Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 79.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida maxalliy budjetlarning davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishdagi rolini kuchaytirish masalalari

Sotib olish
M U N D A R I J A KIRISH 1-BOB. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida maxalliy budjetlarning davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishdagi rolini kuchaytirish masalalari 1.1 Davlat budjeti daromadlarining mazmuni, mohiyati va shakllantirilishining tamoyillari 1.2 Budjet daromadlari shakllaishida soliq mexanizmining ahamiyati II-BOB. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida maxalliy budjetlarning davlat ijtimoiy siyosatini 2.1 Budjet daromadlarini tavsiflovchi ko’rsatkichlar tahlili 2.2 Budjet soliqli daromadlari shakllanishi amaliyoti Xulosalar Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati KIRISH Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi . Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mamlakat ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotiga budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmi, xususan budjet daromadlarini shakllantirish darajasini qay holatda bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Bugungi kunda, dunyoning ko’plab mamlakatlarida davlat qarzining ortib borishi bilan bog’liq muammolar saqlanib qolayotgan bir sharoitda, O’zbekistonimiz chetdan qarz olish bo’yicha puxta o’ylangan siyosat olib borishi natijasida davlatimiz qarz hajmining ulushini nisbatan past darajada ushlab qolishga va o’z majburiyatlariga to’liq javob beradigan mamlakat sifatida barqaror obro’e’tiborini saqlab qolishga erishdi"* 1 . Mamlakatda soliq yuki aholining moliyaviyiqtisodiy faoliyatini cheklashi yoki rag’batlantirishga erishishi mumkin. Mamlakatning ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyotida bozor mexanizmlarining barcha elementlari mukammal ishlashi, aynan shu yo’nalishda soliqlarning o’rni va soliq mexanizmining mukammalligiga ham ko’riladigan samara darajasi bevosita bog’liqdir. Jahon tajribasidan ma’lumki, soliqlar davlatning iqtisodiy asosi bo’lishi bilan birgalikda iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini tartibga soluvchi va kafolatlovchi dastaklardan biridir. Chunonchi, mamlakatimiz Prezidentimiz I.A.Karimov “ ...O‘tgan yil yakunlarini sarhisob qilar ekanmiz, avvalambor shuni ta’kidlashimiz kerakki, global jahon iqtisodiyotida haliberi saqlanib qolayotgan jiddiy muammolarga qaramasdan, 2012yilda O‘zbekiston o‘z iqtisodiyotini barqaror sur’atlar bilan rivojlantirishni davom ettirdi, ... davlat budjetining daromadlar qismi bo‘yicha ko‘rsatkichlari to‘liq bajarildi, erishilgan profitsit yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi. ” 2 deb ta’kidladilar. 1 Byudjet daromadlarining juda katta qiyinchiliklar evaziga shakllantirilayotganligi, hamma vaqt ham budjet mablag’laridan oqilona foydalanilmayotganligi, budjet defitsiti darajasini belgilangan me’yorlar darajasida ushlab turishning zarurligi, budjet daromadlarini shakllantirish mexanrizmini takomillashtirishning muhimligi mazkur bitiruv malakaviy ishining dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ish mavzusining maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining asosiy maqsadi budjet daromadlarini shakllantirish uslubiyotini nazariy va amaliy jihatdan tanqidiy o’rganish asosida, O’zbekistonda budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini takomillashtirish masalalari buyicha tamoyillar va takliflar tizimini ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagilar tadqiqotning vazifalari qilib belgilandi: • Byudjet daromadlarini shakllantirilishining nazariy va tashkiliy asoslarini o’rganish va aniqlashtirish; • Mamlakatimizda budjetning soliqli va soliqsiz daromadlarini shakllantirishning amaliy jihatlarini ko’rib chiqish va mavjud muammolarni o’rganish; 1-BOB. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida maxalliy budjetlarning davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishdagi rolini kuchaytirish masalalari 1.1 Davlat budjeti daromadlarining mazmuni, mohiyati va shakllantirilishining tamoyillari Budjet daromadlari davlatning markazlashtirilgan moliyaviy resurslari bir qismidan iborat bo’lib, davlatning funktsiyalarini bajarish uchun zarurdir. Ular pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoriga kelib tushadi. Qayd etilganlarni inobatga olgan holda budjet daromadlarining ma’nomazmunini ifodalovchi unga quyidagicha ta’rif berish mumkin: pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keluvchi iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni o’zida ifoda etadigan, hokimiyat organlarining turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning funktsiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi budjet daromadlari deyiladi. Mamlakatlarning davlat tuzilishiga bog’liq ravishda budjet daromadlari quyidagicha farqlanadi: 1) markaziy (davlat) budjet(i) daromadlari; 2) unitar (yagona) davlatlardagi mahalliy budjetlar daromadlari. Federativ (ittifoqchilik) tuzilish(i)ga ega bo’lgan davlatlarda budjet daromadlarining bu ikki ko’rinishi federatsiya a’zolari budjetlarining daromadlari bilan to’ldiriladi. Byudjet daromadlari davlatning daromadlariga nisbatan torroq bo’lgan tushunchadir. Chunki davlat daromadlari hokimiyat barcha darajalari budjetlarining moliyaviy mablag’lari bilan birgalikda yana o’zining tarkibiga davlat nobudjet fondlari va barcha davlat sektoriga tegishli bo’lgan boshqa resurslarni ham qamrab oladi. Byudjet daromadlarining asosiy moddiy manbai milliy daromaddir. Agar davlatning moliyaviy ehtiyojlarini qondirish uchun milliy daromad etarli bo’lmasa, davlat bunday ehtiyojni qondirishga milliy boylikni jalb etishi mumkin. Bu erda milliy boylik deyilganda ma’lum bir davrda jamiyatning ixtiyorida bo’lgan, hozirgi va o’tgan avlodning mehnatlari evaziga yaratilgan moddiy ne’matlar hamda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan tabiiy resurslar majmui nazarda tutilayapti. Byudjet daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan daromadlar va jamg’armalarning bir qismini budjetga o’tkazilishi natijasida vujudga keladi. Byudjet daromadlarining moddiybuyumlashgan mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’lari tashkil etadi. Bu moliyaviy (budjet) kategoriyaning namoyon bo’lish shakli budjetga borib tushuvchi turli soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan iborat. Miqdoriy jihatdan budjetning daromadlari yaratilgan (ishlab chiqarilgan) yalpi ichki (milliy) mahsulotda (milliy daromadda) davlatning ulushini ko’rsatadi. Ularning absolyut hajmi va salmog’i mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti (milliy daromadi)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga muvofiq ravishda budjetda mablag’larni kontsentratsiya qilish (to’plash, yig’ish) miqdori va ularni undirishning shakl va metodlari aniqlanadi. Byudjet daromadlarini shakllantirish jarayonining quyidagi printsiplarga asoslanishi maqsadga muvofiqdir: sub’ektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga rioya etish (sharoit yaratish). Buning ma’nosi shundan iboratki, sub’ektlarga tegishli bo’lgan mablag’lar bir qismining budjetga olinishi ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmasligi kerak. Bu chegaradan oshib ketish sub’ektlarning mustaqilligini yuqotishga, kasodga uchrash hollarining vujudga kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga va ishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini ta’minlashga intilishning susayishiga, xufyona iqtisodiyotning rivojlanishiga olib keladi; sub’ektlarning hattiharakati va intilishiga bog’liq bo’lmagan holda vujudga kelgan daromadlarning to’liq yoki qisman budjetga olinishi. Ma’lum bir xarajatlarni amalga oshirmasdan turib olingan barcha daromadlar sub’ektlarning ixtiyoriga qoldirilmasdan davlatning ixtiyoriga o’tishi kerak. Bu printsipning ta’siri ostiga sub’ektlar ma’muriyatining noto’g’ri, noqonuniy harakati (masalan, davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida olingan daromadlar ham kiritilmog’i lozim; ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun korxonaning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni budjetga olish. Bu printsip budjet daromadlarini davlat korxonalarining mablag’lari hisobidan tashkil etishda qo’llanilishi mumkin. U davlat korxonalarining moliyaviy holatini tartibga soladi va bir vaqtning o’zida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishda davlatning manfaatlarini ta’minlaydi; budjet mexanizmining