Iqtisodiyot zonalari tushuncha

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	41.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Iqtisodiyot zonalari tushuncha

Sotib olish

KIRISH
“ Biz iqtisodiyotimizga sarmoya kiritishga intiladigan investorlar uchun hududlar
va tarmoqlar bo’yicha investitsiya loyihalarini puxta shakllantira olsak, bu
masalada ijobiy natijaga erishish mumkin. Bu borada erkin iqtisodiy zonalar va
kichik sanoat zonalarida biznes subyektlarini joylashtirish, ularga imtiyoz va
preferensiyalar berishni tashkiliy va huquqiy jihatdan tartibga solish lozim ”.
Sh. M. Mirziyoyev
Jahon standartlariga javob beradigan va dunyo bozorlarida talab qilinadigan
mahsulot ishlab chiqarish uchun xorijiy investitsiyalarni, birinchi galda,
to’g„ridanto’g„ri investitsiyalarni jalb etish bo’yicha qulay shart-sharoitlar yaratish
muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi vaqtda mazkur vazifalarni amalga oshirishda
erkin iqtisodiy hududlar yetakchi o’ringa ega. Shu boisdan dunyoning aksariyat
davlatlari, xususan, Xitoy, AQSh, Fransiya, Janubiy Koreya, Meksika, Vengriya,
Bolgariya kabi mamlakatlar misolida hududning geografik va boshqa
qulayliklaridan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, bugungi kunda erkin
iqtisodiy hududlarni tashkil etish zaruriyat va an’anaga aylangan. Birgina o’tgan
asr 90 yillarining o’rtalarida dunyoda 1200 ga yaqin erkin iqtisodiy hududlarning
har xil turlari, jumladan, eksportga mo’ljallangan 300 dan ortiq ishlab chiqarish
hamda 400 ga yaqin erkin ilmiy-texnikaviy hududlar faoliyat ko’rsatgan. Chunki,
bunday hududlarni tashkil etishdan asosiy maqsad mintaqani jadal
ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el kapitalini, istiqbolli
texnologiya hamda boshqaruv tajribasini jalb etish orqali uning sanoat salohiyatini,
ishlab chiqarish, transport-tranzit va ijtimoiy sohani rivojlantirish barobarida,
zamonaviy bozor infratuzilmalarini tashkil etishdan iboratdir. Erkin iqtisodiy
hududlar hozirga kelib to’xtovsiz rivojlanmoqda. Rivojlanish oddiydan
murakkabga, arzon va tez sotiladigan variantdan ko’p tarmoqli va kapital talab
qiluvchiga o’tib bormoqda. Zamonaviy jahon tajribasida 30 ga yaqin erkin
iqtisodiy hududlarning turlari mavjud bo’lib, ulardan ko’p ulushga ega bo’lganlar
bu bojxona hududlari, to’lovlar olib tashlangan hududlar, bojxona erkin hududlari,
erkin eksport hududlari, erkin eksportga mo’ljallangan ishlab chiqarish hududlari,

erkin ishlab chiqarish hududlari, iqtisodiy barqarorlik hududlari, o’zaro
tadbirkorlik hududlari, texnika-iqtisodiy rivoljantirish hududlari, fan-sanoat
parklari va boshqalar iqtisodiyotda muhim ahamiyat ega kasb etib kelmoqda.
O’zbekistonda ham iqtisodiyotni yuqori darajada rivojlantirish maqsadida
mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish va ular faoliyatini
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O’zbekistonda erkin iqtisodiy
hududlar faoliyati 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar
to’g„risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinadi.
Mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirish, ularning faoliyatini
kengaytirish oldimizda turgan eng muhim vazifalardan hisoblanadi. Zero, erkin
iqtisodiy hududlar milliy iqtisodiyotni alohda mintaqalar darajasida rivojlantirish
bilan birga, ularning jahon iqtisodiyotiga integratsiyasini va xalqaro
raqobatbardoshligini ta’minlashda hamda boshqa bir qator dolzarb masalalarning
ijobiy hal etilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun mamlakatda
mazkur sohaga oid zamonaviy bilim, ko’nikma va malakaga ega bo’lgan kadrlarni
tayyorlash talab etiladiki, mazkur darslik aynan ushbu vazifani bajarishga
qaratilgan adabiyot sifatida xizmat qiladi. Mazkur darslik o’n ikki bobdan iborat
bo’lib, u, o’z navbatida, zarur ko’rgazmali rasmlar, jadvallar, zaruriy axborotlar va
huquqiy-me’yoriy hujjatlar tahlili bilan to’ldirilgan. Birinchi bobda erkin iqtisodiy
hududlarning mazmuni, rivojlanish tarixi va bosqichlari, maqsadlari hamda jahon
xo’jaligi aloqalaridagi o’rni yoritib berilgan. Ikkinchi bobda erkin iqtisodiy
hududlarni tashkil etish va faoliyat ko’rsatishining huquqiy asoslari va ularni
shakllantirishning xorijiy va milliy tajribalari keng yoritilgan. Uchinchi bobda
erkin iqtisodiy hududlarning tasnifi, turlari, xususiyatlari asoslab berilgan.
To’rtinchi bobda investitsiya muhitining mazmuni, iqtisodiy faollikni va erkin
iqtisodiy hududlarni rivojlantirishdagi ta’minlashdagi ahamiyati hamda undagi
imtiyozlar va ta’sir etuvchi omillar tahlil qilingan va yoritib berilgan. Beshinchi
bobda erkin iqtisodiy hududlarda logistika infratuzilmasining ahamiyatini, uni
shakllantirishning va logistik xizmatlarni samarali yo’lga qo’yishning zarurligi va
bu boradagi O’zbekistondagi amalga oshirilayotgan islohotlar izohlab berilgan.

Oltinchi bobda erkin iqtisodiy hududda bojxona ishi va uni tashkil etishning
zarurligi, asoslari, tartibi va jarayonlari masalalar o’rin olgan. Yettinchi bobda
erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etishning jahon tajribalari, jumladan, rivojlangan
va rivojlanayotgan davlatlar tajribalari misolida batafsil yoritilgan. Sakkizinchi
bobda AQShda tashkil etilgan erkin iqtisodiy hududlarning asosiy turlari va
ularning tasnifi, xususiyatlari va ularning investitsiyalarni jalb etishdagi tutgan
o’rni to’g„risidagi ma’lumotlar berilgan. Tuqqizinchi bobda Xitoy Xalq
Respublikasida erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish maqsadlari, ahamiyati va
xususiyatlari. Xitoyda erkin iqtisodiy hududlarning tashkil etilishi va rivojlanishi
bosqichlari kabi masalalar atroflicha yoritilgan. O’ninchi bobda Rossiya
Federatsiyasida erkin iqtisodiy hududlar tashkil etilishi va rivojlanishi tarixi,
turlari, maqsadlari va rivojlanish xususiyatlari ko’rsatib berilgan. O’n birinchi
bobda offshor hududlarning mazmuni, yuzaga kelib sabablari, turlari, ahamiyati,
jahon xo’jaligida tutgan o’rni, undagi imtiyozlar va offshor kompaniyalar faoliyati
haqida ma’lumotlar berilgan berilgan. O’n ikkinchi bobda O’zbekiston
Respublikasida tashkil etilgan erkin iqtisodiy hududlar va ularning rivojlanish
xususiyatlari atroflicha yoritilgan. Ushbu darslikda yoritilgan barcha masalalar
erkin iqtisodiy hududlar faoliyatini tashkil etish, boshqarish va unda
investitsiyaarni jalb etish hamda tadbirkorlik faoliyatini olib borishda muhim asos
bo’lib xizmat qilishi mumkin

