Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash XXR milliy xavfsizlik tizimini negizi sifatida

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	144.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 17 Noyabr 2024

1 Sotish

Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash XXR milliy xavfsizlik tizimini negizi sifatida

Sotib olish

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
XITOYSHUNOSLIK FAKULTETI
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Mavzu: Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash XXR milliy
xavfsizlik tizimini negizi sifatida
Bajardi: 5231000-Xorijiy mamlakatlar
iqtisodiyoti va mamlakatshunoslik (Xitoy Xalq
Respublikasi) ta‘lim yo‘nalishi bitiruvchi kurs talabasi
Usmonho'jayeva Muhabbat Komiljon qizi ( imzo)
Ilmiy rahbar: Xitoy siyosati, tarixi va iqtisodiyoti
kafedrasi o'qituvchisi
Nigmanov A.U. __________________ ( imzo)
Ilmiy maslahatchi: Xitoy siyosati, tarixi va iqtisodiyoti
kafedrasi dotsenti, i.f.n. Sadibekova B.Dj ( imzo)
Toshkent - 2018
1

Bitiruv malakaviy ishi himoyasiga tavsiya etildi
Xitoy siyosati, tarixi va iqtisodiyoti
kafedra mudiri
t.f.d., prof. N.E.Karimova
____________ 20__yil ____________ 20__yil
2Xitoyshunoslik
fakulteti dekani
f.f.n., dots. S.A.Hashimova

MUNDARIJA
KIRISH
I-BOB. GLOBALLASHUV SHAROITIDA MILLIY VA IQTISODIY
XAVFSIZLIKNI TA'MINLASHNING ILMIY-USLUBIYJIHATLARI..
1.1. Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati va uni ta'minlashning ob'ektiv zarurligi
1.2 Iqtisodiy xavfsizlikning ko'rsatkichlari va mezonlari
II-BOB. XITOYDA IQTISODIY XAVFSIZLIKNI TA'MINLASHNING
O'ZIGA XOS XUSUSIYATLAR
2.1. Xitoyda iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash omillari va shart- sharoitlari
2.2. XXRda iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash muammolari
2.3. O'zbekistonda iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashda XXR tajribasidan foydalanish
yo'nalishlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
3

KIRIS H
Mavzuning dolzarbligi. Xitoy xalqaro maydondagi eng qudratli davlatlardan
biri hisoblanadi. Qisqa tarixiy muddatda XXR ko'plab sohalarda, ayniqsa,
iqtisodiyot va jahon siyosatida ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. So'nggi yillarda
Xitoy o'z milliy suverinitetini mustaxkamlab, jahonda kechayotgan iqtisodiy va
siyosiy jarayonlarga ta' sir o'tkaza boshladi.
O'z davlatida va mintaqada barqarorlik, tinchlik va tartibni ta'minlash
Xitoyning eng ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Xitoy milliy xavfsizlik
konsepsiyasiga muvofiq u boshqa davlatlarga hujum qilmaslik va jahonning barcha
mamlakatlari bilan do'stona aloqalarni saqlab qolish yo'lidan bormoqda. Xitoy xalqi
tomonidan erishilgan ulkan muvaffaqiyatlar xalqaro munosabatlar xarakteriga o'z
ta'sirini ko'rsatmoqda va mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash uchun
mustahkam zamin yaratmoqda.
XXRda iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash, bir tomondan, iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini oshirib borish, ikkinchi tomondan, milliy suverenitetni saqlab
qolish asosida amalga oshirilmoqda.
Yuqoridagilarga qaramay XXRda iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash borasida
qator muammolar mavjud. Mamlakat iqtisodiyotining yoqilg'i-energetika resurslari
importiga bog'liqligi, don yetishtirishning ichki iste'molni to'liq qondira
olmayotganligi mamlakat iqtisodiyotining ushbu sektorlarini jahon bozoridagi
narxlar kon'yunkturasiga bog'liq qilib qo'ymoqda. Ayni vaqtda aholi soni va ichki
iste'mol hajmining muttasil o'sib borayotganligi, aholining yer resurslari bilan
ta'minlanishining pasayish tendensiyasiga ega bo'layotganligi bu muammolarni
yanada keskinlashtiradi.
Shuni qayd etish lozimki, O'zbekistonda ham iqtisodiy xavfsizlikni
ta'minlashda shunga o'xshash muammolar mavjud. Mamlakatimiz eksportida
mashina va uskunalar ulushining 2017 yilda atigi 2,6 foizga teng ekanligi, qo'shilgan
qiymat darajasi yuqori tovarlar eksportining jami eksportdagi ulushining pastligi,
aholi jon boshiga to'g'ri keladigan yalpi ichki mahsulot hajmining jahonning o'rtacha
ko'rsatkichlaridan sezilarli darajada past ekanligi iqtisodiy xavfsizlikni ta' minlashda
muammolarni keltirib chiqaradi.
4

Shu nuqtai nazardan iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashda sezilarli
muvaffaqiyatlarga erishayotgan mamlakatlar, xususan, Xitoy Xalq Respublikasi
tajribasini o'rganish va umumlashtirish asosida ularning ijobiy tajribasidan
mamlakatimizda foydalanish bo'yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab
chiqish bugungi kundagi dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Mavzuning o'rganilganlik darajasi. Jahon xo'jaligining globallashuvi
sharoitida iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash muammolari, iqtisodiy xavfsizlikning
mohiyati, shart-sharoitlari va mezonlari xitoy iqtisodchi olimlari tomonidan,
xususan,
G.A.Melibayeva, o‘qituvchi A.U.Nig‘monovlarni va boshqalarning ilmiy
ishlarida o'z aksini topgan.
Kurs ishi maqsadi va vazifalari. Kurs ishi asosiy maqsadi globallashuv
sharoitida Xitoy Xalq Respublikasida iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashning o'ziga
xos xususiyatlarini yoritib berishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun ishda quyidagi vazifalar qo'yilgan:
- turli iqtisodiy qarashlar va uslubiy yondashuvlarni tahlil qilish va
umumlashtirish asosida —iqtisodiy xavfsizlik” atamasining mohiyati va ob'ektiv
zarurligini ochib berish;
- iqtisodiy xavfsizlikning ko'rsatkichlar tizimi va mezonlarini bir tizimga
keltirish;
- XXRda iqtisodiy xavfsizlikni ta' minlashning hozirgi holatini tahlil
qilish;
- Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiy xavfsizligini ta'minlashdagi asosiy
muammolarni aniqlash;
- iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashning XXR tajribasidan O'zbekistonda
foydalanish bo'yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining ob'ekti Xitoy Xalq Respublikasida iqtisodiy xavfsizlikni
ta'minlash xususiyatlari hisoblanadi. Kurs ishi predmeti bo'lib iqtisodiy xavfsizlikni
ta'minlash jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar xizmat qildi.
Kurs ishi nazariy-uslubiy asosi bo'lib ijtimoiy yo'naltirilgan bozor
5

