Iqtisodiyotda davlatning roli - Iqtisodiyot - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	610.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2024
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Iqtisodiyot

Iqtisodiyotda davlatning roli

Sotib olish

IQTISODIYOTDA
DAVLATNING ROLI

DAV LAT VA I QTI SOD
•
«Iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishda davlatning roli
muhimmi yoki bozorning?», degan savol siyosiy iqtisodning
fundamental masalalaridan biri. Erkin bozor iqtisodining
ashaddiy yoqlovchilari bo‘lmish neoklassiklar «davlat»
tushunchasini har doim samarasizlik va korrupsiya bilan
bog‘lashadi. Ularning nazdida davlatning bozorga har qanday
aralashuvi (bozorni tartibga solish, qonun-qoidalarni belgilash va
hokazo) uning samarali ishlashiga zarar yetkazadi. Bu
samarasizlikdan qutilishning oson yo‘li esa butun iqtisodiy
munosabatlarni tartibga solishni bozor qatnashuvchilari izmiga
topshirib, davlat faqatgina hakamlik vazifasini bajarishi kerak.

•
Biroq bozor munosabatlariga o‘tgan davlatlarning tajribasini
o‘rganadigan bo‘lsak, bozor munosabatlariga o‘tish jarayoni ular
da'vo qilganidek «davlatdan voz kechish» bilan hal bo‘lmagani,
balki aksincha, davlat bu o‘tish bosqichining muhim qismi
bo‘lganini ko‘rishimiz mumkin. Xo‘sh, davlat bozor
munosabatlarining shakllanishi uchun nega muhim?

DAV LATN I N G ROLI
•
1. Dav lat boshqaruv i v a bozor munosabat l ari
•
Mashhur sotsiolog Veber bozor munosabatlarining ishlashi
uchun albatta zamonaviy davlatchilik va mustahkam boshqaruv
bo‘lishi lozimligini ta'kidlaydi . Veber masalani tushuntirish uchun
davlat boshqaruvi yoki hokimiyatning qonuniyligi (legitimacy)
masalasiga murojaat qiladi, davlat kuchini qo‘llashda 3 xil usulni
bahs etadi: huquqiy -mant i qiy (legal-rational), pat rimoni al va
xarizmat ik . Unga ko‘ra, haqiqiy bozor munosabatlari faqatgina
huquqiy-mantiqiy boshqaruvga asoslangan davlatdagina
vujudga keladi.

•
Bunday davlatda boshqaruv aniq belgilab qo‘yilgan va qat'iy
qonunlar asosidagina shakllanadi. Ya'ni davlat idoralarining
barcha xatti-harakatlari qonunga asoslanib, uning xaqqoniy ijrosi
davlat ishchilarini shaxsiy manfaatni xalq manfaatidan ustun
qo‘yishdan tiyib turadi, fuqarolik institutlari bunda davlat va
jamiyatga yordam beradi. Ijro etuvchi hokimiyat qonun
chiqaruvchi hokimiyatdan ajralgan va ular vakolatlari qonunlar
doirasida chegaralangan bo‘ladi. Bunday davlatda «qonun
hamma uchun barobar» bo‘lib, mulk huquqi himoyasi davlat
tomonidan qat'iy ta'minlanadi va uni himoya qiladigan mustaqil
sud hokimiyati mavjud bo‘ladi.

•
Ikkinchi turdagi, patrimonial yoki uning zamonaviy ko‘rinishi
bo‘lmish neopatrimonial boshqaruvga asoslangan davlatning
kuchi esa faqat avtoritar hukmdor yoki bir toifa shaxslarning
o‘zboshimcha xohishiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday davlatda
boshqaruv qat'iy qonunlar, universal prinsiplar asosida emas,
balki shaxsiy aloqalar va hukmron qatlamga sadoqatlilikka
asoslanadi, qonun ustuvorligi prinsipi ma'lum manfaatlarga
bo‘ysundiriladi. Qonuniylikning ustuni bo‘lishi kerak bo‘lgan sud
tizimi esa ijro hokimiyatiga sodiq bo‘ladi va undan mustaqil
faoliyat yurita olmaydi. Iqtisodiy masalalar shaxs huquqlarining
ajralmas qismi emas, balki hukmdor hokimiyatining xohishi
doirasidagi bir masala sifatida ko‘riladi.

•
Uchinchi turi – xarizmatik. Bu tur asosiy mavzuga kirmasligi
uchun uni bu yerda yoritmaymiz.
•
Demak, yuqoridagi huquqiy-mantiqiy jamiyatdan farqli o‘laroq
bunday patrimonial/neopatrimonial jamiyatda shaxsning
iqtisodiy erkinligi va mulkining himoyasi og‘ir ahvolda qoladi,
bozor iqtisodining rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan erkin iqtisodiy
munosabatlar zavolga uchraydi.

2. BOZOR MUNOSABATLARI SHAKLLANISHI
UCHUN MUHIM BO‘LGA N INSTITUTLAR
•
Kapitalizmning vujudga kelishida davlat boshqaruvi
muhimligini keyinchalik iqtisoddagi «institutsional»
yo‘nalish ham ma'qullab chiqdi. Institutsional yo‘nalish
otasi bo‘lmish Nobel mukofoti sovrindori Doglaz Norz
bozor munosabatlarining haqqoniy shakllanishi va ishlashi
uchun ma'lum institutlarning zaruratini ko‘rsatib berdi .
Xo‘sh, bu institutlar nimalar?