rag’batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash. Sub’ektlar ixtiyoridan mablag’larning budjetga olinishi ularning samarali faoliyat ko’rsatishini rag’batlantirishi kerak. Bu erda qo’yilgan vazifa faqatgina budjet daromadlarini miqdoriy jihatdan ta’minlash emas, balki shu orqali korxonada faoliyat ko’rsatayotgan mehnat jamoalarining manfaatlariga, ular faoliyatining sifat ko’rsatkichlariga to’lovlarning ta’sirchanligini kuchaytirishdir; budjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish. Bu printsip aholi mablag’lari hisobidan budjet daromadlarini shakllantirishda qo’llanilib, uning natijasida aholi daromadlarining bir qismi ular olgan daromadlarining darajasiga bog’liq ravishda budjetga o’tkaziladi. Byudjet daromadlarining asosiy qismi soliqlar yordamida budjetga undirilishi tufayli ularga nisbatan bu jarayonda quyidagi printsiplardan foydalaniladi: soliqlarning budjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak; soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng (adolatli) taqsimlanmog’i lozim; soliqlarning ishlab chiqaruvchilar aylanma fondlari hajmiga ta’sir ko’rsatmasligi; soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi; davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq bo’lishi lozim; soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak. Byudjet daromadlari o’zlarining manbalari, ijtimoiyiqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning turi, mablag’larning tushish shakli, ularni budjetga undirish metodlari va hokazolarga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin. 1.2 Budjet daromadlari shakllaishida soliq mexanizmining ahamiyati Boshqa ijtimoiyiqtisodiy sohalar qatori soliq tizimini isloh qilishda ham bozorga o’tishning O’zbekiston modeliga xos bo’lgan eng muhim xususiyatlari o’zgarishlarning izchilligi, evolyutsionligi namoyon bo’lmoqda. SHuning uchun ham O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritganidan keyin uning soliq tizimi bozor iqtisodiyotining rivojlantirish ehtiyojlariga muvofiq o’zgardi va 1998 yil 1 yanvarda kuchga kirgan Soliq kodeksida rasman o’z ifodasini topdi. Islohotlarning keyingi bosqichida yuz bergan o’zgarishlarni hisobga olgan holda, Soliq kodeksi yangi tahrirda tasdiqlandi va 2008 yil 1 yanvardan kuchga kirdi. Ma’lumki, rivojlanayotgan mamlakatlarning soliq tizimlari xozirgi vaqtida o’zining rag’batlantiruvchi xususiyati bilan ajralib turadi. Ular jamiyat uchun foydali bo’lgan faoliyat turlarini yoki korxonalar faoliyatidagi ijtimoiy yo’naltirilgan yondashuvlarni rag’batlantirish uchun soliq to’lovchilarning ayrim toifalariga imtiyozlar beradilar. SHu tufayli soliqlar umum davlat muammolarini hal qilish maqsadida aholidan pul undirish vositasidan birinchi navbatda ustuvor tarmoqlar va yo’nalishlar rivojini ta’minlash uchun ayrim mintaqalarning iqtisodiy taraqqiyotini baravarlashtirishi hamda ijtimoiy himoyalash muammolarini hal qilish uchun xo’jalik faoliyatini tartibga soluvchi nozik vositaga aylanadi. Hozirgi paytda O’zbekistonda tarkib topgan soliq solish tizimida bir qator jiddiy rag’batlantiruvchi imtiyozlar nazarda tutilgan bo’lib, o’zining muhim jihatlari bilan yuqorida tilga olingan jahon tamoyillariga mos keladi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “2012 yilda soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirildi. Kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to’lovi stavkalari 6 foizdan 5 foizga tushirilgani, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan soliq stavkasi esa sezilarli tarzda, ya’ni o’rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni yaqqol tasdiqlaydi”. 2 2012 yilda soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirildi. Kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to’lovi stavkalari 6 foizdan 5 foizga tushirilgani, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan soliq stavkasi esa sezilarli tarzda, ya’ni o’rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni yaqqol tasdiqlaydi. Prezidentimiz o’z ma’ruzasida o’tgan yilda mamlakatimizda soliq yuki sezilarli darajada pasaytirilganiga qaramasdan, davlat budjetining daromadlar qismi bo’yicha ko’rsatkichlar to’liq bajarilgani, erishilgan profitsit yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,4 foizni tashkil etganini ta’kidlab o’tdi (1-rasm). 