenglamadan iborat.
Harrod modelidagi boshlang'ich tenglama haqiqiy o'sish tezligi
tenglamasidir. Haqiqiy o'sish sur'ati hisobot davridagi milliy daromad o'sishining
bazaviy davrdagi milliy daromad miqdoriga nisbati sifatida aniqlanadi.
Xarrod modelidagi ikkinchi tenglama kafolatlangan o'sish tezligi
tenglamasidir. Bu stavka "tadbirkorlarga muvozanatli, uzluksiz, progressiv
harakatni ta'minlaydigan" prognoz qiymatidir. U jamg'armalarning haqiqiy
hajmining yangi kapitalga bo'lgan ehtiyojga nisbati sifatida aniqlanadi. Oxirgi
qiymat ham bashoratli bo'lib, investitsiyalarning milliy daromad o'sishiga nisbatini
ifodalaydi. Bu koeffitsient akseleratorga o‘xshash bo‘lib, tadbirkorlar o‘tgan
davrda iqtisodiy o‘sish barqaror bo‘lgan taqdirdagina ishlab chiqarishni
kengaytirishini, ya’ni jamg‘armalarning haqiqiy hajmidan kelib chiqib,
investitsiyalar oqimini oshirishni rejalashtirayotganligini aks ettiradi. Xarrod
modelida kafolatlangan o'sish doimiydir, chunki iqtisodiyotdagi texnologik
taraqqiyotning dominant turi neytral texnologik taraqqiyot bo'lib, bunda kapital
xarajatlarni oshiradigan ixtirolar tejamkorlikka olib keladigan ixtirolar bilan
qoplanadi. Bunday holda, kapital zichligi koeffitsienti doimiydir. Bundan tashqari,
14

jamg'arma stavkasi ham vaqt o'tishi bilan o'zgarmaydi, bu esa tejash motivlarining
doimiyligi bilan bog'liq.
Xarrodning iqtisodiy o'sishning ikkita asosiy tenglamasini taqqoslash shuni
ko'rsatadiki, agar haqiqiy va kafolatlangan o'sish teng bo'lsa, iqtisodiyot uzoq
muddatda muvozanatda bo'lishi kerak. Biroq, Xarrod modelidagi muvozanat holati
qoida emas, balki istisno hisoblanadi. Amalda, haqiqiy o'sish sur'ati har doim
kafolatlanganidan yuqori yoki past bo'ladi, chunki iqtisodiy tizimda barqaror
iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlovchi mexanizm mavjud emas. Iqtisodiy o‘sish
bilan birga keladigan ishlab chiqarishning umumiy hajmida jamg‘armalar
ulushining kamayishi iqtisodiyotni muvozanat traektoriyasidan doimo chetga
suruvchi omil hisoblanadi.
Uzoq muddatli tendentsiyalarni tahlil qilish uchun Xarrod uchinchi
tenglamani - o'sishning tabiiy tezligini kiritadi. Iqtisodiy o'sishning tabiiy sur'ati
deganda, to'liq bandlikni ta'minlaydigan fan va texnika rivojlanishining ma'lum
darajasida potentsial mumkin bo'lgan kapital va milliy daromadning o'sish sur'ati
tushuniladi.
Agar kafolatlangan o‘sish sur’ati tabiiy sur’atdan oshsa, u holda mehnat
resurslari yetishmasligi tufayli tadbirkorlar kutgan haqiqiy o‘sish sur’atiga erishib
bo‘lmaydi. Natijada investitsiyalarning qisqarishi va tushkunlikning paydo bo'lishi
bo'ladi. Agar tabiiy o'sish sur'ati kafolatlangan sur'atdan oshsa, mehnat
resurslarining ortiqcha bo'lishi investitsiyalar hajmini oshirishga imkon beradi, bu
esa haqiqiy o'sishning kutilgan sur'atdan oshib ketishiga olib keladi. Shunday qilib,
agar haqiqiy va kafolatlangan o'sish o'rtasidagi nomuvofiqlik davriy tebranishlarni
yuzaga keltirsa, kafolatlangan va tabiiy o'sish o'rtasidagi nomuvofiqlik surunkali
ishsizlikka olib keladi. Xarrod modeli kapitalistik iqtisodiyotning tsiklik va uzoq
muddatli beqarorligini ko'rsatadi. Shu munosabat bilan u uni davlat tomonidan
tartibga solish zarurligini asoslaydi.
Amerikalik iqtisodchi E.Domar mustaqil ravishda shunday xulosalarga
keldiki, uning asosiy g’oyasi sarmoyalarning iqtisodiyotda ikki tomonlama rol
o’ynashi: bir tomondan ishlab chiqarish quvvatlarini yaratsa, ikkinchi tomondan
15