1. Iqtisodiy zonalar tushunchasi
Erkin iqtisodiy zonalar — davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus
qonunlarga muvofiq, xo jalik va tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug ullanish uchunʻ ʻ
imtiyozli soliq, moliya, huquqiy sharoitlar joriy qilinadigan muayyan hududlar.
Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda
zarur ishlab chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy
zonalarz. ko p hollarda davlatlararo tutash hududlarda (bir necha davlatlarning
ʻ
chegaralari tutashgan hudud), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda yoki transport
yo llari tutashgan hududlarda tashkil etiladi.
ʻ
Erkin iqtisodiy zonalarz. da alohida xalqaro huquqiy status joriy etiladi. Lekin u
qayerda joylashishidan qat i nazar, shu mamlakatning ajralmas bo lagi hisoblanadi,
ʼ ʻ
barcha amaliyotlar (yer ajratish, firma va kompaniyalarni tashkil etish, chegaradan
yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish, boj to lovlari, soliq to lovlari
ʻ ʻ
bo yicha imtiyozlar, qaysi valyuta yoki valyutalar to lov vositasini o tashi,
ʻ ʻ ʻ
hududni boshqarish tartibi va boshqalar) qabul qilingan qoidalar asosida tezkorlik
bilan bajariladi. Erkin iqtisodiy zonalarz.ni tashkil etishdan maqsad ko plab yangi
ʻ
texnologiya, investitsiyalarni jalb qilib, rivojlangan iqtisodiy makon yaratish va
shu yo l bilan mamlakat iqtisodiyotini tezkorlik bilan rivojlantirishdir.
ʻ
Erkin iqtisodiy zonalarz.ni hozirgi zamon iqtisodiy integratsiya
jarayonlarining mahsuli, deb qarash unchalik to g ri emas. Uning tarixi juda
ʻ ʻ
ko hna. Erkin iqtisodiy zonalarz. tarixi mil. boshlariga borib taqaladi. qadimiy
ʻ
finikiyaliklar, yunonlar va rimliklar savdo ishlarini rivojlantirish maqsadida chet el
savdo kemalarining o z portlariga erkin kiribchiqishini va ularning xavfsizligini
ʻ
ta minlaganlar. 16 va 17-asrlarda Yevropaning qator shaharlari o zlarini „erkin
ʼ ʻ
savdo shaharlari deb e lon qilganlar. Buyuk Amir Temur davrida Samarqand ana
ʼ
shunday erkin savdo markazi bo lgan, mamlakatning barcha karvon yo llari
ʻ ʻ
hokimiyat himoyasiga olingan.

Erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari mavjud: erkin omborxonalar, erkin
bojxonalar zonalari, ilmiytexnika zonalari. Ular AQShda texnoparklar, Yaponiyada
texnopolislar deb ataladi. Shuningdek, maxsus iqtisodiy zonalar (asosan, eksportga
ixtisoslashgan) ham mavjud. Dastlabki Erkin iqtisodiy zonalarz. lardan biri
Irlandiyada Shennon aeroportida (1959) tashkil etilgan edi. Keyinroq shunday zona
Angliyadagi DogAylendaeroportida paydo bo ldi. Ba zi Erkin iqtisodiy zonalarz,ʻ ʼ
lar ancha yirik hududlarda tashkil etiladi. Mas, Braziliyadagi Manaus, Xitoydagi
maxsus iqtisodiy hudud Shenjen va boshqalar shunday zonalardir. Jahon
amaliyotida Erkin iqtisodiy zonalarz.lar rivojlangan (Buyuk Britaniya, Germaniya,
Niderlandiya, AQSH va boshqalar), shuningdek, rivojlanayotgan (Braziliya,
Koreya Respublikasi, Malayziya va boshqalar) mamlakatlarida ham tashkil etildi.
Erkin iqtisodiy zonalarz.ga chet el kapitalini jalb qilish Xitoy siyosatida ancha
keng qo llanildi. 20-asr oxirlarida Erkin iqtisodiy zonalarz.lar Birlashgan Arab
ʻ
amirliklari, Rossiya va Polshada tashkil etildi. Rossiya va Xitoy hamkorligida
tashkil etilgan Blyagovanichensk — Xeyxe, Qora dengiz bo yi, Kaliningrad
ʻ
viloyatidagi „YantarErkin iqtisodiy zonalarz. lari ham shunday makonlardir. Hozir
jahonda 600 dan ortiq Erkin iqtisodiy zonalarz. mavjud.
O zbekistonda Erkin iqtisodiy zonalarz. g oyasi milliy iqtisodiyot taraqqiyoti
ʻ ʻ
uchun ijobiy baholandi. Shu bois 1996-yilning 25-aprelda mamlakat parlamenti
O zbekiston Respublikasining Erkin iqtisodiy zonalar to g risida qonunini qabul
ʻ ʻ ʻ
qildi. Bu qonun chet el investitsiyalari, savdo va sanoat sohalarining rivojlanishi,
aholini ish bilan ta minlashni yaxshilash uchun qulay sharoit yaratishga
ʼ
me yoriyhuquqiy asos yaratdi.
ʼ
XX asrning ikkinchi yarimlaridan boshlab erkin iqtisodiy hudud (EIH)
xalqaro iqtisodiyotning ajralmas qismi bo’lib kelmoqda. Jahon xo’jaligi
aloqalarida erkin iqtisodiy hudud xalqaro tovaralmashinuvining faollashuvi,
investitsiyalar mobilizatsiyasi, ish bilan bandlik darajasini o’sishi hisobiga
iqtisodiy o’sish ko’rsatkichini tezlashtiruvchi omil sifatida qaralmoqda. Shu
sababdan bugungi kunga kelib dunyo miqyosida EIHlarni tashkil etish va
rivojlantirishga bo’lgan e’tibor, munosabat tobora ortib bormoqda. Jumladan, ayni

vaqtga kelib O’zbekiston Respublikasida ham mavjud 14 ta hududning 12 tasida
21 ta EIHlar tashkil etilishiga asos solingan bo’lib, ularning huquqiy asoslari ishlab
chiqilgan. Jahon amaliyoti tajribasi shuni ko’rsatadiki, EIHlar milliy va xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish bilan birgalikda, ishlab chiqarishga yangi,
energiyatejamkor, zamonaviy yuqori texnologiyalarni olib kirish, ilg„or xorijiy
menejment va marketing tajribalaridan foydalanish, yangi ishlab chiqarishlar
evaziga ichki bozorni import o’rnini bosuvchi tovarlar bilan to’ldirish, mamlakat
eksport salohiyatini yanada oshirish, tashqi savdoni rivojlantirish, hududlarda
yangi ish o’rinlari yaratish, valyuta tushumlari kirib kelishini ko’paytirish, oltin-
valyuta zahirasi hajmini oshirish, iqtisodiy o’sishni ta’minlash, milliy valyuta
barqarorligini mustahkamlash, Davlat budjeti daromadlarini oshirish va
pirovardida, milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi va
xalqaro raqobatbardoshligining yanada kuchayishiga keng yo’l ochib beriladi
hamda unga xizmat qiladi. Dunyo miqyosida turli davlatlarda tashkil etilgan va
etilayotgan EIHlar sonining ortib borishi va EIHlarga ega davlatlar sonining ham
ortib borishi (bugungi kunga kelib, ularning soni 140 dan oshdi) ushbu EIHlarning
o’zi nima, uning ahamiyati, muhimligi va samaralari, afzalliklari haqida yetarlicha
tushuncha, tasavvur va bilimga ega bo’lish zaruriyatini kuchaytirib bormoqda. Shu
sababdan ushbu masalaga jiddiy yondashish uni alohida fan sifatida o’rganish
darajasiga ham olib chiqdi. Bu esa mazkur “Erkin iqtisodiy hududlar” fanini
o’zlashtirishda, eng avvalo, EIHlarning mazmun-mohiyatini yaxshi o’rganish,
bilish va u haqda yetarlicha tushunchaga ega bo’lishni taqozo etadi. Erkin iqtisodiy
hududlar faoliyatini jahon fanida chuqur va har tomonlama o’rganish XX asrning
70 yillarida boshlandi. Hozirgi zamon ilmiy adabiyotida, mamuriy hujjatlarda,
amaliyotda, erkin iqtisodiy hududlarni bildiruvchi xilma-xil atamalar qo’llashadi:
“Erkin iqtisodiy hudud”, “Texnologik hudud”, “Erkin bojxona hududi”, “Maxsus
iqtisodiy hudud”, “Erkin tadbirkorlik hududi”, “Erkin eksport hududi”, “Erkin
savdo hududi”, “Bojsiz hudud”, “Qo’shma tadbirkorlik hududi”. XX asrning 80
yillarida erkin iqtisodiy hududlarning 20 ta 1
, o’tgan asrning 90 yillarida 30 ta 2
1
Смородинская Н. Свободно-экономические зоны (Мировые опыты). Вест. ДВО РАН, 1993., №4,5. – С. 3-22
2
Данкко Т., Окрут З. Свабодний экономические зони в миравом хозястве: Российская экономическая