munosabatlarini shakllantirish, iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashning tashkiliy-
iqtisodiy va institusional jihatlarini takomillashtirish bo'yicha yirik iqtisodchi-
olimlar tomonidan yaratilgan ilmiy konsepsiyalar xizmat qildi. Shuningdek, tadqiqot
davomida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Oliy Majlis tomonidan
qabul qilingan qonunlar, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa me'yoriy
hujjatlardan ham keng foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishning usullari. Tadqiqot davomida iqtisodiy-statistik,
tizimli va qiyosiy tahlil va boshqa zamonaviy ilmiy o'rganish usullaridan
foydalanildi.
Kurs ishi ilmiy yangiligi quyidagilarda o'z aksini topadi:
- iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash ko'rsatkichlari va mezonlari asosida
XXRda iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashning zamonaviy holatiga baho berilgan;
- Xitoy Xalq Respublikasida iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash tajribasidan
O'zbekistonda foydalanish bo'yicha takliflar tayyorlangan.
Kurs ishi amaliy ahamiyati shundan iboratki, uning materiallaridan
O'zbekistonda iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash bilan bog'liq dasturlar ishlab
chiqishda foydalanish mumkin. Ilmiy axborot, nazariy xulosa va amaliy
tavsiyalardan iqtisodiyot yo'nalishidagi oliy o'quv yurtlarida o'quv jarayonida
foydalanish mumkin.
Kurs ishi tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa
hamda foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
Ishning kirish qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi va o'rganilganlik
darajasi asoslangan, ishning maqsadi va vazifalari, ob'ekti va predmeti belgilab
olingan, ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati yoritib berilgan.
Kurs ishi birinchi bobida turli iqtisodiy qarashlar va uslubiy yondashuvlarni
tahlil qilish va umumlashtirish asosida —iqtisodiy xavfsizlik” atamasining mohiyati
va ob'ektiv zarurligi ochib berilgan, iqtisodiy xavfsizlikning ko'rsatkichlar tizimi va
mezonlarini bir tizimga keltirilgan.
Ishning ikkinchi bobida XXRda iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashning hozirgi
holati tahlil qilingan, Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiy xavfsizligini ta'minlashdagi
6

asosiy muammolar aniqlangan, iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashning XXR
I-BOB. GLOBALLASHUV SHAROITIDA IQTISODIY XAVFSIZLIKNI
TA'MINLASHNING ILMIY-USLUBIY JIHATLARI
1.1. Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati va uni ta'minlashning ob'ektiv
zarurligi
Iqtisodiy xavfsizlik har qanday mamlakat hukumati iqtisodiy siyosatida
markaziy o'rinni egallaydi. Zero, iqtisodiy xavfsizlikning ta'minlanmasligi birinchi
navbatda hukumatning o'zi uchun xavf hisoblanadi. Iqtisodiy xavfsizlikni tadqiq
etish, eng avvalo, “xavfsizlik” atamasining o'zini tushunishni taqozo etadi.
“Xavfsizlik” atamasi ilmiy nuqtai nazardan aholining hayot faoliyati va
rivojlanishi uchun resurslarga, texnologiyalarga, axborot va ma'naviy ideallarga
bo'lgan tabiiy-fiziologik, ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy ehtiyojlarning
himoyalanganligi sifatida tavsiflanishi lozim. Shu nuqtai nazardan maqsadga
muvofiq bo'lmagan tashqi ta'sirlardan va radikal ichki o'zgarishlardan himoyalanish,
ya'ni xavfsizlikka bo'lgan ehtiyoj bazaviy va asosiy ehtiyojlardan hisoblanadi. Bu
himoyalanish alohida olingan shaxs uchun ham, davlat va mamlakat uchun ham
birday muhim. Shundan kelib chiqqan holda xavfsizlikka sub'ektga tegishli bo'lgan
o'zgarishlar va tashqi ta'sir natijasida ushbu sub'ekt sifatining o'zgarishi minimal
bo'lgan holat sifatida qaraladi.
Turli xil xavfsizliklar orasida iqtisodiy xavfsizlik alohida o'ringa ega. Bu shu
bilan izohlanadiki, xavfsizlikning barcha turlari iqtisodiy ta'minotsiz amalga
oshmaydi.
Iqtisodiy xavfsizlik davlat milliy xavfsizligini ta'min etuvchi asosiy
bo'g'inlardan biri, mamlakat iqtisodiy ehtiyojlarini kafolatli ta'minlash yo'llari,
vositalari va usullariga asoslanuvchi qarashlar yig'indisidir. Konseptual ko'rinishda u
davlat iqtisodiy potensiali holatidan kelib chiqadigan iqtisodiy xavfning asosiy
omillari tahliliga asoslanadi. Kuchsiz va samarasiz iqtisodiyot davlat xavfsizligini
ta'minlashi mumkin emas. Bu ijtimoiy nizolarga to'la jamiyatda, ayniqsa yaqqolroq
namoyon bo'ladi. Chunki iqtisodiy xavfsizlik” va ijtimoiy xavfsizlik” o'zaro bog'liq
tushunchalar bo'lib, bir-birini to'ldiradi.
Iqtisodiy xavfsizlik asosida barqaror rivojlanishni ta'minlovchi muhitni
7

tashkil etuvchilar yotadi. Rivojlanishsiz iqtisodiy taraqqiyot bo'lishi mumkin emas.
Barqarorlik - bu, jamiyatning favqulotda holatlarda hamda o'z manfaatlarini
qondirish qobiliyati, vaziyatni tiklash imkoniyatidir.
“Iqtisodiy xavfsizlik” tushunchasi ilk bor resurslarni chegaralanganligi
to'g'risidagi masala keskinlashgan bir paytda yuzaga keldi. Iqtisodiy xavfsizlik ko'p
qirrali, murakkab va ziddiyatli tushuncha bo'lib, bu holat unga yagona ta'rif berishni
qiyinlashtiradi. Shu sababli unga berilgan ta'riflar ko'p va ular bir-biridan qo'yilgan
maqsad, tahlil usuli jihatidan farq qiladi.
Xususan iqtisodiy xavfsizlikka davlat tomonidan ichki va tashqi tahdidlarning
mamlakat xo'jaligiga kuchli zarar yetkazishiga yo'l qo'ymaslikni kafolatlovchi
sharoitlar sifatida qarash mumkin. Boshqacha qilib aytganda, davlat pul-kredit,
soliq, byudjet va boshqa moliyaviy siyosat turlaridan foydalanib, iqtisodiy
vaziyatning ijobiy barqarorligini ta'minlaydi. Shuni alohida qayd etish lozimki, —
iqtisodiy xavfsizlik”ka berilgan ushbu ta'rifda davlat hokimiyati organlari tomonidan
amalga oshiriladigan muhofaza mexanizmiga asosiy e'tibor qaratilmoqda.
Shunga yaqin ta'rif quyidagi ta'rifda ham keltirilgan: —Iqtisodiy xavfsizlik” -
bu iqtisodiyotning shunday holatiki, bu uning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning bir
maromda davom etishiga xalaqit beradigan, aholining erishilgan turmush darajasini
izdan chiqarib, jamiyatda kuchli ijtimoiy tanglikni yuzaga keltiradigan, shuningdek,
davlatning mavjudligiga xavf tug'diradigan tashqi va ichki omillar ta'siriga bardoshli
immunitet”i bilan tavsiflanadi.
Ayni vaqtda akademik L.Abalkin bu tushunchani ancha kengroq yoritadi: —
iqtisodiy xavfsizlik - bu iqtisodiy tizimning shunday holatiki, u iqtisodiyotning
dinamik va samarali rivojlanishini ta'minlashga, ijtimoiy vazifalarni hal etishga
imkoniyat yaratadi. Bu holatda davlat mustaqil iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va
hayotga joriy etish imkoniyatiga ega bo'ladi”.
Ushbu ta'rifda nafaqat mavjud iqtisodiy vaziyatdan himoyalanish tamoyili,
balki barcha darajadagi iqtisodiy sub'ektlarning yanada rivojlanishi uchun salohiyat
ham hisobga olingan.
Boshqa bir ta'rifga ko'ra, iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning barqaror ijtimoiy-
8

