Iqtisodiy xarajatlar, uning tarkibi va turlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	86.8KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	30 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Iqtisodiy xarajatlar, uning tarkibi va turlari

Sotib olish

Iqtisodiy xarajatlar, uning tarkibi va turlari
Reja:
Kirish
1. Iqtisodiy harajatlar va ularning turlari
2. Iqtisodiy
harajatlar va foyda
3. Iqtisodiy
harajatlar haqida turli yondashuvlar
4. Iqtisodiy
harajatlarini kamaytirish yo’llari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1

Kirish
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev takidlab o’tganidek,: “ Tadbirkorlik faoliyati
erkinligi, xususiy mulk daxlsixligini yanada kengroq ta’minlash –oldimizda turgan
muhum vazifadir. Bu borada yirik ishlab chiqarish korxonalar bilan birga , turizm,
kichik beznes, oilaviy tadbirkorlik, dehqon va tomorqa xo’jaliklarini,
hunarmandchilikni va kasanachilikni rivojlantirishga alohida ahamiyat qaratamiz’’ 1
Iqtisodiy xarajatlar - safarbarlik manba bog’liq ayrim xarajatlar hisoblanadi.
ikkinchisi moddiy tovar va xizmatlar yaratish uchun zarur. xarajatlar tabiatini
tavsiflovchi ikki asosiy nuqtalari bor. Barcha har bir resursni birinchi qo’llash
cheklangan. Ikkinchidan, ishlab chiqarish ishlatiladigan har bir turi, ariza kamida
ikki muqobil tadbirlari bor.
Uchrashishi kerak ehtiyojlari mavjud xilma-xillik nuqtai nazardan, bu resurslarni
yo’qligini yaratadi. Bu aslida bir muammo emas tanlash. Iqtisodiy muqobil
mahsulotlar ishlab chiqarish rad tufayli xarajatlar. resurslarni jalb qilish bilan
bog’liq barcha xarajatlar, muqobil sifatida qabul qilinadi (yollash). Boshqa so’zlar
bilan aytganda, ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan har bir resurs miqdori, bu
ishlab chiqarish omil amalga oshirish uchun barcha mavjud imkoniyatlarni eng
yaxshi qiymati muvofiq tashkil etiladi.
Biznes nuqtai nazaridan iqtisodiy xarajatlar yetkazib beruvchi tomonidan amalga
oshiriladi o’sha to’lovlar, bo’lgan kirishlar sanoatida bunday muqobil ilovalar
qochirish uchun. Bu to’lovlar ichki yoki tashqi bo’lishi mumkin. Shunday qilib, u
pul (tashqi ochiq) va yashirin (ichki ko’rib chiqilishi mumkin libos) xarajatlar.
Tashqi xarajatlar emas kompaniyasi hamraisi egalari bo’lgan resurslar uchun
etkazib beruvchi uchun to’lovlarni o’z ichiga oladi. Bu xarajatlar o’z ichiga oladi,
masalan, ish haqi, shunday qilib, uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan
taqdim etiladi va materiallar, xomashyo, energiya, butlovchi buyumlar, uchun
to’lov. Ichki xarajatlar tadbirkor ajralmas tarkibiy qismi bo’lgan nominal foyda
bo’ladi.
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoyevning Davlat Mustaqilligining 27 yilligiga bag’ishlangan
tantanali nutqi
2

Iqtisodiy va buxgalteriya xarajatlari-bu faqat tashqi xarajatlar amalda hisobga
olinadi ta’kidlash lozim. Ular nomini ega Buxgalteriya xarajatlari. Tufayli ichki
qiymati buxgalteriya ishlatiladigan emas aslida, moliyaviy Turkcha daromad
o’rtasidagi farq bo’ladi Gross (daromad) va tashqi xarajatlar. Bu holda, iqtisodiy
foydayalpi daromad va iqtisodiy xarajatlar o’rtasidagi farq bo’ladi. Moliyaviy
daromadi qiymati ichki xarajatlar qiymati nisbatan har doim katta. Shunday qilib,
ham foyda hujjatlarga ko’ra, kompaniya iqtisodiy daromad bo’lmasligi mumkin.
Ba’zi vaziyatlarda, tashkilot ham zarar duchor bo’lishingiz mumkin. iqtisodiy
xarajatlarni - yalpi daromad, barcha xarajatlarni qamrab olmaydi, bu vaziyat sodir
bo’ladi
Kurs ishining obyekti : Iqtisodiy xarajatlar uning tarkibi va turlari.
Kurs ishining maqsadi: Iqtisodiy xarajatlar uning tarkibi va turlarini o’rganish
Kurs ishining vazifasi :
- Iqtisodiy xarajatlar mohiyatini o’rganish;
- Iqtisodiy xarajatlar tarkibini o’rganish;
- Iqtisodiy xarajatlar turlarini o’rganish;
- Iqtisodiy xarajatlar davlat tomonidan tartibga solinishini o’rganish;
- Iqtisodiy xarajatlarning bozor muhitiga ta’sirini o’rganish;
Kurs ishining tuzilishi ; kirish, asosiy qism( 4 ta reja ), xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat

3

1.Iqtisodiy harajatlar va ularning turlari
Mutaxassislar xarajatlarga turli nuqtai nazardan turlicha qaraydilar.
Buxgalterlar firmalarni faoliyatiga aktiv va passiv nuqtai nazardan baxo berib
firmaning faoliyatni baxolaydi. Iqtisodchi va raxbarlar esa firmalarning kelajagi
bilan qiziqqan holda xarajatlarga ishlab chiqarishni samaradorligini uzluksiz olib
borish nuqtai nazaridan qaraydi xarajatlar turlicha bo’ladi. Xaqiqiy xarajatlar,
maxsulot ishlab chiqarish qilingan barcha xarajatlar kiradi. Masalan: ish xaqi,
amortizasiya xarajatlari va boshqalar.
Har bir kor х ona, firma, tadbirkorsha х s o’z ishlab chiqarish faoliyatini tashkil
etishda bir qancha masalalarni hal qilishga to’g’ri keladi. Jumladan, qancha xom-
ashyo sotib olish kerak, qancha ishchi yollash lozim, qancha ishlab chiqarish
vositalari lozim va h.z. Mana shunga o’ х shash masalalarni 3 guru х ga taqsim etish
mumkin. Mavjud ishlab chiqarish quvvatlari asosida qanday qilib ishlab
chiqarishni tashkil etish mumkin?
Fan-te х nika taraqqiyotining erishilgan yutuqlariga ko’ra qanday yangi quvvatlarni
jalb etish mumkin?
Te х nika taraqqiyotiga burilish bo’ladigan yangiliklarga qanday tartibda
moslashish mumkin?
Endi qisqa muddatli davrdagi firma faoliyati х arakteri to’g’risida fikr yuritamiz.
Eng avvalo х arajatlar to’g’risida quyidagi tushunchalarni bilishimiz kerak:
Umumiy х arajatlar (TC) – bu firmaning ma’lum turdagi mahsulotini ishlab
chiqarish uchun qilingan jami х arajatidan iborat. Umumiy х arajatlar ikki
qismdan iborat:
-umumiy doimiy х arajat (TFC)
-umumiy o’zgaruvchan х arajatlar (TUC)
Ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga (qisqarish yoki ortishi) bog’lik
bo’lmagan tovarlarning xajmiga ta’sir etmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar
deyiladi.
Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish xajmiga bog’liq bo’lmaydi, uning o’sishiga
xam bevosita ta’sir etmaydi va ishlab chiqarishning xar qanday, xatto nolinchi
4

xajmida xam mavjud bo’ladi. Bunga korxonaning to’lov majburiyatlari
(zayomlar bo’yicha foiz va boshqa), soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara
xaqi, qo’riqlash xizmatiga to’lov, uskunalarga xizmat ko’rsatish sarflari,
boshqaruv xodimlari maoishi va shu kabilar kiradi.
Doimiy xarajat- Bular shunday xarajatlarki, ularning miqdori ishlab
chiqarishning oz yoki ko’p bo’lishiga qarab o’zgarmaydi, balki qanday bo’lsa,
shundayligicha qolaveradi. Masalan: tikuvchilik firmasi binoni 1mln so’mga
ijaraga oldi. Bankdan 5mln so’m qarz ko’tarib yiliga 1,0mln so’m foiz to’laydi,
hisobchini ishga olib oyiga 75 ming so’m, yiliga esa 900 ming so’m ish xaqi
to’laydi. Bu xarajatlar jami 2,9mln so’mni ( 1.0+1.0+0.9=2.9 ) tashkil etadi.
Firma 100 ta yoki 500 ta ko’ylak tikmasin, baribir shu 2.9 mln so’m xarajatni
qilishi shart. Doimiy xarajatlarga odatda amortizatsiya ajratmasi, doimiy ishga
olinganlarning maoshi, ijara xaqi, korxona mulkini sug’urtalash puli, bankga
beriladigan foiz kabilar kiradi.
O’zgaruvchi xarajatlar- ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga
ta’sir qiladigan xarajatlarga aytiladi.
O’zgaruvchi xarajatlar -ishlab chiqariladigan tovar miqdorini oshishiga
yoki kamayishiga ta’sir qiladi va ishlab chiqarish xajmi o’zgarishiga
bog’liklikda o’zgaradi. Unga xom ashyo, material, yonilg’i-transport xizmati,
ishchilar ish xaqi va shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi.
Ishlab chiqarishning xar bir darajasida doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar
yigindisi umumiy yoki yalpi xarajatlar ni tashkil qiladi.
Doimiy (FC), o’zgaruvchi (VC) va yalpi (TC) xarajatlarning grafikdagi
ifodasini 4-chizma orqali ko’rishimiz mumkin.
5

1-chizma. Doimiy, o’zgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning grafikdagi
tasviri 2
.
Umumiy doimiy х arajatlar mahsulot hajmini ko’payishi yoki kamayishiga
qarab o’zgarmaydi.
Maxsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf xarajatlarni xisoblash
uchun O’rtacha umumiy, O’rtacha doimiy va O’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar
tushunchalaridan foydalanadi.
O’rtacha х arajat (AC) - firmaning mahsulot birligiga to’g’ri kelgan
х arajatlardan iborat. O’rtacha х arajatni ham o’rtacha doimiy х arajatga (AFC) va
o’rtacha o’zgaruvchan х arajatga (AVC) bo’lish mumkin. O’rtacha doimiy
х arajat mahsulot miqdorini ko’payishi bilan doimo kamayadi va aksincha
mahsulot miqdorini, miqdorini kamayishi bilan u ko’payadi. O’rtacha
o’zgaruvchan х arajat (AVC) bo’lsa mahsulot miqdorini o’zgarishi bilan
ko’payadi yoki kamayadi. O’rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarning
ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:

TFC
AFC=
Q
Bu yerda: AFC-o’rtacha doimiy xarajat;
TFC-doimiy xarajatlar summasi.
2
. Xodiyev B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. va boshqalar O'zbekiston iqtisodiyoti mustaqillik yillarida. T.:
TDIU, 2020
6

Qo’shimcha х arajatlar (MC) – х ar bir qo’shimcha ishlab chiqarilgan
mahsulot birligi uchun sarflangan х arajat hisobiga umumiy х arajatni o’sgan
qismi. Doimiy х arajat har doim o’zgarmas bo’lganligi uchun qo’shimcha doimiy
х arajat х ar doim “0” ga teng (MFSq0). SHuning uchun ham qo’shimcha xarajat
–xar doim qo’shimcha o’zgaruvchan xarajatdan iborat bo’ladi.
Yuqoridagi aytilgan fikrlarni aniqroq tushunish uchun quyidagi jadvalga
murojaat etamiz.