shakli bor deb hisoblaganlar. Ba’zi hozirgi iqtisodiy adabiyotlarda EIHlarni
tavsiflovchi 40 dan ortiq atamalar borligi ham keltirib o’tilgan. Bugungi kunga
qadar EIHlar mazmun-mohiyatini yoritish, EIHlarni tashkil etish va
rivojlantirishga doir xorijiy va mahalliy iqtisodchi-olimlar, mutaxassislar
tomonidan turli tadqiqotlar olib borilgan va shuning natijasida ko’plab ilmiy
maqolalar, monografiyalar, dissertatsiya ishlari, risolalar, o’quv adabiyotlar hamda
o’quv-uslubiy qo’llanmalar yaratilgan. Biroq, olib borilgan o’rganishlar EIHlar
tushunchasiga xorijiy va mahalliy iqtisodchi-olimlar, mutaxassislar tomonidan
berilgan turli ta’rif va talqinlar mazkur atamaning yagona ta’rifga ega emasligini,
uning mazmuniga har bir mutaxassis o’z nuqtai nazari, bilim va faoliyat olib borish
sohasiga asoslanib ta’rif berishganligini ko’rsatadi. Erkin iqtisodiy hududni
hududiy xo’jalik jihatidan ham qadimiy, ham zamonaviy deb atash mumkin.
Ularning ildizi qadim o’tmishga borib taqaladi, va mana shu vaqtning o’zida o’z
amaliy faoliyatini zamonaviy rivojlanishda boyitadi. Amerikalik olimlar M.Fraze
va R.Renalar fikricha, “erkin iqtisodiy hudud – bu iqtisodiy rivojlanish yo’lidagi
insoniyatning eng qadimgi va va shu bilan birga eng zamonaviy g„oyalaridan
biridir” 3
. Rus olimi I.P.Fominskiy rahbarligi ostida chiqqan o’quv qo’llanmada 4
erkin iqtisodiy hududlarga ushbu mamlakatda qabul qilingan umumiy xo’jalik
faoliyati tartibiga nisbatan imtiyozlar beruvchi ma’lum bir hudud deb ta’riflanadi.
Hozirgi zamon iqtisodiy adabiyotlarida erkin iqtisodiy hududlar katigoriyasini
aniqlashda turli xil yondashuvlar mavjud. Bu munozara, asosan, ikki muammoni
tahlil qilishga borib taqaladi: - umumlashtiruvchi tushuncha sifatida termin tanlash;
- xodisani kengroq, to’laroq ochib berish maqsadida uning aniq izohini
topish. EIHlarni ta’riflovchi qarashlarning xilma-xilligi quydagilar bilan bog„liq: -
ular asrlar davomida evolyusion tarzda rivojlanib, o’zgarib, takomillashib boradi; -
bu rivojlanish turli mamlakatlarda va davrlarda mavjud bo’lgan turli tuman
iqtisodiy muhitda sodir bo’lgan va bo’lmoqda; - ularning rivoji ichki va tashqi
omillarga (geografik holat, ish kuchining o’ziga xosligi, jahon iqtisodiyoti
академия им. Г. В. Плеханова. – М.: Инфра-М., 1998. – С. 168
3
Зименков Р.И. Свободные экономические зоны. Уч. пос. - М.: Юнити, 2005. – С. 5
4
Фоминский И.П. Иностранные инвестиции в России: современое состояние и перспективы. – М.:
Международное отношение,1995. – С. 23

konyukturasi va hokazo) juda kuchli ravishda bog„liqdir; - ilmiy-nazariy tushunib
etishda, terminlashda va turkumlash yondashuvida darajaning yetarli emasligidir.
Rossiyalik olimlardan biri D. Adrianov EIHlarga quyidagicha ta’rif beradi: “Erkin
iqtisodiy hududlar milliy hududning bir qismi bo’lib, iqtisodiy muammolar
yechimini topishda keng imkoniyatlarni yaratib beradi. Xorijiy hamda milliy
tadbirkorlikning iqtisodiy faoliyatida muhim qulayliklarni yaratadi” 5
.
E.F.Avdokushin esa “Erkin iqtisodiy hudud mamlakat yoki davlatning bir qismi
bo’lib, aniq bir ijtimoiy-iqtisodiy va texnologiyalarga oid muammolarni yechimini
hal qilishga yo’naltirilib, iqtisodiy faoliyat yurituvchilar uchun maxsus
shartsharoitlar yaratib beradigan boshqaruvning maxsus ma’muriy tizimiga
egadir” 6
, deb ta’kidlab o’tgan edi. Rossiyalik iqtisodchilardan A.Kuznetsov 7
hamda
S.A.Ribakov va N.A.Orlovalar 8
ning keltirishicha, “Erkin iqtisodiy hudud – xorijiy
tovarlar hech qanday bojxona to’lovlarisiz saqlanishi, sotilishi yoki xarid qilinishi
mumkin bo’lgan hudud”. O’zbekistonlik Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X.,
Muminov N.G. 10 va rossiyalik Danko T.P., Okrut Z.M., Igoshin N.V. kabi
mualliflar bir ovozdan: “Erkin iqtisodiy hudud – bu mahalliy hamda xorijiy
tadbirkorlar faoliyat yuritishi uchun maxsus imtiyozli iqtisodiyot amal qiladigan
chegaralangan hudud”, - degan xulosaga kelishgan. Yuqorida EIHlar mazmuniga
berilgan ta’riflardan quyidagi jihatlarni keltirib o’tish mumkin:
2 . Iqtisodiy zonalarni tashkil etish, ularni amal qilishi va rivojlanish
jarayonlarni boshqarish
Jaxon tajribasi va amaliyotida xar bir mamalakatning o’z milliy
iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo’yicha o’ziga xos tajriba va
an’analari mavjud. Hozirda rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyoti taraqqiy
etishiga asos bo’lgan usullardan biri bu mamlakatda ma’lum bir xududni yoki
butun bir kichik mamlkatlar o’z iqtisodiyotini erkin iqtisodiy makonga aylantirib
rivojlanish sari qadam qo’yganlar.
5
Адрианов В.Д. Специальные экономические зоны. Журнал “ЭКО”, 1997. , №3. – С. 42
6
Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. Учебное пособие. – М.:, 2004. – С. 120
7
Кузнецов А. Свободные зоны и национальная экономика // Мировая экономика и международные
отношения. - 1990., №12. – С. 24.
8
Рыбаков С.А., Орлова Н.А. Особые экономические зоны в России. – М.: Вершина, 2006. – С. 12

Erkin iqtisodiy makonlarni asosan muayyan bir davlatning ma’lum bir
mintaqasi yoki alohida bir hududida tashkil etish iqtisodiy jihatdan samarali
hisoblanadi. Ammo hududi va ma’muriy boshqaruv tizimi uncha katta bo’lmagan
alohida davlatlarning butun iqtisodiyoti erkin iqtisodiy makonlarga aylantirilgan
hollar ham uchrab turadi. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etishdan asosiy
maqsad qisqa muddatlarda mamlakatni rivojlangan jahon hamjamiyati a’zolari
qatoriga qo’shish va xorijiy investitsiyalarni jalb etishni tezlashtirishdan iborat.
Ushbu makonlarning tashkiliy tuzilishi va nomlanishi turlicha bo’lsada,
ularni tashkil etishdan asosiy maqsad imkon qadar xorijiy investitsiyalarni,
zamonaviy texnika va texnologiyalarni jalb qilish hisobiga mavjud iqtisodiy,
moliyaviy va ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va jahondagi rivojlangan
davlatlar qatoridan o’rin olish orqali aholi turmush darajasini yaxshilashdir.
Tarixiy manbalar dalolat berishicha, erkin bojxona va tovarlarning tranzit
makonlari bundan bir necha asr oldin paydo bo’lgan bo’lib, ular davlatlar
o’rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishda keng qo’llanilgan.
Masalan, SHarq va Evropani bevosita savdo orqali bog’lab kelgan Buyuk Ipak
yo’lini bojxona va mahsulotlarni tranzit qilish erkin makoniga misol bo’la oladi.
Erkin iqtisodiy makonlarning qaror topishini tavsiflovchi belgilar orasida
quyidagi omillar alohida o’rin tutadi:
- investor uchun hududning iqtisodiy jug’rofiy holati juda qulay bo’lishi
shart;
- kamida mintaqaviy ahamiyat kasb etuvchi magistral yo’llarning
kesishgan joylari bo’lishi lozim;
- dengiz va daryo portlariga yaqin bo’lishlari kerak;
- aeroportlar xalqaro maqom olgan bo’lishlari lozim.
Erkin iqtisodiy makonlarda ma’muriy boshqaruv tizimi alohida bir maxsus
maqomga ega bo’lib, investorlar xom ashyo va materiallarni import qilish hamda
tayyor mahsulotlarni eksport qilish jarayonida bojxona to’lovlaridan to’liq ozod
qilinadi yoki makonning ma’muriy boshqaruv organlarini moliyalashtirishga etarli
darajadagi imtiyozli soliq to’lovlari o’rnatiladi. Investorlarning mulkka egalik