iqtisodiy rivojini mustaqil ta'minlash nuqtai nazaridan jamiyatning iqtisodiy va
ishlab chiqarish kuchlari holati, davlatning milliy xavfsizligi talab darajasida qo'llab-
quvvatlanishi, shuningdek, global raqobat sharoitida milliy iqtisodiyot
raqobatbardoshligining zarur darajadaligini anglatadi”. Ko'rinib turibdiki, bu qarash
yuqoridagi qarashga mohiyatan yaqin.
Akademik L.I.Abalkin yuqoridagi fikrlaridan kelib chiqib, iqtisodiy
xavfsizlikning mohiyatini chuqurroq ochib berish uchun uch omilga e'tibor
qaratgan:
- iqtisodiy mustaqillik;
- milliy iqtisodiyotning barqarorligi;
- o'z-o'zidan rivojlanish va taraqqiy etishga qodirlik.
Jahon xo'jalik tizimida globallashuv jarayonlari chuqurlashib, xalqaro
integratsiya yer yuzining barcha mintaqalarini qamrab olayotgan zamonaviy
iqtisodiy sharoitda hech bir mamlakat jahon xo'jaligidan ayro rivojlanishi mumkin
emas, ya'ni mutlaq iqtisodiy mustaqil emas. Buning asosiy sababi shundan iboratki,
xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvining kuchayishi milliy iqtisodiyotlarni
bir-biriga o'zaro bog'liq qilib qo'yadi. Shu sababli bugungi kunda iqtisodiy
mustaqillik deganda davlatning iqtisodiy zahiralar ustidan nazorat o'rnata olish
imkoniyati, jahon savdosida, kooperatsiya aloqalarida, ilmiy-texnika yutuqlarini
ayirboshlashda teng ishtirok eta olishi va raqobatbardoshlikni ta'minlaydigan ishlab
chiqarish, samaradorlik va sifat darajasiga erishishi tushuniladi.
Shu bilan birga milliy iqtisodiyotning barqarorligi mulkchilikning barcha
shakllari himoya qilinishini, tadbirkorlik faoliyati uchun zaruriy shart-sharoit va
kafolatlarning yaratilishini, mamlakatdagi vaziyatning yomonlashuviga,
beqarorlikka olib keladigan holatlarning jilovlanishini taqozo etadi.
Shu bilan birga iqtisodiy xavfsizlik ta'minlanishi uchun iqtisodiyotning o'z-
o'zidan rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu shuni anglatadiki, iqtisodiy
xavfsizlikning ta'minlanishi qulay investisiya va innovatsiya muhitning yaratilishi,
ishlab chiqarishning muntazam modernizatsiyalashib, yangilanishi va takomillashib
borishi hamda xodimlarning bilim, kasb-malaka, umumiy madaniy darajasining
9

o'sib borishi bilan yaqindan bog'liq. Aks holda iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlab
bo'lmaydi.
Yuqoridagi ta'riflarni umumlashtirgan holda, bizning fikrimizcha, iqtisodiy
xavfsizlikka quyidagicha ta'rif berish mumkin: iqtisodiy xavfsizik — bu, davlat
iqtisodiy tizimiga ta'sir qiluvchi va uning eng kam chiqim bilan, bosqichma- bosqich
barqaror rivojlanishi, shu asosida jamiyatning potensial imkoniyatlarini har
tomonlama amalga oshirish uchun, milliy manfaatlar eng ko'p ifodalanishiga imkon
beruvchi (ichki va tashqi) shart va omillar yig'indisi, shuningdek, davlatning turli xil
xavflar va yo'qotishlarga qarshi turish qobiliyatidir.
Ta'kidlash lozimki, iqtisodiy xavfsizlik iqtisodiyotning turli sub'ektlariga
tegishli va ular quyidagilardan iborat: alohida fuqarolar; xususiy tadbirkorlik,
biznes; davlat korxonalari; milliy iqtisodiyot; davlat. Ichki iqtisodiy sohalarda
xavfsizlik tabiiy, texnikaviy-iqtisodiy, infratuzilmaviy, ijtimoiy, mikro va
makroiqtisodiy rivojlanishning boshqa omillari, shuningdek, turli beqarorlikni,
tanglikni keltirib chiqaruvchi ichki va tashqi tahdidlar ta' siridan himoya qiluvchi
ichki imkoniyatlar bilan bog'liqdir.
Tashqi iqtisodiy sohadagi xavfsizlik mamlakatning jahon bozoridagi
raqobatbardoshligi, milliy valyutaning barqarorligi, davlatning moliyaviy ahvoli
bilan tavsiflanadi.
Alohida ta'kidlab o'tish joizki, —iqtisodiy xavfsizlik” tushunchasi —risk”
(tavakkalchilik) kategoriyasi bilan uzviy bog'liqdir. Uzoq yillar davomida
iqtisodiyotni boshqarish nazariyasi va amaliyotida, ayniqsa, makroiqtisodiyot
darajasida uning rivojlanishiga qat'iy belgilangan jarayon sifatida qaralgan. Ushbu
jarayonda xo'jalik qarorlarining ko'zda tutilmagan natijalarga olib kelishi, takror
ishlab chiqarish jarayonlari buzilishining salbiy oqibatlari nazarda tutilmas edi. Bu
esa —iqtisodiy risk” omillariga e'tibor bermaslik oqibati edi. Zero iqtisodiy risk
kategoriyasi iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashda muhim o'rin tutadi. Bu o'rinda riskni
baholash bilan uni boshqarishni bir-biridan farq qilish lozim.
Iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatuvchi omillar va qabul qilingan xo'jalik qarorlari
oqibatlarining noaniqligi tufayli riskni baholash ehtimollik kasb etadi. Bu jarayonni
10

boshqarish favqulodda sodir bo'ladigan ijtimoiy-iqtisodiy xodisalarni oldindan
payqab, ularning oqibatlarini yumshatish, kuchsizlantirish va bartaraf etish imkonini
yaratadi. Albatta, tanglik holatining paydo bo'lish ehtimolligini baholash bilan bir
qatorda u bilan bog'liq ravishda ko'riladigan zarar va yo'qotishlarni ham oldindan
baholash zarurati tug'iladi. Demak, iqtisodiy xavfsizlik darajasini baholash risk
omillarini tahlil qilish bilan birgalikda —yo'qotish” (zarar) kategoriyasidan
foydalanishni ham taqozo etadi. Yo'qotish, zarar haqiqiy, kutilgan, potensial,
kompensatsiyaviy, ya'ni o'rni to'ldiriladigan va to'ldirilmaydigan bo'lishi ham
mumkin.
Hozirgi paytda davlat iqtisodiy xavfsizligining tarkibiy elementlari sifatida
inson resurslari, texnik-ishlab chiqarish, texnologik, oziq-ovqat, energetik,
boshqaruv va axborot xavfsizligi tashkil etadi (1.1.1-rasm).
Mamlakat iqtisodiy xavfsizligi tizimi 1
1.1.1-rasm
Shubhasiz, har qanday mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlashning
asosiy tashkil etuvchisi inson resurslari hisoblanadi. Bunda uning nafaqat miqdoriy,
balki sifat ifodasi ham muhim rol o'ynaydi. Tashkiliy tuzilmalarning asosiy elementi
- bu insonlar, ularning maqsadlari, faoliyati va munosabatlari ekan, xo'jalik
yurituvchi sub'ektlar tomonidan o'z vazifalarining hal etilishi ham ko'p jihatdan
tashkiliy tuzilmalarga kiritilgan insonlarning faoliyatiga, kadrlarni boshqarish
1
Manba: Tadqiqot natijalari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
11