multiplikator effekti orqali talabni yuzaga keltiradi. Domarning fikricha, pul
daromadining (talabning) ortishi ishlab chiqarish quvvatining (taklif) ortishiga teng
bo’lsa, iqtisodiy o’sish muvozanatda bo’ladi.
Aholining to'liq bandligini va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni
ta'minlash uchun sof investitsiyalar o'sish sur'ati kapital unumdorligi va
jamg'armalarning milliy daromaddagi ulushiga teng bo'lishi kerak.
Nima uchun bunday qaramlik paydo bo'ladi
1. Milliy daromadga nisbatan sof jamg‘armalar, S.
Sof jamg'armalar miqdori qanchalik ko'p bo'lsa, printsipial jihatdan
investitsiya miqdori shunchalik ko'p bo'ladi. Va ularning o'sishi qanchalik muhim
bo'lsa, o'sish sur'ati shunchalik yuqori bo'ladi: investitsiyalar o'sishi va iqtisodiy
o'sish sur'ati o'rtasidagi bog'liqlik to'g'ridan-to'g'ri.
2. Kapital zichligi nisbati, ya'ni. kapitalning ishlab chiqarish nisbati, C.
O'sish sur'ati kapitalning zichligi bilan bog'liq: kapital zichligi qanchalik
yuqori bo'lsa, iqtisodiy o'sish sur'ati shunchalik past bo'ladi. Aksincha, kapital
zichligi darajasi qanchalik past bo'lsa (texnik taraqqiyot, tarkibiy o'zgarishlar,
o'rnatilmagan uskunalarning qisqarishi tufayli), o'sish sur'ati shunchalik yuqori
bo'ladi. Kapital zichligi koeffitsienti va iqtisodiy o'sish sur'ati o'rtasidagi bog'liqlik
teskari.
Xarrod-Domar modelining maqsadlaridan biri Keyns tahlilini "cho'zishga"
urinishdir.
Model o'sish egri chizig'i nisbatan qisqa vaqt ichida, aytaylik, tsikl ichida
emas, balki uzoq muddatda qanday ko'rinishini aniqlashga yordam berishi
allaqachon ta'kidlangan. Model, agar biz doimiy, bir xil o'sishni xohlasak, qanday
shartlar zarurligini taklif qilish uchun mo'ljallangan.
O'tkazilgan tahlil shuni ko'rsatadiki, bir nechta shartlar mavjud bo'lishi
kerak:
· iqtisodiy o'sish nafaqat xususiy investitsiyalar va davlat kapital
qo'yilmalarining joriy darajasini saqlab qolish, balki ularni ko'paytirishni ham
16

nazarda tutadi; investitsiyalarning ko'payishi o'sish uchun "rag'batlantirish" yoki
"yangi impulslar" sifatida ko'riladi;
· doimiy ravishda talab (investitsiyalarni surish) va taklifni muvozanatlash
zarur (ishlab chiqarish quvvati, uning to'liq yuklanishi yoki barcha omillar va to'liq
bandlikdan foydalangan holda yaratilishi mumkin bo'lgan umumiy mahsulot);
· asosiy kapitalning o'sishini ta'minlovchi investitsiyalarning hal qiluvchi
roli bilan taklifning ko'payishi va talabning oshishi o'rtasidagi tenglikka erishiladi.
Shunday qilib, bir faktorli model o'sish o'zgaruvchilarini faqat uzoq
muddatda muvozanatlashtira oladigan murakkab munosabatlarni tushunishga
yordam beradi.
Kapital zichligi koeffitsienti qanchalik past bo'lsa, jamg'armalardan
foydalanish imkoniyatlari qanchalik ko'p bo'lsa, kapital elementlari shunchalik
samarali bo'ladi. Yuqori kapital zichligi koeffitsienti va jamg'armalarning past
darajasi talabni yaratish uchun qulay, lekin o'sish sur'atlari bo'yicha noqulay
sharoitlarni ta'minlaydi. Model mualliflari iqtisodiy o‘sishni tartibga solish uchun
davlat aralashuvi zarur, deb hisoblaydi. Faol davlat siyosati, ularning fikricha,
ishlab chiqarish va daromadlarning barqaror o'sishi shartidir.4
Nikolay Kaldor (1908-1986), asli venger bo lgan ingliz iqtisodchisi,ʻ
neokeynschilik vakili. Budapeshtda tug'ilgan. 1927 yildan 1947 yilgacha u London
Iqtisodiyot maktabida o'qigan va keyin dars bergan. 1960-yillarning boshidan
Kembrij universitetining King's kollejida dars berdi, 1966 yilda esa Iqtisodiyot
nazariyasi professori etib tayinlandi. U amaliy iqtisodiy siyosatning ham
nazariyasi, ham muammolari bilan qiziqdi. 1950-yillarda Birlashgan Millatlar
Tashkilotining Yevropa iqtisodiy komissiyasida ishlagan; BMTning
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti bo'yicha eksperti edi. Turli davrlarda
Hindiston, Seylon, Gana, Turkiya, Eron, Chili, Meksika va Britaniya Gvianasi
hukumatlarining iqtisodiy va moliyaviy maslahatchisi bo lgan. Bir necha yillar
ʻ
(1964-1968 va 1974-1976) Buyuk Britaniya moliya kanslerining iqtisodiy
maslahatchisi bo‘lgan.
17

Iqtisodiyot nazariyasi sohasida uning qiziqishlari doirasi nihoyatda keng
edi, bu asarlar to'plamining sakkiz jildligidan dalolat beradi. J.Keynsning umumiy
nazariyasi (1936) uning tafakkuriga, tadqiqot sohasini tanlashiga katta ta’sir
ko‘rsatdi. Aynan shu ish uni makroiqtisodiyot muammolariga murojaat qilishga va
neoklassik nazariyani tanqidiy qayta baholashga undadi. U endogen
(ko‘paytiruvchi-tezlashtiruvchi) va ekzogen omillarni (tadbirkorlik dinamikasi,
to‘liq bandlik ko‘rinishidagi o‘sish to‘siqlari yoki ishlab chiqarish vositalarini
yetkazib berishdagi darbog‘lar) birlashtirgan tsiklik rivojlanish nazariyasini ishlab
chiqdi.
1950-yillarda u asta-sekin tsikl muammosidan uzoqlashdi va o'z e'tiborini
iqtisodiy o'sish muammolariga qaratdi. Bir qator asarlarida u barqaror iqtisodiy
o'sishning asosiy xususiyatlarini aniqlashga harakat qiladi.
Iqtisodiy o'sishning "barqaror holati", uning fikriga ko'ra, "stillashtirilgan
omillar" guruhi sifatida belgilagan quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
-- mehnat unumdorligi va milliy daromadning o'sish sur'atlarining
barqarorligi (aholi o'sishining doimiy sur'ati bilan);
-- kapitalning o'sish sur'atining barqarorligi, shuningdek kapital-mehnat
nisbati, ya'ni kapital-mehnat nisbati;
-- kapital-mahsulot nisbati, ya'ni kapital zichligi doimiyligi tendentsiyasi;
-- foyda darajasining barqarorligi, shuningdek, foydaning milliy
daromaddagi ulushi.
Aynan shu "stillashtirilgan omillar" guruhi asosida ishlab chiqarish, bandlik
va kapitalning doimiy o'sish sur'atlariga ega bo'lgan, barqaror kapital-mahsulot
nisbati va barqaror taqsimot munosabatlariga ega bo'lgan iqtisodiyot uzoq muddatli
istiqbolda "o'zini o'zi ta'minlaydigan o'sishni" ta'minlaydi, degan gipoteza
shakllantirildi. I. P. Nikolaeva. - M.: Prospekt, 2006. - 576 b. .
Kaldorning o'sish nazariyasining yangiligi shundaki, u barqaror o'sish
muammosini (va undan og'ishlarni) taqsimlash muammosi bilan bog'lab, o'zining
o'sish va daromadlarni taqsimlash modelini taklif qildi.
18