2-chizma. Doimiy, o’zgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning
grafikdagi tasviri 3
Doimiy (FC), o’zgaruvchi (VC) va yalpi (TC) xarajatlarning grafikdagi ifodasini
1-chizma orqali ko’rishimiz mumkin Maxsulot birligini ishlab chiqarishga
qilinadigan sarf-xarajatlarni xisoblash uchun o’rtacha umumiy, o’rtacha doimiy
va o’rtacha o’zgaruvchi xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. O’rtacha
umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlarning ishlab chiqarilgan maxsulot
miqdori nisbatiga teng: bu yerda:
AC - o’rtacha umumiy xarajatlar;
TC - yalpi (umumiy) xarajatlar;
Q - ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
FC-doimiy xarajat 4

3
. Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. O'zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizastiyalash: natijalar
va ustuvor yo'nalishlar. O'quv qo'llanma. T.: TDIU, 2019
4
http://ziyonet.uz –talim partali
7

ТС

VC

FC

2. Iqtisodiy harajatlar va foyda
Ishlab chiqarish harajatlari dеganda firma (kоrхоna), ishlab chiqaruvchilar
tоmоnidan ishlab chiqarish оmillari sоtib оlishga asosla n gan chiqimlari
tushuniladi. Albatta, bu chiqimlar miqdоri, tarkibi turli sharоitlarda turlicha
bo’ladi. Bоzоr iqtisоdiyoti shakllangan sharоitda хo’jalik yurituvchi tadbirkor
nuqtai-nazaridan ishlab chiqarish harajatlari shunchaki ma’lum natija оlish uchun
emas, balki qilin-gan chiqimlarning har bir birligiga ma’lum (o’rtachadan kam
bo’lmagan) fоyda оlishni bildiradi. Dеmak, ishlab chiqarish harajatlari bilan ishlab
chiqarish hajmi pirоvard natijasi o’rtasida dоimiy bоg’liqlik bo’ladi.
Hоzirgi zamоn iqtisоdiyotida ishlab chiqarish harajatlari ishlab chiqarilgan
mahsulоtga bоg’liq yoki bоg’liq bo’lmagan nuqtai nazaridan talqin qilinadi. Ishlab
chiqarish harajatlari shu asnоdan kеlib chiqib taхlil etiladi va bahоlanadi.Ishlab
chiqarish harajatlarini sоf iqtisоdiy va buхgaltyeriya (hisоb-kitоb) nuqtai-nazaridan
ham farqlanadi. Sоf iqtisоdiy nazariya jihatdan bu harajatlar ishlab chiqarish
оmillariga mоddiy-ashyoviy оmillarga (ishlab chiqarish vоsitalari) va shaхsiy
оmilarga qilingan хarajatlardan ibоrat bo’ladi. Buхgaltyeriya qisоbi jihatidan
sоhib-kоrning хarajatlari amоrtizatiya ishlab chiqarish хоm-ashyolar yordamchi
materiallar, zaхira qismlari, yoqilg’i va elеktr energiya, ish haqi mavjud.Хarajatlar
tarkibi dеganda umumiy хarajatlarda u yoki bu хarajatlarning (chiqimning)
salmоg’i, hissasi tushuniladi. Bu tarkibiy tuzilishni anikdashning iqtisоdiy
ahamiyati bоr. Zero ishlab chiqarish хarajatlari tarkibida qaysi harajat yuqоri
(ko’p) bo’lsa, harajatlarni tеjash imkоniyati o’shandan qidiriladi. Masalan, qishlоq
хo’jaligida, ayniqsa, sabzavоtchilik, pоlizchilik, chоrvachilik, mеvachilik
sоhalarida qo’l mехnati yuqоri turadi va shunga ko’ra ish haqi salmоg’i yuqоridir.
Shuning uchun qo’l mеhnatini еngillashtirish bilan bоg’liq chоra-tadbirlar
qidiriladi.
Dоimiy хarajatlar dеb shunday хarajatlarga aytiladiki, ularning miqdоri ishlab chiqarish
izmiga qarab o’zgarmaydi. Ishlab chiqarish jarayonida mеhnat unumining оrtishi ham
mоddiy, ham m ехnat sarflarini qisqartiradi. Bоzоrdagi narх, binоbarin, talab barqarоr
sh arоitda mеhnat unumdоrligi хarajatlarini pasaytirish оrqali fоydani susaytiradi
8

Kоrхоnaning o’ziga tеgishli bo’lgan rеsurslardan fоydalanishi bilan bоg’liq
хarajatlar ichki хarajatlar dеyiladi . Bunday хarajatlar pul to’lоvlari shaklida
chiqmaydi. Shu sababli ichki хarajatlar darajasini bahоlash o’z rеsurslari qiymatini
shunga o’хshash rеsurslarning bоzоrdagi narхlariga taqqоslash оrqali amalga
оshiriladi.
3-chizma
UMUMIY ХARAJATLAR
Dоimiy хarajatlar O’zgaruvchi хarajatlar
Kоrхоna to’lоv majburiyatlari Хоm-ashyo
Sоliqlar Material
Amоrtizatsiya ajratmalari Yonilg’i
Ijara haqi Transpоrt хizmati
Qo’riqlash хizmati хarajatlari Ishchilar ish haqi va shu kabilar
uchun х arajatlar
B о shqaruv хо dimlar ma о shi va h.k.
3-chizma. Umumiy harajatlarning taqsimlanishi 5
Shu bilan birga tadbirk о rlik fa о liyatini ushlab turish uchun zarur bo’lgan to’l о v
n о rmal (m е ’yordagi) f о yda ham r е nta va ish haqi bilan birga х arajatlarning tarkibiy
qismi his о blanadi.
N о rmal f о yda iqtis о diy f о ydadan farq qiladi. N о rmal f о yda – bu iqtis о diy r е surs
sifatidagi tadbirk о rlik q о biliyatini rag’batlantirib turish uchun to’lanadigan haq
his о blanadi . Agar bir о n-bir fa о liyat turi n о rmal f о yda k е ltirmasa, tadbirk о r bu
fa о liyat turi bilan shug’ullanishdan to’ х taydi va o’zining kuch-quvvatini b о shqa
fa о liyatga sarflaydi.
5
Shodmonov Sh., G'afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma'ruzalar matni. - T.: TDIU, 2020
9