rasional tizimining barpo etilganligiga, ya'ni ularning maqsadga muvofiq
tanlanganligiga, joy-joyiga qo'yilganligiga, moslashuv jarayonining maqsadga
muvofiq o'tkazilishiga, mehnat faoliyatining rag'batlantirilishiga, sifat jihatdan
rivojlanishiga va kasbiy jihatdan o'sishiga bog'liq bo'ladi.
Davlat iqtisodiy xavfsizligi uchun uning texnik-ishlab chiqarish elementi
muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga qayd etish lozimki, mamlakatimizda ishlab
chiqarish vositalari importi hajmining salmoqli tarzda o'sishi natijasida ushbu
vositalar bo'yicha mamlakatimiz xorijiy mamlakatlarga tobora ko'proq tobe' bo'lib
qolmoqda.
Iqtisodiy xavfsizlikning texnologik tashkil etuvchisi mamlakat ilmiy-texnika
salohiyatining shunday holatini ifodalaydiki, u eng qisqa muddat ichida fuqarolik va
mudofaa ishlab chiqarishining yetakchi tarmoqlarida yuksak rivojlanishni
ta'minlaydigan texnologik qarorlarni ishlab chiqishni kafolatlaydi. Ayniqsa, ishlab
chiqarishga jalb etilayotgan resurslarning salmog'i kam bo'lgan holatda kishilarning
ishlab chiqarish va shaxsiy ehtiyojlarini qondira oladigan novatsiyalar alohida
ahamiyat kasb etadi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar axborot texnologiyalarini
rivojlantirishga yuqori darajada e'tibor qaratadilar. Axborot tarmoqlarining
rivojlanishi o'z navbatida bilimlar ishlab chiqaruvchilari, ularni tarqatuvchilari va
foydalanuvchilari sonining o'sishini ko'zda tutadi. Shuningdek, axborotlar olishni bir
necha marta yengillashtirar ekan, ular hayotga yanada global xarakter baxsh etadi.
Iqtisodiy xavfsizlik tizimining muhim elementi oziq-ovqat xavfsizligi
hisoblanadi. U iqtisodiyotning qishloq xo'jalik sektori mamlakat aholisini oziq-
ovqat, sanoatni zaruriy qishloq xo'jalik xomashyosi bilan ta'minlashini ko'zda tutadi.
Iqtisodiy xavfsizlik tizimida energetika xavfsizligining roli katta. U milliy
iqtisodiyot va mudofaa majmuasi ehtiyojlari uchun energiya tashuvchilarini barqaror
yetkazib berishni ko'zda tutadi. Bu ayniqsa, yoqilg'i-energetika resurslari taqchil
bo'lgan mamlakatlar, xususan, Yaponiya, XXR va qator Yevropa mamlakatlari
uchun alohida ahamiyatga ega. Ayni vaqtda yoqilg'i-energetika resurslariga boy
mamlakatlarda bu omil iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari rivojlanishiga salbiy ta'sir
ko'rsatishi mumkin. Xususan, Fors ko'rfazi arab mamlakatlari, Rossiya kabi
mamlakatlar iqtisodiyoti ko'p jihatdan jahon yoqilg'i bozoridagi kon'yunkturaviy
12

o'zgarishlarga bog'liq bo'lib qolgan. Bu esa iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashna salbiy
ta'sir ko'rsatadi.
Shunday qilib, iqtisodiy xavfsizlikning barcha tarkibiy komponentlarida
milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta'minlash va turli tahdidlarga qarshi
harakat uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratishda davlat kafolati talab etiladi.
Demak, globallashuv jarayonlari chuqurlashib, raqobat kurashi murosasiz tus
olayotgan vaziyatda iqtisodiy xavfsizlikka daxl qiluvchi, mamlakatning milliy
manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo'lgan tahdidlarni aniqlash muhim
ahamiyatga ega.
Iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlar deganda shunday hodisalar va jarayonlar
tushuniladiki, ular mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatga salbiy ta'sir ko'rsatadi, shaxs,
jamiyat, davlatning iqtisodiy manfaatlarini cheklaydi, milliy qadriyatlar va milliy
hayot tarziga xavf tug' diradi.
Iqtisodiy xavfsizlik amaliyotida bu tahdidlar ikki turga bo'linadi: ichki va
tashqi.
Ichki tahdidlar - bu o'z-o'zini asray olish va takomillashtira olish
qobiliyatining mavjud emasligi, rivojlanishda innovasiya unsurlarining zaifligi,
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning samarali emasligi, jamiyat
evolyusiyasining og'riqsiz yo'llarini izlab topish uchun qarama-qarshiliklar va
ijtimoiy tangliklarni bartaraf etishda manfaatlar mutanosibligini topish
qobiliyatining mavjud emasligidir.
1.1.1- rasm.
Iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlar 2
2
Manba: Tadqiqot natijalari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
13

Tashqi tahdidlar - bu jahon narxlari kon'yunkturasi va tashqi savdoning
o'zgarishi, milliy valyuta kursining tebranishi, kapital kirishiga nisbatan uning
chiqib ketish hajmining yuqori bo'lishi, importga ortiqcha bog'lanib qolish,
xomashyo tovarlari eksportining haddan ziyod bo'lishi va boshqalardir.
Bizning fikrimizcha, O'zbekiston iqtisodiy xavfsizligiga salbiy ta'sir etuvchi
tashqi tahdidlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
- xom ashyo bazasi va past sifatli, raqobatbardosh bo'lmagan mahsulotlar
sotiladigan bozor sifatida qolib ketish;
- tashqi transport, axborot va ilmiy-texnika kommunikasiyalari tizimining
rivojlanmaganligi;
- mamlakat iqtisodiyotining ba'zi turdagi xom ashyo bozorlaridagi narxlar
o'zgarishiga bog'liqligi;
- mamlakatimizning anklav davlat va xalqaro dengiz yo'llaridan uzoqda
ekanligi va boshqalar.
Mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga ta' sir etuvchi ichki xavflar quyidagilardan
iborat:
- mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi tarmoq va hududiy
disproporsiyalar;
- yer-suv va ayrim turdagi muhim mineral xomashyo resurslarining
14

cheklanganligi;
- milliy iqtisodiyotga va ba'zi hududlar iqtisodiyotiga yuqori demografik
bosimning mavjudligi;
- sanoatning ko'plab tarmoqlarida asosiy fondlar eskirish darajasining
yuqoriligi va boshqalar.
So'nggi yillarda mamlakat va mintaqalar iqtisodiy xavfsizligini ta'minlashda
ijtimoiy omillarning roli ortmoqda. Ijtimoiy fikr bilan manipulyasiya qilish
texnologiyalaridan foydalanish, aksiyalar tashkil etish davlat hokimiyatining
inqiroziga sabab bo'lmoqda. Bu rangli inqiloblarga ham tegishli. Zero, iqtisodiy
ahvoli og'ir aholini, shuningdek, yoshlarni rangli inqiloblarga jalb etish ancha
yengil. Shu sababli iqtisodiy xavfsizlikning barcha tarkibiy elementlari o'ziga xos
o'ringa ega.
Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, iqtisodiy
xavfsizlikni ta'minlash mamlakat iqtisodiy taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish, kadrlar siyosatini rasional olib borishning
moddiy asosi hisoblanadi.
1.2 Iqtisodiy xavfsizlikning ko'rsatkichlari va mezonlari
Davlatning eng muhim vazifasi - jamiyat barqarorligi va rivojlanishini
ta'minlash, mamlakat xavfsizligiga taxdidlarni bartaraf etishdan iborat. Endigina
vujudga kelayotgan xavfning oldini olish iqtisodiy taxdidlarning chuqurlashib
ketishini passiv kuzatib turishga qaraganda g'oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Zero,
oqilona yondashuvga tayangan bunday sa'y-harakatlar xavfni oldini olishning asosiy
tamoyili bo'lishi mumkin. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan
tadbirlarni amalga oshirish uchun uning barcha faoliyat sohalarining holatini
ko'rsatib belgilovchi ko'rsatkichlarining monitoringini tashkil etish muhim ahamiyat
kasb etadi. Ushbu monitoring jarayonida iqtisodiy ko'rsatkichlarini aniqlash, tahlil
qilish va ularni o'zgarish tendensiyalari va istiqbolini aniqlash imkonini beradi.
Ma'lumki, iqtisodiyot murakkab tizim sifatida uning holatini tavsiflovchi
minglab ko'rsatkichlarga ega. Faqat O'zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini
15

