Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning roli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	15
Yuklab olingan sana	12 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning roli

Sotib olish

Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning roli
Kirish……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………...
1-bob. Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli.
1.1 Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish.
……………………………………………………………………..
1.2 Iqtisodiyotni boshqarish organlari
…………………………………………………………………….
2-bob. Bozor munosabatlarini davlat tomonidan yanada
rivojlantirish zarurati
2.1 Bozor munosabatlari xususiyatlari.
………………………………………………………………………
2.2 Bozor munosabatlarini faoliyatini rivojlantirish.
……………………………………………………………………………
Xulosa…………………………………………………………………...
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………….
1

Kirish
Butun insoniyat tarixida iqtisodiyotga qiziqish, uning qanday soha
ekanligini tushunib yetishga katta e’tibor qaratilgan. Jamiyat hayotida xaqiqatdan
ham “iqtisod” so’zi ko’pdan-ko’p uchraydi, ayrim hollarda esa avval iqtisod,
so’ngra siyosat tushunchasini ishlatadilar. Insonning iqtisodiy sa’y-harakatlari
negizida hamisha qonun-qoidalar yotadi. Bu qonun-qoidalarga amal qilish iqtisod
hayotning rivojlanishiga ko’maklashadi, ya’ni ulardan to’g’ri foydalanishsa ijobiy
va aksincha, noto’g’ri foydalanilganda esa salbiy natija berishi mumkin. Iqtisodiy
qonunlar iqtisodiy hayotning, iqtisodiy hodisa va jaroyonlarning turli asosiy
tomonlari o’rtasida doimiy takrorlanib turuvchi barqaror sabab-oqibat aloqalarini,
ularning uzviy bog’liqligini ifodalaydi. Tabiiy qonunlar insonlar ongiga, irodasiga
bog’liq bo’lmagan holda kishilik jamiyati bo’lmasa ham amal qilaveradi, bir so’z
bilan aytganda bu qonunlar “Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish” ning ildizi
va tak-tomiri hisoblanadi. Kishilik jamiyati uzoq tarixiy rivojlanish bosqichini o’z
ichiga oladi. Bu davr mobaynida kishilar iqtisodiy hodisalarni kuzatib, ularni
umumiylashtirib, turli fikr va mulohazalarni, ilmiy qarashlarni olg’a surganlar.
Ularning natijasida iqtisodiyot ilmi yuzaga kelgan. Bu borada Qur’oni Karim,
Hadisi sharifda, ajdodlarimiz bo’lmish buyuk allomalar asarlarida iqtisodiyitni
davlat tomonidan boshqarish va uni amalga oshirish qonun-qoidalariga,
tartiblariga, xo’jalik yuritish usullariga oid fikr va mulohazalar bayon etilgan.
Lekin bunga yaqin yillargacha e’tibor berilmasdan kelindi. Mustaqillik sharofati
bilan ular to’g’risida so’z yuritadigan, ularning iqtisodga oid fikr va mulohazalarini
o’rganishga, hayotga tadbiq etishga kirishdik.
Jumladan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov: “Murakkab
o’tish davrida davlatning o’zi bosh islohatchi bo’lishi zarur. Davlat butun xalqning
manfaatlarini ko’zlab, islohotlar jarayonining tashabbuskori bo’lishi, iqtisodiy
taraqqiyotning yetakchi yo’nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va
suverent davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o’zgarishlarni amalga
2

oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ruyobga chiqarishi kerak 1
”, -deb
ta’kidlagan edi.
1-bob. Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli
1.1Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish.
Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga
solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat iqtisodiyotga faol
aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko`maklashadi, raqobatchilik
muhitini yaratib, aholini salbiy oqibatlardan himoyalash chora-tadbirlarini ko`radi.
Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishdan ko`zlangan asosiy maqsad
bozor munosabatlarini muayyan va ma`lum yo`nalishlar asosida rivojlantirib,
iqtisodiy taraqqiyot sur`atlarini jadallashtirish va aholi turmush darajasini oshirish
choralarini ko`rishdan iboratdir
.
Rejali iqtisodiyot tizimidan xalos bo`lgan O`zbekiston Respublikasida
ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish davlatning bosh vazifasi
hisoblanadi. Shu munosabat bilan o`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonini
davlat bosh islohotchi sifatida boshqarib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. Karimov: “Murakkab o`tish davrida davlatning o`zi bosh islohotchi
1
3