Kaldor modeli milliy daromadning o'sish sur'ati va uning foyda va ish haqi
o'rtasida taqsimlanishi ichki o'zaro bog'liqlik bilan bog'liq degan taxminga
asoslanadi. Jamiyat daromadlari sinflar o'rtasida taqsimlanganligi sababli, ularning
har biri o'zining jamg'armaga "moyilligi" bo'lgan va ish haqini tejashga moyilligi
foydadan sezilarli darajada past bo'lganligi sababli, taqsimlash munosabatlari
umuman davlat jamg'armalari darajasini ham, milliy daromadning o'sish sur'ati
bog'liq bo'lgan investitsiyalarni ham belgilaydi. Boshqa tomondan, ma'lum bir
o'sish sur'atiga erishish uchun ma'lum darajadagi investitsiyalar, demak,
jamg'armalar va demak, daromadlarni to'g'ri taqsimlash kerak.
O'sish va taqsimot nazariyasiga bu yangi yondashuv postkeynscha
nazariyaning ko'plab izdoshlarining asarlarida yanada rivojlantirildi. Kaldor
nazariyasining yangi elementi ham texnik taraqqiyot kontseptsiyasi bo'lib, uning
fikricha, investitsiyalar miqdori (demak, foyda darajasi darajasi bilan) uzviy
bog'liqdir. Kaldor o zining keyingi asarlarida xalq xo jaligining turli tarmoqlarida,ʻ ʻ
shuningdek, turli mamlakatlarda mehnat unumdorligining notekis o sishi bilan
ʻ
bog liq bo lgan iqtisodiy o sishning individual muammolarini yanada chuqurroq
ʻ ʻ ʻ
tahlil qilishga o tadi. U yana tsiklik rivojlanish tahliliga qaytadi, uni barqaror
ʻ
o'sishni to'xtatuvchi global iqtisodiyotdagi zarbalar va uzilishlar bilan bog'laydi;
Biroq, tadbirkorlik umidlarining tiklanishi va ular bilan sarmoya, uning fikricha,
zarbalarni yumshatadi va o'sish tiklanadi. Kaldor xomashyo va boshqa birlamchi
tovarlar narxlarining o'zgarishiga alohida ahamiyat berdi. Aynan shuning uchun u
bunday tovarlarning narxini barqarorlashtirish uchun bufer zaxiralarini yaratish
tarafdori edi.
Iqtisodiy siyosat sohasida Kaldor Keynsning sodiq izdoshi hisoblanadi: u
tartibga solishning asosiy ob'ekti samarali talab bo'lishi kerak, bu tartibga
solishning asosiy quroli esa davlat byudjeti bo'lishi kerak, deb hisoblagan.
Biroq, u taqchillikni moliyalashtirishga qarshi edi, chunki ikkinchisi tashqi
savdo taqchilligiga olib kelishi mumkin deb hisobladi. U tashqi savdo
multiplikatoriga, ayniqsa, eksport hajmining o'sish sur'atlariga, shuningdek,
19

mamlakat raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarga katta umid
bog'ladi.
Keyns nazariyasini dinamiklashtirishga amerikalik iqtisodchi Alvin Xansen
(1887-1976) katta hissa qo'shdi. Xansen Janubiy Dakotada daniyalik muhojirlar
oilasida tug'ilgan. U kollejda, keyin esa Viskonsin universitetida o‘qigan, ammo
mablag‘ yo‘qligi sababli o‘qishida uzilishlar bo‘lgan. Xansen Minnesota
universitetida, keyinroq Garvard universiteti va Bombay universitetida (Hindiston)
dars berdi va tadqiqot qildi. Bu davrda uning «Beqaror dunyoda iqtisodiy
barqarorlashuv» (1938), «Fiskal siyosat va sanoat tsikli» (1941) va boshqalar qator
jiddiy asarlari nashr etildi.Olim «Iqtisodiy davrlar va milliy daromad» (1951)
monografiyasi bilan jahon miqyosida shuhrat qozondi.
Xansen o zining sikl nazariyasi bo yicha ishi bilan mashhur bo lib, uningʻ ʻ ʻ
natijalari uning “Fiskal siyosat va sanoat sikli”, “Iqtisodiy siyosat va to liq
ʻ
bandlik” (1947) asarlarida va eng mashhur asari “Biznes sikllari va milliy
daromad” nomli asarlarida o z aksini topgan. Xansen ba'zan "Amerika Keynlari"
ʻ
deb ataladi, chunki ko'plab amerikalik iqtisodchilar Xansendan iqtisodiyotning
harakatlantiruvchi kuchlarini aniqlashda namuna sifatida foydalanadilar. Uning
fikricha, tsikldagi tebranishlar bilan bog'liq bo'lgan asosiy omil - bu real
investitsiyalardagi o'zgarishlar, ya'ni. kapital ishlab chiqarish, zaxiralar va uy-joy
qurilishi hajmining o'zgarishi. Xansen katta va kichik tebranishlarni ajratadi. U
kichik tebranishlarni inventar darajasidagi o'zgarishlar bilan bog'laydi. Qurilish
davrlarining o'zgarishi iqtisodiyotni uzoq davom etadigan depressiyaga olib
keladigan katta tebranishlarni kuchaytirishi mumkin.
Xansen uzoq muddatli tsiklik tebranishlarda pul omillariga ikkinchi darajali
rolni belgilaydi. Uning fikricha, bunday tebranishlarning asosiy sababi texnik
taraqqiyot va real investitsiyalarga ta'sir qiluvchi innovatsiyalardir. Iqtisodiyotni
davom ettirish uchun doimiy investitsiyalar kerak. Xansen ishlab chiqarishning
vaqt o'tishi bilan o'zgarishi funktsiyasi sifatida rag'batlantirilgan investitsiyalar,
aholining o'sish sur'ati, resurslardan foydalanish va texnik taraqqiyot funktsiyasi
sifatida avtonom investitsiyalar va davlat investitsiyalarini ajratadi. Agar avtonom
20