ifodalovchi jadvallarda 300 dan ortiq ko'rsatkichlar mavjud. Shu sababli
mamlakatlarning iqtisodiy xavfsizligi holatini tahlil qilish uchun ular ko'rsatkichlar
tizimi va mezonlar bilan to'ldirilishi lozim.
Ma'lumki, statistik ko'rsatkichlar dinamikasi mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga
baho berish uchun yetarli emas, chunki umumiy statistik ko'rsatkichlar xoh u ijobiy
bo'lsin, xoh salbiy o'z-o'zicha ko'p narsa haqidama'lumot bermaydi. Shu sababli
iqtisodiy xavfsizlikka baho berish muayyan mezonlar vositasida amalga oshrilishi
maqsadga muvofiq. Biroq hamma savolga javob beradigan mezonlar ham mavjud
emas. Shu sababli har qanday mezonlar baholash xarakteriga ega, xolos.
Odatda mamlakat iqtisodiy xavfsizlik darajasiga baho berishda iqtisodiy
xavfsizlikning quyi va yuqori tahlikali chegaralari belgilanadi.
Ilmiy adabiyotda iqtisodiy xavfsizlik quyi tahlikali chegarasiga oid
indikatorlar 50 ta ko'rsatkichni qamrab olgan holda quyidagicha turkumlangan:
1) iqtisodiyotning barqaror rivojlanishga qodirligini ifodalovchi
ko'rsatkichlar. Ushbu guruhga yalpi ichki mahsulot hajmi, sanoat ishlab chiqarishi
va uning tarkibi, mashinasozlik mahsulotlari hajmida yangi turdagi mahsulotlar
ulushi, mudofaa va fan uchun xarajatlar ulushi, investisiyalar, foydali kazilma
boyliklarining zaxiralari bo'yicha quyi taxlikali chegarani ifodalovchi indikatorlar;
2) moliyaviy tizim barqarorligi ko'rsatkichlariga davlat byudjeti kamomadi,
davlat qarzi, pul muomalasi, o'zaro hisob-kitob va soliq intizomini ifodalovchi
ko'rsatkichlar;
3) ijtimoiy soha ko'rsatkichlari aholi daromadlari darajasi va uning mulkiy
jihatdan tabaqalanishi, ishsizlik va ijtimoiy soha xarajatlari bo'yicha quyi tahlikali
chegaralarni o'z ichiga oladi;
4) tashqi savdo va iqtisodiy faoliyat ko'rsatkichlari guruhiga mamlakat
ichki iste'molida importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida eksportning
ulushi bo'yicha quyi tahlikali chegaralarni ifodalovchi indikatorlar kiradi.
Iqtisodiy adabiyotda iqtisodiy xavfsizlik ko'rsatkichlari sifatida S.Yu.Glazev
taklif etgan turkumlashdan ko'proq foydalanilmokda. Bu ko'rsatkichlar turkumiga
quyidagilar kiradi:
16

- yalpi ichki mahsulotning umumiy va aholi jon boshiga to'g'ri keladigan
hajmi;
- sanoat mahsulotlari umumiy hajmida qayta ishlash sanoati mahsulotlari
ulushi;
- sanoat ishlab chiqarishida mashinasozlikning ulushi;
- investisiyalar hajmining YalMga foiz hisobidagi nisbati;
- ilmiy tadqiqotlar uchun xarajatlarning YalMga nisbati (foiz hisobida);
- yangi turdagi mahsulotlarning yalpi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
hajmidagi ulushi;
- yashash minimumi darajasidan past daromad oluvchi kishilar ulushi;
- aholining urtacha umr uzokligi (yosh);
- aholining eng yukori daromad oluvchi 10 foizi va eng kam daromad
oluvchi 10 foizi guruhlari daromadlari urtasidagi nisbat;
- qayd etilgan jinoyatlar xar 100000 kishi x,isobiga;
- Xalkaro Mehnat Tashkiloti (XMT) metodologiyasi bo'yicha ishsizlik
darajasi (foiz hisobida);
- yillik inflyasiya darajasi (foiz hisobida);
- ichki qarzlar hajmining YalMga nisbati (foiz hisobida, kiyosiy
davrda);
- ichki qarzlarni qoplash va ularga xizmat ko'rsatish uchun joriy ehtiyojning
byudjetga soliq tushumlari hajmidagi ulushi (foiz hisobida);
- tashki qarzning YalMga nisbati (foiz hisobida);
- tashki qarzning YalM kamomadini qoplashdagi ulushi;
- xorijiy valyutalar miqdorining milliy valyuta massasiga nisbati (foiz
hisobida);
- naqd xorijiy valyuta miqdorining naqd milliy valyuta hajmiga nisbati (foiz
hisobida);
- pul massasining YalMga nisbati (foiz hisobida);
- ichki iste'molda importning hissasi, jumladan, ichki oziq-ovqat mahsulotlari
iste'moli hajmida import oziq-ovqat mahsulotlari ulushi (foiz hisobida);
17

- aholi yashash darajasi bo'yicha mamlakat hududlari o'rtasidagi
farqlar.
Ko'rsatkich miqdori quyi chegaradan past tushgandagina iqtisodiy tahdid
vujudga keladi. Bu chegara - iqtisodiy manfaatlar nuqtai nazaridan ho'jalik
nisbatlarining eng quyi maqbul nisbatlarini ifodalovchi miqdoriy indiqatorlar bo'lib,
ularga rioya qilmaslik takror ishlab chiqarishning turli elementlarining iqtisodiy
rivojlanishiga to' sqinlik qiladi va mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga taxdid soladi.
Tahlikali chegaralarni belgilash bo'yicha ham iqtisodiy adabiyotlarda turli xil
qarashlar mavjud. Bu iqtisodiy xavfsizlik muammosining murakkabligi va ko'p
qirraligi bilan izohlanadi.
Jamiyatning xavfsiz rivojlanishi chegaralarini aniqlash uchun miqdoriy
ko'rsatkichlar bilan birga sifat ko'rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Shu sababli
iqtisodiy xavfsizlik mezonlari deganda iqtisodiy xavfsizlik darajasining miqdoriy va
sifat ko'rsatkichlarini ifodalovchi belgilar majmuini tushunish maqsadga muvofiq.
Shunday qilib, iqtisodiy xavfsizlik mezonlari iqtisodiyotning joriy holatiga baho
berish imkonini beradi.
Xususan, akademik Bogomolov V.A. mamlakat iqtisodiy holatini aniqlashga
yordam beradigan quyidagi mezonlarni ajratib ko'rsatadi: birinchi - mamlakat
rivojlanishining barqarorligi mezonlari, ikkinchi - pasayish davridagi
yo'qotishlarning o'rnini tiklash darajasi mezonlari, uchinchi - milliy manfaatlarga,
mamlakatning jahon iqtisodiyotidagi o'rniga, uning istiqboldagi rivojlanish
maqsadlari, vazifalariga muvofiqligi mezonlari
Ko'rinib turibdiki, iqtisodiy xavfsizlikka baho berish bitta mezon bilan
chegaralanmaydi. Shu sababli aytishimiz mumkinki, iqtisodiy xavfsizlik
iqtisodiyot holatining ko'pmezonli tavsifidir.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida iqtisodchi-olimlar
quyidagi mezonlar ajratib ko'rsatiladi:
- turmush darajasi va sifati;
- inflyasiya sur'ati;
- byudjet defisiti;
18

- ishsizlik me'yori;
- iqtisodiy o' sish;
- davlat qarzi;
- oltin-valyuta zaxiralari;
- jahon iqtisodiyotiga integrasiyalashuv darajasi;
- xufiyona iqtisodiyot’’ faoliyati;
- mulk tarkibi;
- soliq tizimi;
- bozor infratuzilmalarining rivojlanishi.
Ba'zi olimlar fikricha, iqtisodiy xavfsizlikka ko'plab ko'rsatkichlar orqali
integral baholash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Boshqa bir guruh olimlar esa har
bir mamlakat o'z iqtisodiy xavfsizligi uchun o'zi indikatorlar tizimini ishlab chiqishi
va shu asosda tahlikali chegaralarni belgilashlari lozim deb hisoblaydi.
Bundan tashqari, zamonaviy ilmiy manbalarni o'rganish natijalari shuni
ko'rsatadiki, iqtisodiy xavfsizlik mezonlari quyidagilardan kelib chiqqan holda
aniqlanishi mumkin:
- iqtisodiyot sohalari tasniflanishi (moliya sohasi, ijtimoiy soha, tashqi
iqtisodiy soha va boshqalar);
- vujudga keladigan tahdidar (hayot darajasi va sifatining pasayishi -
qashshoqlik darajasi, umr ko'rish uzoqligi mezonlari va boshqalar)
19