bo`lishi zarur. Davlat butun xalqning manfaatlarini ko`zlab, islohotlar jarayonining
tashabbuskori bo`lishi, iqtisodiy taraqqiyotning etakchi yo`nalishlarini belgilashi,
iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida
tub o`zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ruyobga
chiqarishi kerak”, – deb ta`kidlagan edi.
Davlatimizning bozor iqtisodiyotini tartibga solish bo`yicha rivojlangan
mamlakatlarda hozirgacha to`plangan boy tajribalarni o`rganishi va ularni
respublikamizning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda tadbiq
etishining maqsadga muvofiqligi bugungi kunda hech kimda shubha tug`dirmaydi.
1-rasm. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
Solishning asosiy yo’nalishlari
Bozor munosabatlari sharoitida baho (narx)lar iqtisodiyotni tartibga
solishning muhim vositasi bo`lib xizmat qiladi. Bunda baho bozor pasangisi,
regulyatori bo`lib, ikki asosiy vazifani bajaradi. Birinchidan, u resurslar, tovarlar
4

va xizmatlar iste`molini cheklaydi va ikkinchidan, tovar ishlab chiqarish (xizmat
ko`rsatish) uchun rag`bat vazifasini o`taydi.
Ishlab chiqarish jarayonida iste`mol tovarlari, ko`rsatiladigan xizmatlar
qanchalik kamyob bo`lsa, ularning bahosi shunchalik yuqori bo`lib, shunga
muvofiq ravishda ularni xarid qilish cheklangan bo`ladi. Boshqacha aytganda,
tovarlar va xizmatlar ularning narxlariga binoan iste`mol qilinadi, taqsimlanadi va
qayta taqsimlanadi.
Narxlarning o`zgarib turishi, ya`ni ko`tarilib yoki pasayib turishi ishlab
chiqaruvchilarning xatti-harakatiga ta`sir ko`rsatadi. Binobarin, biron-bir tovar
(xizmat) narxining o`sishi, uni ishlab chiqarish hajmining ko`payishiga, ushbu
tarmoqqa muayyan tovar bozoriga yangi ishlab chiqaruvchilarning kirib kelishiga
sabab bo`ladi. Bozor iqtisodiyotida faqat foyda olishni ta`minlaydigan tovarlar
(xizmatlar) ishlab chiqariladi. Ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltirmaydigan
tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqarilmaydi. Muayyan tovar narxining pasayishi, uni
ishlab chiqarish foydani ta`minlay olmay qolganligidan dalolat beradi. Bunday
tovarlarni ishlab chiqarish kamayib boradi, ushbu tarmoq va bozorni ishlab
chiqaruvchilar tark eta boshlaydilar. Demak, narxning bozor pasangisi,
regulyatorivazifasini o`tashi tufayli ishlab chiqaruvchilar foydasiz yoki kam foyda
keltiradigan tarmoqdan yuqori foyda keltiradigan tarmoqqa, sohaga o`tib turadi.
Yuqori foyda keltirayotgan tarmoq yoki bozorlardagi iqtisodiy sub`ektlar
o`zgalarning kirib kelishiga to`sqinlik qiladilar. Iqtisodiy sub`ektlar aniq tovarlar
bozorida o`z mavqelarini saqlash, mustahkamlash, yaxshilash maqsadlarida o`zaro
raqobatga kirishadilar. Ko`p sonli o`zaro raqobatlashuvchi iqtisodiy sub`ektlarning
faoliyati natijasida bozor munosabati buzilib, undagi talab va taklif o`rtasida
nomutanosiblik paydo bo`ladi. Bu nomutanosiblik ishlab chiqarish bilan iste`mol
o`rtasidagi ziddiyatda o`z ifodasini topadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ijtimoiy
iste`molga nisbatan o`sib ketishi natijasida davriy tanglik paydo bo`lishi mumkin.
Boshqacha qilib aytganda, bozor mexanizmi bozordagi muvozanatni muttasil
saqlab turishga qodir bo`lmay qoladi. Ana shu holat iqtisodiyotni tartibga
solishning bozor mexanizmidan tashqari davlat mexanizmiga zarurat tug`diradi.
5

Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi to`liq bajara olmagan
vazifalarni o`z zimmasiga oladi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy
muvozanatga erishish asosida tushkunlik va tanglikning oldini olish, ijtimoiy
ishlab chiqarishning barqaror o`sishini ta`minlash, milliy iqtisodiyot ravnaqi uchun
imkoniyatlar yaratish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish choralarini amalga
oshirishdir. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda bozor mexanizmining
samarali ishlashi uchun sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning
uchun davlat raqobatni rag`batlantirish orqali bozor tizimini saqlashni o`z
zimmasiga oladi. Chunki erkin tadbirkorlik va uni boshqaruvchi talab va taklif
qonunlarining amal qilishi ko`p jihatdan raqobatga bog`liq bo`ladi. Raqobatchilik
muhitini rag`batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi quyidagilarni
nazarda tutadi:
-iqtisodiy sub`ektlarning faoliyat qoidalarini belgilash;
-aholini bozor sharoitlari, iqtisodiyotning holati to`g`risidagi axborotlardan
xabardor qilish;
-iqtisodiyot sub`ektlari o`rtasidagi baxs va ziddiyatlarni hal qilishga
ko`maklashish chora-tadbirlarini amalga oshirish.
Bozor mexanizmi xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini
ta`minlaydigan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni rag`batlantiradi. Ammo
jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo`lgan, aholining ko`pchiligi foydalanadigan
ijtimoiy tovarlar vaxizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarilishi
mumkin emas. Bunday ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo`llar,
yong`indan himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik va boshqalar kiradi.
Binobarin, ularni ishlab chiqarishni va ulardan foydalanishni davlatning o`zi
tashkil qilishi, tartibga solishi zarur bo`ladi.
Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmini taqozo etuvchi
sabablardan biri aholini inson salomatligiga va tabiatga ziyon etkazuvchi
omillardan himoya qilish zaruratidir. Masalaning mohiyati shundaki, bozor
iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo`jalik yurituvchi tadbirkor, avvalo, o`zini
6

o`ylaydi, o`z manfaati yo`lida faoliyat ko`rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda
tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi
mumkin. Bunday holatlar ham iqtisodiyotga davlatning aralashuvini, ko`p sonli
tadbirkorlarning manfaatlarini barcha jamiyat a`zolari manfaatlariga
mushtarakligini ta`minlash choralarini ko`rishni taqozo etadi.
Xo`sh, davlat iqtisodiyotni qanday vositalar yordamida tartibga soladi?
Buning uchun davlat ixtiyorida turli xil huquqiy va iqtisodiy vositalar mavjud
bo`lib, ulardan konkret vaziyat va vazifalardan kelib chiqib foydalaniladi.
Iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi
qonunchilik hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, ya`ni uning barcha
uchun bab-baravar kuchga ega ekanligi va unga barcha xo`jalik yurituvchi
sub`ektlarning so`zsiz amal qilishi shart ekanini yana bir bor ta`kidlab o`tish zarur.
Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli bo`lgan yuzlab qonunlarning qabul
qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini
belgilab beradi.
Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya`ni iqtisodiy
vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning
manfaatlariga bevosita ta`sir ko`rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana
shunday vositalarga kiradi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
mexanizmi to’g’risida to’laroq tasavvurga ega bo’lishi uchun uning maqsadi,
vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to’laroq
tavsiflash lozim.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - jamiyat a’zolarining
ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish
resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etish bo’yicha davlaatning faoliyati.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi – iqtisodiy va
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro
maydonda mustahkamlash hamda uni oz’garib turuvchi sharoitga moslashtirish
7