investitsiyalar past bo'lsa, doimiy turg'unlik xavfi ortadi, keyin esa yechim davlat
investitsiyalarini ko'paytirishda yotadi. Milliy daromad darajasi qanchalik yuqori
bo'lsa, Hansenning fikricha, sarmoya kiritish imkoniyatlari shunchalik kengayadi.
Keynsdan farqli o'laroq, u tezlashtiruvchi (yoki o'ta ko'paytiruvchi) deb ataydigan
multiplikatorga teskari munosabatni ko'rib chiqadi:
b = DI/DY,
bu erda b - tezlatgich; Y - milliy daromadning o'sishi; I -- investitsiyalar
o'sishi.
Iqtisodiy tsikllarning Hansen modeli multiplikatorning ham,
tezlatuvchining ham ta'sirini hisobga oladi va quyidagicha ko'rinadi: ilmiy-
texnikaviy taraqqiyot (STP) - avtonom investitsiyalar - iqtisodiy o'sishning
multiplikativ-tezlashtiruvchi kümülatif jarayoni - bumning tugashi - teskari
kümülatif jarayon (retsessiya) - investitsiyalarning yangi o'sishi va STP uchun
turtki. Buni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
DIt-1 K DYt b DIt+1
bu erda K - ko'paytiruvchi; b - tezlatgich.
Shunday qilib, Xansen fan-texnika taraqqiyotini tsiklning asosi deb
hisoblaydi. Biroq, asosiy kapital harakatining aylanishi har doim ham yangi
texnologiyalar harakati bilan bog'liq emas. Bundan tashqari, Xansen pul massasi va
narxlar dinamikasi va ularning tsiklga ta'siriga kam e'tibor beradi. Uning
investitsiya ta'siri milliy daromadning o'sishida ish haqi va narxlarning ozgina
o'zgarishi bilan to'liq namoyon bo'ladi, degan taxmini juda ziddiyatli.
Xansenning fikricha, tsiklik tebranishlarning ichki mexanizmlari mavjud.
"Zamonaviy tahlil, - deb yozadi tadqiqotchi, "Iqtisodiyot dinamik bo'lib qolaverar
ekan, o'sish va taraqqiyot talablari sarmoyalarga katta xarajatlarni keltirib chiqarar
ekan, tsiklik tebranishlarni keltirib chiqaradigan kuchli kuchlar o'z faoliyatini
davom ettiraveradi. Shuning uchun tsiklni patologik holat deb hisoblash mumkin
emas. Bu zamonaviy dinamik iqtisodiyotning tabiatiga xosdir".
21

Harrod-Domar modeli bir qancha taxminlarga asoslanadi. Shunday qilib,
ishlab chiqarishda barcha omillar ishtirok etadi, deb taxmin qilinadi. Talab va
taklif tengligi ta’minlanadi; talabning ortishi taklifning ortishiga teng.
Keyns nazariyasiga ko'ra, investitsiyalar ikki tomonlama rol o'ynaydi: ular
kapital to'plash vositasi sifatida ishlaydi va shu bilan birga yalpi talabning
elementlaridan biridir. Investitsiyalar iqtisodiy o'sishni tartibga solish uchun
ishlatilishi mumkin bo'lgan muhim o'zgaruvchidir. Milliy daromadda
jamg'armalarning ulushi doimiy deb hisoblanadi. Jamg'arma S va
investitsiyalarning tengligi I barqaror iqtisodiy o'sishning muhim shartlaridan
biridir. Agar jamg'armalar investitsiyalardan ortiq bo'lsa, unda ortiqcha zaxiralar
hosil bo'ladi, asbob-uskunalar to'liq ishlatilmaydi va ishsizlik ortadi. Agar
investitsion talab jamg'armalar hajmidan oshib ketsa, bu iqtisodiyotning "haddan
tashqari qizib ketishiga" olib kelishi va inflyatsiya narxlarining o'sishiga turtki
berishi mumkin.
Muammo shundaki, qisqa va uzoq muddatda jamg'arma va investitsiyalar
o'rtasidagi munosabatlar aniq emas. Bunday holda, farq shunchaki yondashuvlarga
bog'liq emas. Qisqa muddatda jamg'armalar va investitsiyalar jami tengdir. Uzoq
muddatga kelsak, boshqa rasm kuzatilmoqda.
Bugun ajratilgan jamg'arma (taklif) ertaga rejalashtirilgan investitsiya
(talab)ga mos kelishi kerak. Joriy taklifni kutilayotgan talab bilan moslashtirish,
bugungi jamg‘armalar bilan ertangi sarmoyalarni o‘zaro muvofiqlashtirish juda
muammoli.
Agar bozor tabiati haqidagi fikrlarni chetga surib qo'yadigan bo'lsak, unda
uzoq muddatda, birinchi navbatda, real jamg'armalar va kutilayotgan investitsiyalar
haqida gapiramiz; ikkinchidan, investitsiyalar ta'sirida shakllanadigan yakuniy
omillar haqida, o'rtacha emas, qo'shimcha ko'rsatkichlar haqida. Xarrod-
Domarning yagona faktorli modeli uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy o'sish
muammolarini hal qilishda yordamchi vosita sifatida xizmat qilish uchun
22

