Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilarning tarkibi va xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	57.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

162 Sotish

Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilarning tarkibi va xususiyatlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI
YURIDIK FAKULTETI
YURISPRIDENSIYA TA’LIM YO’NALISHI
_________ - guruh talabasi
____________________________ning
Iqtisodiy pratsessual huquqi fanidan tayyorlagan
Kurs ishi
Mavzu: Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilarning tarkibi va xususiyatlari
Ilmiy ish rahbari: ______________
Namangan 2024

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………..…. 3-4
I. BOB. Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilari……………...…… 5-14
I.1 Ishda ishtirok etuvchi shaxslar tushunchasi, tarkibi hamda ularning huquq
majburiyatlari
I.2 Taraflar, ularning protsessual huquq va majburiyatlari
I.3 Iqtisodiy protsessda birgalikda ishtirok etish va protsessual huquq vorislik
II. BOB. Iqtisodiy protsessda davlat organlari va boshqa shaxslarning
ishtiroki…………………………………………………………………...…. 15-26
II.1 Odil sudlovni amalga oshirishga ko’maklashuvchi shaxslar
II.2 Suddagi vakillik
Xulosa…………………………………………………………………...………. 27
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..……. 28
2

Kirish
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining iqtisodiy ishlar bo‘yicha sudlov
hay’ati, Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, Toshkent shahar va viloyatlar
sudlarining iqtisodiy ishlar bo yicha sudlov hay ati hamda tumanlararo, tumanʼ ʼ
(shahar) iqtisodiy sudlari iqtisodiy nizolarni hal etuvchi sud organlari hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 28 iyulda qabul qilingan “Sudlar
to‘g‘risida”gi Qonuni 40-moddasiga ko‘ra tumanlararo, tuman, Shahar iqtisodiy
sudi xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarda
yuzaga keladigan nizolarni va korporativ nizolarni, shuningdek qonun bilan
o‘zining vakolatlari doirasiga kiritilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi
ishlarni ko‘rib chiqadi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, viloyatlar va Toshkent Shahar iqtisodiy
sudlarining iqtisodiy ishlar bo yicha sudlov hay ati tegishli tumanlararo, tuman
ʼ ʼ
(shahar) iqtisodiy sudlarining hal qiluv qarorlari ustidan berilgan apellyatsiya
shikoyatini (protesti) ko‘radi. Tumanlararo, tuman (shahar) iqtisodiy sudi xo‘jalik
yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi fuqaroviy-huquqiy munosabatlarda yuzaga
keladigan nizolarni va korporativ nizolarni, shuningdek qonun bilan uning
vakolatlari doirasiga berilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni
ko‘rib chiqadi.
Kurs ishining dolzarbligi: So‘nggi yillarda mamlakatimizda barcha sohada
bo‘lgani kabi iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini jadal rivojlantirish,
investitsiyaviy jozibadorlik va ishbilarmonlik faolligini oshirish, ishlab chiqarish
va xizmat ko‘rsatish sohalarini kengaytirishga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar
amalga oshirilmoqda. Sohadagi munosabatlarni tartibga soluvchi qator huquqiy
hujjatlar ishlab chiqildi. Kelib chiqayotgan nizolarni hal qilish, ish bo‘yicha
qonuniy, asosli va adolatli hal qiluv qarori chiqarish vazifasi va vakolati iqtisodiy
sudlar zimmasiga yuklatilgan.
Kurs ishining maqsadi: O’zbekiston Respublikasining “Sudlar to’g’risida”
gi Qonuni 40-moddasiga ko’ra tumanlararo, tuman, Shahar iqtisodiy sudi xo’jalik
3

yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarda yuzaga
keladigan nizolarni va korporativ nizolarni, shuningdek qonun bilan o‘zining
vakolatlari doirasiga kiritilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni
ko‘rib chiqadi, shuningdek qonun bilan uning vakolatlari doirasiga berilgan
ma’muriy huquqbuzarliklar to’g’risidagi ishlarni ko’rib chiqadi.
Kurs ishining vazifasi: Kurs ishining mavzusini o’rganilayotgan mavzu
doirasida zaruriy bilimlarni to’la yoritish, keltirilgan har bir vakillari hususida
kerakli bilimlarni aks ettirishdir.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati: Sud ishlarini yuritish turlari, taalluqliligi va
sudlovligi, protsessual muddatlar, sud xarajatlari, isbotlash va dalillar, shuningdek
iqtisodiy sohasida fuqorolar subyektlari o’rtasida oqtisodiy sudlar tomonidan
ko’riladigan nizolar tushuncha va tur, xususiyatlari to’g’ri talqinda qo’llanilishi.
Kurs ishining hajmi: Ushbu kurs ishi 28 betdan iborat bo’lib, 2 ta bobni o’z
ichiga oladi, kurs ishi kirish qismi, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar bandidan
tashkil topgan.
4

I. Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilari
I.1 Ishda ishtirok etuvchi shaxslar tushunchasi, tarkibi hamda ularning
huquq majburiyatlari
Iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilarining asosiy guruhini ishda
ishtirok etuvchi shaxslar tashkil qiladi. Xususan, IPKning “Iqtisodiy sud ishlarini
yuritish ishtirokchilari” deb nomlangan 6-bobida ishda ishtirok etuvchi shaxslar
alohida (41-modda) bayon etilgan. Bu esa protsess ishtirokchilarining doirasi ishda
ishtirok etuvchi shaxslar doirasidan birmuncha keng ekanligini ko‘rsatadi.
IPKning 40-moddasiga ko‘ra, iqtisodiy sud ishlarini yuritish ishtirokchilari
quyidagilar hisoblanadi 1
:
1. sud;
2. ishda ishtirok etuvchi shaxslar;
3. odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar.
Iqtisodiy protsessual kodeksning 41-moddasiga ko‘ra, ishda ishtirok etuvchi
shaxslarga quyidagilar kiradi: taraflar; uchinchi shaxslar; prokuror; davlat organlari
va boshqa shaxslar;
IPKda nazarda tutilgan alohida toifadagi ishlar bo‘yicha arizachilar hamda
boshqa manfaatdor shaxslar.
Yuqorida ko‘rsatilgan ishda ishtirok etuvchi shaxslarni ishning hal etilishidan
manfaatdor bo‘lishiga qarab, quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin:
1) o‘zining subyektiv huquq va manfaatlarini himoya qiluvchi shaxslar.
Ushbu shaxslarga taraflar va uchinchi shaxslar kiradi.
2) protsessda boshqa shaxslarning subyektiv huquq va manfaatlarini himoya
qiluvchi shaxslar. Mazkur shaxslar qatoriga prokuror, davlat organlari va boshqa
shaxslar, alohida toifadagi ishlar bo‘yicha arizachilar hamda boshqa manfaatdor
shaxslar kiritish mumkin.
1
“Iqtisodiy protsessual kodeksi” 2018-yil 1-aprel
5