Sarf- х arajatlarni ichki va tashqi х arajatlarga ajratish, k о r хо na iqtis о diy fa о liyati
samarad о rligini о shirish yo’llarini qiyosiy tahlil qilish imk о niyatini beradi.
K о r хо nalarning fa о liyatiga bah о berishda s о tilgan mahsul о tlarning hajmi, ularga
qilingan sarf- х arajatlar va f о yda tushunchalaridan k е ng f о ydalaniladi. K о r хо nalarda
t о var va х izmatlarni s о tishdan о lingan mablag’lar ularning pul tushumlari yoki pul
dar о madlari d е yiladi. K о r хо na, pul dar о madlaridan sarflangan barcha harajatlar
chiqarib tashlangandan k е yin q о lgan qismi f о yda d е b yuritiladi. Ayrim
adabiyotlarda bu iqtis о diy f о yda d е b ham yuritiladi.
F о ydaning tarkib t о pishi ikki b о sqichdan o’tadi.
birinchi b о sqichda f о yda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish
ch о g’ida vujudga k е ladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qo’shimcha
qiymat f о ydaning as о siy manbai his о blanadi, bir о q u hali aniq f о yda shaklida
nam о yon bo’lmaydi;
ikkinchi b о sqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan f о yda t о varlarni
s о tilgandan so’ng о lingan pul dar о madi bilan х arajatlarning farqi ko’rinishida
to’liq nam о yon bo’ladi.
D е mak, t о var va х izmatlar s о tilganda ularning umumiy qiymati pul dar о madlariga,
undagi qo’shimcha qiymat esa f о ydaga aylanadi. Bundan ko’rinib turibdiki,
f о ydaning haqiqiy manbai qo’shimcha mahsul о t yoki qo’shimcha qiymatdir.
О datda ishlab chiqarish s о hasidagi yirik k о r хо nalar t о varlarni katta hajmda ishlab
chiqarib, ularni savd о v о sitachilariga ulgurji nar х larda s о tadilar. SHunga ko’ra,
ular t о varning ulgurji nar х i uning tannar х idan yuq о ri bo’lgan taqdirda f о yda
о ladilar. D е mak, i shlab chiqaruvchi f о ydasi (F
ich ) – bu mahsul о t tannar х i (T) va
ulgurji nar х i (N
u ) o’rtasidagi farqdan ib о rat:Ф ич = Н у− Т
.
Tannar х – bu mahsul о tni ishlab chiqarish uchun sarflangan х arajatlarning
puldagi if о dasidir . Bu o’rinda mahsul о t tannar х ini uning qiymatidan farqlash
l о zim. Ma’lumki, mahsul о t qiymati (Q) o’z ichiga sarflangan ishlab chiqarish
10

v о sitalari qiymati (Q
IV ) hamda yangidan yaratilgan qiymat (Q
YA )ni to’liq о ladi. O’z
navbatida yangidan yaratilgan qiymat ish haqi (IH) va yalpi f о ydaga (F
ya ) ajraladi.
Buхgaltyeriya fоydasi sоtilgan mahsulоt uchun tushgan umumiy pul
summasidan ishlab chiqarishning tashqi хarajatlari chiqarib tashlash yo’li bilan
aniqlanadi . Shu sababli buхgaltyeriya fоydasi iqtisоdiy fоydadan ichki хarajatlar
miqdоriga ko’prоqdir.
4-chizma 6

+ + +
3-Iqtisodiy harajatlar haqida turli yondashuvlar
Milliy Iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona) o’z faoliyati
natijalaridan ko’proq daromad olishga xarakat qiladi. Har qanday korxona nafaqat
o’zining tovarini ancha yuqori baxolarda sotishga, balki maxsulot ishlab chiqarish
va uni sotishga qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga xam intiladi. Inson
hayot kechirishi uchun moddiy ne’matlar va xizmatlar taqozo qilinadi. Moddiy
ne’matlar yaratish o’z navbatida xarajat qilishni taqozo etadi. Har bir korxona,
firma, (xo’jalik sub’ektlari) tovar ishlab chiqarish uchun ma’lum iqtisodiy resurslar
xarajatini talab etadi. Iqtisodiy xarajatlar tushunchasini eng avallo resurslar
cheklanganligini hamda ularni muqobil (alternativ) ishlatish imkoni bilan bog’liq.
Masalan, yer resurs sifatida cheklangan. Undan turli maqsadda foydalanish
mumkin. Uy qurish, korxona qurish, turli ekinlar ekish va h.k. Har bir xo’jalik
sub’ekti u yoki bu resursni sotib olib ishlatar ekan, demak bu resursni boshqalar
ishlata olmaydi. Resurslarni sotib olgach uni samarali ishlatish uchun harakat
qiladilar. Xarajatlar korxona, firma faoliyatiga baho berishda, yetakchi ko’rsatkich
6
www.ceep.uz - 0 ‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi
rasmiy sayti
11Бухгалтерия
харажатлари Бухгалтерия фойдаси
Таш қи
харажатлар Ички харажатлар Даромад
Ишлаб чи қариш харажатлари
И қтисодий
фойдаНормал фойдаБухгалтерия
атамаси бўйича
Умумий тушум
таркиби
И қтисодчилар
атамаси бўйича

hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona, firma) o’z
faoliyati natijalaridan ko’proq daromad olishga xarakat qiladi. Har qanday korxona
nafaqat o’zining tovarini ancha yuqori baholarda sotishga, balki mahsulot ishlab
chiqarish va uni sotishga qilinadigan sarfxarajatlarni kamaytirishga ham intiladi.
Tovarlarni sotish baholari asosan korxona faoliyatiga bog’liq bo’lmagan tashqi
sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf-xarajatlari korxonaning ishlab
chiqarish va tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi
darajasiga bog’liq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun
ma’lum sarf xarajatlar talab etiladi. Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy
va pul xarajatlarini sarflaydilar. Korxonaning umumiy xarajatlari ichida ishlab
chiqarish xarajatlari eng katta salmoqqa ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi
korxonaga mahsulot ishlab chiqarish qanchaga tushishini ko’rsatadi, ya’ni
mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil qiladi. Korxonalar, shuningdek,
mahsulotni sotish bo’yicha xarajatlarni, ya’ni ishlab chiqarishdan tashqari yoki
tijorat (tashish, qadoqlash, saqlash, reklama qilish va hokazo) xarajatlarini ham
amalga oshiradilar. Mahsulot (ish, xizmat) tannarxini tashkil qiluvchi xarajatlar
iqtisodiy mazmuniga ko’ra, quyidagi elementlarga asosan guruhlarga taqsimlanadi:
moddiy xarajatlar; 
asosiy fondlar amortizasiyasi;

mehnatga xaq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar;

ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar;

boshqa xarajatlar. Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining eng katta

qismi bo’lib, umumiy xarajatlarning 60- 80 foizini tashkil qilishi mumkin. Moddiy
xarajatlar o’z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:
xom ashyo va materiallar xarajatlari;

texnologik maqsadlar va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg’i va

energiya;
xarid qilinuvchi butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar;

sotib olingan qadoqlash va o’rov materiallari xarajatlari;

mashina va asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar;

12

boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ishlab chiqarish
xizmatlari;
xizmat davri bir yilgacha bo’lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi predmetlarning

eskirishi
yoki har bir instrument, inventar, laborotoriya uskunalari va maxsus kiyim bosh

uchun eng kam oylik
ish haqining 50 baravar miqdorigacha qiymati;

tabiiy xom ashyodan foydalanish bilan bog’liq soliq, yig’im va boshqa to’lovlar;

ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga keladigan

yo’qotishlar;
tabiiy yo’qotishlar bilan bog’liq bo’lgan yoki aybdor shaxslar mavjud bo’lmagan

holda yuzaga keladigan yo’qotishlar 7
Iqtisodiyotning har qanday subyekti xarajat qilmay turib o’z faoliyatini yurgiza
olmaydi. Lekin bu xarajatlar turlicha. Xonadon xarajatini oladigan bo’lsak, u
iste’molga ketganidan keyin qaytarilib olinmaydi. Xuddi shuningdek, davlat
xarajatlari xam qaytib kelmaydi, chunki u davlat iste’molini qondiradi. Ammo
bundan davlat korxonalari, firmalarning xarjati bundan mustasnodir. Firmaning
xarajatining o’ziga hosligi shundan iboratki bu o’rni qoplanadiga, ya’ni Tovar va
xizmatlar sotilgach unga qaytib pul shaklida keladigan xarajatlardir. Firma qilgan
bir yo’la xarajat uning o’z ishiga qo’ygan kapitalidir. Bu ishlab chiqarish
jarayonida joriy xarajatlarga aylanadi.
Xarajatsiz daromad topib bo’lmasligi bu iqtisodiyotning aksiomasidir. Daromad
olish uchun firma, alohida bir shaxs, barcha subyektlar xarajat qilishi muharrar.,
chunki bu ishlab chiqarish resurslarini talab qiladi. Resurslar esa albatta ehson yoki
suvtekin emas, ularni faqat bozor narxida sotib olish mumkin. Shu bois xarajat
qilish bu firma uchun foyda olishning asosiy sharti, bo’g’iniga aylanadi. Firmaga
qo’yilgan kapital ishlab chiqarish jarayonida joriy, kundalik, oylik va privovardida
yillik xarajatlariga aylanadi. Qisqacha qilib aytganda Firmaning xarajati- bu tovar
7
http://uz.wikipedia.org – malumotlar portali
13

va xizmatlar yaratish va ularni sotish bilan bog’liq bo’lgan sarflardir. Firmaning
xarajatlari safiga biz firmaning ishlab chiqarish xarajatlarini kiritishimiz mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va
iste’molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab
chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar,
yonilg’i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizasiyasi, ish
haqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari, foiz to’lovlari va boshqa xarajatlar kiradi.
Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarfxarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot
tannarxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib o’rganish
mumkin: -bevosita ishlab chiqarish xarajatlari muomala xarajatlari. Tovar
birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil
qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam bo’ladi.
Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu
tovarlarni ishlab chiharuvchidan olib, iste’molchiga yetkazilguncha ketadigan
sarflarga aytiladi. Ular ikki guruxga bo’linadi: - qo’shimcha muomala xarajatlari -
sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish,
tashish va saqlash xarajatlari qo’shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi.
Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlariningdavomi
hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar
sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi. Sof muomala
xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (iste’molchilar talabini o’rganish), reklama
va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi.
Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish
jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi.
13 Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo’nalishdagi konsepsiyalari
marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, ular bu boradagi
klassik nazariyalarni ham ma’lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu
konsepsiyalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini
tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish
imkoniyatlaridan kelib chiqadilar. Ma’lumki, muayyan bir resursni ishlab
14