hisoblanadi. Davlatning iqtisodiy vazifalari - bozor tizimining samarali amal
qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash;
Raqobatni himoya qilish; Daromad va boylikni qayta taqsimlash; Resurslarni qayta
taqsimlash; Iqtisodiyotni barqarorlashtirish Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning usullari – bevosita ta’sir qilish usullari; bilvosita ta’sir qilish usullari;
tashqi iqtisodiy usullar.
Bevosita usullar – yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki uning
alohida tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri, ma’muriy tartibga solish. Masalan,
iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlari – transport, aloqa, atom va elektr energetikasi,
kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita boshqarish; narxlar va ish haqini
“muzlatib” qo’yish siyosati; ish bilan bandlik xizmati faoliyatini tashkil qilish;
iqtisodiy sohani tartibga solishni lo’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqarish va
qabul qilish.
Bilvosita usullar – bunda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi.
U davlatning pulkredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Pul-kredit
siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat: hisob stavkasini tartibga
solish; moliya-kredit muassasalarining Markaziy bankdagi zahiralari minimal
hajmini o’rnatish va o’zgartirish; davlat muassasalarining qimmatli qog’ozlar
bozoridagi operasiyalari.
Aholi daromadlari – aholining ma’lum vaqt davomida pul va natural
shaklda olgan daromadlari miqdori.
Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ida olingan
daromadlarning pul ko’rinishidagi miqdori hisoblanadi.
Real daromad – narx darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholining
ixtiyorida bo’lgan daromadga sotib olish mumkin bo’lgan tovar va hizmatlar
miqdorini ko’rsatadi, ya’ni daromadning xarid quvvatini bildiradi.
Daromadlar tengsizligi – aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha
daromadlar darajasi birbiridan farqlanishini bildiradi.
Lorents egri chizig’i – daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy
aniqlashni xarakterlaydi.
8

Djini koeffitsienti – yalpi daromadning aholi guruhlari o’rtasida
taqsimlanishini tavsiflash uchun qo’llaniladi.
Oila byudjeti – bitta oilaning ma’lum davr uchun barcha daromadlari va
harajatlari tarkibi.
Ijtimoiy siyosat – davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni
iqtisodiyot qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan
siyosat.
Ijtimoiy himoya – mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza
qilinishini ta minlaydigan va jamiyatda qaror topgan xuquqiy, iqtisodiy, ijtimoiyʼ
chora-tadbirlar majmui; Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi
eng asosiy yo’nalish – bu narxlarni erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish
darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha
darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi.
Tartibga solish o’z oldiga qanday maqsad va vazifalarni qo’yadi?
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi.
Ko’plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining
zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko’plab iqtisodiy muammolarni
hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to’g’ri bo’lsada,
biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo’lib ham milliy iqtisodiyot
darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi
negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi.
Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo’ladi:
chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab

chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi
yanada kuchayadi;
ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida

alohida xo’jalik birliklarining mayda bo’laklarga ajralib ketish holatlari barham
topadi;
9

ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to’planuvi jarayoni o’sadi;
turli iqtisodiy mintaqalar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat

almashuvi jadallashadi.
Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o’zaro
muvofiqlashtirilgan holda xo’jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini
ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit
iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo bo’ladi.
Shunga ko’ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish
munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum
darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat
a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab
chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy
iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish
jarayonini tashkil etish bo’yicha faoliyati tushuniladi.
Bozor xo’jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat
bo’ladi.
Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror
ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi.
Bular jumlasiga iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq
va mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo’llab-quvvatlash, eksportni
himoya qilish kabilarni kiritish mumkin
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy
va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro
maydonda mustahkamlash va uni o’zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish
hisoblanadi.
10