qilish huquqi kengayadi va ularga keng ko’lamli soliq ta’tillari taqdim etilishi bilan
birga, bojxona nazorati minimal darajaga tushiriladi.
Dunyo tajribasida har bir hududning o’ziga xos xususiyatlarini inobatga
olgan holda, bir nechga ko’rinishdagi erkin iqtisodiy makonlar mavjud bo’lib,
ularning tarkibi quyidagilardan iborat:
- Erkin savdo makonlari. Ushbu makonning o’ziga xos belgilari
shundan iboratki, ular kamida mintaqa ahamiyatiga ega bo’lgan magistral yo’llar
kesishgan joylarda, shu jumladan, dengiz va daryo bandargohi yonidagi portlar
hududida tashkil etiladi. Ularda bojxona to’lovlari va tranzit yig’imlari minimal
darajada bo’lishi shart.
Ishlab chiqarishsanoat makonlari. Mazkur makonni tashkil etishdan asosiy
maqsad xorijiy bozorlarga tayyor mahsulotlarni eksport qilish bo’lib, davlatning
iqtisodiy salohiyatini tayyor mahsulotlar orqali reklama va targ’ibot qilishdir.
Natijada, mamlakatga chet el investorlarining qo’shimcha sarfxarajatlarsiz kirib
kelishi uchun ruhiy ta’sir ko’rsatish imkoniyatlari paydo bo’ladi.
• Ilmiy-texnikaviy va ilmiy ixtiro makonlari. Ushbu makonlar tarkibiga
tashqi bozorni kompyuter va boshqa hisoblash texnikalari orqali zabt etish
maqsadida mavjud texnologik parklar zamirida tashkil etilgan «Texnopolis»
makonlari kiradi.
• Xizmat ko’rsatish (servis) makonlari. Ushbu makon shaklining o’ziga
xosligi shundan iboratki, unda turli ko’rinishdagi moliyabank markazlari, sug’urta
bozorlari va fond birjalari tashkil etiladi. Bundan asosiy maqsad moliyabank
xizmatidan keng imtiyozlar berish hisobiga yuqorisalohiyatga ega xorijiy
investorlarning likvidli kapitallarini jalb qilishdir.
Muayyan ustavga ega bo’lgan erkin iqtisodiy makonlarning keng tarqalishi
o’tgan asrning 50 yillari oxirida boshlangan.
1959 yilda Irlandiyaning SHenon shahri shunday erkin iqtisodiy makonga
aylantirilgan. Irlandiya hukumati SHenon xalqaro aeroportiga asosiy e’tiborni
qaratib, uning hududi yonida xalqaro erkin tadbirkorlik makonini tarkib toptirishga
rasmiy ruxsat berdi. SHundan keyin jahon iqtisodiyotida turli xil xo’jalik yuritish

va faoliyat ko’rsatish tartibiga amal qiladigan minglab erkin iqtisodiy makonlar
tarkib topa boshladi.
Hozirgi paytda erkin iqtisodiy makonlarning aksariyati Amerika va Janubi-
SHarqiy Osiyo mamlakatlari hududlarida joylashgan. Jahon tajribasi
ko’rsatishicha, erkin iqtisodiy makonlarning alohida mamlakatdagi samarali tashkil
etilishi va faoliyat yuritishi avvalo undagi siyosiy barqarorlik, investitsiyalarni
kafolatlash, sifatli va zamonaviy infratuzilma xizmatlari tashkil etilganligi, ishchi
va xizmatchilarning mahorati va malakasi, ma’muriy boshqaruv tuzilmalarining
qulay tashkil etilganligiga bog’liedir.
Dunyo amaliyotida, mamlakatlar o’zlarining iqtisodiy rivojlanish
darajasiga qarab, o’z iqtisodiga, jug’rofiy joylashishiga mos keladigan erkin
iqtisodiy makon turlarini tanlab, joriy etganlar. Masalan, G’arbiy Evropa davlatlari
dengiz portlarida yuklarni ortishtushirish ishlarini ortiqcha rasmiyatchiliksiz va
bojxona to’lovlarisiz amalga oshirish maqsadida, ko’plab erkin savdo makonlari
tashkil etishgan. Erkin aeroport makonlari tashkil etish Buyuk Britaniya davlatiga
xos bir amaliyot bo’lsa, moliyabank markazlari va Offshor makonlar SHveysariya,
Lixtenshteyn, Normandiya orollarida yaxshi yo’lga qo’yilgan. AQSH va
YAponiyada «Texnopolislar rivojlanishiga qulay sharoit yaratilib, hozir ularda
keskin yuksalish pallasi boshlandi. Dunyodagi eng katta «Texnopolis AQSHdagi
erkin iqtisodiy makonda joylashgan bo’lib, u Silikon vodiysi deb nomlanadi va
hozirgi paytda jahonda ishlab chiqarilayotgan kompyuter va boshqa hisoblash
texnikalarining qariyb 20 foizi ayni shu makonda tayyorlanib, dunyoning turli
mamlakatlariga realizasiya qilinmokda.
SHarqiy Osiyoda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish bo’yicha Xitoy
Xalq Respublikasi, Singapur va Tayvan mamlakatlari peshqadamlik qilmokda.
Xitoyda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish uchun asosan dengiz bandargohiga
yaqin bo’lgan hududlar va mintaqaviy ahamiyat kasb etadigan transport
magistrallari kesishgan joylar tanlab olindi. Dastlabki makonlar 70-yillar oxirida
tashkil etila boshlangan. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etishda quyidagilarga
erishish asosiy maqsad qilib belgilangan:

- xorijiy kapitallarni, texnika va texnologiyalarni jalb etishni maksimal
rag’batlantirish hamda intellektual mehnat o’rnini bosadigan texnika korxonalarini
tashkil etish;
- tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va mamlakatning jahon
mehnat taqsimotida keng ishtirok etishini ta’minlash, eksport hajmini oshirish
hisobiga valyuta tushumini ko’paytirish;
- erkin iqtisodiy makonlarda zamonaviy tovarlarni ko’plab ishlab
chiqarish, xizmat ko’rsatish va boshqaruv tajribalarini o’rgatadigan maktablardagi
ilg’or tajribalarni mamlakatning qolgan xududlariga ham keng joriy etish;
- erkin iqtisodiy makonlarda faoliyat yuritayotgan ishchi va
xizmatchilarning turmush darajasini Singapur, Gonkong boshqa industrial
davlatlardagi fuqarolar turmush darajasiga etkazish;
- mamlakatda ortiqcha va arzon ishchi kuchidan samarali foydalanib,
vujudga kelayotgan ijtimoiy iqtisodiy tanglikni oldini olish.
Sobiq sho’ro respublikalar o’rtasidagi rejali iqtisodiy aloqalar uzilganidan
so’ng, har bir respublika o’z hududida imkon qadar erkin iqtisodiy makonlarni
tashkil etishga kirisha boshladi. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish bo’yicha
ular orasida Rossiya Federasiyasi etakchi o’rinni egallamokda. 1990-1991 yillarda
erkin iqtisodiy makonlar soni 12 ta bo’lgan bo’lsa, hozirgi paytda ular 20 tadan
ortib ketgan. Biroq tashkil etilgan bu makonlarning ayrimlari rivojlana olmayapti.
Masalan, Ingushetiya Respublikasida tashkil etilgan Xalqaro biznes markazi
faoliyati hozir to’xtatilgan. Eng faol rivojlanayotgan erkin iqtisodiy makonlar
Kaliningrad, Leningrad va Magadan viloyatlari hisoblanadi. Qolgan mintaqalarda
tashkil etilgan erkin iqtisodiy makonlarning iqtisodiy samarasi ko’ngildagidek
bo’lmayapti.
Taxlilchilar fikriga qaraganda, rivojlanishga salbiy ta’sir etayotgan asosiy
omil ko’pchilik erkin iqtisodiy makonlar mamlakatning ichkarisida joylashganligi,
ularning dengiz va daryo bandargohidan ancha uzoqligi va infratuzilma
xizmatlarining talab darajasida emasligi bilan bog’likdir. CHunki infratuzilmani