X USUSI Y MULK, SHA RTNOMALA R I J ROSI VA ODIL SUD TIZIMI
•
Institut deganda jamiyatdagi noaniqlikni
kamaytiradigan hamda insonlar xatti-harakatini
tartibga soladigan turli norma va qonun-qoidalarni
tushunamiz. Oddiygina chorrahadagi svetofor yo‘lda
harakatlanadigan barchaning xatti-harakatini tartibga
solib turadi – qizilda to‘xtaysiz, yashilda yurasiz. Yo‘l
harakatiga o‘xshab, bozor munosabatlarini ham
tartibga soluvchi muhim institutlar mavjud. Shulardan
biri mulk huquqi hisoblanadi.

•
Mulk huquqi nafaqat bozor munosabatlarining asosi, balki iqtisodiy
rivojlanish uchun ham muhim omildir. Umumiy ma'noda mulk huquqi
deganda ma'lum shaxs o‘ziga tegishli bo‘lgan moddiy ne'matdan hech
qanday to‘siqlarsiz o‘z xohishicha tasarruf qila olishi tushuniladi.
•
Mulk egasi qachonki mulkining jamiyatning boshqa a'zolari
tajovuzidan omonda va uning himoyasi davlat qaramog‘ida ekanligiga
ishonch hosil qilsa u o‘z mulkini qo‘shimcha qiymat yaratishga
ishlatadi. Shuningdek, mulk egasi o‘z mulkidan qo‘shimcha qiymat
yaratishda turli shartnomalar tuzar ekan, ularning ijro etilishini
ta'minlaydigan va nizolar vujudga kelganda ularni betaraf hal qila
oladigan odil sud mavjudligiga ishonch hosil qilishi kerak. Boshqacha
qilib aytganda, qonunlarning betaraf tatbiq etilishiga ishonch
bo‘lmagan jamiyatdagi mulk aslida qo‘shimcha qiymat yaratish
jihatidan «o‘lik» mulk hisoblanadi.

•
Mulkimizdan erkin foydalana olmasak, uning kafolati evaziga
bankdan kredit olib erkin tadbirkorlik qila olmasak, bu mulkdan
bizga va jamiyatga naf yo‘q. Demak, mulk turli shartnomalar
orqali qiymat yaratishi uchun dastavval davlat jamiyat
manfaatidan kelib chiqqan holda huquqiy muhit shakllantirishi,
turli mulk shakllarini belgilashi va uni muhofaza qiladigan betaraf
va odil sud tizimini yaratishi zarur. Va, eng muhimi, o‘zgalar
mulkini tortib olish kuchiga ega bo‘lgan davlatning xatti-
harakatlari albatta qonun doirasida chegaralanishi shart.

BOZOR MUN OSA BATLA RI VA
X AYOLI Y KAPI TA LLA RI
•
Yuqoridagi institutlardan Mulkimizdan erkin foydalana olmasak,
uning kafolati evaziga bankdan kredit olib erkin tadbirkorlik qila
olmasak, bu mulkdan bizga va jamiyatga naf yo‘q. Demak, mulk
turli shartnomalar orqali qiymat yaratishi uchun dastavval
davlat jamiyat manfaatidan kelib chiqqan holda huquqiy muhit
shakllantirishi, turli mulk shakllarini belgilashi va uni muhofaza
qiladigan betaraf va odil sud tizimini yaratishi zarur. Va, eng
muhimi, o‘zgalar mulkini tortib olish kuchiga ega bo‘lgan
davlatning xatti-harakatlari albatta qonun doirasida
chegaralanishi shart.tashqari, davlatning bozor munosabatlarini
shakllantirishda boshqa muhim vazifalari ham mavjud

•
. Angliyada erkin bozorning (laissez faire) kelib chiqishi tarixini
muhokama qilarkan, mashhur iqtisodiyot tarixchisi Polani «agar davlat
bo‘lmaganida, bozor iqtisodiyoti ham bo‘lmas edi», deydi ishonch bilan.
Uning fikricha, erkin iqtisodiyotning o‘z-o‘zidan hech qanday davlat
aralashuvisiz vujudga kelishi bu – mifologiya. Nima uchun? Sababi shuki,
agarda quyidagi 3ta xayoliy kapital (fictitious) – yer, ishchi kuchi va pul
bo‘lmasa hech qachon bozor munosabatlari vujudga kelmaydi. Bularning
har biri davlatning bozor munosabatini yo‘lga qo‘yuvchi muhim bir
vazifasini aks ettiradi. Davlat yer ta'minotini tartiblash bilan birga unga
kim egalik qilishini ham belgilab beradi. Mehnat huquqlarini tartibga
solish vositasida ishchi va ish beruvchi munosabatlarini ma'yorlaydi, pul
muomalasini qoidalab, iqtisodning yurishini belgilaydi.

X ULOSA
•
Yuqoridagi tahlilga asoslanib shuni aytish mumkinki, o‘tish davrida turgan
O‘zbekiston uchun bozor munosabatlari shakllanishi va unda investor va
tadbirkorlik erkin harakat qila olishi uchun eng avvalo sifatli boshqaruvga ega
bo‘lgan davlatning ahamiyati ulkan. Boshqaruvi qonunlarga emas, shaxslarga
sodiqlik asosiga qurilgan, siyosiy institutlari tarqoq va faqat ma'lum qatlam
xizmatini qiladigan, jamiyat bosimidan mustaqil bo‘lgan davlat hech qachon
bozor munosabatlariga zarur bo‘lgan huquqiy tartibni yaratishga, mulk
huquqini himoya qilishga, odil sudlovni shakllantirishga qodir bo‘lmaydi.
•
Davlat o‘z vazifalarni ado qila olishi uchun institutsional, siyosiy va boshqaruv
o‘lchamda kuchli bo‘lishi kerak. Qachonki shunday davlat qura olsak, haqiqiy
erkin bozor munosabatlarini shakllantirishimiz mumkin bo‘ladi.

Iqtisodiyotda davlatning roli

Sotib olish