Bu asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kelib chiqadi. Ular
jumlasiga iqtisodiy siklni barqarorlashtirish; milliy xo’jaliklarning tarmoq va
mintaqaviy tuzilishini takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni
kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning
quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo’ladi:
1) bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy
asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash;
2) raqobatni himoya qilish;
3) daromad va boylikni qayta taqsimlash;
4) resurslarni qayta taqsimlash;
5) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga
keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy
o’sishni rag’batlantirish.
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oladi. Bozor
iqtisodiyoti uchun zarur bo’lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning
amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini
mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal
qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar
o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va
boshqalar.
Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o’z ichiga ichki tartibni
saqlash, mahsulot sifati va og’irligini o’lchash standartlarini belgilash, tovar va
xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga
kiritish kabilarni oladi.
Bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari
o’rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli
davlat o’z zimmasiga daromadlar
tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va
dasturlarda o’z ifodasini topadi.
11

Birinchidan, transfert to’lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning
qaramog’ida bo’lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan
ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga
moliyaviy yordam ko’rsatiladi.
Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo’li bilan, ya’ni talab va taklif
ta’sirida o’rnatiladigan narxlarni o’zgartirish yo’li bilan ham daromadlarning
taqsimlanishiga ta’sir ko’rsatadi.
Davlat bir qator yo’llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi
keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi.
Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish
qobiliyatini oshirish yo’li bilan ularning talabi kengaytiriladi.
Ikkinchidan, davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni
subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini
qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi
muamosini bartaraf qiladi.
Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab
chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslanadi
va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o’z
zimmasiga oladi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini
resurslar bilan ta’minlash, to’liq bandlik va narxlarning barqaror darajasiga
erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish davlatning eng
muhim vazifasi hisoblanadi.
Iqtisodiyotda to’liq bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni
xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo’lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy
ne’matlar va xizmatlarga o’z xarajatlarini ko’paytiradi, boshqa tomondan xususiy
sektorning sarflarini rag’batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi.
Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va
ta`sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari
tarkibiga kiritiladi. Shuning uchun soliq stavkasi ko`tarilsa, korxona (firma)
12

foydasi kamayadi va aksincha, bu stavkalar kamaysa, olinayotgan foyda ko`payadi.
Demak, tovar ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligi ko`p jihatdan
undirilayotgan soliqlar stavkasiga bevosita bog`liq. Soliqlar stavkasini oshirish
yoki kamaytirish orqali muayyan ishlab chiqarish tarmoqlari rivojini
sekinlashtirish (hatto to`xtatish), boshqa tarmoqlar rivojini esa rag`batlantirish
mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan
biri sanatsiya hisoblanadi. U asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib,
davlat korxonalariga ko`rsatiladigan moliyaviy yordamdir. Korxona qarzini kechib
yuborish yoki uni o`zga sub`ektlar hisobidan qoplash, qarzni to`lash muddatlarini
kechiktirish, qarz uchun to`lanadigan foizlarni kamaytirish, korxonaga buyurtma
berib, uning haqini oldindan to`lab qo`yish va hokazolar sanatsiya shakllari
hisoblanadi.
Davlat tomonidan aniq maqsadlar uchun qaytarib olmaslik sharti bilan
ajratiladigan moliya mablag`lari subsidiyalar deb yuritiladi. Iqtisodiyotni tarkiban
o`zgartirish (diversifikatsiyalash), eksport va import muvozanatini ta`minlash,
ayrim hududlarga yordam berish kabi maqsadlar uchun ajratiladigan mablag`lar
(subsidiyalar) ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyat
kasb etadi.
Bojxona to`lovlari davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, aniqrog`i,
eksport va importni cheklash yoki rag`batlantirishning muhim vositasi hisoblanadi.
Ularning stavkalari ko`paysa, chegaradan o`tayotgan tovarlar miqdori kamayadi va
aksincha, stavkalarning kamayishi tovarlar oqimining ko`payishiga olib keladi.
Yana shuni ham aytib o`tish joizki, davlat o`zining kredit siyosati orqali
iqtisodiyot taraqqiyotiga ham o`zining ta`sirini o`tkazib turadi.
Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy,
ijtimoiy barqarorlikni ta`minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor
yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o`rin tutadi. Aholining
yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash uchun jamiyat milliy iqtisodiyot
tarmoqlarini, shu jumladan, qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatlash maqsadidagi
13

daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Daromadlarning qayta
taqsimlash tizimida davlat muhim o`rin tutadi. Davlat tomonidan daromadlarning
qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmining muhim unsuri
hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida
makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o`rin tutadi.
Ma`lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o`zgarib turadi,
iqtisodiy o`sish uning pasayishi bilan almashinib turadi. Uning oqibatida
firmalarning sinishi va ishsizlarning ko`payishi ortadi, aholi turmush darajasi
pasayadi, ular ko`p qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Makroiqtisodiy
barqarorlikni ta`minlash mexanizmi yordamida iqtisodiy o`sish tsiklidan tanglikka
(pasayishga) o`tishdagi salbiy oqibatlarni cheklash, shuningdek, tanglikdan
iqtisodiy o`sish sari o`tish imkoniyatlari vujudga keladi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatuvchi va
ko`maklashuvchi chora-tadbirlar tizimidan iborat degan xulosa qilish mumkin.
1.2 Iqtisodiyotni boshqarish organlanlari
Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish
to`lato`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja
topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib, ularni
bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib
rejalashtirish amaliyoti korxonaning xo`jalik mustaqilligi, erkinligi va
tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga
salbiy ta`sir ko`rsatar
14

edi.
Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuqoridan turib
rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini
bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham
aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi. Biroq o`tgan
yillar tajribasishundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni, umuman, korxona
(firma)lar iqtisodiy faoliyatining, xususan, o`rta va uzoq muddatlarga
mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi
mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning bankrotga
uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon” da ekani, ishsizlar sonining ko`payishi
va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining oqibati, deb
baholash mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va qo`yilgan
maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim ekanligi
ayon bo`lib qoldi.
15

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim shakllaridan
biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir. Mamlakat miqyosida
ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va tarmoqlararo mehnat
taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb etilayotgan sarmoyalar
harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotni bashorat
qilishva rejalashtirishni taqozo etadi.
Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida
boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik ishlab
chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun
mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini o`rta va
uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini
joriyqilish muhim ahamiyatga ega.
Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u,
odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha) mo`ljallanadi.
Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l qo`yilgan kamchiliklar
tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish tendentsiyalariga
asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va u qanday
natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishda bozor munosabatlarinig o`ziga xos
xususiyatlarini e`tiborga olish juda muhim. Gap shundaki, iqtisodiy bashorat
markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi hukmron bo`lgan davrda ham mavjud edi.
Biroq u davrda bashorat qilish va rejalashtirishning bosh masalasi ishlab
chiqirishning rivojlanishi edi. Endilikda, ya`ni bozor munosabatlari sharoitida,
bosh masala iste`mol bozori talabini qondirishdir. Bozor munosabatlari sharoitida
istiqbolni belgilashning oldingi davrdagi bashoratlashdan asosiy farqi ham shundan
iborat.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirishni iste`mol bozori
talabiga qaratilishi korxona (firma)larni yaxshi samara bermayotgan ishlab
chiqarishdan voz kechib, yuqori samaradorlikni ta`minlovchi ishlab chiqarish bilan
shug`ullanishga majbur etadi.
16