yaxshilashga mahalliy va federal byudjetdan moliyaviy resurslar etarlicha
saflanmayotir.
Mamlakatimizda siyosiy mustaqillikka erishilgan dastlabki paytlardan
boshlab, iqtisodiyotga zamonaviy texnika va texnologiyalarni xorijiy investitsiya
shaklida jalb qilishga asosiy e’tibor qaratilmokda. Xorijiy investitsiyalarni
respublika viloyatlarida teng taqsimlashni to’g’ri yo’lga qo’yish maqsadida,
marketing tadqiqotlaridan keng foydalanish bilan bir qatorda, erkin iqtisodiy
makonlarni tashkil etish va rivojlantirish ishlari ustida ham keng amaliy tadbirlarni
bajarish davom etmokda. Pirovardida, Andijon, Samarqand, Xorazm, Buxoro,
Navoiy va Qashqadaryo viloyatlarida xorijiy investitsiyali zamonaviy korxonalar
barpo etilib, mehnat resurslarini yuqori darajada ish haqi bilan ta’minlaydigan ish
o’rinlari ham ochilmokda. SHu jumladan, respublikaning jahon hamjamiyatida
salohiyatli a’zo sifatida tanilishiga yorqin hissa qo’shuvchi, davlat byudjetiga
salmoqli soliq to’lovchi sub’ektlar paydo bo’lib, ular byudjet kamomadini
qisqartirishga ulkan hissa qo’shmokda.
Xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini tezlashtiruvchi asosiy omil
mamlakatda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etib, ularning ma’muriy
boshqaruviga keng huquqiy imtiyozlar, investorlarga esa moliyaviy imtiyozlarni
kafolatlab berishdir.
Respublikamizda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish va
rivojlantirishga bevosita javob beradigan va kafolatlaydigan me’yoriy hujjatlarni
qabul qilish va iqtisodiyotga joriy etish bizda bir oz kechroq, aniqrog’i, 1995 yilda
boshlandi. 1995 yil 30 avgustda «Konsessiya to’g’risida»gi, 1996 yil 25 aprelda
«Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida»gi, 1996 yil 29 avgustda «Xorijdan mablag’
jalb qilish to’g’risida»gi qonunlar qabul qilindi va iqtisodiyotga joriy etildi.
Mazkur qonunlarning qabul qilinishi xorijiy investitsiyalarning iqtisodiyotimizga
kirib kelishiga investitsiyalar hajmining yildan yilga oshib borishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatdi.
"Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida"gi qonunning 5-moddasida jahon
amaliy tajribasida mavjud bo’lgan erkin iqtisodiy makon turlarining qariyb

barchasi aks ettirilgan bo’lib, xorijiy investorlarni kafolatlash uchun ularda barcha
asoslar mavjud. Hukumatimiz tomonidan katta imkoniyatlar berilishiga qaramay,
mavjud holat bizni to’la qanoatlantirmaydi. Masalan, erkin iqtisodiy makonlarning
hech bo’lmaganda bitta turini zamonaviy ko’rinishda tashkil etish va rivojlantirish
ishlari yaxshi yo’lga qo’yilmagan.
Xaritaga nazar tashlasak, dunyoning hech bir okeaniga chiqishi uchun
bizda to’g’ridan to’g’ri yo’l yo’qligi, buning uchun kamida ikkita davlat hududini
bosib o’tish kerakligi ma’lum bo’ladi. Bu jug’rofiy jihatdan yuqorida tahlil qilgan
mamlakatlarga nisbatan ancha noqulay joylashganligimizdan dalolat beradi. Bu
albatta erkin iqtisodiy makonlarni keng ko’lamda tashkil etishimizga to’siq bo’ladi.
Biroq respublikamiz Buyuk Ipak yo’li ustida va Markaziy Osiyo davlatlari
o’rtasida joylashganligini hisobga oladigan bo’lsak, aholi soni jihatidan etakchi
o’rinni egallashimizni inobatga olib, mintaqa darajasida erkin savdo makonlarini
tashkil etishimiz uchun etarli imkoniyatlar mavjud ekani ayon bo’ladi.
Mamlakatimiz mutaxassislari ilmiy salohiyati jihatidan eng yuqori o’rinlardan
birini egallashi bir necha bor qayd etilgan. SHunday ekan, ular salohiyatidan
samarali foydalanish uchun, avvalo, erkin ilmiy texnikaviy yoki «Texnopolis»
makonlarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
Buning uchun mahalliy ma’muriy tashkilotlar erkin iqtisodiy makonlar
infratuzilmasini yaxshilashga moliyaviy yordam berishi lozim. SHunda bu
boradagi maqsadlarga erishish uchun zamin yaratiladi. Natijada, mamlakatimizga
xorijiy investitsiyalar kirib kelishi ko’payadi, shuningdek, mahalliy
investitsiyalarning rivojlanishiga keng imkoniyatlar paydo bo’lardi.
Xozirgi davrda sanoati rivojlangan mamlakatlar, rivojlanayotgan
mamlakatlarda xam albatta turli maksadlarni kuzlab erkin iktisodiy zonalarni
vujudga keltirmokdalar. erkin iktisodiy zonalrni kup tariflari mavjud: BMT ning
TMK markazining shu muammoga bagishlangan ishida 20 dan ortik tarif
keltirilgan 1 marta erkin iktisodiy zonalarning yoki "franko zonasi" ning 1973
yilda Kioto konvensiyasida berilgan. "erkin iktisodiy zonalarni davlat xududining
muayyan natijalarga erishmok maksadida milliy va xorijiy tadbirkorlar uchun

$iktisodiy faoliyatning preferensial shartlari, boshkaruvning aloxida rejimi va boshka tashkiliy mamuriy tadbirlarni joriy etiladigan kismi sifatida tariflash mumkin. Bundan tashkari, erkin iktisodiy zonalar chegaralarini kengaytirish va iktisodiy faoliyat shartlarining uzi bilan bevosita va bilvosita boglik boshka xujalik soxalari, tarmoklari, xududlarga yoyish layokatiga egadir. Erkin iktisodiy zonalar malum darajada cheklangan geografik territoriyadir. "Erkin iktisodiy zonalar" tarifi ilmiy axborot va tashkilotlar xisobotlarida keng kullanilsada, lekin ushbu xodisa mazmunini tula ifodalay olmaydi ularda kullaniladigan iktisodiy koida, maxsus mamuriy konunlar, malum yuridik xukukiy va xujalik rejimidan batamom xoli kilib kuymasdan, balki ularni osonlashtiradi, tadbirkorlikni ragbatlantiradigan imtiyozlarni yaratadi xolos. Davlat ushbu zonani uz aralashuvi doirasini kiskartiradi, (Lasser faisser). Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun maxsus iktisodiy zonalar uzining territoriyasi jixatidan ishchi xizmatchilarining turmush darajasining ishlab chikarish potensialini mujassam joylashganligi bilan kuprok tugri kelar edi.  Xozir jaxonda 4 mingdan ortik erkin iktisodiy zonalar mavjuddir. Ular turli vazifalarni bajarishi konkret maksad kilib kuygan.  Maxsus imtiyozlar, barkaror konuniy baza va tashkiliy muolajalarni soddalashtirish tufayli xorijiy kapitalni va il\or texnologiyalarni jalb etish.  Tayyor maxsulot eksportini kengaytirish uchun mexnat taksimoti afzalliklaridan foydalanish.  Mamlakat va mintaka byudjetiga valyuta tushumini usishi.  YAngi ish joylarini yaratish.  Tashkil kilish, boshkarish va moliyalash soxasida jaxon tajribasini o’rganish va amaliyotga joriy etish xisobidan ish kuchi malakasini oshirish; Erkin iktisodiy zonalar ishlab turishini taminlovchi xorijiy investorlar bir kator afzalliklarga ega buladilar: imtiyozli soliklar, milliy bozorga kirish, kam unumli chikimlarni taminlash, shu jumladan, arzonroq ish kuchi xisobidan qoplash, pasaytirilgan foiz stavkalari buyicha moliyalash imkoni, erga mulkchilik xukuki.$ $Erkin iktisodiy zonalar jaxon mikyosida migratsiya kilib yurgan kapitallar uchun "qopqon" vazifasini utaydi. Xorijiy kapitalni milliy iktisodiyotga jalb qilishdan tashqari sanoat erkin iktisodiy zonalarini yaratilishini 3 asosiy vazifa bilan bo\laydilar:  Sanoat eksportini ra\batlantirish va buning asosida valyuta mabla\ larini qulga kiritish;  Bandlik darajasini oshirish;  Zonalardan xujalik yuritishning yangi metodlarini joriy kilish uchun sinov maydoni poligon sifatida foydalanish. Erkin iktisodiy zonalarning yana bir afzallik xususiyati shundaki milliy mamlakat xorijiy kapital uchun uz iktisodiyotini tula ochib berishni yoki maxsus investitsion iqlimdan tula foydalanishni xoxlamaydi, maxsus zona sifatida qisman, lokal ochiqlik sifatida qullaydi. Turli mamlakatlarda konkret vazifasiga qarab erkin iktisodiy zanalarning yaratilishi maqsadlari turli tuman bulishi mumkin: AKSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, YAponiya depressiyaga uchragan xududlarda mayda va o’rta biznesni jonlantirish maksadida xududiy siyosat sifatida amalga oshadi va tadbirkorlarga boshka rayonlarga karaganda ko’proq faoliyat erkinligi moliyaviy imtiyozlar beriladi. Ushbu programmalar xorijiy kapitalni jalb kilishga karatilmagan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda xam tuzilayotgan erkin iktisodiy zonalardan maksad ilgari iktisodiy jixatdan qoloq bulgan rayonlarni rivojlanayotgan rayonlarga aylantirish bulgan, lekin bu erda diqqat etibor xorijiy kapitalni jalb kilishga karatilgan. № Savdoga yo’naltirilganlari Sanoat ishlab chiqarishga yo’naltirilgan. Texnik zonalariga yo’naltirilgan Servis yo’naltirilgan$