Ishda ishtirok etuvchi shaxslarning huquqlari 2
:
 Ishda ishtirok etuvchi shaxslar ish materiallari bilan tanishish, ulardan
ko‘chirmalar olish, ko‘chirma nusxa olish;
 rad qilish to‘g‘risida ariza berish;
 dalillar taqdim etish;
 dalillarni tekshirishda ishtirok etish;
 savollar berish;
 iltimosnomalar kiritish;
 arz qilish;
 sudga og‘zaki va yozma tushuntirishlar berish;
 ishni ko‘rish davomida yuzaga keladigan barcha masalalar bo‘yicha o‘z
vajlarini, xulosalarini taqdim qilish;
 ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning iltimosnomalari, vajlariga e’tiroz
bildirish;
 sud hujjatlari ustidan shikoyat qilish (protest keltirish) hamda IPKda
o‘zlariga berilgan boshqa protsessual huquqlardan foydalanish huquqiga ega.
Korporativ nizoda ishtirok etayotgan taraflar birbiridan va guvohlardan sudda
ko‘rilayotgan ishga taalluqli bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha hujjatlarni so‘rab
olish huquqiga ega, bundan davlat sirini yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa
sirni tashkil etuvchi hujjatlar mustasno.
Ishda ishtirok etuvchi shaxslarning majburiyatlari 3
:
 Sud majlisiga o‘z vaqtida kelish;
 Sud majlisida protsessual tartibga rioya qilish;
 Davlat bojini va pochta xarajatlarini to‘lash;
 Dalillarni taqdim etish;
 Isbotlash majburiyati;
 O‘zlariga tegishli barcha protsessual huquqlardan insofli ravishda
foydalanish;
2
“Iqtisodiy protsessual kodeksi” 2018-yil 1-aprel
3
Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021 .
6

 IPKda nazarda tutilgan boshqa protsessual majburiyatlar.
2.1 Taraflar, ularning protsessual huquq va majburiyatlari
Taraflar iqtisodiy protsess ishtirokchilari ichida asosiy o‘rin egallaydi. Chunki
ushbu shaxslar o‘rtasida nizoni kelib chiqishi, ularni tashabbusi bilan sudga da’vo
qo‘zg‘atishi sud protsessini boshlab beradi.
Iqtisodiy protsessul qonunchiliga ko‘ra, da’vogar (arizachi) va javobgar
iqtisodiy sud ishlarini yuritishdagi taraflardir.
7Da’vogar bu – o’z huquqlari va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini
himoya qilish maqsadida da’vo taqdim eetgan yoki manfaatlari ko’zlanib
taqdim etilgan yuridik shaxslar va fuqarolardir.
Javobgar bu – da’vo yoki talab taqdim etilgan yuridik shaxslar va fuqarolardir.
Аrizachi bu – alohida toifadagi ishlar hamda IPKda nazarda tutilgan
boshqa ishlar bo‘yicha ariza bergan yuridik shaxslar va fuqarolardir.

Taraflarning protsessual huquqlarini umumiy va maxsus huquqlarga ajratish
mumkin 4
.
Таraflarning umumiy protsessual huquqlari
(IPK 42- moddasi) Таraflarning maxsus protsessual
huquqlari (IPK ning 131, 157, 160-
moddalari)
 Ishda ishtirok etuvchi shaxslar ish
materiallari bilan tanishish, ulardan
ko‘chirmalar olish, ko‘chirma nusxa olish;
 rad qilish to‘g‘risida ariza berish;
 dalillar taqdim etish;
 dalillarni tekshirishda ishtirok etish;
 savollar berish;
 iltimosnomalar kiritish;
 arz qilish;
 sudga og‘zaki va yozma tushuntirishlar
berish;
 ishni ko‘rish davomida yuzaga keladigan
barcha masalalar bo‘yicha o‘z vajlarini,
xulosalarini taqdim qilish;
 ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning
iltimosnomalari, vajlariga e’tiroz bildirish;
 sud hujjatlari ustidan shikoyat qilish
(protest keltirish) hamda IPKda o‘zlariga
berilgan boshqa protsessual huquqlardan
foydalanish huquqiga ega.
Korporativ nizoda ishtirok etayotgan taraflar
bir- biridan va guvohlardan sudda ko‘rilayotgan
ishga taalluqli bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha
hujjatlarni so‘rab olish huquqiga ega, bundan
davlat sirini yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan
boshqa sirni tashkil etuvchi hujjatlar mustasno. Da’vogar:
 da’voning asosini yoki
predmetini o’zgartirish;
 da’vo talablarining miqdorini
ko’paytirish yoki kamaytirish
 kelishuv bitimi yoki mediativ
kelishuv tuzish.
Javobgar:
 Qarshi da’vo taqdim etish;
 E’tiroz bildirish;
 Da’voni to’liq yoki qisman tan olish;
 Kelishuv bitimi yoki mediativ
kelishuv tuzish.
Таraflarning protsessual majburiyatlari:
1. Sud majlisiga o‘z vaqtida kelish
2. Sud majlisida tartib qoidaga rioya qilish;
3. Isbotlash majburiyati;
4. Dalillarni taqdim etish majburiyati;
5. Davlat boji va pochta xarajatlarini to‘lash;
6. O‘zlariga tegishli barcha protsessual huquqlardan insofli ravishda foydalanish;
7. IPKda nazarda tutilgan boshqa protsessual majburiyatlar.
4
Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021.
8

2.3 Iqtisodiy protsessda birgalikda ishtirok etish va protsessual huquq
vorislik
Da’vo tartibida yuritiladigan ishlarda har doim ikki taraf ishtirok etadi. Biroq
protsessda bir vaqtning o‘zida har tarafda bir necha shaxslar ishtirok etishi
mumkin. Sudga bir necha da’vogar (sherik da’vogarlar) tomonidan birgalikda yoki
bir necha javobgarga (sherik javobgarlarga) nisbatan talab qo‘yilgan ariza berilishi
mumkin (IPKning 44-moddasi). Adabiyotlarda bu xildagi ishtirokchilik protsessual
sherik ishtirokchilik deb nomlanadi va ularga bir xilda ta’riflar berilgan.
Protsessda birgalikda ishtirok etish 5
deb, muayyan iqtisodiy ishning sudda
ko‘rilishida har ikki tarafdan ham bir necha da’vogarlar yoki bir necha
javobgarlar ishtirok etishiga aytiladi.
Iqtisodiy protsessda birgalikda ishtirok etishning asosiy maqsadi sud
tomonidan iqtisodiyk ishlarning ko‘rilishini yengillashtirish, fuqarolar, yuridik
shaxslarning buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarini tez va samarali himoya
qilishdan iboratdir.
Iqtisodiy protsesual qonunchilikka ko‘ra, da’vo bir necha da’vogar (sherik
da’vogarlar) tomonidan birgalikda yoki bir necha javobgarga (sherik
javobgarlarga) nisbatan taqdim etilishi mumkin.
Da’vogarlar va javobgarlarning har biri boshqa tarafga nisbatan sud
protsessida mustaqil ishtirok etadi.
Protsessda birgalikda ishtirok etuvchilar ishni olib borishni sherik
ishtirokchilardan biriga topshirishi mumkin.
Boshqa javobgarning ishtirokisiz ishni ko‘rish mumkin bo‘lmagan taqdirda,
birinchi instansiya sudi hal qiluv qarori qabul qilinguniga qadar da’vogarning
(da’vogarlarning) roziligi bilan o‘sha javobgarni (javobgarlarni) ishda ishtirok
etish uchun jalb etadi.
Agar qonunchilikda ishda boshqa javobgar ishtirokining majburiyligi nazarda
tutilgan bo‘lsa, sud shu javobgarni ishda ishtirok etish uchun o‘z tashabbusi bilan
jalb etadi.
5
Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021.
9