mo'ljallangan. Bu dinamikada munosabatlarning mohiyatini ochib berishga va
ularni sodda va aniqroq ko'rsatishga yordam beradi.
Harrod-Domar formulasi quyidagicha:
G = S : C
bu erda G - iqtisodiy o'sish sur'ati; C - kapitalning ishlab chiqarishga nisbati
(kapital intensivligi koeffitsienti); S - milliy daromaddagi jamg'armalarning ulushi.
Yuqoridagi tenglamadan kelib chiqadiki, iqtisodiy o'sish sur'ati G
jamg'armalarning milliy daromaddagi ulushiga teng S kapital zichlik koeffitsienti
C ga bo'linadi. G * C ifodasi milliy daromaddagi sof investitsiyalar ulushini
ifodalaydi; U milliy daromadning o'sish sur'ati va kapital zichligi koeffitsientining
mahsuloti sifatida belgilanadi ("kapital - mahsulot" nisbati Iqtisodiy nazariya:
iqtisodiy mutaxassisliklar va yo'nalishlar bo'yicha universitetlar uchun darslik /
V.I. Vidyapinning umumiy tahriri ostida. - Moskva: Infra-M, 2001. - 713 b.).
Nima uchun bunday qaramlik paydo bo'ladi?
1. Milliy daromadga nisbatan sof jamg‘armalar, S.
Sof jamg'armalar miqdori qanchalik ko'p bo'lsa, printsipial jihatdan
investitsiya miqdori shunchalik ko'p bo'ladi. Va ularning o'sishi qanchalik muhim
bo'lsa, o'sish sur'ati shunchalik yuqori bo'ladi: investitsiyalar o'sishi va iqtisodiy
o'sish sur'ati o'rtasidagi bog'liqlik to'g'ridan-to'g'ri.
2. Kapital zichligi nisbati, ya'ni. kapitalning ishlab chiqarish nisbati, C.
O'sish sur'ati kapitalning zichligi bilan bog'liq: kapital zichligi qanchalik
yuqori bo'lsa, iqtisodiy o'sish sur'ati shunchalik past bo'ladi. Aksincha, kapital
zichligi darajasi qanchalik past bo'lsa (texnik taraqqiyot, tarkibiy o'zgarishlar,
o'rnatilmagan uskunalarning qisqarishi tufayli), o'sish sur'ati shunchalik yuqori
bo'ladi. Kapital zichligi koeffitsienti va iqtisodiy o'sish sur'ati o'rtasidagi bog'liqlik
teskari.
23

Xarrod-Domar modelining maqsadlaridan biri Keyns tahlilini "cho'zishga"
urinishdir.
Model o'sish egri chizig'i nisbatan qisqa vaqt ichida, aytaylik, tsikl ichida
emas, balki uzoq muddatda qanday ko'rinishini aniqlashga yordam berishi
allaqachon ta'kidlangan. Model, agar biz doimiy, bir xil o'sishni xohlasak, qanday
shartlar zarurligini taklif qilish uchun mo'ljallangan.
O'tkazilgan tahlil shuni ko'rsatadiki, bir nechta shartlar mavjud bo'lishi
kerak:
· iqtisodiy o'sish nafaqat xususiy investitsiyalar va davlat kapital
qo'yilmalarining joriy darajasini saqlab qolish, balki ularni ko'paytirishni ham
nazarda tutadi; investitsiyalarning ko'payishi o'sish uchun "rag'batlantirish" yoki
"yangi impulslar" sifatida ko'riladi;
· doimiy ravishda talab (investitsiyalarni surish) va taklifni muvozanatlash
zarur (ishlab chiqarish quvvati, uning to'liq yuklanishi yoki barcha omillar va to'liq
bandlikdan foydalangan holda yaratilishi mumkin bo'lgan umumiy mahsulot);
· asosiy kapitalning o'sishini ta'minlovchi investitsiyalarning hal qiluvchi
roli bilan taklifning ko'payishi va talabning oshishi o'rtasidagi tenglikka erishiladi.
Shunday qilib, bir faktorli model o'sish o'zgaruvchilarini faqat uzoq
muddatda muvozanatlashtira oladigan murakkab munosabatlarni tushunishga
yordam beradi.
Kapital zichligi koeffitsienti qanchalik past bo'lsa, jamg'armalardan
foydalanish imkoniyatlari qanchalik ko'p bo'lsa, kapital elementlari shunchalik
samarali bo'ladi. Yuqori kapital zichligi koeffitsienti va jamg'armalarning past
darajasi talabni yaratish uchun qulay, lekin o'sish sur'atlari bo'yicha noqulay
sharoitlarni ta'minlaydi. Model mualliflari iqtisodiy o‘sishni tartibga solish uchun
davlat aralashuvi zarur, deb hisoblaydi. Faol davlat siyosati, ularning fikricha,
ishlab chiqarish va daromadlarning barqaror o'sishi shartidir.
24