1. Erkin bojxona Importni o’rnini
bosuvchi Texnopolis Offshor
2. Bond omborlari Eksport i.ch Texnopark Moliyaviy
markazlar
3. Erkin port Sanoat parklari YAngi va yuksak
texnologiyalarni
rivojlantiruvchi
zonalar Bank xizmatlari
4. Erkin savdo zonasi Makiladoras Turistik
xizmatlar
ekopark
Erkin ikisodiy zonalarni tuzishda ikki konseptual yondashish mavjuddir:
territorial va funksional. 1- yondashuvda zonadagi barcha resident korxonalari
xujalik mijozlardan foydalanadilar. 2 -yondashuvda esa zona bu xujalik yurituvchi
muayyan shakliga, soxa, korxonaga nisbatan mamlakatning kaysi nuqtasida
bulmasin imityozli rejim sharoit kullandi. 1 tipga Xitoyning, Braziliyaning Manaus
va rivojlanayotgan mamlakatlatdagi eksport ishlab chikarish zonalar kiradi. 2 tipga
offshor zonalar, "dpyuti fri" magazinlar kiradi.
Vaqt o’tishi bilan sanoat zonalari uzgarib bordi ularning xududlariga
nafakat tovarlar balki kamyob kam keltiriladigan, ularda ishlab chikarish faoliyati
bilan xam shugullana boshlashdi. Natijada sanoat ishlab chikarish zonalari paydo
buldi.
Dastlabki erkin savdo zonalari xalkaro savdoni rivojlantirishga karatilgan
siyosat vositasi bulganligi sababli, ular tovarlar xarakatining xalkaro yunalishlariga
yaqin joylashgan mintakalarda keng yoyilgan.
Sanoat ishlab chikarish zonalari maxsus bojxona rejimi mavjud bulgan
eksportga muljallangan yoki importni urnini koplaydigan maxsulot ishlab
chikariladigan xududda tuziladi. Bu xududlar sezilarli darajada soliq va moliya
imtiyozlaridan foydalanish rejimida davlat sanoatining eng ustivor tarmoklarini

$rivojlanishi taminlaydi. Bazan pirovard maxsulot import uskunlar va texnologiyalar yordamida maxalliy xom ashyodan ishlab chikariladi. Ilmiy texnologiya zonalari III-avlod zonalaridir. Xozirgi adabiyotda ularni texnoparklar (A+SH) texnopalislar (YAponiya) deb ataydilar. Ularning xududlarida yirik ilmiy tadqiqot markazlari Universitet tevaragida joylashgan ko’p bo’lim talab qiluvchi firmalar shaklida ilmiy va ishlab chiqarish texnologik faoliyati birlashadi. Bunday zonalar barcha moddiy va mexnat resurslarini yani texnologiyani sanoatga tezkor joriy qilish uchun safarbar etish maqsadida tuzildi. Eng mashxur texnopark bu silikon Vellidir. U A+SH ning Kaliforniya shtatiga yaqin joylashgan va komppyuter xisoblash texnikasiga zarur bo’lgan extiyot qismlarning 20% ni etkazib beradi. Bu zonada 20 ming ishchi xizmatchi ishlaydi va bunday zonalardan A+SH da 80 dan ortiq. YAponiyada texnopolislar 20 dan ortiq Xitoyda esa 20 ga yaqin yangi va yuksak texnologiyalarni rivojlantirish mavjud. IV-avlod-offshor zonalardir: ro’yxatdan o’tkazilgan korxonalar ishlab chiqarish faoliyati bilan shu\ullanmasdan, faqat vositachilik bilan shu\ullanadi. Bank va tijorat ishidagi maxfiylik eng oliy darajada. Xozir jaxonda 300 dan ortiq offshor markazlari bor. Offshor zonalari mavjud bo’lgan mamlakatlar quyidagilar. Lixtenshteyn, Panama, Normand orollari, Men oroli, Antilp va Modeyra orollari, Liberiya. SHvetsariya, Gibraltor, Malpta va Mavrikiydi. Erkin iqtisodiy zonalarning umumiy xarakterli tomoni shundaki ularda ushbu mamlakatda tadbirkorlarga qo’llanadigan umumiy rejimga qaraganda qulay bojxona investitsion moliyaviy imtiyozlari va afzalliklarning mavjudligidir. 3. Iqtisodiy hududlarni tashkil etishda jahon tajribasi Qisqa 30 yil mobaynida mamlakatimiz iqtisodiyotining har sohalari bo’yicha rivojlanish eshiklari ochildi, ya’ni qishloq ho’jaligi (paxta, g’alla, baliqchilik, go’sht va sut, dorivor o’simliklar, meva-sabzovot, poliz va boshqa) mahsulotlarini qayta ishlashga alohida urg’u berildi. Og’ir sanoatning neft va gazni qayta ishlash, tog’- kon, kimyo sanoati, mamlakatimizda yangi tarmog’i hisoblanmish avtomobil sanoati va boshqa tarmoqlarlarning rivojlanishi orqali O’zbekiston agrar$