Sud da’vogarning iltimosnomasi bo‘yicha ham boshqa javobgarni ishda
ishtirok etish uchun jalb etishga haqli. Boshqa javobgarni ishda ishtirok etishga
jalb etish yoki jalb etishni rad qilish to‘g‘risida ajrim chiqariladi.
Sudga murojaat etgan da’vogar nizoli huquqiy munosabatning mavjud
ekanligini hamda nizoli huquqning aynan o‘ziga tegishli ekanligini isbotlashi talab
etiladi. Sudda ish qo‘zg‘atilganida esa taraflar nizoli huquqiy munosabatlarning
subyektlari ekanligi taxmin qilinadi, ya’ni ular mazkur ishga daxldor deb
hisoblanadi. Biroq, ba’zan ishni sudda ko‘rishga tayyorlash davomida yoki sudda
ish ko‘rish jarayonida javobgar tomon nizoli huquqiy munosabatning subyekti
emasligi aniqlanishi mumkin. Bunday holatda ushbu javobgar ishga daxldor
bo‘lmagan shaxs deb topiladi.
Sud da’vo bo‘yicha javob berishi lozim bo‘lmagan shaxsga nisbatan da’vo
taqdim etilganligini aniqlasa, ishga daxldor bo‘lmagan javobgarni hal qiluv qarori
qabul qilinguniga qadar da’vogarning roziligi bilan ishga daxldor javobgar bilan
almashtirishga yo‘l qo‘yishi mumkin.
Agar da’vogar javobgarni boshqa shaxs bilan almashtirishga rozi bo‘lmasa,
sud bu shaxsni da’vogarning roziligi bilan ikkinchi javobgar sifatida ishga jalb
etishi mumkin.
Ishga daxldor bo‘lmagan javobgar almashtirilganligi to‘g‘risida sud ajrim
chiqaradi.
Ishga daxldor bo‘lmagan javobgar almashtirilganidan so‘ng ishni ko‘rish
boshidan boshlanadi.
10

Protsessual huquqiy vorislik
Taraflardan biri nizoli yoki sud hujjati bilan aniqlangan huquqiy
munosabatdan chiqib ketgan hollarda (yuridik shaxsning qayta tashkil etilishi,
talab qilish huquqidan boshqa shaxs foydasiga voz kechish, qarzning boshqa
shaxsga o‘tkazilishi, fuqaroning o‘limi va majburiyatlardagi shaxslar
o‘zgarishining boshqa hollarida) sud bu tarafni uning huquqiy vorisi bilan
almashtiradi.
Huquqiy vorislik iqtisodiy sud ishlarini yuritishning har qanday bosqichida
amalga oshirilishi mumkin.
Tarafni huquqiy voris bilan almashtirish to‘g‘risida sud ajrim chiqaradi.
Tarafni huquqiy voris bilan almashtirish to‘g‘risidagi ajrim ustidan shikoyat
qilinishi (protest keltirilishi) mumkin.
Taraf huquqiy voris bilan almashtirilganidan keyin iqtisodiy sud ishlarini
yuritish almashtirish amalga oshirilgan bosqichning o‘zidan davom ettiriladi.
Huquqiy voris ishga kirishguniga qadar sud protsessida amalga oshirilgan
barcha harakatlar huquqiy vorisga o‘rnini bo‘shatib bergan shaxsga qay darajada
majburiy bo‘lgan bo‘lsa, huquqiy voris uchun ham shu darajada majburiy bo‘ladi.
Protsessual huquqiy vorislikka yo‘l qo‘yilsa, sud IPKning 101- moddasi 3-
bandiga ko‘ra, ish yuritishni to‘xtatib turishi shart. Bu to‘g‘risia ajrim chiqaradi.
Agar nizo protsessual huquqiy vorislikka qo‘l qo‘ymasa, sud IPKning 110-
moddasi 5-bandiga ko‘ra, ish yuritishni tugatish to‘g‘risida ajrim chiqaradi.
Shuningdek, IPKning 273-moddasi 7-bandiga ko‘ra, apellyatsiya shikoyati
(protesti) bo‘yicha sud hujjati qabul qilinguniga qadar ishda taraf bo‘lgan fuqaro
vafot etsa, nizoli huquqiy munosabat esa huquqiy vorislikka yo‘l qo‘ymasa
apellyatsiya instansiyasi sudi apellyatsiya shikoyati (protesti) bo‘yicha ish
yuritishni tugatadi 6
.
6
“Iqtisodiy protsessual kodeksi” 2018-yil 1-aprel
11

Protsessual huquqiy vorislikni ishga daxldor bo‘lmagan javobgarni
almashtirish bilan quyidagi farqli jihatlari mavjud 7
:
birinchidan, protsessual huquqiy vorislik har qanday bosqichda yo‘l qo‘yilsa,
ishga daxldor bo‘lmagan javobgarni almashtirish esa hal qiluv qarori qabul
qilinguniga qadar da’vogarning roziligi bilan amalga oshiriladi;
ikkinchidan, protsessual huquqiy vorislikda huquqni qabul qiluvchi
protsessdan chiqib ketgan shaxsning barcha protsessual huquqlariga ega bo‘ladi va
majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi. Ishga daxldor bo‘lmagan javobgarni
almashtirishda esa bunday holat yuz bermaydi;
uchinchidan, agar protsessda tegishsiz javobgar tegishli javobgar bilan
almashtirilishida iqtisodiy ishning ko‘rilishi yangidan boshlansa, protsessual
huquqiy vorislikning boshqa shaxs tomonidan qabul qilinishida unga ish
materiallari bilan tanishish uchun vaqt va imkoniyat berilib, ishni ko‘rish davom
ettirilaveradi, yangitdan boshlanmaydi.
Uchinchi shaxslar va ularning turlari
Iqtisodiy protsessda har doim ham faqat taraflar ishtirok etmaydi. Taraflar
o‘rtasida nizolashilayotgan da’vo predmeti boshqa shaxslarning huquq va
majburiyatlariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan 2 ta tashkilot ko‘chmas
mulkka nisbatan mulk huquqi to‘g‘risida nizolashayotgan bo‘lsa, boshqa tashkilot
ushbu bino da’vogar va javobgarga ham tegishli emasligini, ushbu mulk unga
tegishli ekanligi to‘g‘risida da’vo kiritdi.
Mana shunday protsessual shaklda ishtirok etish protsessda nizo predmetiga
nisbatan mustaqil talab bilan chiquvchi uchinchi shaxs deb tushuniladi. Yoki
boshqa bir holatni olsak, masalan, buyurtmachi pudratchidan shartnomada
ko‘rsatilgan subpudratchi aybi bilan ishlar sifatsiz bajarganligi sababli zararni
undirish to‘g‘risida sudga da’vo qo‘zg‘atdi. Ushbu subpudratchi iqtisodiy
protsessda javobgar tomonda turib mustaqil talab bilan arz qilmaydigan uchinchi
shaxs sifatida ishtirok etadi.
7
Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021.
12