5-rasm Davlat budjeti ko’rsatkichlarining bajarilish darajasi, foizda 3 2 “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012 yilning asosiy yakunlari va 2013 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasidan. // “Xalq so’zi” gazetasi, 2013 yil 21 yanvar. 3 I.A.Karimovning 2012 yilning asosiy yakunlari va 2013 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: “O’qituvchi” NMIU. – 2013. 372 б . Rasmdan ko’rinadiki, 2000-2004 yillar davomida mamlakatimiz davlat budjeti taqchilligini 1 foizdan 0,4 foizga pasaytirish, 2005-2008 yillar davomida esa davlat budjeti taqchilligiga barham berib, davlat budjeti profitsitini 0,1 foizdan 1,5 foizga oshirishga erishildi. II-BOB. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida maxalliy budjetlarning davlat ijtimoiy siyosatini 2.1 Budjet daromadlarini tavsiflovchi ko’rsatkichlar tahlili Bugungi kunda davom etayotgan va tobora jiddiylashib borayotgan jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi har bir mamlakat xukumati oldiga makroiqtisodiy barqarorlik va izchil o’sish sur’atlarini ta’minlashga yo’naltirilgan izchil iqtisodiy siyosatni yuritish vazifasini qo’ymoqda. Bunda samarali iqtisodiy o’sishini rag’batlantirishga yo’naltirilgan fiskal siyosat yuritish masalasi markaziy o’rinni egallamoqda. Shu bilan birga umumiy iqtisodiy munozanatni ta’minlashga yo’naltirilgan yahlit davlat siyosati bilan bog’liq muammolar ham aynan davlatning fiskal siyosati instrumentlariga bog’liq bo’lmoqda. 4 4 I.A.Karimovning 2012 yilning asosiy yakunlari va 2013 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Rivojlagan mamlakatlarda kuzatilayotgan moliyaviyiqtisodiy inqirozning tobora keskinlashib borayotganiga qarmasdan,mamlakatimizda kuzatilayotgan barqaror iqtisodiy o’sish sur’tlarining ta’minlanishida izchil olib borilayotgan budjetsoliq siyosatining ahamiyati g’oyat yuksakdir. Buni o’z navbatida keyingi yillarda kuzatilayotgan budjet profitsiti, rejalashtirilgan davlat budjeti daromad ko’rsatkichlarining orttirib bajarilayotgani, davlat budjeti ijrosining g’aznachilik tizimi yanada rivojlantirilishi natijasida budjet xarajatlarining manzilli va maqsadli sarflanayotgani bilan izohlash mumkin (1-jadval). 1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, jami markazlashgan jamg’armalar tarkibida maqsadli fondlarsiz davlat budjeti daromadlarining salmog’i 2013 yilda 69,4 foizni tashkil etishi mo’ljallanmoqda. Bu o’z navbatida davlat fiskal siyosatida maqsadli fondlarsiz davlat budjeti markaziy o’ringa ega ekanini tasdiqlaydi. 1- jadval Jamlanma budjet daromadlarining asosiy parametrlari 5 Asosiy budjet ko’rsatkichlari 2012 yil 2013 yil 2013 yilda jamiga nisbatan foizda Maqsadli fondlarsiz davlat budjeti daromadlari 20614,1 25104,9 69,4 Maqsadli jamg’armalar daromadlari 10499,8 13571,9 32,7 Moliya vazirligi huzuridagi sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi daromadlari 210,0 227,5 0,5 Mahkamasining majlisidagi “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: “O’qituvchi” NMIU. – 2013. 372 б . 5 O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki ma’lumotlari http://cbu.uz/uzc/node/39959 O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi daromadlari 4747,6 2618,5 6,3 Jami markazlashgan jamg’armalar 36071,5 41522,8 100 Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiyiqtisodiy islohotlarda budjetdan tashqari maqsadli jamg’armalarning ham ahamiyat yuqori bo’lmoqda. Bu hol ularning ular daromadlari shakllanish ko’lamida yaqqol namoyon bo’ladi. Xususan, maqsadli jamg’armalar daromadlari 2012 yilda 10499,8 milliard so’mga rejalashtirilgan bo’lsa, 2013 yilda bu ko’rsatkich 13571,9 milliard so’mni tashkil etishi ko’zda tutilgan. Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash davlat dasturida belgilangan ustuvor vazifalarning samarli ijrosini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan jamg’armaning daromadlari 2012 yilda 210 milliard so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yil uchun bu jamg’armaning daromadlari 227,5 milliard so’mga rejalashtirilgan. 