respublikadan industrial agrar respublikaga o’tishi natijasida mamlakatimiz
aholisining turmush darajasini ortishiga olib kelmoqda. Bu amaliy ishlarni
bajarishda mamlakatimizda qulay investitsion muhitning yaratilishi orqali
rivojlangan mamlakatlar bilan qo’shma korxonalar tuzilmoqda. Investorlarni jalb
etish orqali mamalakat iqtisodiyotini rivojlantirishga, yangi ish o’rinlarning
yaratilishiga, xom-ashyodan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishga, asosiysi import
ulushini kamaytirishga xizmat qiladi. Mamlakat investitsiya muhitining
shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar 9
. Iqtisodiy holat- Mamlakat to’lov balansining
holati, valyuta pul tizimi barqarorligi, tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanganligi,
ichki bozor sig’imining kattaligi, inflyatsiya darajasi, YaIM, sanoat va qurilish
xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning o’sish sur’atlari. Huquqiy baza – Yangi
sharoitlarga mos keladigan, mamlakat va uning alohida tarmoqlarining ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishini boshqaradigan farmonlar, qarorlar, nizomlar,
yo’riqnomalarning mavjudligi. Tabiiy xomashyo resurslari - Mineral, xomashyo,
yoqilg’ienergetika va suv resurslari zaxiralari, qishloq xo’jaligi xomashyosi ishlab
chiqarish hajmlari. Mehnat resurslari va bandlik – Iqtisodiy faol aholi soni, band
aholi ulushi, ishsizlik darajasi xizmatchilar daromadi darajasi, kadrlarning malaka
darajasi. Ishlab chiqarishning texnik bazasi – Asosiy ishlab chiqarish fondlarining,
ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi, uskunalarning foydalanish
muddati tarkibi, asosiy fondlarning eskirishi darajasi. Ilmiy-texnika salohiyati –
Iqtisodiy rivojlanishga qaratilgan investitsiyalar, shu jumladan, xorijiy
investitsiyalar hajmlari. Investitsiya tavakkalchilik darajasi. Ishlab chiqarishning
texnik jihozlanishi, fan-texnika yutuqlaridan foydalanish va ITTKI sohasining
rivojlanishi holati, mahsulotning fan sig’imkorligi katta va yuqori texnologik
turlarini ishlab chiqarish. Moliya-kredittizimi – Soliq va kredit siyosati,
iqtisodiyotning real sektori korxonalarning foydalilik va rentabellik darajasi. Narx
siyosati va narxni shakllantirish siyosati. Infratuzilma – Bank tizimi rivojlanish
holati, transport, kommunikatsiya xizmatlari va mehmonxona xo’jaligi sohalari,
tovar va fond birjalari, marketing, konsalting, auditorlik xizmatlari, sug’urta sohasi
9
VaxabovA.V.va boshqalar. Xorijiy investitsiyalar. O‘quv qo‘llanma. – T.: «Moliya», 2010.74-b

tarmog’ining ishonchliligi. Ekologik vaziyat - Atrof-muhitning ifloslanishi
darajasi, radiatsion fon, zararli chiqindilar. Bugungi kunda mamlakatimizda EIZ
tashkil etish uchun barcha me’yoriy xujjatlar, ichki imkoniyatlar, tabiiy resurslar,
xizmat ko’rsatish, ilmiy salohiyat, mehnat resurslar yetarlicha tashkil etilgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 26 oktabrdagi PF-4853-sonli
“Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi, 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi, 2018 yil 1 avgustdagi PF-5495-sonli “O’zbekiston Respublikasida
investitsiya muhitini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to’g’risida”gi, 2019 yil 13-
sentabrdagi PF-5825-sonli “Chiroqchi erkin iqtisodiy zonasini tashkil etish
to’g’risida”gi, 2018 yil 18 sentyabrdagi PF-5540-sonli “Termiz erkin iqtisodiy
zonasini tashkil etish to’g’risida”gi, 2021 yil 21 dekabrdagi PF-73 - sonli “Termiz
erkin iqtisodiy zonasi hududini kengaytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
Farmonlari, 2019 yil 8 yanvardagi PQ-4102-sonli “Hududlarni kompleks ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish bo’yicha sektorlar faoliyatini yanada takomillashtirishga
doir qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida”gi, 2019 yil 29 iyuldagi PQ-4406-sonli
“Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash va oziq-ovqat sanoatini
yanada rivojlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi, 2020 yil 1
maydagi PQ-4702- sonli “Hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni reyting
baholash tizimini joriy etish to’g’risida”gi Qarorlari hamda boshqa me’yoriy-
huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirish natijasida
mamlakatimizda juda katta ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Bizga ma’lumki
bugungi kunda mamlakatimizning iqtisodiy taraqqiyotini yanada mustahkamlash
maqsadida Prezidentimizning Qarorlariga asosan 21 ta erkin iqtisodiy zonalar
tashkil etilib, ulardan 19 tasi sanoat, 1 tasi qishloq xo’jaligi va 1 tasi turizm
sohasiga ixtisoslashgan. Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida erkin iqtisodiy
zonalar (EIZ)ning o’rni yuqori bo’ladi. EIZ deganda nimalarni nazarda tutiladi
hamda qaysi sohalarni o’zichiga qamrab olishiga to’xtalishimiz kerak. Iqtisodiyot
fanlari doktori, professor N. To’xliyevning ta’biricha Erkin iqtisodiy zonalar-

davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus qonunlarga muvofiq, xo jalik va tashqiʻ
iqtisodiy faoliyat bilan shug ullanish uchun imtiyozli soliq, moliya, huquqiy
ʻ
sharoitlar joriy qilinadigan muayyan hududlar. Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni
jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab chiqarish va ish
yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalar ko p hollarda
ʻ
davlatlararo tutash hududlarda (bir necha davlatlarning chegaralari tutashgan
hudud), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda yoki transport yo llari tutashgan
ʻ
hududlarda tashkil etiladi2. Bizga ma’lumki, erkin iqtisodiy zonalarda alohida
halqaro huquqiy imkoniyatlar yaratiladi. EIZning joylashishidan qat iy nazar, shu
ʼ
mamlakatning ajralmas maydoni hisoblanadi, barcha amaliyotlar (yer ajratish,
firma va kompaniyalarni tashkil etish, chegaradan yuklarni, tovarlarni olib kirish
va olib chiqish, infratuzilma, boj to lovlari, soliq to lovlari bo yicha imtiyozlar,
ʻ ʻ ʻ
qaysi valyuta yoki valyutalar to lov vositasini o tashi, hududni boshqarish tartibi
ʻ ʻ
va boshqalar) qabul qilingan qoidalar asosida tezkorlik bilan bajariladi. Erkin
iqtisodiy zonalarni tashkil etishdan maqsad ko plab yangi texnologiya,
ʻ
investitsiyalarni jalb qilib, rivojlangan iqtisodiy makon yaratish va shu yo l bilan
ʻ
mamlakat iqtisodiyotini tezkorlik bilan rivojlantirishdir. Erkin iqtisodiy zonalarni
hozirgi zamon iqtisodiy integratsiya jarayonlarining mahsuli, deb qarash unchalik
to g ri emas. Erkin iqtisodiy zonalarning tarixi qadimiy finikiyaliklar, yunonlar va
ʻ ʻ
rimliklar savdo ishlarini rivojlantirish maqsadida chet el savdo kemalarining o z
ʻ
portlariga erkin kirib chiqishini va ularning xavfsizligini ta minlaganlar. XVI va
ʼ
XVII-asrlarda Yevropaning qator shaharlari o zlarini "Erkin savdo shaharlari" deb
ʻ
e lon qilganlar. Buyuk Amir Temur davrida Samarqand ana shunday erkin savdo
ʼ
markazi bo lgan, mamlakatning barcha karvon yo llari hokimiyat himoyasiga
ʻ ʻ
olingan. Erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari mavjud: erkin omborxonalar,
erkin bojxona zonalari, ilmiy texnika zonalari. Ular AQShda texnoparklar,
Yaponiyada texnopolislar deb ataladi. Shuningdek, maxsus iqtisodiy zonalar
asosan, eksportga ixtisoslashgan bo’ladi. Dastlabki Erkin iqtisodiy zonalarlardan
biri Irlandiyada "Shennon" aeroportida (1959) tashkil etilgan. Keyinroq shunday
zona Angliyadagi "DogAylend" aeroportida paydo bo ldi. Ba zi Erkin iqtisodiy
ʻ ʼ