chiqarishning biron-bir yo’nalishi bo’yicha sarflanishi endilikda bu resursdan
boshqa yo’nalishlarda foydalanish imkoniyatini cheklab qo’yadi. Shunga ko’ra,
tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi
yo’nalishga sarflashga harakat qiladi. Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish
maqsadida boshqa muqobil yo’nalishlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymay o’ziga jalb
etish uchun to’lov iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi. Iqtisodiy
xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib, korxona (firma)
miqyosida muayyan turdagi maqsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning
samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi. 8
Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi bo’yicha korxona ishlab chiqarish
jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari yoki jalb qilingan resurslar
bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar: ichki va tashqi xarajatlarga bo’linadi.
Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur resurs va xizmatlarni
tashqaridan to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir.
Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va materiallar uchun
to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport
xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov
hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham
ataladi.
Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq
xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida
chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini
shunga o’xshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga
oshiriladi. Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ishlab turish uchun zarur bo’lgan
to’lov - normal (me’yordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning
tarkibiy qismi hisoblanadi. Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi. Normal
foyda - bu iqtisodiy resurs sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini raqbatlantirib turish
uchun to’lanadigan 14 haq hisoblanadi. Agar biron-bir faoliyat turi normal foyda
8
www.iizexport.com - 0 ‘zbekiston Respublikasining mamlakat eksport salohiyati haqida axborot beruvchi
rasmiy sayti
15

keltirmasa, tadbirkor bu faoliyat turi bilan shug’ullanishdan to’xtaydi va o’zining
kuch-quvvatini boshqa faoliyatga sarflaydi. Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi
xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yo’llarini
qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi.
Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning
asosiy vositasi bo`lib xizmat qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy
elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin, xarajatlar qanchalik qisqarib borsa
shunga mos foyda miqdori oshib boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu fan-
texnika taraqqiyotining (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT
yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom ashyo
materiallaridan yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi.
Shuningdek, yangi unumdorligi yuqori bo`lgan, samarador mashina, dastgoh va
yangi texnologik jarayonlar yaratilishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish pirovard
natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi.
Fantexnika taraqqiyotining XX asr ikkinchi yarmidagi o`ziga xos jihati
prensipial yangi texnologik ishlab chiqarish usuliga o`tishi bilan xarakterlanadi.
Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan
yuqori iqtisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuqtai nazaridan yangi moddiy
nematlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatlaridadir. Xarajatlarni
pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu ishlab chiqarish va mehnatni tashkil
etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo`nalish ishlab chiqarishda yo`qotishlarni
kamaytirish yo`li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa o`z navbatida jonli mehnatni
iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga olib keladi.
4- Iqtisodiy harajatlarini kamaytirish yo’llari
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining uzluksiz pasayishi bozor iqtisodiyotida
ishlab chiqarish usulining qonuniyatidir. U mehnat unumdorligining to’xtovsiz
16

o’sishi, mexnatkashlar madaniy, texnikaviy darajasini yuksalishi, moddiy va
mexnat resurslaridan ratsional foydalanish, xo’jalik yuritish usullarining
takomillashtirishi bilan ta’minlanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish
uchun nurashning axamiyati yildan yilga oshib bormoqda, chunki uni
pasaytirishning xar bir foizning absolyut xajmi o’sib bormoqda. Umuman
Respublika bo’yicha sanoat maxsuloti tannarxini faqat 1% ga pasaytirilsa 3 mlrd.
so’m miqdorida iqtisod qilinadi. Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishning
yo’llarini keltiramiz 9
. Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishda ishlab
chiqarishning texnikaviy darajasini oshirish katta ta’sir ko’rsatadi. Yangi texnikani
joriy qilish va maxsulot tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish
jarayonalarining kamayishiga kompleks ta’sir ko’rsatadi. Ular moddiy resurslardan
yanada samaraliroq foydalanish, buyumlarni tayyorlashga ketadigan mexnat sarfini
kamaytirish imkonini beradi. Amaldagi jixozlarni zamonaviylashtirsh xamda
qo’llanilayotgan texnikadan foydalanishni xisobga olgan holda ishlab chiqarish
xarajatlarini anchagina kamaytirishga erishish mumkin. Yangi texnika va
progressiv texnologiya asosida o’tgan va jonli mexnatni tejashga erishiladi.
Moddiy resurslarda buyumlashgan o’tgan mexnatni tejash xuddi shu miqdordagi
xomashyo va materiallardan ko’proq maxsulot ishlab chiqarish imkonini beradi;
jonli mexnat sarfini tejash maxsulot unumdorligini oshirish imkonini beradi, ya’ni
xar bir ishchiga xisoblanaganda ko’prok maxsulot ishlab chiqarishga imkon
yaratadi. Bunga fan-texnika taraqqiyoti yordam beradi. Yangi texnika va ilgor
texnologiya ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish asosida mexnat
unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib
keladi. Moddiy va pul mablag’larini sarflashda qat’iy iqtisodiy tejashga rioya
qilish katta axamiyatga ega. Asbob uskunalarni asrashga dori sarflarini
kamaytirish, material shuningdek ishlab chiqarish chiqindilaridan maksimal
foydalanish. Brak natijasida ro’y beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish
fondlarining samaradorlik darajasini oshirish, ish xaqifondini ratsional sarflash
tsex va umumzavod xarajatlarini kamaytirish bularning barchasi u yoki bu
9
O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi. 0 ‘zbekiston Respublikasining 2019 yil statistik
axborotnomasi, Т .: 2019
17