Yuqoridagilardan kelib chiqib, iqtisodiy protsessda ishtirok etuvchi uchinchi
shaxslar ishning hal etilishidan qanday mazmunda manfaatdor ekanliklari hamda
ish yuzasidan chiqariladigan hal qiluv qarori bilan qanday oqibatlar yuzaga
kelishiga qarab, quyidagi ikki turga ajratiladi:
1. Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchi
shaxslar
2. Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan
uchinchi shaxslar.
Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchi
shaxslar birinchi instansiya sudi hal qiluv qarorini qabul qilguniga qadar ishga
kirishishi mumkin. Ular da’vogarning barcha huquqlaridan foydalanadi va uning
barcha majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi, bundan javobgar bilan nizoni
sudgacha hal qilish (talabnoma yuborish) tartibiga rioya etish majburiyati
mustasno. Agar nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi
uchinchi shaxs ishga sud muhokamasi boshlanganidan keyin kirishsa, ishni ko‘rish
boshidan boshlanadi.
Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan
uchinchi shaxslar birinchi instansiya sudi hal qiluv qarorini qabul qilguniga qadar,
agar ish ushbu shaxslarning taraflardan biriga nisbatan huquq yoki
majburiyatlariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lsa, da’vogar yoxud javobgar
tarafida ishga kirishishi mumkin. Ular tarafning iltimosnomasiga yoki sudning
tashabbusiga ko‘ra ham ishda ishtirok etishga jalb qilinishi mumkin. Nizoning
predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslar
tarafning protsessual huquqlaridan foydalanadi va uning protsessual
majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi, bundan da’voning asosini yoki predmetini
o‘zgartirish, da’vo talablarining miqdorini ko‘paytirish yoki kamaytirish, da’vodan
voz kechish, da’voni tan olish yoxud kelishuv bitimi yoki mediativ kelishuv tuzish,
qarshi da’vo taqdim etish, sud hujjatining majburiy ijro etilishini talab qilish
huquqi mustasno.
13

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan
uchinchi shaxsni ishda ishtirok etishga jalb qilish yoki jalb qilishni rad etish
to‘g‘risida ajrim chiqariladi.
Agar nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan
uchinchi shaxs ishga sud muhokamasi boshlanganidan keyin kirishsa, ishni ko‘rish
boshidan boshlanadi.
Iqtisodiy protsessda uchinchi shaxslar ishtirok etishining ahamiyati
quyidagilarda namoyon bo‘ladi 8
:
birinchidan, ish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarning to‘liq
aniqlanishiga hamda iqtisodiy ishning to‘g‘ri hal etilishiga olib keladi;
ikkinchidan, sud va taraflarning vaqtlarini tejash imkoniyati yaratiladi.
Boshqacha qilib aytganda, bu protsessual tejamkorlik vositasidir, chunki
regresss da’volarni ko‘rib chiqish jarayonida dastlabki da’vo bo‘yicha ishda ko‘rib
chiqilgan faktlarni yana qayta ko‘rishga ehtiyoj qolmaydi;
uchinchidan, agar dastlabki mulkiy nizo alohida ko‘rilsa, bu to‘g‘rida
chiqarilgan qarorga muvofiq nizoli mulkning keyinchalik sotilishi yoki ishlatib
yuborilishining oldi olinadi;
to‘rtinchidan, dastlabki da’vo bilan uchinchi shaxs da’vosi alohida alohida
ko‘rilgudek bo‘lsa, kelajakda bir-biriga muvofiq kelmaydigan sud hal qiluv
qarorlari chiqarilishi kabi holatlar yuz berishi mumkin.
8
Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021.
14

II. Iqtisodiy protsessda davlat organlari va boshqa shaxslarning
ishtiroki
Prokurorning iqtisodiy protsessda ishtirok etish shakllari, asoslari hamda
protsessual huquq va majburiyatlari.
O‘zbekiston Respublikasi prokuratura organlarining asosiy vazifalari qonun
ustuvorligini ta’minlash, qonuniylikni mustahkamlash, fuqarolarning huquq hamda
erkinliklarini, jamiyat va davlatning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini,
O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzumini himoya qilish,
huquqbuzarliklarning oldini olish va profilaktika qilishdan iborat. O‘zbekiston
Respublikasining “Prokuratura to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq, prokuratura
organlari faoliyatini asosiy yo‘nalishlar idan biri iqtisodiy nizolarni ko‘rishda
ishtirok etish, qonunlarga zid bo‘lgan sud hujjatlariga protest keltirish belgilangan.
Shuningdek, Iqtisodiy protsessual kodeksida ham prokuror ishtirok etishi bilan
bog‘liq normalar o‘z ifodasini topgan.
Iqtisodiy protsessda prokuror IPKning 49-moddasiga ko‘ra, 2 ta shaklda
ishtirok etadi:
1. Prokuror sudga da’vo arizasi (arizasi) asosida;
2. Ishda ishtirok etuvchi prokuror ishning mazmuni bo‘yicha fikrini bayon
etadi, bundan uning boshqa shaxslarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan
manfaatlarini himoya qilishga doir da’vo arizasi (arizasi) bo‘yicha qo‘zg‘atilgan
ishlar mustasno qo‘zg‘atilgan ishlardagina ishtirok etishi mumkin 9
.
Iqtisodiy protsessual qonunchilik prokurorning iqtisodiy protsessida ishtirok
etishining quyidagi asosini belgilaydi:
1) qonunda nazarda tutilgan hollarda;
2) prokurorning da’vo arizasi (arizasi) asosida qo‘zg‘atilgan ishlarda
O‘zbekiston Respublikasining Iqtisodiy protsessual kodeksiga ko‘ra,
tumanlararo, tuman (shahar) iqtisodiy sudlariga da’vo arizasini (arizani) —
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar, tumanlar (shaharlar)
9
“Iqtisodiy protsessual kodeksi” 2018-yil 1-aprel
15

prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlar taqdim etadi. Qoraqalpog‘iston
Respublikasi sudi, viloyatlar va Toshkent shahar sudlariga esa — Qoraqalpog‘iston
Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar prokurorlari yoki ularning o‘rinbosarlari
taqdim etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori yoki uning o‘rinbosari O‘zbekiston
Respublikasining barcha iqtisodiy sudlariga da’vo arizasi (ariza) taqdim etishga
haqli. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat boji to‘g‘risida”gi qonunning 9-
moddasiga ko‘ra, prokuratura organlari sudga da’vo ariza (ariza) taqdim etganligi
uchun davlat boji to‘lashdan ozod etilgan.
Fuqaroning, yuridik shaxsning va davlatning manfaatlarini ko‘zlab da’vo
arizasi (ariza) taqdim etgan prokuror da’vogarning huquqlaridan foydalanadi va
uning majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi, bundan kelishuv bitimi yoki mediativ
kelishuv tuzish huquqi mustasno.
Prokurorning o‘z da’vo arizasidan (arizasidan) voz kechishi da’vogarni
(arizachini) ishni mazmunan ko‘rib chiqishni talab qilish huquqidan mahrum
etmaydi.
Prokuror tomonidan da’vogarning huquqini himoya qilish maqsadida taqdim
etilgan da’vodan da’vogarning voz kechishi da’vo arizasini (arizani) ko‘rmasdan
qoldirishga olib keladi.
Prokuror apellyatsiya va kassatsiya instansiyalarida ham ishtirok etishi
mumkin.
IPKning 259-moddasiga ko‘ra, prokuror, yuqori turuvchi prokuror faqat
prokuror ishtirokida ko‘rilgan ish bo‘yicha, shuningdek taraflarning murojaati
mavjud bo‘lgan taqdirda birinchi instansiya sudining qonuniy kuchga kirmagan hal
qiluv qarori ustidan apellyatsiya protesti keltirishga haqli. Apellyatsiya protesti
keltirgan prokuror yoki yuqori turuvchi prokuror ishni ko‘rish yakuni bo‘yicha sud
hujjati chiqarilguniga qadar protestni chaqirib olishga haqli.
IPKning 282-moddasiga ko‘ra, Prokuror, yuqori turuvchi prokuror birinchi
instansiya sudining qonuniy kuchga kirgan, apellyatsiya tartibida ko‘rilgan hal
16