zonalar ancha yirik hududlarda tashkil etiladi. Masalan, Braziliyadagi Manaus,
Xitoydagi maxsus iqtisodiy hudud "Shenjen" va boshqalar shunday zonalardir.
Jahon amaliyotida Erkin iqtisodiy zonalar rivojlangan (Buyuk Britaniya,
Germaniya, Niderlandiya, AQSH va boshqalar), shuningdek, rivojlanayotgan
(Braziliya, Koreya Respublikasi, Malayziya va boshqalar) mamlakatlarida ham
tashkil etilgan. Erkin iqtisodiy zonalarga chet el kapitalini jalb qilish Xitoy
siyosatida ancha keng qo llanildi. 20-asr oxirlarida Erkin iqtisodiy zonalarʻ
Birlashgan Arab amirliklari, Rossiya va Polshada tashkil etildi. Rossiya va Xitoy
hamkorligida tashkil etilgan Blyagovanichensk - Xeyxe, Qoradengiz bo yi,
ʻ
Kaliningrad viloyatidagi "Yantar" Erkin iqtisodiy zonalari ham shunday
makonlardir. Hozir jahonda 600 dan ortiq Erkin iqtisodiy zonalar mavjud.
O zbekistonda Erkin iqtisodiy zonalar g oyasi milliy iqtisodiyot taraqqiyoti uchun
ʻ ʻ
ijobiy baholandi. Shu bois 1996-yilning 25-aprelda mamlakat parlamenti
O zbekiston Respublikasining "Erkin iqtisodiy zonalar to g risida"gi qonunini
ʻ ʻ ʻ
qabul qildi. Bu qonun chet el investitsiyalari, savdo va sanoat sohalarining
rivojlanishi, aholini ish bilan ta minlashni yaxshilash uchun qulay sharoit
ʼ
yaratishga me yoriy huquqiy asos yaratdi. Ma’lumotlarga ko’ra, bugun Xitoy
ʼ
iqtisodiyotining o’sish sur’atlari bo’yicha jahonda ikkinchi o’rinda turadi, bunda
Xitoy davlati dunyodagi biznes munosabatlarini zudlik bilan o’zgartira olganligi
sababli erishgan. Arzon ish kuchi, tizimli mehnat evaziga Yevropadagi oddiy
narsalardan tortib jahon talabiga javob beraoladigan turli mahsulotlarning narxini
arzonlashishiga sabab bo’ldi. Qolaversa, Xitoy Afrika qit’asining eng yirik
investoriga aylandi, Pekin Yevropa yoki Amerikani emas, aynan “Qora qit’a"ni
o’zining asosiy hamkori hisoblaydi. Bugungi kunda Xitoy mahsulotlarini
dunyoning barcha joylarida ko’rish mumkin, XXI asrga kelib u chindan ham
“Dunyo fabrikasi"ga aylana oldi. Jahondagi fotoapparatlarning 50%ini,
konditsionerlarning 30 foizi, kiryuvish mashinalarining 25 foizi va
sovutgichlarning qariyb 20 foizi aynan shu yerda ishlab chiqarilyapti. Alohida
qayd etish kerakki, Xitoy taraqqiyotida erkin iqtisodiy zonalarning o’rni katta
bo’lgan. Ayni vaqtda bu yerda to’rtta maxsus iqtisodiy zona faoliyat ko’rsatmoqda

- Shenchjen, Chjuxay, Shantou va Syamen. Bundan tashqari, 14 ta erkin savdo
zonasi, 53 ta yuqori va yangi texnologiyalar zonasi, xorijda tahsil olgan
mutaxassislarga mo’ljallangan 70 dan ortiq ilmiy-texnik zona, eksportga
mo’ljallangan mahsulotlarni qayta ishlaydigan 38 ta zonalari bor.
Mamlakatimizdagi erkin iqtisodiy zonalarining rivojlantirishda quyidagi sohalarga
e’tibor qaratish maqsadga muvofiq bo’lardi:
- Erkin iqtisodiy zonalarda investitsion muhit jozibadorligini boshqaruv
samaradorligi darajasini investitsion faollik va jalb etilgan sarmoyaning
daromadlilik ko’rsatkichlari asosida reyting baholash tizimi tashkil etish; - Erkin
iqtisodiy zonalarda imkoniyatli va istiqbolli investorlarning «investitsion
mavqei»ni oshirishning har tamonloma boshqaruv strategiyasini shakllantirish; -
Erkin iqtisodiy zonalarda eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo’lga
qo’yish; - Termiz IEZ hududida Afg’oniston fuqarolari uchun maxsus 10 kunlik
vizasiz kirib chiqish imtiyozlari yaratilganligidan samarali foydalanish; - Termiz
IEZ hududdida Afg’oniston halqi uchun davolanish, savdo-sotiq, ishlab chiqarish,
xizmat ko’rsatish, dam olish, qisqa muddatli o’qishlar, xalqaro sertifikatlar olish
uchun maxsus markazlari va boshqa faoliyat turlarini tashkil etish; - Ma’muriy-
iqtisodiy hududlarning investitsion muhit jozibadorligini «makon investitsion
pasporti va xaritasi»ni kiritish orqali tashkiliy jihatlarini takomillashtirish; - Termiz
EIZ investitsiyalarni jalb etishga har qanday investitsiya hudud aholisi va uning
ehtiyojlarini samarali qondirish, turmush darajasini oshirish, aholining real
daromadlarini ko’paytirish, ish bilan bandlikni ta’minlash; - Investitsion
salohiyatni barqarorlik ko’rsatkichlari orqali boshqarish asosida Surxondaryo
viloyatining yalpi hududiy mahsulot xajmini 2025 yilgacha istiqbol ko’rsatkichlari
ishlab chiqish orqali mamlaktimizning yanada iqtisodiy jihatidan taraqqiy etishiga
xizmat qiladi.

XULOSA
Jahon mamlakatlarda tashkil etilgan iqtisodiy erkin zonalarning faoliyati
natijasida mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga, hom ashyodan tayyor
mahsulotlar ishlab chiqarishga, eksport ulushining oshishiga, yangi ish
o’rinlarining ochilishiga, mamlakat brendining jahon bozoriga kirib borishi, eng
asosiysi aholining yashash sharoitining oshishiga xizmat qiladi. EIHlar mazmunini
ochib berishga bo’lgan katta qiziqish bugungi kunga qadar davom etmoqda. Shu
sababdan turli iqtisodchi-olimlar va mutaxassislar tomonidan uning mazmunini
yoritib berishga bo’lgan urinish va va tadqiqotlar hamda ta’rifini keltirishga oid
amaliy harakatlar davom etib kelayotganligini ko’rish mumkin.
EIHlarni xalqaro iqtisodiy tashkilot sifatida e’tirof etish mumkin. Chunki,
Ular global xarakterga ega, ularning yordamida jahon xo’jaligi aloqalarida butun
mintaqalarda juda intensiv integratsiya jarayoni sodir bo’lmoqda. Xalqaro
integratsiyaning hozirgi zamon bosqichining o’ziga xos xususiyatlaridan biri
iqtisodiy va ilmiy-texnik rivojlanishning lokazatsiyalashuvi hisoblanadi. Buni
tashkiliy jihatdan ifoda etuvchi bo’lib, EIHni yaratish yuzaga chiqmoqda. Shuning
uchun ularni jahon bozorining milliy iqtisodiyotga qurilgan kichik tuzilmalari,
bo’g„inlari deb ham nomlashadi
EIHlar – shunday geografik hududki, unda mamlakatda qabul qilingan
xo’jalik faoliyati tartibiga qaraganda imtiyozli soliq to’lash va bojxona tartibi joriy
etiladi. Boshqacha ifodalaganda, ushbu hududda davlatning iqtisodiy jarayonlarga
aralashuvi kamaytiriladi va bu milliy iqtisodiy makonning bir qismi bo’lib,
mamlakatning boshqa hududlarida qo’llanilmaydigan ma’lum imtiyozlar tizimi
joriy etiladi. Shunga ko’ra, EIH mamlakat hududining imtiyozli bojxona, valyuta,
soliq, viza va mehnat rejimlari joriy etilgan maxsus ajratilgan qismidir. EIHlarga
xos muhim jihat shundan iboratki, u erdagi rag„batlantirishlar, imtiyozlar (soliq,
bojxona, ma’muriy), litsenziyalash, vizalarni rasmiylashtirish, bank faoliyatlari,
mulkchilik munosabatlariga oid yengilliklar EIH joylashgan mamlakatning boshqa
hududlarida aynan amal qilmaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.O’zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-apreldagi “Erkin iqtisodiy zonalar
to’g„risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni.
2.O’zbekiston Respublikasining 1998-yil 30-apreldagi “Chet ellik investorlar
huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish chora-tadbirlari to’g„risida”gi
Qonuni.
3. O’zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksi. 2016-yil 20-yanvar. O’RQ-400- son.
4.O’zbekiston Respublikasining 2018-yil 18-oktabrdagi “Davlat bojxona xizmati
to’g„risida”gi yangi tahrirdagi Qonuni. Авдокушин Е.Ф. Международные
экономические отношения. Учебное пособие. – М., 2004. – 260 с. 30.
Абдурахманов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабаев Ш.Х. Региональная экономика
и управление. – Т.: 2007. – С. 739.
5.Aндирианов В.Д. Россия: Экономический и инвестиционный потенциал. –
M.: Экономика, 1999. – 467 с

Iqtisodiyot zonalari tushuncha

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Iqtisodiyot zonalari tushuncha

O'xshash dokumentlar