2.2 Budjet soliqli daromadlari shakllanishi amaliyoti Miqdoriy jihatdan Davlat budjetining daromadlari yaratilgan yalpi ichki (milliy) mahsulotda (milliy daromadda) davlatning ulushini ko’rsatadi. Ularning absolyut hajmi va salmog’i mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti (milliy daromadi)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga muvofiq ravishda Davlat budjetida mablag’larni kontsentratsiya qilish (to’plash, yig’ish) miqdori va ularni undirishning shakl va metodlari aniqlanadi. Milliy iqtisodiyotda qo’llanilayotgan Davlat budjeti daromadlari tizimining samaradorligi mablag’larning budjetga tushumini tashkil etishga bevosita bog’liq. Bu narsa o’z ichiga quyidagilarni oladi: – budjetga tegishli bo’lgan daromadlarni (soliqlar, to’lovlar, bojlar; – ajratmalar va boshqalar) huquqiy jihatdan rasmiylashtirish; – mablag’lar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash tartibi; – daromadlarni (to’lovlarni) budjetga o’tkazish tartibi; – budjetga daromadlarni to’lovchilarni hisobga olish; – budjetga daromadlarni to’lovchilarning javobgarligi; – budjetga daromadlarni o’z vaqtida va to’liq o’tkazilishini ta’minlashga yo’naltirilgan choratadbirlar tizimi; – budjetga daromadlarni undirishda soliq organlarining huquq va majburiyatlari. Keltirilgan nazariy ma’lumotlarga asoslangan holda so’nggi yillarda davlat budjeti daromadlar tarkibini tahlilini ko’rib chiqamiz. Davlat budjetining daromadlari asosan soliqlar vositasida shakllanadi O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining asosiy salmog’i rivojlanayotgan davlatlar printsipi asosida egri soliqlarga to’g’ri kelib, ular jami davlat budjeti daromadlarining 2012 yilga qadar o’rtacha 5054% ni tashkil etgan, 2013 yilda esa bu soliqlardan tushumlar 51,9% ni tashkil etishi rejalashtirilgan. Egri soliqlardan eng yirigi bu qo’shilgan qiymat solig’i bo’lib, agar ushbu soliq 2009 yilda jami budjet daromadlarining 29,7 % ini, 2010 yilda 30,4%ni, 2011 yilda 32,3% ni, 2012 yilda esa 33,0 % ni tashkil etigan bo’lsa, 2013 yilda 30,8% ni tashkil etishi rejalashtirilgan. Yana bir asosiy tushumga ega bo’lgan soliqlarimizdan biri bu aktsiz solig’i bo’lib, 2009 yilda 14,4%ni 2012 yilda 15,0% ni tashkil etgan. 2013 yilda 14,8% ni tashkil etishi rejalashtirilgan. Umuman 2013 yilgi budjet daromadlarining shakllanishida to’g’ri soliqlar va resurs soliqlarining jami budjet daromadlari tarkibidagi ulushi ortib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari jamlangan budjet daromadlari negizida bo’lib, umumiy asosda davlat budjetin va davlat maqsadli jamg’armalari daromadlari mujassamlashgan. Budjet amaliyotida to’g’ri soliqlarning tarkibi va dinamikasi 7-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2012 yilda 2009 yilga nisbatan yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’ining to’g’ri soliqlar umumiy hajmidagi salmog’i sezilarli darajada (0,62 foizli punktga) pasaygan. Agar ushbu soliqni to’g’ri soliqlar tarkibida yuqori salmoqqa ega ekanligini hisobga oladigan bo’lsak, u holda 2009-2012 yillar mobaynida to’g’ri soliqlarning davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmog’ini pasayish tendentsiyasiga ega bo’lganligining asosiy sababi, yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’ining to’g’ri soliqlar hajmidagi salmog’ini pasayishidir, degan xulosani shakllantirish mumkin. Buning ustiga, to’g’ri soliqlar tarkibida sezilarli salmoqni egallaydigan er solig’i bo’yicha pasayish tendentsiyasi ham tahlil qilingan davr mobaynida kuzatildi. Natijada ikkala soliq turining to’g’ri soliqlarning umumiy hajmidagi salmog’i 2012 yilda 2009 yilga nisbatan 12,02 foizli punktga pasaydi. Ushbu davrda to’g’ri soliqlarning asosiy turlaridan biri 7-jadval O’zbekiston Respublikasi budjet amaliyotida to’g’ri soliqlarning tarkibi va dinamikasi, (foizda) 6 № kursatkichlar 2009 2010 2011 2012 2012da 2009 yilga nisbatan o’zgarishi, punktda 1 Tugri(bevosi) soliklar 100 100 100 100 X 1 Yuridik shaxslarning foyda soligi 20,09 19,58 18,87 19,46 0,62 2 Savdo va umumiy ovkatlanishkorxonalari uchun yagona solik tulovi buyicha davlat budjetiga ajratma 20,09 8,03 8,68 12,44 7,64 3 Davlat budjetiga yagona solik tulovi buyicha ajratma, shu jumladan mikrofirma va kichik korxona uchun 8,09 9,24 8,92 8,92 0,82 4 Jismoniy shaxslarnig daromadiga solik 49,42 46,28 42,22 42,22 7,19 5 Tadbirkorlik faoliyati bilan shugillanuvchi yuridik va jismoniy 4,54 3,92 8,77 4,42 0,12 6 I.A.Karimovning 2012 yilning asosiy yakunlari va 2013 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: “O’qituvchi” NMIU. – 2013. 