darajasida maxsulotning arzonlashuviga ta’sir ko’rsatadi. Moddiy texnika
ta’minotini yaxshilash ishlab chiqarish xarajatlarini kamayishiga olib keladi.
Korxonaning xom-ashyo material, yoqilgi va energiya 21 yetkazib berishning
uzilib qolishi ishlab chiqarish ritmini buzishga bekor turib qolishlariga oy oxirida
xaybarakallachilikka va oqibat natijada unumsiz xarajatlarga olib keladi. Korxona
iqtisodiyotga xaddan tashqari normativdan ortiqcha zapaslarni bo’lishi xam salbiy
ta’sir ko’rsatadi 10
. Zapas ko’payib ketganda oborot mablag’lari oshib ketadi,
moliyaviy axvol yomonlashadi, ishlab chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga mexnatni tashkil etishda
takomillashtirish ta’sir ko’rsatadi. Xar qanday texnikadan xatto yangisidan xam
ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil qilmay turib, maksimal ravishda foydalanish
mumkin emas. Shuning uchun texnologik protsesslarni mexanizatsiya va
avtomatlashtirish bilan bir qatorda, mexnatni ilmiy asosda tashkil etishga katta
e’tibor berish kerak. Maxsulot tannarxini pasaytirishda xisobotning roli kattadir.
Xisob olib borish yoqilgi va energiyadan, xom ashyo va materiallardan ratsional
foydalanishga yordam beradi, xarajatlarni kamaytirish va korxona jamg’armasini
oshirish imkonini beradi. Kolektivning kuchini yetishtirilladigan maxsulotning
tannarxini pasaytirishga qaratish uchun ishlab chiqarishga qilinadigan xarajatlarni
to’g’ri rejalashtirish va xisobga olish zarur. Iqtisod qilish yo’llarni aniqlash
ortiqcha xarjatlarning sababini ochib tashlash uchun bu xarjatlarni doimi analiz
qilib turish kerak. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini
analiz qilish ishlab chiqarish rentabelligining oshishi uchun korxonadagi barcha
ishlarning takomillashtirsh uchun muxim axamiyatga ega. Lekin analiz faqatgina
tannarxning pasaytirsh rejasini bajarilishiga qo’yilgan baxo bilan chegaralanmaydi,
u ishlab chiqarish xarajatlarini yanada kamaytirish uchun taxlikiy va texnikaviy
xarakatlarni xam ko’rishi kerak. Maxsulot ishlab chiqarishni analiz qilishning
ishchilarning aktiv ishtirok etishlari uni pasaytirishning muxim yo’lidir. Xarajatlar
korxonaga bog’lik bo’lmagan omillarga qarab o’zgaradi. Masalan: resurs narxi xar
xil xizmat xaqqining tebranishi korxona xoxishidan qat’iy nazar xarajatlarni
10
Sherqul Shodmonov va Ubaydullo Gaffurov IQTISODIYOT NAZARIYASI Toshkent - «Moliya» - 2020
18

o’zgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish ko’lami kengaysa, resurslar sarfi
qisqaradi, chunki ular kamroq isrof etiladi. Resurslarni tejovchi texnologiya joriy
etilganda xarajatlar keskin qisqaradi. O’rtacha xarajatlar mexnat unumliga
nisbatan teskari mutanosiblikda o’zgaradi 11
.
Mexnatni unumining ortishi xam moddiy xam mexnat sarfini qisqartiradi
bozordagi narx binobarin tovar barqaror sharoit mexnat unumdorligi xarajatlari
pasaytirish orqali foydani ko’paytiradi. Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib
borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo’lib xizmat qiladi. Zero
maxsulot baxosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin
xarajatlar qanchalik qisqarib borsa, shunga mos foyda oshib boradi. 22 Ishlab
chiqarish xarajatlarini pasaytirish asosiy yo’nalishlaridan biri bu fan texnika
taraqqiyoting (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT
yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xomashyo
materiallaridan yoqilgi resurslaridan yanada tularoq foydalanishga imkon beradi.
Shuningdek yangi unumdorligi yuqori bo’lgan samarador mashina, dastgoxda
yangi texnologik jarayonlar yaratish, uni ishlab chiqarish joriy etish pirovard
natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi.
FTT ning 20 –asr ikkinchi yarmidagi o’ziga xos jixati printsipal yangi texnologik
usulga o’tilishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish
usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida emas, balki
sifat nuqtai nazaridan moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish
imkoniyatidir. Xarajatlarni pasaytirish asosiy yo’nalishlardan biri bu ishlab
chiqarish va mexnat tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo’nalish ishlab
chiqarishda yo’qotishlarni kamaytirish yo’li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa
o’z navbatida jonli mexnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini
oshishiga olib keladi. 12

Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim extiyojlarini
qondirishga qaratilgan maxsulotlar qobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik
11
Sherqul Shodmonov va Ubaydullo Gaffurov IQTISODIYOT NAZARIYASI Toshkent - «Moliya» - 2020
12
www.uza.uz - 0 ‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti
19

miqdoriy o’lchov darajasiga ega bo’ladi. Iqtisodiyotda eng avvalo yuqori
samaradorlik ko’pincha imkoniyatlari bilan birgalikda ist’emol qilishdan xosil
bo’lgan samaradorlikning yuksalishini izoxlaydi. Barcha samaradorliklar majmuasi
eng yuqori maksimal samaradorliklardan iborat ekanini izoxlash qiyin emas. Xar
bir ist’emol qilinayotgan yangi tovar o’zining eng yuqori samaradorlik darajasiga
teng samaradorlik darajasini kengaytiradi. Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi
qonunga ko’ra navbatdagi xar bir ist’emol qilinayotgan ne’matni yuqori
samaradorlik darajasi oldingi bosqichga nisbatan past bo’ladi. Demak, bir
o’lchovga to’g’ri keluvchi qo’shimcha ne’matlar xosil qilish samarasi oldingi
bosqichda olingan natijalardan pastroq bo’ladi. Iqtisodiy samaradorlik bir necha
iqtisodiy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi bir
qancha juziy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. Samaradorlikning umumiy
ko’rsatgichi mexnat unumdorligidir. U umummaxsulot miqdori (MM) ning jonli
mexnat (JM) sarfiga nisbatan ifodalanadi. Jonli mexnat sarfi kunlarda soatlarda
xisoblanadi. Mexnat unumdorligi bilan birga mexnat sig’imi degan samaradorlik
ko’rsatgichi xam qo’llanadi. Mexnat sig’imi jonli mexnatni maxsulot miqdoriga
nisbatan orqali aniqlanadi. Maxsulotning material degan iqtisodiy ko’rsatgich xam
bizning davrimizda katta axamiyat kasb etmoqda. Material sig’imi moddiy
ashyolar sarfini (BM) maxsulot miqdori (MM) ga nisbatan orqali aniqlanadi 13
.
Ishlab chiqarish fondlarini samaradorligi 23 maxsulotning fond sig’imi yoki
fondlar qaytimi ko’rsatgichlari orqali o’lchanadi. Ko’rinib turibdiki juziy
ko’rsatgichlar samaradorli
umumiy ifodasini aniqlashtirilgan shaklida bu nisbatlarda maxsulotlar miqdori
ko’rsatgichlari o’rnida jami maxsulot yalpi milliy maxsulot, jami ichki maxsulot,
sof maxsulot, qo’shimcha maxsulot, uning pul shakllaridan biri foyda milliy
daromad kabi kategoriyalar qo’llaniladi. Bozor Iqtisodiyotiga o’tish davrida
ayniqsa, respublikamizning xozirgi ssharoitida samaradorlikni oshirish juda jiddiy
masaladir. Gap shundaki, xozirgi davrda ko’pgina resurslar chegaralangan
13
T.Z.Teshabayev, Z.M.Otaqo‘ziyeva, Makroiqtisodiyot. Ma’ruzalar matni. Т.: ТАТU, 2019
20