1.2.1-jadval
Iqtisodiy xavfsizlikning tahlikali chegaralari 3
Ko'rsatkichlar
Tahlika li
chegara Ko'rsatkichlar
Tahlika li
chegara
1. Iqtisodiyotning barqaror rivojlana
olish qobiliyati 2. Ijtimoiy soha
Qayta ishlash sanoatining jami
sanoatdagi ulushi, % 20 Yashash minimumidan past
darajada yashayotgan
aholining ulushi, % 7
Innovasion mahsulotlarning
jami sanoatdagi ulushi, % 15 Aholining umr ko'rish
uzoqligi, yil 70
Mashinasozlikning jami
sanoatdagi ulushi, % 20
Eng yuqori va eng past 10
foiz aholi qatlamlari
daromadlari o' rtasidagi
nisbat, marta 8
Investisiyalarning YalMdagi
ulushi, % Jinoyat darajasi (100 ming
kishiga to'g'ri keladigan
jinoyatlar), ming 5
Harbiy xarajatlar, YalMga
nisbatan % 5 Ta' limga xaraj atlar,
YalMga nisbatan % 10
Ilmiy tadqiqotlarga xarajatlar
YalMga nisbatan % 2
Iqtisodiy faol aholiga
nisbatan ishsizlik, % 7
Yangi turdagi mahsulot
turlarining mashinasozlikdagi
ulushi, % 6 Aholi jon boshiga to'g'ri
keladigan o'rtacha pul
daromadlarining yashash
minimumiga nisbati,% 250
3. Tashqi savdo Madaniyatning YalMdagi
ulushi,% 0,5
1. Import bo'yicha olingan
resurslarning tovar
resurslarining umumiy
hajmiga nisbati, %
shu jumladan: 30 Sog'liqni saqlashning
YalMdagi ulushi, % 1,0
Oziq-ovqat mahsulotlari 25 Ta' limning YalMdagi
ulushi, % 1,5
Kimyo va neft kimyosi
mahsulotlari 30 4. Moliya tizimining barqarorligi
Engil sanoat mahsulotlari 30 Yillik inflyasiya darajasi, % 20
Mashina va uskunalar 20
Ichki qarzlarning YalMga
nisbati, % 30
2. Eksportning jami ishlab 30 Ichki qarzlarga xizmat
3
Manba: EkOHOMii'iecKaya 6e3onacHOCT Poccuu (reHgeH^uu, Memogonoruya,
opraHU3a^uya) / nog peg. B.K. Ceii'iaroBa. M.: HHCTumym ekOHOMUku PAH. 2000.
20

chiqarilgan mahsulotdagi
ulushi,%
Shu jumladan: ko'rsatish va ularni uzishga
bo'lgan joriy ehtiyojlar,
byudjetning soliq
tushumlariga nisbatan, %
Yoqilg' i-energetika
mahsulotlari 25
Tashqi qarz, YalMga
nisbatan % 25
Neft 25 Byudjet kamomadi,
YalMga nisbatan % 5
Qora va rangli metallurgiya 30 Oltin valyuta zaxiralari, mlrd.
dollar 15
3. Importning ichki
iste'moldagi ulushi, %
Shu jumladan: 30 Monetizasiya darajasi,
YalMga nisbatan % 50
Oziq-ovqat mahsulotlari 25
Ushbu me'yorlar asosida mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga baho berish uchun
haqiqatda erishilgan natija tahlikali chegara (me'yor)lar qiymati bilan solishtiriladi.
Bunday usulda mamlakat iqtisodiy xavfsizligi darajasiga baho berishning
asosiy kamchiligi ko'rsatkich (indikator)larning aniqlik va haqqoniylik darajasini
aniqlashning murakkabligi, ijtimoiy-iqtisodiy tizim xususiyatlarini hisobga oladigan
ko'rsatkichlarni aniqlash bo'yicha uslubiy tavsiyalarning mavjud emasligidir. 4
4
Manba: EkOHOMii'iecKaya 6e3onacHOCT Poccuu (reHgeH^uu, Memogonoruya,
opraHU3a^uya) / nog peg. B.K. Ceii'iaroBa. M.: HHCTumym ekOHOMUku PAH. 2000.
21

XULOSA
XXRda iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash masalalariga bag'ishlangan bitiruv
malakaviy ishi natijalarini umumlashtirish quyidagi xulosalarga kelish imkonini
berdi:
1. Iqtisodiy xavfsizlik ko'p qirrali, murakkab va ziddiyatli tushuncha bo'lib,
bu holat unga yagona ta'rif berishni qiyinlashtiradi. Ushbu atamaga berilgan
ta'riflarni umumlashtirgan holda, bizning fikrimizcha, iqtisodiy xavfsizlikka
quyidagicha ta'rif berish mumkin: iqtisodiy xavfsizik — bu, davlat iqtisodiy
tizimiga ta'sir qiluvchi va uning eng kam chiqim bilan, bosqichma-bosqich barqaror
rivojlanishi, shu asosida jamiyatning potensial imkoniyatlarini har tomonlama
amalga oshirish uchun, milliy manfaatlar eng ko'p ifodalanishiga imkon beruvchi
(ichki va tashqi) shart va omillar yig'indisi, shuningdek, davlatning turli xil xavflar
va yo'qotishlarga qarshi turish qobiliyatidir.
2. Hozirgi paytda davlat iqtisodiy xavfsizligining tarkibiy elementlari sifatida
inson resurslari, texnik-ishlab chiqarish, texnologik, oziq-ovqat, energetika,
boshqaruv, axborot, moliyaviy va tashqi iqtisodiy xavfsizlikni ajratib ko'rsatish
mumkin.
3. Iqtisodiy xavfsizlik amaliyotida bu tahdidlar ikki turga bo'linadi: ichki va
tashqi.
Ichki tahdidlar - bu o'z-o'zini asray olish va takomillashtira olish
qobiliyatining mavjud emasligi, rivojlanishda innovasiya unsurlarining zaifligi,
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning samarali emasligi, jamiyat
evolyusiyasining og'riqsiz yo'llarini izlab topish uchun qarama-qarshiliklar va
ijtimoiy tangliklarni bartaraf etishda manfaatlar mutanosibligini topish
qobiliyatining mavjud emasligidir.
Tashqi tahdidlar - bu jahon narxlari kon'yunkturasi va tashqi savdoning
o'zgarishi, milliy valyuta kursining tebranishi, kapital kirishiga nisbatan uning
chiqib ketish hajmining yuqori bo'lishi, importga ortiqcha bog'lanib qolish,
xomashyo tovarlari eksportining haddan ziyod bo'lishi va boshqalardir.
22