372 б . shaxslarning daromadiga katiy belgilangan solik 6 Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun solik 9,78 12,93 12,51 12,51 2,72 bo’lgan savdo va umumiy ovkatlanishkorxonalari uchun yagona solik tulovi hajmidagi salmog’i 7,64 foizli punktga pasaygan. Bu esa, ,to’g’ri soliqlarning davlat budjeti daromadlari hajmidagi salmog’ining tahlil qilingan davr mobaynida 12,02 foizli punktga pasayishiga imkon berdi. Tahlil natijalaridan ma’lumki, hozirgi vaqtda to’g’ri soliqlar ichida salmog’iga ko’ra birinchi o’rinni jismoniy shaxslarnig daromadiga solik egallaydi. Buning asosiy sababi shundaki, mazkur soliq ko’proq o’zining fiskallik funktsiyasini bajarmoqda. Bu holat soliq stavkalarini nisbatan yuqori ekanligida va eng past stavkalarini daromadlarning katta bo’lmagan qismiga nisbatan o’rnatilganligida namoyon bo’ladi. 2012 yilda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining eng past stavkasi 10 foiz bo’lib, u eng kam ish haqining 5 barobarigacha miqdoridagi daromad solig’iga nisbatan qo’llanildi. 2012 yillda mazkur soliq bo’yicha eng yuqori soliq stavkasining darajasi 22 foizni tashkil etadi. Jismoniy shaxslarning daromadini soliqqa tortish tizimini takomillashtirishning asosiy maqsadi soliq stavkalarini pasaytirish kontsepsiyasini davom ettirish va 3 pog’onali soliq stavkalaridan 2 pog’onali soliq stavkalariga o’tish hisoblanadi. Tahlil natijalaridan ko’rinadiki, Respublikamiz budjet amaliyotida to’g’ri soliqlarning umumiy hajmida salmog’iga ko’ra ikkinchi o’rinni yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i egallaydi. Mazkur soliqlarning salmog’ini pasayish tendentsiyasining yuzaga kelganligi asosan, soliq stavkalarini 2009-2012 yillar mobaynida sezilarli darajada pasaytirilganligi bilan izohlanadi. Masalan, 2009 yilda yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’ining eng kam stavkasi 10 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib bu ko’rsatkich 9 foizni tashkil etdi. Respublikamizda to’g’ri soliqlarning umumiy hajmida sezilarli salmoqni egallaydigan soliq turlaridan biri davlat budjetiga yagona soliq tulovi buyicha ajratma, shu jumladan mikrofirma va kichik korxona olinadigan yagona soliq hisoblanadi. 2011 yilda mazkur soliqning to’g’ri soliqlar tarkibidagi salmog’i 8,92 foizni tashkil qildi. Shunisi xarakterliki, ushbu holat respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlar tomonidan yaratilgan mahsulotlarning YaIMdagi ulushini tahlil qilingan davr mobaynida sezilarli darajada o’sganligi bilan izohlanadi. Masalan, 2009 yilning 1 yanvar holatiga mazkur ko’rsatkich respublika bo’yicha 1,2 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yilning 1 yanvar holatiga kelib uning darajasi 1,62 foizni tashkil qildi. Egri (bilvosita) soliqlar budjet daromadining - 55 foizidan ortig’ini tashkil etmoqda, uning tarkibida juda katta xissaga ega bo’lgan soliq turi qo’shilgan qiymat solig’i bo’lib hisoblanadi, u jami budjet daromadiga nisbatan 25 foizgachani egallab kelmoqda. Soliq siyosati maqsadlari va imkoniyatlari o’rtasidagi oqilona balansning mavjud bo’lishi budjetning barqaror faoliyat ko’rsatishini pirovardida esa uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirish va ta’minlash shartidir. 8-jadval O’zbekiston Respublikasi budjet amaliyotida egri soliqlarning tarkibi va dinamikasi (foizda) 7 № Ko’rsatkichlar 2009 2010 2011 2012 2012yilda 2009 yilga nisbatan o’zgarishi, punktda Egri soliqlar (bilvosita soliqlar) 100 100 100 100 X QQS 56,03 59,93 57,18 60,40 4,36 7 I.A.Karimovning 2012 yilning asosiy yakunlari va 2013 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: “O’qituvchi” NMIU. – 2013. 372 б . Aktsiz soligi 32,78 29,13 31,41 28,66 4,11 Bojxona bojlari 6,93 6,99 6,87 5,96 0,97 Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 4,25 3,936 4,52 4,97 0,71 O’zbekiston Respublikasi soliq amaliyotida QQS egri soliqlarning asosiy turi sifatida muhim o’rin tutadi. 2009-2012 yillar mobaynida QQSning egri soliqlar hajmidagi salmog’ini yuqori darajasi saqlanib qolingan. 2012 yilda bu ko’rsatkich 2009 yilga nisbatan 4,36 punktga kutarilgan.