Shuning uchun, Xansenning ta'kidlashicha, o'rnatilgan stabilizatorlar,
avtomatik qarshi choralar va kompensatsiya dasturlarini o'z ichiga olgan ijobiy
kontrtsiklik hukumat dasturi kerak. Qishloq xo'jaligi sohasida progressiv daromad
solig'i, ishsizlikdan sug'urta va narxlarni qo'llab-quvvatlashni o'z ichiga olgan
o'rnatilgan stabilizatorlarning maqsadi gullash davrida bozordan samarali
(ijtimoiy) talabning bir qismini olib tashlash va shu bilan bumni sekinlashtirish va
retsessiya davridagi eng keskin qarama-qarshiliklarni yumshatishdir. Bu chora-
tadbirlarning barchasi yuqorida qayd etilgan jarayonlarni tartibga solishda
byudjetning faol rolini nazarda tutadi. Avtomatik qarshi choralarga foiz stavkasini
pasaytirishning Keynscha usullari kiradi - Federal rezerv tizimi (FRS) tomonidan
diskont stavkasini pasaytirish, soliq stavkalarini umumiy pasaytirish, Fed ochiq
bozorda obligatsiyalarni sotib olish, majburiy zaxiralarni kamaytirish va boshqalar.
Bu choralarning barchasi depressiya bosqichida samarali bo'ladi. Bum davrida
qarama-qarshi choralar samarali bo'ladi. Kompensatsiya dasturlari tsiklning
bosqichiga qarab davlat xarajatlarini qisqartirish yoki uni ko'paytirish orqali
byudjetni tartibga solishni o'z ichiga oladi Iqtisodiy nazariya - 4(11). Iqtisodiyot
institutlari / Ed. Osipova Yu.M. - M.: 2006, -532 b. .
4. Joan Violet. Iqtisodiy o'sish nazariyasi
1903 yil 31 oktyabr - 1983 yil 5 avgust) ingliz iqtisodchisi va jamoat
arbobi, iqtisod fanidagi Keynscha yo nalish izdoshi. 1958 yildan Britaniyaʻ
akademiyasining a'zosi. Sankt-Peterburg universitetini tugatgandan so'ng. Pavla
Joan Robinson 1922 yildan 1925 yilgacha Kembrij universitetida iqtisod bo‘yicha
tahsil olgan va u yerda dunyoning yetakchi siyosiy iqtisodchilari: Jon Meynard
Keyns, Alfred Marshall va Artur Sesil Piguning ma’ruzalarida qatnashish
imkoniga ega bo‘lgan.
Ikkinchi jahon urushi davrida Joan Robinson Britaniya hukumatining bir
qancha qo mitalarida ishlagan. Bu davrda u Sovet Ittifoqi va Xitoyga tashrif
ʻ
buyurdi. Rivojlanayotgan mamlakatlarga qiziqish bilan u iqtisodiyotning ushbu
sohasini zamonaviy tushunishga katta hissa qo'shdi. Keyinchalik u madaniy
25

inqilobni olqishladi. Uning ikki shogirdi - Jozef Stiglits va Amartya Sen iqtisod
bo'yicha Nobel mukofotiga sazovor bo'lishdi.
J. Robinson Kembrij universitetini tamomlagan va 1965-1971 yillarda shu
universitetda professor lavozimida ishlagan. U 1933 yilda nashr etilgan
"Nomukammal raqobatning iqtisodiy nazariyasi" nomli kitobi bilan dunyo
miqyosida shuhrat qozondi.
J.Robinson makroiqtisodiy jarayonlar tahliliga umumiy yondashuvni
J.M.Keynsdan olgan.
Robinson o'sish, kapital jamg'arish va taqsimotning o'zaro bog'liqligi, bir
tomondan, tadbirkorlarning jamg'arish istagini belgilovchi real mavjud institutlar
harakati, ikkinchi tomondan, ishchilarning milliy daromaddagi mahsulot ulushi
uchun kurashi asosida amalga oshiriladigan nazariyani ishlab chiqadi. Boshqacha
qilib aytganda, u nafaqat qiymatning mehnat nazariyasisiz, balki marjinal mahsulot
toifasisiz ham amalga oshirishga intiladi.
D.Robinson barcha ijtimoiy ishlab chiqarishni ikki tarmoqqa – investisiya
tovarlari sektori (I) va iste’mol tovarlari sektori (II) ga ajratadi.
Bu har bir bo'linmaning yakuniy mahsuloti tannarxi ish haqi (W) va foyda
va amortizatsiyadan (Q) iborat kvazi-rentadan iborat ekanligidan kelib chiqadi.
(I) Wi+Qi = Yi;
(II) W2 +Q2 =Y2; W1 = Q2 Iqtisodiy nazariya: darslik. iqtisodiyot
universitetlari uchun. mutaxassis. va yo'nalishlar / Umumiy. ed. V.I.Vidyapina. -
M.: Infra-M, 2001. - 800-yillar. .
Jamg'arma qonuniyatlarini aniqlashtirish uchun Robinson bir qator
cheklovchi shartlarni o'z zimmasiga oladi, jumladan: davlat va iqtisodiyot
aralashuvining yo'qligi, faqat ikkita sinf - ishchilar va tadbirkorlarning mavjudligi,
foydadan iste'molning yo'qligi, bu butunlay kapital to'planishiga ketadi. Uning
tizimida ish haqi mustaqil o'zgaruvchidir. Bu mehnat uchun to'lov bo'lib, uning
miqdori uzoq tarixiy rivojlanish natijasidir. Uning o'ziga xos pastki chegarasi bor -
oilaning mavjudligi va uni saqlab qolish imkoniyatini ta'minlaydigan fiziologik
minimum.
26