qiluv qarori va apellyatsiya instansiyasi sudining qarori ustidan, agar ish bo‘yicha
prokuror ishtirok etgan bo‘lsa, shuningdek taraflarning murojaati mavjud bo‘lgan
taqdirda, kassatsiya protesti keltirishga haqli.
IPKning 2881-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va
ularning o‘rinbosarlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyat, Toshkent shahar
prokurorlari IPKning 282-moddasida ko‘rsatilgan shaxslarning murojaati mavjud
bo‘lgan taqdirda, kassatsiya protesti kiritish masalasini hal etish uchun tegishli
iqtisodiy suddan ishni talab qilib olishga haqli. IPKning 305 1
-moddasiga ko‘ra,
O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori yoki ularning o‘rinbosarlari kassatsiya
tartibida ko‘rib chiqilgan ishlar bo‘yicha chiqarilgan sud hujjatlari ustidan ishni
kassatsiya tartibida takroran ko‘rish haqida protest kiritishga haqli.
Iqtisodiy protsessda davlat organlari va boshqa shaxslarning ishtiroki 10
IPKning 50-moddasiga muvofiq, qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda
davlat organlari va boshqa shaxslar yuridik shaxslarning, fuqarolarning, jamiyat va
davlatning huquqlari hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya
qilish maqsadida da’vo arizasi (ariza) taqdim etishi mumkin.
Demak, iqtisodiy sudga ba’zida huquqi buzilgan shaxsni o‘zi emas, balki
uning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlari va buzilgan huquqlarini tiklash
maqsadida davlat organlari va boshqa shaxslar da’vo qo‘zg‘atadi.
Ushbu organlar faqat o‘zlariga yuklatilgan vazifalardan kelib chiqib, o‘z
vakolat doirasida sudga ariza berishadi. Masalan, davlat organlari va boshqa
shaxslar sudga da’vo qo‘zg‘atishi, O‘zbekiston Respublikasining Iqtisodiy
protsessal kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati
to‘g‘risida»gi Qonuni 25-moddasining ikkinchi qismi, O‘zbekiston
Respublikasining “Bankrotlik to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasining
“Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasining
«Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi Qonuni 5-moddasi birinchi qismining 11-
bandi, O‘zbekiston Respublikasining «Vasiylik va homiylik to‘g‘risida»gi Qonuni
12-moddasi birinchi qismining o‘n oltinchi xatboshisi, 13-moddasi birinchi
10
Q.Avezov, N.Imomov –“Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik, Toshkent: TDYUU, 2021.
17

qismining o‘n uchinchi xatboshisida ko‘rsatilgan. Shuningdek, yuqorida sanab
o‘tilmagan boshqa qonunlarda ham ushbu organlarni ishtirok etishi belgilangan
holatlar bo‘lishi mumkin.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasining “Bankrotlik to‘g‘risida”gi qonuni 43-
moddasiga ko‘ra, davlat soliq xizmati organining va boshqa vakolatli organning
qarzdorni majburiy to‘lovlar bo‘yicha bankrot deb topish to‘g‘risida iqtisodiy
sudga ariza berishligi belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi
qonuni 56-moddasiga ko‘ra, investorlarning, qimmatli qog‘ozlar egalarining
hamda davlatning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish maqsadida davlat boji
to‘lamasdan sudda da’vo qo‘zg‘atishga haqli ekanligi ko‘rsatilgan. Demak,
yuqorida ko‘rsatilgan davlat organlari qonunda belgilangan tartibda iqtisodiy sudga
ariza berishi mumkin.
Da’vo taqdim etgan mazkur organlar va shaxslar IPKda belgilangan tartibda
da’vogarning barcha huquqlaridan foydalanadi va uning majburiyatlarini o‘z
zimmasiga oladi. Faqat, ushbu organlar kelishuv bitimi yoki mediativ kelishuv
tuzish huquqiga ega emas.
Davlat organi va boshqa shaxsning o‘zi taqdim etgan da’vo arizasidan
(arizadan) voz kechishi da’vogarni (arizachini) ishni mazmunan ko‘rishni talab
qilish huquqidan mahrum etmaydi. Davlat organi va boshqa shaxs tomonidan
da’vogarning huquqlarini himoya qilish maqsadida taqdim etilgan da’vo arizasidan
(arizasidan) da’vogarning (arizachining) voz kechishi da’vo arizasini (arizani)
ko‘rmasdan qoldirishga olib keladi.
O‘zbekiston Respublikasining “Davlat boji to‘g‘risida”gi qonunning 9-
moddasiga ko‘ra, davlat organlar sudga da’vo ariza (ariza) taqdim etganligi uchun
davlat boji to‘lashdan ozod etilgan. Masalan, ushbu moddada adliya organlari,
O‘zbekiston Respublikasining Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi va uning
hududiy organlari, O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya,
kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi, uning joylardagi organlari,
18

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Agrosanoat majmui
ustidan nazorat qilish inspeksiyasi hamda uning joylardagi organlari, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti huzuridagi Tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va
qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakil, O‘zbekiston Respublikasi Suv
xo‘jaligi vazirligi va uning joylardagi organlari va boshqa subyektlar naazarda
tutilgan.
Odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar
Iqtisodiy sud ishlarini yuritishda ishda ishtirok etuvchi shaxslar bilan bir
qatorda odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar — guvohlar,
ekspertlar, mutaxassislar va tarjimonlar ishtirok etishi mumkin. Iqtisodiy sud
ishlarini yuritishda odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxs sifatida
guvohlar o‘ziga hos o‘rin egallaydi.
Quyidagilar guvoh sifatida chaqirilishi va so‘roq qilinishi mumkin emas:
fuqarolik, iqtisodiy, ma’muriy ish bo‘yicha vakillar yoki jinoyat ishi bo‘yicha
himoyachilar, ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish bo‘yicha advokatlar,
mediatorlar — vakil, himoyachi, advokat yoki mediator vazifalarini bajarishi
munosabati bilan o‘zlariga ma’lum bo‘lib qolgan holatlar to‘g‘risida;
jismoniy nuqsonlari yoki ruhiy holatining buzilganligi sababli faktlarni to‘g‘ri
idrok qilishga yoki ular haqida to‘g‘ri ko‘rsatuvlar berishga layoqatsiz shaxslar.
Guvohning huquqlari Guvohning majburiyatlari
Guvoh advokatning yuridik yordamidan
foydalanish , iqtisodiy sud ishi yuritilayotgan
tilni bilmasa yoki yetarli darajada bilmasa , o ‘ z
ona tilida ko ‘ rsatuvlar berish va bu holda
tarjimon xizmatidan foydalanish ,
ko ‘ rsatuvlarini o ‘ z qo ‘ li bilan yozib berish ,
ko ‘ rsatuvlar berishda yozma qaydlar va
hujjatlardan foydalanish huquqiga ega . Guvoh sudning chaqiruviga binoan kelishi ,
ish yuzasidan o ‘ zi xabardor bo ‘ lgan
ma ’ lumotlar va holatlar haqida to ‘ g ‘ ri
ko ‘ rsatuvlar berishi , sudya va ishda ishtirok
etuvchi shaxslarning savollariga javob berishi ,
sud majlisi vaqtida tartibga rioya etishi shart .
Guvoh bila turib yolg‘on ko‘rsatuvlar berganlik uchun jinoiy javobgar
bo‘ladi, sud tomonidan bu haqda ogohlantirilib, tilxat olinadi.
Esda saqlang! Hech kim o‘ziga va yaqin qarindoshlariga qarshi guvohlik
berishga majbur emas.
19