( 8-jadval). Lekin shuni e’tirof etish lozimki, ushbu soliqlar ichida aktsiz solig’i bo’yicha tushumlar summasini 2012 yilda 2009 yilga nisbatan mutlaq summada va salmoq jihatdan pasayganligi muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Chunki, aktsiz solig’i egri soliqlarning tarkibida yuqori salmoqni egallaydi va hajmiga ko’ra QQSdan keyingi o’rinda turadi. Soliq siyosati maqsadlari va imkoniyatlari o’rtasidagi oqilona balansning mavjud bo’lishi budjetning barqaror faoliyat ko’rsatishini pirovardida esa uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirish va ta’minlash shartidir. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliqlarning iqtisodiyot taraqqiyotiga ta’sir etish mexanizmini takomillashtirish aytish lozimki, bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti sari yo’l tutishi davrida Davlat budjetining mamlakatni ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishdagi roli yanada oshadi. Byudjet daromadlarini shakllantirish iqtisodiyotni modernizatsiyalash va yangilash sharoitida respublika va uning hududlarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Davlatning iqtisodiy barqarorligi budjet daromadlarining darajasi bilan belgilanadi, uning asosiy manbalari soliqlar hisoblanadi. Mamlakatimizdagi islohotlarning hozirgi sharoitida asosiy e’tiborni budjet tizimini rivojlantirish va soliq siyosatini samarali yo’nalishlarini ishlab chiqish va amalga oshirishga e’tibor qaratish muhim vazifalardan biridir. Mamlakatda pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keluvchi moliyaviy munosabatlarni o’zida ifoda etadigan, hokimiyat organlarining turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning funktsiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi budjet daromadlari deyiladi . “Byudjet daromadlari» moliyaviy kategoriyaning namoyon bo’lish shakli budjetga borib tushuvchi turli soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan iborat. Davlat budjetining daromadlarining absolyut hajmi va salmog’i mamlakatning Yalpi ichki mahsulotining umumiy hajmi, muayyan davrda davlatning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, Davlat budjetida mablag’larni to’plash miqdori va ularni undirishning shakl va uslublari aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to’g’risidagi qonuniga asosan, budjet ehtiyojlarini hisobga olish va budjet daromadlari bilan moliyalashtirish muvofiqlashtiradi. Byudjet daromadlarining rejasini shakllantirish va mablag’larini xarajat qilish miqdori Davlat budjeti to’g’risidagi qarorlar bilan tasdiqlanadi. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi talablariga asosan soliqlar, yig’imlar, va majburiy to’lovlar har oyning yakunida tushadi, bu esa g’aznachilikda budjet xarajatlarida uzilish paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Shu bois, asosiy vazifa amaldagi soliq qonunchiligini tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilish, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga o’zgartirishlar kiritish bilan budjet daromadlarini o’z vaqtida shakllantirishni takomillashtirish zarur. Bizning fikrimizcha, iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida budjet tizimini rivojlantirish strategiyasi va g’aznachilik tizimini xalqaro tajribalarga bog’lagan holda Davlat budjeti daromadlarini shakllantirish mexanizmini takomillashtirish maqsadga muvofiq bo’ladi. O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning pirovard maqsadi – barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash, aholi turmush darajasini yaxshilash, milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish va tadbirkorlik faoliyatini rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratishdir. Soliq yukining optimal darajasi, tadbirkorlik faoliyati va iqtisodiyot rivojlanishiga to’siq bo’lmasligi, soliqqa tortiladigan ob’ektlarni yashirishga majburiy ehtiyoj tug’dirmasligi, soliq to’lagandan keyin qolgan daromadlar korxonalar moliyaviy barqarorligini va aholining yaxshi turmush darajasini ta’minlashi kerak. Iqtisodiyotni erkinlashtirish davrida soliq tizimini mos ravishda takomillashtirib borish ko’zlangan maqsadga erishish uchun zamin yaratadi. Soliq tizimi ayni paytda egiluvchan, tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatlarini rivojlanishiga to’siq bo’luvchi omil bo’lmasligi kerak. Chunki, tadbrkorlik sub’ektlari tomonidan yangidan yaratilayotgan qiymatni mulkdorlar va davlat o’rtasida