Robinson kapitalistik iqtisod ikki xil turg'unlikni boshdan kechirishi
mumkin, degan xulosaga keladi: texnik taraqqiyotning etishmasligi va to'yinganlik,
befarqlik va kapital qo'yishni istamaslik.
Eng oddiy model Robinsonning uzoq muddatda jamg'arish muammosini
tahlil qilishning boshlang'ich nuqtasi bo'lib, u foyda, ish haqi va bandlik o'rtasidagi
bog'liqlik sifatida qaraydi. Bundan tashqari, bu global munosabatlar u tomonidan
uchta dinamik jarayon ta'siri ostida o'rganiladi - aholi o'sishi va mehnat taklifidagi
o'zgarishlar; monopoliya va raqobat o'rtasidagi munosabat; va texnologik
taraqqiyot.
Texnik taraqqiyot ta’limoti D.Robinson nazariyasining eng muhim
qismidir.
U texnik taraqqiyotning uch turini ko'rib chiqadi: neytral, ikkita
bo'linmaning asosiy parametrlari, shu jumladan bandlik o'rtasidagi munosabatlar
o'zgarmasa; va uning ikkita tarafkashligi - kapitalni tejash va kapital talab qiluvchi
texnik taraqqiyot. Birinchisi, investitsiya bo'limida innovatsiyalar va
mahsuldorlikning tezroq o'sishi; ikkinchisi, iste'mol tovarlari ishlab chiqaruvchi
ikkinchi bo'linmada mehnat unumdorligi tezroq o'sishini nazarda tutadi. Bu
“noto‘g‘ri qarashlar” ikki bo‘linma o‘rtasidagi munosabatlarni, jumladan,
daromadlarni taqsimlash va mehnatga talab miqdorini o‘zgartiradi.
Robinson, shuningdek, ish haqi va foyda nisbatining ishlab chiqarish
texnologiyasini tanlashga, "noto'g'rilik" va texnik taraqqiyot tezligiga teskari
ta'sirini batafsil tahlil qiladi.
Robinson o'z kitobida iqtisodiy rivojlanish uchun ideal sharoitlarni
shakllantiradi. Ulardan eng muhimlari:
1. Neytral texnik taraqqiyot, bunda mehnat unumdorligi, bir kishiga
to'lanadigan ish haqi va kapital-mehnat nisbati teng nisbatda oshadi va foyda
darajasi doimiy bo'lib qoladi.
2. Aholi jon boshiga ishlab chiqarishning o'sishi bilan birga ishchi sinfining
real ish haqining moslashuvchanligi va harakatchanligi.
3. Aynan shu turdagi ish haqi o'sishining muhim va majburiy sharti bo'lgan erkin
27

raqobat. Avtonomova V., Ananyina O., Makasheva N.: Darslik. Nafaqa. - M .:
Infra-M, 2000. - 820 p.
Oltin davrda kapitalning to'planishi faqat texnologik ta 2
raqqiyot sur'atlari
va band aholining o'sishiga bog'liq.
Robinson bu shartlarning buzilishi kapitalizmning beqaror rivojlanishining
sababi deb hisoblaydi. Shartlar quyidagi sabablarga ko'ra buziladi: 1) texnologik
taraqqiyot tezligining kutilmagan o'zgarishi; 2) raqobat mexanizmiga to'siqlarning
paydo bo'lishi; 3) mehnat unumdorligining o'sishiga nisbatan jamg'arish tezligining
o'zgarishi; 4) texnik taraqqiyotning butun tizimni bir tekis qamrab ololmasligi”.
Nomukammal raqobat nazariyasida J.Robinson har bir ishlab chiqaruvchi
o'z mahsulotining monopolisti bo'lishi mumkin bo'lgan sharoitda narx shakllanishi
mexanizmini o'rnatishga harakat qildi. Bu nazariya monopolistik raqobat
nazariyasidan farqli ravishda monopolistik sektor doirasidagi raqobatni ko'rib
chiqmaydi, balki sanoat va tijorat tipidagi vujudga kelayotgan monopoliyalarning
monopollashtirilmagan firmalar bilan to'qnashuv joylarida narx belgilashni, ya'ni
monopol foydani shakllantirish jarayonlarini o'rganadi.
Nomukammal raqobatda J.Robinson raqobatbardosh iqtisodiy tizimning
muvozanat holatining buzilishi va yollanma mehnat ekspluatatsiyasini ko'rdi
2
Rasulov F. Davlat va iqtisodiyot: nazariy jihatlar. – T.: Universitet, 2020. – 315 b.
4. Jumayev X. Tashqi savdo va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. – T.: Iqtisodiyot, 2017. – 299 b.
5. Sayfullayev N. Iqtisodiy tahlil va prognozlash. – T.: Fan, 2019. – 421 b.
28

2.2. Neokeynscha modellarning O‘zbekiston iqtisodiyotiga tatbiqi
O‘zbekiston iqtisodiyotida neokeynscha modellar iqtisodiy siyosatni
shakllantirish va barqaror rivojlanishni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Xususan,
mamlakatimizda fiskal va monetar siyosat olib borishda ushbu yondashuvning
qo‘llanilishi sezilarli natijalarga olib kelgan.
Davlat investitsiyalari va infratuzilma loyihalari – Neokeynscha modelga
ko‘ra, davlatning infratuzilma loyihalariga investitsiya kiritishi iqtisodiy faollikni
oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonda yo‘l-transport, energetika va sanoat
rivojlanishida davlat investitsiyalarining ortib borishi bunga misol bo‘la oladi.
Pul-kredit siyosati – Markaziy bank tomonidan olib borilgan inflyatsiyani
jilovlashga qaratilgan siyosatlar neokeynscha yondashuv tamoyillariga mos keladi.
Pul massasi va foiz stavkalari orqali iqtisodiy faollikka ta’sir ko‘rsatish
mamlakatning asosiy makroiqtisodiy strategiyalaridan biridir.
Ishsizlikni kamaytirish – Ish haqi qattiqligi va mehnat bozoridagi
nomutanosibliklarni hisobga olgan holda amalga oshirilayotgan davlat dasturlari
ish bilan ta’minlash samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonning
«Yangi O‘zbekiston – 2030» strategiyasi doirasida ish o‘rinlarini yaratish bo‘yicha
olib borilayotgan chora-tadbirlar ushbu modelga asoslangan.
Aynan iqtisodiy o'sish ijtimoiy va demografik muammolarni hal qilish
uchun zarur bo'lgan resurslarni ta'minlay oladi. Bu O’zbekistonga davlat nufuzini
oshirish va jahon hamjamiyatidagi mavqeini mustahkamlash imkonini beradi.
29