4. Ma'lumki, iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlashning eng muhim shartlaridan
biri iqtisodiyotning barqaror rivojlanishidir. Iqtisodiy rivojlanishsiz iqtisodiy
xavfsizlikni ta'minlab bo'lmaydi. Tahlillar shuni ko'rsatadiki, 2010-2017 yillar
davomida jahon yalpi ichki mahsulotining o'rtacha qo'shimcha o'sish sur'ati Xitoyda
esa 7,91 foizni tashkil etgan. Bu shundan dalolat beradiki, XXRda iqtisodiy
xavfsizlikni ta'minlashning muhim omili sifatida yalpi ichki mahsulotning ayniqsa
aholi soni o'sish sur'atlaridan yuqori bo'lishi ijobiy holat hisoblanadi.
5. 2017 yil yakunlariga ko'ra, Xitoy sanoatining 41 tarmog'ining 36 tasida
(87,8 foiz), shu jumladan, to'qimachilik (4 foiz), kimyo (3,8 foiz), nometall mineral
mahsulotlar ishlab chiqarish (3,7 foiz), qora metallurgiya (0,3 foiz) sanoatlarida
o'sish kuzatildi. 2017 yilda XXRda ishlab chiqariladigan 596 ta sanoat
mahsulotlaridan 427 tasida ishlab chiqarish hajmi ijobiy dinamikani namoyon qildi.
6. Ma'lumki, iqtisodiy xavfsizlikni, ayniqsa, uning tarkibiy qismi
hisoblangan oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda qishloq xo'jaligi alohida
ahamiyatga ega. Agar XXR qishloq xo'jaligi rivojlanishini ko'rib chiqadigan
bo'lsak, 2017 yilda qishloq xo'jaligida, ayniqsa uning don sektorida vaziyat ancha
yaxshilandi. Donli ekinlar ishlab chiqarish 2016 yilda 1,66 mln tonnaga, ya'ni 0,3
foizga o'sib 617,91 mln. tonnaga yetdi. Qand lavlagi ishlab chiqarish 2017 yilda
125,56 mln. tonnagacha o'sdi. Paxta ishlab chiqarish 5,49 mln. tonnaga yetdi.
7. Chorvachilik tarmog'i ham pozitiv dinamika namoyon etdi. 2017 yil
davomida 84,31 mln.tonna go'sht ishlab chiqarildi. Bu 2016 yilga nisbatan 0,8
foizga ko'p. Cho'chqa go'shti ishlab chiqarish 0,8 foizga o'sdi va 53,4 mln. tonnaga
yetdi, mol go'shti - 1,3 foizga o'sdi va 7,26 mln. tonnaga, qo'y go'shti - 1,8 foizga
o'sdi va 4,68 mln. tonnaga, parranda go'shti 0,5 foizga o'sdi va 18,97 mln. tonnaga
yetdi. Bundan tashqari mamlakat miqyosida 33,45 mln. tonna sut va 30,7 mln.
tonna tuxum yetishtirildi. Dengiz mahsulotlari ishlab chiqarish 2016 yilga nisbatan
2017 yilda 0,5 foizga o'sdi va 69,38 mln.tonnani tashkil etdi.
8. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta'minlashda xorijiy investisiyalar jalb
etish alohida ahamiyatga ega. Iqtisodiyotga jalb etilgan xorijiy investisiyalar hajmi
23

bo'yicha (131,0 mlrd. dollar) Xitoy xuddi 2016 yildagidek, 2017 yilda ham
AQShdan keyin 2-o'rinni egalladi. 2017 yilda Xitoy kapital qo'yilmalarining keskin
qisqarishi yuz berdi. 2017 yilda ular 120,1 mlrd. AQSh dollariga teng bo'ldi. Ammo
shunga qaramay bu ko'rsatkich bo'yicha Xitoy yetakchi mamlakatlar safida qoldi.
Mamlakat iqtisodiyotiga jalb etilgan investisiyalar hajmi mamlakatdan chiqarilgan
investisiyalar hajmiga nisbatan 11 mlrd.AQSh dollariga ko'p bo'ldi va bu holat
iqtisodiy xavfsizlik nuqtai nazaridan ijobiy holat hisoblanadi.
9. Hukumat tomonidan valyuta nazoratining kuchaytirilishi Xitoy oltin-
valyuta zaxiralarining ko'payishiga olib keldi. 2017 yil dekabr holatiga ko'ra 2016
yilga nisbatan mamlakat oltin-valyuta zaxiralari 4,3 foizga o'sib, 3,14 trln. dollarga
yetdi. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligining muhim ko'rsatkichi hisoblangan oltin-
valyuta zaxiralarining o'sishi Xitoy milliy iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash bo'yicha
muvaffaqiyatlarga erishayotganligidan dalolat beradi.
10. Garchi so'nggi yillarda Xitoyda barqaror iqtisodiy o'sish sur'atlari
kuzatilayotgan bo'lsa-da, iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash borasida muammolar
mavjud. Bu muammolardan biri mamlakatni don mahsulotlari bilan ta'minlashdir.
XXRda 2016 yilda 128,9 mln tonna g'alla yetishtirilgan va 2006-2016 yillar
davomida XXRda g'alla ishlab chiqarish hajmi qariyb 1,2 martaga oshgan. Shunga
qaramasdan Xitoy yirik miqdorda g'alla import qiladi. Xususan, 2006-2016 yillar
oralig'ida g'alla importi 10 barobargacha ortib, 4,4 mln tonnaga yetdi.
11. Xitoyda iqtisodiy xavfsizlik borasidagi yana bir muhim muammo sanoat
ishlab chiqarishini xomashyo bilan ta'minlash bilan bog'liq. So'nggi yillarda Xitoy
sanoatida mahsulot ishlab chiqarish hajmining o'sishi sanoat ishlab chiqarishi uchun
xomashyo taqchilligini keltirib chiqarmoqda. Shu sababli XXRda amalga
oshirilayotgan tarkibiy islohotlar natijasida 2016-2017 yillarda mamlakat qora
metallurgiya sanoatida faoliyat ko'rsatayotgan 115 mln. tonna hajmdagi ortiqcha
ishlab chiqarish quvvatlari tugatildi.
12. So'nggi yigirma yilda XXR jahondagi eng yirik xom ashyo
iste'molchisiga aylandi va bu holat yuanning revalvasiyasi bilan birga bordi. Xitoy
24

tomonidan import qilinadigan asosiy xom ashyo tovarlari yoqilg'i-energetika
mahsulotlari (jami xomashyoning 45 foizi) va mineral xomashyo resurslari (32 foiz
ruda va metallar, 10 foiz temir rudasi), shuningdek, qora metall mahsulotlari (5
foiz) hisoblanadi.
13. XXRda neft ishlab chiqarish hajmi 2010-2016 yillar davomida deyarli
o'zgarmay qolgan va 2016 yilda 199,7 mln. tonnani tashkil etgan bo'lsa, neft
iste'moli 448,5 mln. tonnadan 578,7 mln. tonnagacha, ya'ni qariyb 30 foizga o'sgan.
2016 yilda iste'mol hajmi neft ishlab chiqarishga nisbatan qariyb 3 barobarga ko'p
bo'lgan. 2010-2016 yillar davomida neft importi 232,7 mln. tonnadan 382,6 mln.
tonnagacha o'sgan. Bugungi kunda XXR neft import qilish bo'yicha jahonda
birinchi o'rinni egallaydi. Albatta, bunday sharoitda mamlakat iqtisodiyoti jahon
neft bozoridagi narx kon'yunkturasiga bog'liq bo'lib qoladi.
14. Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash bo'yicha XXRdagi yana bir muhim
muammo Sharqiy va G'arbiy mintaqalari rivojlanishidagi nomutanosib rivojlanish
hisoblanadi. Mamlakatda sanoati rivojlangan Sharq va qoloq Sharqning mavjudligi
XXRning istiqbolda barqaror rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan asosiy
omildir.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasining Qonunlari, O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari,
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
1. O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. - Toshkent: —O'zbekiston”, 2017.
- 80 b.
2. O'zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to'g'risida”gi qonuni
(Yangi tahriri) (—O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi”,
2000 yil, 5-6-son, 148-modda)
3. O'zbekiston Respublikasining —Erkin iqtisodiy zonalar to'g'risida”gi qonuni (—
O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami”, 2009 yil, 39-son, 424- modda.)
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 26 oktyabrdagi —Erkin
iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qo'shimcha chora-
tadbirlar to'g'risida”gi PF-4853-son Farmoni.
5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O'zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida”gi
PF-4947-son Farmoni.
6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrdagi —Valyuta
siyosatini liberallashtirish bo'yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to'g'risida”gi
PF-5177-son Farmoni.
7. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrdagi —
Mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini yanada ta'minlash chora-tadbirlari
to'g'risida”gi PF-5303-son Farmoni.
8. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3 noyabrdagi —Maxsus
turdagi tovarlar eksporti va importini lisenziyalash, shuningdek, eksport
kontraktlarini ro'yxatga olish va import kontraktlarini ekspertizadan o'tkazishni
tartibga solish chora-tadbirlari to'g'risida” PF-5215-son Farmoni
26

9. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi —2017-2021
yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi
bo'yicha Harakatlar strategiyasini —Faol tadbirkorlik, innovasion g'oyalar va
texnologiyalarni qo'llab-quvvatlash yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi
to'g'risida”gi PF-5308-son Farmoni.
10. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3 noyabrdagi —Tashqi savdo
faoliyatini yanada erkinlashtirish va tadbirkorlik sub'ektlarini qo'llab-quvvatlash
chora-tadbirlari to'g'risida”gi PQ-3351-son qarori
11. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: O'zbekiston, 2016. - 56 b.
12. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak. - Toshkent:
O'zbekiston, 2017. - 104 b.
13. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi. - Toshkent: O'zbekiston, 2017. - 48 b.
14. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. - Toshkent: O'zbekiston, 2017. - 488 b.
15. Mirziyoev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko'taramiz. 1-jild. /Sh.M.Mirziyoev. - T.: Uzbekiston, 2017. - 592 b.
16. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning O'zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 25 yilligiga bag'ishlangan tantanali
marosimdagi ma'ruzasi. 2017 yil 7 dekabr. // http://press-
service.uz/uz/lists/view/1328
17. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 2017 yil 22 dekabr. // http://press-service.uz/uz/lists/view/1371
18. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Xavfsizlik Ilmiy
adabiyotlar
27

2.1. O'zbek va rus tillarida
21. Abulqosimov H.P. Davlatning iqtisodiy xavfsizligi. O'quv qo'llanma. - T.:
Akademiya, 2012. - 362 b.
22. Abulqosimov H.P., Rasulov T.S. Oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashning
nazariy jihatlari va yo'nalishlari. Monografiya. - T.: “Fan va texnologiya”, 2017. -
152 b.
23. ABguncKun B.H. Ha^uoHanbHaa ^KOHOMuneckaa 6e3onacHOCTt B
ycnoBuax rao6anu3a^uu // Me'7i<gynap. ny6n. u nacTHoe npaBO. - 2012. - N2. -
C.9-10.
24. Ap6y3OB C. MeTogonoruneckue OCHOBBI o^eHku ypoBHa
^KOHOMuneckOH 6e3onacHOCTu // O6inecTBO u ^KOHOMUka. - 2017. - N6.
- C.28-37.
25. Eypkanb^eBa ^. CucTeMa o6ecneneHua ^KOHOMuneckOH 6e3onacHOCTu
rocygapcTBa: Heo6xoguMOCTb ^opMupoBaHua u CTpyi<TypnNe
cocTaBnarnw,ue //Hayka u uHHOBanuu: HayHHO-npakTUHeckUH g<ypnag. -
2013. - N5. - C.29-32.
26. kyxBajbg E. MakpoacnekTbi ^KOHOMuieckofi 6e3onacHOcmu: (akTopbi,
kpumepuu u noka3ameju / E.EyxBaibg, HTjOBa^kaa, C.Ha3ypeHko // Bonp.
^ KOHOMUKU . - 1994. - N 12. - C.25-35.
27. EoroMoaoB B.A. ^KOHOMuieckaa 6e3onacHOCTb. - M.: KHHTH-^AHA,
2009. - 295 c.
28. Be i
n<anoB r.C. KaiecTBO KTTJIH HaceieHua kak npu3Hak COCTOMHHM
oomeciBa. - Cn6.: Cl I6IH )V, 2012. - 314 c.
29. Vaxobov A., Tadjibaeva D., Xajibakiev Sh. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro
iqtisodiy munosabatlar. T.: Moliya, 2011. - 708 b.
30. raa3beB C. O iie'OTiO/KHBix Mepax no yi<pe'iije'HHio ^KOHOMuieckofi
6e3onacHOCTu Poccuu u BbiBogy POCCUHCKOH ^ KOHOMUKU Ha Tpae'KTopnio
onepeKarn^ero pa3BUTua (aKageMuieckaa Bepcua gokiaga) // Poc. ^ KOH .
Kypiiaj. - 2015. - N 5. - C.3-62.
28

$31. ropgueHko ^.B. One'iiKa u3MeHeHua ypoBHa ^KOHOMuieckofi 6e3onacHocmu Poccuu npu pe'ajHBaiiHH HiiHiiHaTHBbi r )i<ono\iH i ie'ci<oro noaca 11le'jxoBoro nymu (^KOHOMuieckaa koonepa^ua u ^KOHOMuieckoe npomuBo6opcTBo) // Ilan. uHTepecbi: npuopumeTbi u 6e3onacHocTb. - 2017. - T.13, N4. - C.787-800. 32. rocnogapuk K.n. Me'KgyiiapogHaa ^KOHOMuieckaa 6e3onacHocTb. - M.: yHUBepcumem “CuHeprua”, 2018. - 416 c. 33. ^efii T. KuTaHckuH kanumaj Ha pbim<ax A(puku //A3ua u A(()pni<a cerogHa. 2008. - Ns 9. - C. 27-32. 34. HroHUHa H.H. ^KOHOMuieckaa 6e3onacHocTb Poccuu B cucmeMe Makpo^KOHOMuieckux HHBe'ciHHHOHHNx KpuTepueB // I lan. uHTepecbi: npuopumeTbi u 6e3onacHocTb. - 2013. - N 2. - C.49-57. 35. HnHOBanHOHHNe' npeo6pa3OBaHua kak uMnepamuB ycmoHiuBoro pa3BUTua u ^KOHOMuieckofi 6e3onacHocmu Poccuu / nog peg. B.K.CeHiaroBa. - M.: A HKUJ , 2013. - 684 c. 36. K OPHUJOB M. O cymnocTH ^KOHOMuieckofi 6e3onacHocmu // npo6j. Teopuu u npakTUku ynpaBj. - 2015. - N 8. - C.123-129. 37. Ky3He^0Ba E.K CmpaTeruieckoe ynpaBneHue ^KOHOMuieckofi 6e'3OnacnocTbio rocygapcTBa. - M.: Pycailnc, 2017. - 214 c. 38. JekcmTUHa 51. KumaH B EPKKC: \iOTTiBannii yiacTui // MupoBaa .2 Ingliz tilidagi adabiyotlar 39. Anne O. Krueger. Trade Police and Economic Development: How We Learn. - National Bureau of Economic Research, Working Paper 5896, January 1997. - R.7-9. 40. Bertil Ohlin. Interregional and International Trade. - Cambridge: Harvard University Press, 1933. - 123 r. 41. Bhagwati, Jaddish N. and Srinivasan, T.N. A General Equilibrium Theory of Effective protection and Resourse Allocation. - Journal of International Economics, Vol. 3. - R.259-282. 29$

42. Cartsen A. China's Economic Growth 1978-2025: What We Know Today
About China's Economic Growth Tomorrow. World Development _ Elsevier Ltd.
All rights reserved. - 2008, No. 10, pp.
43. Ignatius I., Krishnamurti I. The Political-Economy of ASEAN-China FTA.
University of Pelita Harapan, Karawaci, Indonesia . -2014. -30 p.
44. Sergun P. ASEAN+3: Key Positions of Cooperation and Prospects of
Development
45. Severino, Rodolfo C. Southeast Asia in search of an ASEAN community. -
Institute of Southeast Asian Studies, Singapore, - 2006. - 450 p.
46. Koldunova E. The Asia-Pacific Regional Institutions: Stalemate or
Transformation? // Moscow State Institute of International Relations, the MFA of
Russia (MGIMO - University) - 2013. 10 p.
3. Internet saytlari
60. www.stat.uz
61. www.cer.uz
62. www.press-service.uz .
63. www. ereport.ru
64. www.iwpr.org
65. www.osce.org
66. www.unescwa.org
30

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash XXR milliy xavfsizlik tizimini negizi sifatida

O'xshash dokumentlar