taqsimlash soliqlar hamda ularga tenglashtirilgan majburiy to’lovlar orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun ham hamma vaqt soliq siyosatiga ehtiyotkorona yondashiladi. Ma’lumki, soliq yuki davlat soliq siyosatining natijasi bo’lib, har qanday soliq tizimining sifat tavsifini ifodalaydi. Soliq tizimini optimallashtrishda korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirish muhim ahamiyat kasb etadi. Soliq yukini pasaytirish birinchi navbatda, davlat xarajatlarini qisqartirish va ijtimoiy xizmatlarning to’lovlilik darajasiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun soliq yukini pasaytirish ishlab chiqarish faoliyatini kuchaytirish imkoniyatini yuzaga keltiradi, tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy holatini mustahkamlaydi va investitsiya faoliyatini jonlantiradi. Natijada, bundan keyingi tub tarkibiy o’zgarishlar uchun ishlab chiqarish va texnologik asos bo’lib xizmat qiladi. XULOSA Davlat byudjetining muvozanatlanganligi muammolari iqtisodoyotning modernizatsiyalashuvi sharoitida iktisodiyotni davlat tomonidan me’yorlashtirish uchun juda muxim axamiyatga ega. Bu muammolar orasida soliqlar yordamida amalga oshadigan byudjetning daromad qismini shakllantirish aloxida axamiyatga ega. Soliqlarning fiskal vazifasiga e’tiborni karatidigan bo’lsak, uning moxiyati davlat xarajatlarini qoplash uchun turli darajadagi byudjetlarga zaruriy mablag’lar tushumini ta’minlashdan iborat. Umuman, byudjet daromadlari tarkibida soliqli daromadlar o’rta muddatli istiqbolini belgilash muammolarini tadqiq etish muhim ahamiyatga ega. Biroq soliqbyudjet amaliyotining eng tortishuvli masalasi hozirgi kunda hududlarning ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishini zarur mablag’lar bilan ta’minlashdirki, u hududlar soliq tushumlari istiqbolini hisoblashning zarurligini, davlatning hududiy rivojlanish dasturlari vazifalarini o’zaro muvofiqlashtirishni hamda davlat moliyasini uzoq muddatli taxminlashtirish zaruriyatini ko’rsatadi. Iktisodiyotni boshqarishning hozirgi zamon amaliyoti aynan mahalliy soliq siyosati hamda joylarda soliq tushumlari istiqbolini oshirishning muhim ahamiyatga ega ekanligini tasdiqlamoqda. Yuqoridagi keltirilgan fikrlarimizni natijasida biz tomonimizdan qo’yidagi xulosalar tizimi ishlab chiqildi. Xulosa sifatida Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda e’tibor beriladigan asosiy yo’nalishlarni sanab o’tmoqchimiz: - O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining manbalari tarkibida to’g’ri soliqlarning salmog’ini egri soliqlarning salmog’iga nisbatan ustuvorligini ta’minlash zarur. Buning natijasida davlat byudjeti daromadlarining barqarorlik darajasi oshadi, egri soliqlarning baho mezanizmi orqali yuridik shaxslarning foydasiga nisbatan yuzaga keladigan salbiy ta’siriga barham beriladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2011.- 39b. (o’zgartirish va qo’shimchalar bilan) 2. “Budjeti tizimi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni. 14.12.2010. (o’zgartirish va qo’shimchalar bilan) 3. “ Davlat budjetining g ’ azna ijrosi to ’ g ’ risida ”» gi O ’ zbekiston Respublikasi Qonuni. 26.08.20 1 4. (o’zgartirish va qo’shimchalar bilan) 4. “Davlat budjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish choratadbirlari to’g’risida”gi Prezident Qarori. PQ- 594-son, 28.02.2007. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat xaridi tizimini optimallashtirish va unga kichik biznes sub’ektlarini jalb qilishni kengaytirish to’g’risida”gi PQ- 1475 – sonli Qarori, 07.02.2011 y. 6. “O’zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to’g’risida”gi Prezident qarori. PQ- 1449-son 24.12.2010. 7. “O’zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to’g’risida”gi Prezident qarori. PQ- 1675-son 30.12.2011. 8. “O’zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to’g’risida”gi Prezident qarori. PQ- 1887-son 25.12.2012. 9. “Budjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabr 414-son Qarori (O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 16.06.07. 148-son qarori bilan tasdiqlangan yangi tahriri).

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida maxalliy budjetlarning davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishdagi rolini kuchaytirish masalalari

Sotib olish