Iqtisodiy o'sish retsessiya yoki tushkunlikka qaraganda ancha murakkab
hodisadir. Uning o'ziga xos tuzilishi, omillari, manbalari, oqibatlari bor. Umuman
o'sish yo'q. Aslida, uning o'ziga xos turlari mavjud bo'lib, ularni turli tasniflash
mezonlariga ko'ra ajratish mumkin. Masalan, asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar
(YaIM, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yalpi ichki mahsulot, ishlab chiqarish
samaradorligi va boshqalar)ning o‘sish sur’atlaridan kelib chiqib, sekin, tez va
barqaror iqtisodiy o‘sish sur’atlari farqlanadi; iqtisodiy resurslardan foydalanish
darajasiga ko'ra - ekstensiv va intensiv o'sish; milliy va jahon iqtisodiyoti
o rtasidagi o zaro munosabatlar xarakteriga ko ra – eksportni kengaytiruvchi,ʻ ʻ ʻ
import qilinadigan, import o rnini bosuvchi, halokatli o sish va boshqalar.
ʻ ʻ
Iqtisodiy o'sishning asosiy zamonaviy modellari, har qanday modellar kabi,
tenglamalar yoki grafiklar ko'rinishidagi real iqtisodiy jarayonning mavhum,
soddalashtirilgan ifodasini ifodalaydi. Har bir modeldan oldingi bir qator taxminlar
dastlab natijani real jarayonlardan uzoqlashtiradi, ammo shunga qaramay, iqtisodiy
o'sish kabi murakkab hodisaning individual jihatlari va qonuniyatlarini tahlil qilish
imkonini beradi.
30

Xulosa
Neokeynscha modellar zamonaviy makroiqtisodiyotda katta ahamiyatga
ega bo‘lib, ular davlat aralashuvi orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga
qaratilgan. Ushbu model klassik iqtisodiy nazariyalardan farqli ravishda,
bozorlarning avtomatik moslashuvchanligini shubha ostiga qo‘yadi va narx hamda
ish haqi qattiqligi tufayli iqtisodiy siyosatning faolligini talab qiladi.
Neokeynscha modellar iqtisodiy rejalashtirish, fiskal va monetar siyosatni
shakllantirish hamda iqtisodiy inqirozlar bilan kurashishda muhim vosita
hisoblanadi. Ular davlat tomonidan amalga oshiriladigan rag‘batlantiruvchi chora-
tadbirlarning samaradorligini oshirish imkonini beradi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun neokeynscha modellar ayniqsa dolzarb
bo‘lib, davlat investitsiyalari, pul-kredit siyosati va bandlik dasturlarini
rejalashtirishda keng qo‘llanilmoqda. Xususan, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
va aholi farovonligini oshirish maqsadida ushbu modellar tamoyillaridan
foydalanish sezilarli natijalar bermoqda.
Shu boisdan, O‘zbekistonda iqtisodiy siyosat yuritishda neokeynscha
modellarni qo‘llashning dolzarbligi ortib borayotgani va ularning iqtisodiy
rivojlanishga qo‘shayotgan hissasi kelajakda ham muhim ahamiyat kasb etishi
kutilmoqda.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sharipov U. Makroiqtisodiyot. – T.: Fan, 2017. – 376 b.
2. Xalilov N. Iqtisodiy tahlil asoslari. – T.: Iqtisod-moliya, 2018. – 412 b.
3. Karimov A. Bozor iqtisodiyoti asoslari. – T.: Universitet, 2016. – 295 b.
4. Jo‘rayev R. Investitsion jarayonlar nazariyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2019. – 338 b.
5. Murodov H. Rivojlanish iqtisodiyoti. – T.: O‘zbekiston, 2020. – 415 b.
6. Ergashev B. Davlat investitsiyalari va ularning iqtisodiy o‘sishga ta’siri. – T.:
Iqtisod-moliya, 2021. – 256 b.
7. Tursunov F. Iqtisodiy siyosat nazariyalari. – T.: Fan, 2015. – 348 b.
8. Nurmatov I. Raqobatbardosh iqtisodiyot. – T.: Yangi asr avlodi, 2018. – 297 b.
9. Maxmudov Z. Innovatsion rivojlanish va iqtisodiy o‘sish. – T.: Universitet,
2019. – 375 b.
10. Rasulov N. Milliy iqtisodiy model: nazariya va amaliyot. – T.: Iqtisodiyot,
2020. – 400 b.
11. Xasanov B. Mehnat bozori va bandlik masalalari. – T.: O‘zbekiston, 2017. –
290 b.
12. Yo‘ldoshev S. Tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. – T.: Universitet, 2016. – 315
b.
13. Matkarimov I. Globalizatsiya va iqtisodiy rivojlanish. – T.: Fan, 2018. – 357 b.
14. Abduraxmonov M. O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar. – T.: Iqtisod-moliya,
2019. – 428 b.
32

15. O‘rinboyev K. Budjet siyosati va makroiqtisodiy tahlil. – T.: Universitet, 2020.
– 410 b.
16. Rahimov D. Moliyaviy boshqaruv asoslari. – T.: Fan, 2016. – 289 b.
17. Otaboyev N. Kichik biznes va tadbirkorlik. – T.: Iqtisodiyot, 2017. – 312 b.
18. Qosimov A. Iqtisodiy xavfsizlik masalalari. – T.: O‘zbekiston, 2018. – 278 b.
19. Hamidov S. Kapital bozori va investitsiyalar. – T.: Universitet, 2019. – 340 b.
20. To‘raqulov R. Makroiqtisodiy tahlil usullari. – T.: Fan, 2020. – 395 b.
21. Asqarov T. Innovatsion iqtisodiyot va texnologik rivojlanish. – T.: Iqtisod-
moliya, 2021. – 372 b.
22. Rasulov F. Davlat va iqtisodiyot: nazariy jihatlar. – T.: Universitet, 2020. – 315
b.
23. Jumayev X. Tashqi savdo va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. – T.: Iqtisodiyot,
2017. – 299 b.
24. Sayfullayev N. Iqtisodiy tahlil va prognozlash. – T.: Fan, 2019. – 421 b.
33

Iqtisodiy o’sishning neokeynscha modellari

Sotib olish