Qonunga muvofiq kasbiy burchini bajarishi jarayonida o‘ziga ma’lum bo‘lgan
ma’lumotlar va holatlar yuzasidan ko‘rsatuv berishni rad qilish huquqiga ega
bo‘lgan shaxslarga nisbatan ko‘rsatuv berish majburiyati tatbiq etilmaydi.
Iqtisodiy sud ishlarini yuritishda fan, texnika, san’at yoki hunar sohasida
xulosa berish uchun zarur bo‘lgan maxsus bilimlarga ega jismoniy shaxs ekspert
sifatida tayinlanishi mumkin.
Davlat sud-ekspertiza muassasasi eksperti, boshqa korxona, muassasa,
tashkilot xodimi yoki o‘zga jismoniy shaxs ekspert sifatida ishtirok etishi mumkin.
Belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb
topilgan shaxslar, shuningdek qasddan sodir etgan jinoyatlari uchun sudlanganlik
holati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan shaxslar ekspert
sifatida jalb etilishi mumkin emas.
Agar ekspert qo‘yilgan savollarni o‘zining maxsus bilimlari asosida hal qilish
mumkin bo‘lmasligiga yoki unga taqdim etilgan tekshirish 74 obyektlarining
yoxud materiallarning yaroqsizligiga yoki xulosa berish uchun yetarli emasligiga
va ularni to‘ldirib bo‘lmasligiga yoxud fan va sudekspertlik amaliyotining holati
qo‘yilgan savollarga javob topish imkoniyatini bermasligiga ishonch hosil qilsa, u
xulosa berishning iloji yo‘qligi to‘g‘risida asoslantirilgan dalolatnoma tuzadi
hamda uni ekspertizani tayinlagan sudga yuboradi.
O‘zbekiston Respublikasining “Sud ekspertizasi to‘g‘risida”gi Qonuni 23-
moddasiga ko‘ra, sud eksperti yoki sud ekspertlari komissiyasi tekshirishlarni
o‘tkazib bo‘lganidan keyin tegishincha sud eksperti yoxud sud ekspertlari
komissiyasi tarkibiga kiruvchi har bir sud eksperti imzosi bilan tasdiqlanadigan
xulosa tuzadi.
Xulosada:
sud ekspertizasi o‘tkazilgan sana va joy;
sud ekspertizasini o‘tkazish asosi;
sud ekspertizasini tayinlagan organ (shaxs) to‘g‘risida ma’lumotlar;
20

sud eksperti (familiyasi, ismi, otasining ismi, ma’lumoti, ixtisosligi, ish staji,
ilmiy darajasi, ilmiy unvoni, egallab turgan lavozimi) va sud ekspertizasini
o‘tkazish topshirilgan tashkilot haqida ma’lumotlar; bila turib noto‘g‘ri xulosa
berganligi, tergovga qadar tekshiruv, surishtiruv yoki dastlabki tergov
ma’lumotlarini tergovga qadar tekshiruvni amalga oshiruvchi organ mansabdor
shaxsining, surishtiruvchining, tergovchining yoxud prokurorning ruxsatisiz
oshkor qilganligi, shuningdek xulosa berishni rad etganligi yoki bu ishdan bo‘yin
tovlaganligi uchun sud eksperti jinoiy javobgarlik to‘g‘risida ogohlantirilganligi;
sud ekspertining oldiga qo‘yilgan savollar;
sud ekspertiga taqdim etilgan tekshirish obyektlari va ish materiallari;
sud ekspertizasi o‘tkazilayotganda hozir bo‘lgan shaxslar haqida ma’lumotlar;
qo‘llanilgan usullar ko‘rsatilgan holda tekshirishlarning mazmuni va
natijalari, shuningdek bu tekshirishlar, agar sud ekspertlari komissiyasi ishlagan
bo‘lsa, kim tomonidan o‘tkazilganligi;
tekshirish natijalarining baholanishi, qo‘yilgan savollarga berilgan asosli
javoblar; ish uchun ahamiyatga molik bo‘lgan va sud ekspertining tashabbusiga
ko‘ra aniqlangan holatlar ko‘rsatilishi lozim.
Xulosada huquqbuzarlik sabablari va uning sodir etilishiga imkon bergan
shart-sharoitlar, shuningdek ularni bartaraf etishga doir tashkiliytexnikaviy
tavsiyalar ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin.
Xulosani va uning natijalarini tasvirlovchi materiallar ushbu xulosaga ilova
qilinadi hamda uning tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiladi. Tekshirishning olib
borilishi, shart-sharoitlari va natijalarini hujjatlashtiradigan materiallar davlat sud-
ekspertiza muassasasida yoki boshqa tashkilotda qonun hujjatlarida belgilangan
muddatlarda saqlanadi. Ular sud ekspertizasini tayinlagan organning (shaxsning)
talabiga binoan ishga qo‘shib qo‘yish uchun taqdim etiladi.
Agar taqdim etilgan tekshirish obyektlarining, materiallarning yoki sud
ekspertining maxsus bilimlari yetarli emasligi tekshirish davomida ma’lum bo‘lib
21

qolsa, xulosa ayrim qo‘yilgan savollarga javob berishni rad etish asosini o‘z ichiga
olgan bo‘lishi lozim.
Tekshirish tugaganidan so‘ng xulosa, tekshirish obyektlari va ish materiallari
sud ekspertizasini tayinlagan organga (shaxsga) yuboriladi.
Mutaxassis . Maslahatlar (tushuntirishlar) berish va ilmiy-texnika vositalarini
qo‘llashda yordam ko‘rsatish yo‘li bilan dalillarni to‘plash, tekshirish va
baholashda ko‘maklashish maqsadida fan, texnika, san’at yoki hunar sohasida
maxsus bilim va malakaga ega bo‘lgan, voyaga yetgan, ish natijasidan manfaatdor
bo‘lmagan shaxs sud majlisida yoki protsessual harakatlarda ishtirok etish uchun
sud tomonidan mutaxassis sifatida jalb qilinishi mumkin. Mutaxassisni sud
majlisida ishtirok etish uchun jalb qilish to‘g‘risida ajrim chiqariladi. Sudning
mutaxassisni chaqirish haqidagi talabi uning ish beruvchisi uchun majburiydir.
Mutaxassisni sud majlisida ishtirok etish uchun jalb qilish to‘g‘risida ajrim
chiqariladi. Sudning mutaxassisni chaqirish haqidagi talabi uning ish beruvchisi
uchun majburiydir.
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy protsessual kodeksining 10- moddasiga
ko‘ra, sud ishlari yuritilayotgan tilni bilmaydigan sud protsessi ishtirokchilarining
tarjimon orqali ish materiallari bilan tanishish, sud harakatlarida ishtirok etish
hamda sudda o‘z ona tilida yoki erkin tanlangan muloqot tilida so‘zlash huquqi
ta’minlanadi. Demak ushbu til prinsipini amalda ta’minlashda tarjimon muhim
ahamiyat kasb etadi. Tarjima qilish uchun zarur tillarni biladigan hamda ushbu
Kodeksda nazarda tutilgan hollarda sud tomonidan tayinlangan shaxs tarjimondir.
Iqtisodiy sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari, garchi tarjima qilish
uchun zarur tillarni bilsa ham tarjimon vazifalarini o‘z zimmasiga olishga haqli
emas .
22