ularning aksariyat qismi xorijdan keltiriladi, zamonaviy texnologiya yetishmaydi,
kadrlar malakasi yuqori emas. shuning uchun resurslardan tejamli foydalanish,
mexnat unumdorligini oshirish milliy va xorijiy sarmoyalarni eng zarur soxalarga
joylashtirish yuqori malakali kadrlar tayyorlash kabi samaradorlikni oshirish
vositalariga yetarlicha e’tibor berish talab qilinadi.
21

Xulosa
Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur resurs va xizmatlarni
tashharidan to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan
xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va
materiallar uchun to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun
renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi
xarajatlar to’lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya
xarajatlari deb ham ataladi.
Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq
xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida
chiqmaydi.
Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini shunga
o’xshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi.
Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ishlab turish uchun zarur bo’lgan to’lov -
normal (me’yordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning tarkibiy
qismi hisoblanadi.
Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi. Normal foyda - bu iqtisodiy resurs
sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini raqbatlantirib turish uchun to’lanadigan haq
hisoblanadi. Agar biron-bir faoliyat turi normal foyda keltirmasa, tadbirkor bu
faoliyat turi bilan shug’ullanishdan to’xtaydi va o’zining kuch-quvvatini boshqa
faoliyatga sarflaydi.Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona
iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yo’llarini qiyosiy tahlil qilish
imkoniyatini beradi.
Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning
asosiy vositasi bo`lib xizmat qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy
elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin, xarajatlar qanchalik qisqarib borsa
shunga mos foyda miqdori oshib boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu fan-
texnika taraqqiyotining (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT
yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom ashyo
22

materiallaridan yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi.
Shuningdek, yangi unumdorligi yuqori bo`lgan, samarador mashina, dastgoh va
yangi texnologik jarayonlar yaratilishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish pirovard
natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi.
Ma’lumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yo’nalishi
bo’yicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yo’nalishlarda foydalanish
imkoniyatini cheklab qo’yadi. Shunga ko’ra, tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur
resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yo’nalishga sarflashga harakat qiladi.
Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil
yo’nalishlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymay o’ziga jalb etish uchun to’lov iqtisodiy
yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi.
Iqtisodiy xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib,
korxona (firma) miqyosida muayyan turdagi maqsulot ishlab chiqarish yoki xizmat
ko’rsatishning samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi.
23

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning Davlat
Mustaqilligining
27 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimagi nutqi
2. Xodiyev
B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G’afurov U.V. va boshqalar O’zbekiston
iqtisodiyoti
mustaqillik yillarida. T.: TDIU, 2020
3. Bekmurodov
A.Sh., G’afurov U.V. O’zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish
va
modernizastiyalash: natijalar va ustuvor yo’nalishlar. O’quv qo’llanma. T.:
TDIU,
2019
4. Shodmonov
Sh., G’afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. - T.:
TDIU,
2020
5. Shodmonov
Sh, Minovarova G va Xalilov M. ‘‘Iqtisodiyot nazariyasi” fani
bo’yicha
o’quv uslubiy majmuasi
6. O’zbekiston
Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi. 0‘zbekiston
Respublikasining
2019 yil statistik axborotnomasi, Т .: 2019
7. Sherqul
Shodmonov va Ubaydullo Gaffurov IQTISODIYOT NAZARIYASI
Toshkent
- «Moliya» - 2020
8. Maxmudov
N.M., Asqarova M.T., Umarov I.Yu. Makroiqtisodiy tahlil va
prognozlash.
Darslik. T.: Fan va texnologiyalar, 2018
9. T.
Z. Teshabayev, Z. M. Otaqo’ziyeva, Makroiqtisodiyot. Ma’ruzalar matni. Т.:
ТАТU,
2019
10.
Xodiyev B.Yu., Shodiyev T.Sh., Berkinov B.B. Ekonometrika. O quv qo llanma. ʻ ʻ
Т.:
Iqtisodiyot, 2018.
11. T.
U. Bobokulov, N. G. Karimov, U. A. Abdullayev. Xalqaro valuta-kredit
munosabatlari.
Ma’ruzalar matni. T.: TMI, 2018
24

Foydalanilgan saytlar
1. http://uz.wikipedia.org – malumotlar portali
2. www.iizexport.com
- 0 ‘zbekiston Respublikasining mamlakat eksport salohiyati
haqida
axborot beruvchi rasmiy sayti
3. www.ceep.uz
- 0 ‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali
iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti
4. www.uza.uz
- 0 ‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti
5. http://ziyonet.uz
–talim partali
6.
www.stat.uz - 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasining rasmiy
sayti.

25

Iqtisodiy xarajatlar, uning tarkibi va turlari

Sotib olish