II.3 Sudda vakillik 11
Sudda vakillik qilish mustaqil institut hisoblanib, uni fuqarolik huquqidagi
vakillikdan vakil va unga ishonch bildiruvchi shaxs o‘rta sidagi munosabatlarning
xarakteri va maqsadi, subyekt tarkibi, ma’lum yuridik harakatlarni bajarishga
berilgan topshiriqlar, keltirib chiqaruvchi oqibatlari va asoslari bo‘yicha farqlash
mumkin.
Sudda vakillik qilishning maqsadi – fuqarolar va yuridik shaxslarga
huquqlarini sudda himoya qilishda yordam berish hamda sudga ish uchun
ahamiyatli bo‘lgan holatlarni aniqlashda va nizoning to‘g‘ri hal qilinishida yordam
berish hisoblanadi. Shuning uchun suddagi vakil bilan ishonch bildiruvchi
o‘rtasidagi moddiy huquqiy munosabatlarning mavjudligi protsessual
munosabatlarning kelib chiqishi uchun asos bo‘ladi.
Sudda yuridik shaxslarning ishlarini ularning qonunchilikda yoki ta’sis
hujjatlarida berilgan vakolatlar doirasida harakat qiladigan organlari va (yoki)
vakillari yuritadi.
Fuqarolar o‘z ishlarini sudda shaxsan o‘zlari va (yoki) vakillari orqali
yuritishga haqlidir. Fuqaroning ishda shaxsan ishtirok etishi uni ish bo‘yicha
vakilga ega bo‘lish huquqidan mahrum qilmaydi.
Sudda vakillik qilish turlarini IPKda belgilangan normalardan kelib chiqib,
quyidagilarga ajratish mumkin:
qonuniy vakillik;
shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakillik;
Qonuniy vakillik. Ma’lumki, vakillikning barcha turlari vujudga kelishining
umumiy asosi huquq normasidir. Bu ma’noda vakillikning barcha turlari
qonuniydir. Boshqacha qilib aytganda, qonuniy vakillik qonunda to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ko‘rsatilgan hollarda yuzaga keladigan vakillikdir.
Muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan shaxslarning
huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini sudda ularning qonuniy
vakillari (ota-onalari, ularni farzandlikka olganlar, vasiylar yoki homiylar) himoya
11
O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 28 iyulda qabul qilingan “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonun.
23

qiladi. Qonuniy vakillar sudda ish yuritishni o‘zlari tanlagan vakilga topshirishi
mumkin.
Suddagi vakillikning navbatdagi turi shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakillik
hisoblanib, IPKning 61-moddasida nazarda tutilgan. Shartnoma bo‘yicha
(ixtiyoriy) vakillikka binoan ishonch bildiruvchi o‘z huquqlari va qonun bilan
qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha sudda ish yuritishni vakilga
topshiradi.
Agar qonunda bu bevosita nazarda tutilmagan bo‘lsa, quyidagilar
shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakillar bo‘lishi mumkin:
1) advokatlar;
2) yuridik shaxslarning xodimlari — shu yuridik shaxslarning ishlari
bo‘yicha;
3) notijorat tashkilotlarining vakolatli vakillari — shu tashkilotlar
a’zolarining ishlari bo‘yicha;
4) qonunda boshqa shaxslarning huquq va manfaatlarini himoya qilish
huquqi berilgan notijorat tashkilotlarining vakolatli vakillari;
5) birgalikdagi protsessual ishtirokchilardan biri boshqa birgalikdagi
ishtirokchilarning topshirig‘i bo‘yicha;
6) ishda ishtirok etuvchi shaxslarning iltimosiga binoan sud tomonidan
ruxsat berilgan boshqa shaxslar.
Sudda vakil sifatida ishlarni yuritish bo‘yicha professional
faoliyat bilan faqat advokatlar shug‘ullanishi mumkin.
Fuqarolar va tashkilotlarning buzilgan huquqlari va qonun bilan
qo‘riqlanadigan manfaatlarini sud orqali himoya qilishda, ularga malakali yuridik
yordam ko‘rsatishda shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakil sifatida advokat ishtiroki
muhim o‘rin egallaydi. Shartnoma bo‘yicha (ixtiyoriy) vakillikning ushbu turining
yuzaga kelishi uchun asos vakil bilan ishonch bildiruvchi shaxs o‘rtasida tuzilgan
bitim hisoblanadi. “Advokatura to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi
Qonunining “Yuridik yordam ko‘rsatish to‘g‘risidagi bitim (shartnoma)” deb
nomlangan 91-moddasiga muvofiq, yuridik yordam ko‘rsatish to‘g‘risidagi bitim
(shartnoma) ishonch bildiruvchi shaxs (himoya ostidagi shaxs) bilan advokat
o‘rtasida ishonch bildiruvchi shaxsning (himoya ostidagi shaxsning) o‘ziga yoki u
tayinlagan shaxsga yuridik yordam ko‘rsatish uchun oddiy yozma shaklda
tuziladigan fuqarolikhuquqiy shartnomadan iboratdir.
24

Vakilning sudda ish yuritishga doir vakolatlari qonunga muvofiq berilgan va
rasmiylashtirilgan ishonchnomada ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak.
Yuridik shaxs nomidan berilgan ishonchnoma uning rahbari yoki ta’sis
hujjatlarida shunday vakolat berilgan boshqa shaxs tomonidan imzolangan va
ushbu yuridik shaxsning muhri bilan (muhr mavjud bo‘lganda) tasdiqlangan
bo‘lishi kerak.
Shartnoma bo‘yicha vakil sifatida harakat qiluvchi shaxs (bundan advokat
mustasno) ishonchnomadan tashqari sudga shartnoma bo‘yicha vakil maqomini
tasdiqlovchi hujjatni taqdim etadi.
Vakilning vakolatlari o‘z mazmuniga ko‘ra umumiy va maxsus vakolatlarga
ajratiladi.
Umumiy vakolatlar sudda ish yuritish vakolatlari vakilga uni vakil qilgan
shaxs nomidan barcha protsessual harakatlarni amalga oshirish huquqini beradi.
Masalan, ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko‘chirmalar olish, nusxalar
ko‘chirish, rad etish to‘g‘risida arz qilish, dalillar taqdim etish, dalillarni
tekshirishda ishtirok etish, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga va odil
sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashayotgan shaxslarga savollar berish, arz
qilish, iltimosnomalar taqdim etish, sudga og‘zaki va yozma tushuntirishlar berish
va xakozo.
Maxsus vakolatlar shunday vakolatlarki, unga ko‘ra vakil muayyan
protsessual harakatlarni bu haqda ishonchnomada maxsus ko‘rsatilgan bo‘lsagina
amalga oshirishi mumkin bo‘ladi. Ular quyidagilar: bundan da’vo arizasini
imzolash, ishni hakamlik sudiga topshirish, da’vo talablaridan qisman yoki
butunlay voz kechish va da’voni tan olish, da’vo predmetini yoki asosini
o‘zgartirish, kelishuv bitimi, mediatsiya tartibtaomilini amalga oshirish
to‘g‘risidagi kelishuv yoki mediativ kelishuvni tuzish, vakolatlarni boshqa shaxsga
topshirish (ishonib topshirish), sud hujjati ustidan shikoyat qilish, qonuniy kuchga
kirgan sud hujjatini yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko‘rib chiqish
25

to‘g‘risidagi arizani imzolash, sud hujjatining majburiy ijro ularning ko‘chirma
nusxalari ishga qo‘shib qo‘yiladi.
Ishda ishtirok etuvchi shaxs, uning vakili o‘z vakolatlarini tasdiqlash uchun
zarur hujjatlarni taqdim etmagan yoki qonunchilik talablariga muvofiq bo‘lmagan
hujjatlarni taqdim etgan taqdirda sud tegishli shaxsning ishda ishtirok etishga oid
vakolatlarini tan olishni rad etadi, bu haqda sud majlisi bayonnomasida
ko‘rsatiladi.
Sudda vakil bo‘la olmaydigan shaxslar
1. To‘la muomala layoqatiga ega bo‘lmagan yoxud vasiylik yoki
homiylik ostidagi shaxslar sudda vakil bo‘la olmaydi.
2. Sudyalar, tergovchilar, surishtiruvchilar, prokurorlar va sud devoni
xodimlari sudda vakil bo‘la olmaydi. Mazkur shaxslar sud protsessida tegishli
sudlarning, prokuratura organlarining vakili sifatida yoki qonuniy vakil sifatida
ishtirok etayotgan hollarga nisbatan ushbu qoida tatbiq etilmaydi.
3. Mediatsiya tartib - taomilini amalga oshirish chog ‘ ida ayni shu nizo bilan
bog ‘ liq holda mediator sifatida ishtirok etgan shaxslar vakil bo ‘ lishi mumkin
emas , bundan qonunchilikda nazarda tutilgan va mediatorning ishtiroki
yuzasidan o ‘ zaro rozilik bo ‘ lgan hollar mustasno .
26

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O‘zbekiston Respublikasining milliy
huquq tizimida iqtisodiy protsessual huquq protsessual huquq sohalari ichida
mustaqil protsessual huquq sohasi hisoblanadi. Iqtisodiy protsessual huquqning
vujudga kelishi va rivojlanishi O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligiga
erishishi va mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy huquqiy islohotlar
bilan uzviy ravishda bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti asosini xilma-xil shakllardagi mulk
tashkil etar ekan, ushbu tizimda tadbirkorlar asosiy harakatlantiruvchi kuch
hisoblanadi. Asosiy Qonunimiz iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib,
iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk
shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan babbaravar muhofaza
etilishini kafolatlaydi.
Davlat tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, uni rivojlantirish va
mustahkamlash uchun huquqiy asoslar negizini to‘liq shakllantirishga erishdi.
Ushbu huquqiy asoslarning bir qismi iqtisodiyot sohasida, tadbirkorlik sohasida
vujudga keladigan nizolarni hal qilish uchun asosiy huquqiy maydon vazifasini
o‘taydi. Iqtisodiy protsessual huquq, garchi boshqa huquq sohalari kabi qadimiy va
tarixiy bo‘lmasa ham bugungi kunda odil sudlov tizimida o‘z o‘rniga va o‘ziga xos
protsessual mexanizmga ega.
Iqtisodiy protsessual huquq o‘zining konstitutsiyaviy asoslariga ega va bu
asoslar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o‘z ifodasini topgan. Iqtisodiy
protsessual huquq predmeti doirasida qamrab olinayotgan munosabatlar, eng
avvalo, tadbirkorlik subyektlari o‘rtasidagi tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish
bilan bog‘liq nizolarni hal etish, mamlakatimiz iqtisodiyoti sohasida vujudga
keladigan iqtisodiy nizolarni hal etish va mamlakatimiz iqtisodiyotini boshqarish
jarayonida vujudga keladigan munosabatlar hisoblanadi.
27

Takliflarim :
 Sud ishlarini yuritish turlari , taalluqliligi va sudlovligi , protsessual
muddatlar , sud xarajatlarini ko ’ payishi , isbotlash va dalillar kamligi , shuningdek
iqtisodiy sohasida fuqorolar subyektlari o ’ rtasida iqtisodiy sudlar tomonidan
ko ’ riladigan nizolar tushuncha va turlarga yetarlicha barham bermaslik ,
xususiyatlari to ’ g ’ ridan to ’ g ’ ri uchrab kelmoqda . Ushbu jarayonlarga takliflarim:
 Qonun hujjatlari va sud tizimi , ularning zamon talablariga va xalq
maanfatlasrini o ’ ylagan holda , turli loyiha va qonunlarni to ’ g ’ ri yo ’ lga qo ’ yish va
normative - huquqiy hujjatlar loyihalar muhokamasi portalidan foydalanishlari
ma ’ qul ;
 Amaldagi “ Sudlar to ’ g ’ risidagi ” qonunlar yana ham mukkammalashtirish ,
huquqiy munosabatlarni tartibga solish jarayonlarini ushbu qonunlar doirasida
jadallik bilab qabul qilinishi , huquqiy barqarorlikning izdan chiqishiga yo ’ l
qo ’ ymaslik maqsadga muvofiqdir .
 Har bir ishtirokchi tomonidan o'z huquqiy sifatlarini va ovqatlarini
belgilash kerak. Bu, ularning qanday huquqlarga ega bo'lishi, qanday vaqt ichida
sodir bo'lgan hodisalarda qanday huquqlarga ega bo'lishi, va ularning qanday
imtiyozlarga ega bo'lishi kabi muhim ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
 Iqtisodiy sud sohasidagi ishtirokchilar o'rtasidagi munosabatlar va shartlar
bo'yicha hujjatlar va yozuvlar tuzish juda muhimdir. Bu hujjatlar va yozuvlar sudiy
munosabatlar va tartibga solish jarayonlarida qonunlarni amalga oshirishda yordam
beradi.
 Iqtisodiy sud sohasida ishtirok etuvchi jamoatchilik tashkilotlari ham
mavjud bo'lishi mumkin. Bu tashkilotlar sudiy jarayonni nazorat qilish, burchlash
va sudiy organlar bilan o'rtacha hamkorlikni ta'minlashda o'zlarining rolini o'z
ichiga oladi. Shuningdek, adliya tizimi, sudiy jarayonlarda huquqni himoya qilish,
qonunni muhofaza qilish va munosabatlarni tartibga solishdagi tajribasini o'z
ichiga oladi.
28

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Q.Avezov – (Toshkent viloyat sudining iqtisodiy ishlar bo yicha sudyasi,ʼ
yu.f.f.d), N.Imomov – (Toshkent davlat yuridik universiteti Fuqarolik huquqi
kafedrasi mudiri, professor, yu.f.d), - “Iqtisodiy protsessual huquq”., darslik,
Toshkent: TDYUU, 2021. – 347 bet.
2. Alimova R., Otaxo‘jaev S. Sud ekspertizasini tashkil qilish va o‘tkazish
masalalari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2001. – 131 b.
3. Madaliev O.M., Allamuratov A.T. Prokuror nazorati. - T.:TDYI, 2004.-
59
Foydalanilgan qonunlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 2023-yil 30-aprel
2. O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 28 iyulda qabul qilingan “Sudlar
to‘g‘risida”gi Qonun.
3. “Iqtisodiy protsessual kodeksi” 2018-yil 1-aprel
Foydalanilgan saytlar ro’yxati
1. https://lex.uz/acts/-3523891
2. https://namangan.adliya.uz/uz/news/detail.php?ID=47984
3. https://my.gov.uz
4. https://gazeta.uz
5. https://manba.uz
6. https://advice.uz
7. https://kun.uz
8. https://norma.uz
9. https://lorno.uz
30

Iqtisodiy pratsessual huquqi fanidan tayyorlagan kurs ishi

Sotib olish