Bozor iqtisodiyotining bu xususiyatini e`tiborga olish bilan bir qatorda
bashoratlash va rejalashtirishning ilmiy asosda amalga oshirilishi, marketing
tadqiqotlari va ishonchli ma`lumotlarga asoslanishi ham muhim ahamiyat kasb
etadi.
Bashoratlar asosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqiladi. Ularda
iqtisodiyot rivojlanishining moddiy va ijtimoiy maqsadlari belgilanadi.
Maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sarmoyalar rejalari tuziladi,
ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, ishlab chiqarish bilan import, ishlab
chiqarish bilan eksport, eksport bilan import o`rtasidagi bog`liqliklar aniqlanadi.
Iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat dasturlari asosida rejalar qabul qilinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida dastur va rejalar davlat korxonalari uchun
direktiv, xususiy sektor uchun taklif xarakteriga egadir. Tadbirkorlarning rejalarga
amal qilishlarini rag`batlantirish maqsadida ularga soliq to`lashda, kredit va
subsidiyalar olish, xomashyo, yoqilg`i, energiya, asbob-uskunalar xarid qilishda,
tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar beriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida istiqbolni belgilash tizimi mahsulot ishlab
chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatdorligiga asoslanadi. Katta tashkiliy-iqtisodiy
tadbirlarni amalga oshirishda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zlari
tashabbuskorlik qiladilar. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda davlatning
aralashuvi kredit xizmati ko`rsatish, xomashyo, yoqilg`i resurslarini ajratish,
oqilona soliq siyosatini o`tkazish va davlat ehtiyoji uchun mahsulotlar sotib
olishdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy rivojlanish istiqbolini belgilashda davlat
resurslari va mablag`larining nodavlat sektorida xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning
mablag`lari bilan birgalikda ishtirok etishini ta`minlash hamkorlikdagi dasturlar va
loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutish katta ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy taraqqiyotni belgilash tizimi quyidagi vazifa va masalalarni
bajarishga qaratiladi:
-milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari hamda mintaqalarning yaqin va
uzoq muddatdagi rivojlanishining asosiy ko`rsatkichlarini belgilash;
17

-ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasini rivojlantirish istiqbollarini
belgilash.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishdan ko`zlangan maqsad ishlab
chiqarishni boshqarish va tartibga solishni ta`minlash, mavjud resurslardan
samarali va oqilona foydalanish uchun zarur sharoitlarni yaratish va pirovard
natijada iste`mol bozori talablarini to`laroq qondirishdan iborat bo`lib, bu
vazifalarni bajarish ko`p jihatdan bashoratlash usullariga bog`liq.
Jahon amaliyotida bashoratlashning bir necha usullari mavjud bo`lib, ular
asosan quyidagilardan iboratdir:
-dasturiy-maqsadli usul;
-indikativ (tavsiyaviy) usul;
-ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zarur sarmoyalarning o`sish
istiqbollarini belgilash usuli.
Dasturiy-maqsadli usul ko`proq mamlakat miqyosidagi yirik
ijtimoiyiqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish uchun qo`llansa, indikativ (tavsiyaviy)
usul ishlab chiqarish, ayniqsa, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining istiqbollarini
belgilashda asqotadi. Sarmoyalarning o`sish istiqbollarini belgilash usuli
mamlakat, uning hududlari va viloyatlari miqyosida ham, iqtisodiyot tarmoqlari va
ishlab chiqarish korxonalari darajasida ham qo`llanishi mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyotni belgilashning eng nozik tomonlari, bu – bashoratlash
ko`rsatkichlariga erishish uchun ishlab chiqarishni kafolatlangan moddiy va
moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganidir. Bu muammo to`liq hal etilmaganligi
ishlab chiqilgan dastur va loyihalarning ko`p hollarda qisman bajarilib yoki
umuman bajarilmay qolishiga sabab bo`ladi.
Shunday qilib, bozor munosabatlari sharoitida davlatning iqtisodiyotga
aralashuvi iqtisodiyot tarmoqlarini oqilona boshqarish, mamlakat va uning
hududlari iqtisodiy taraqqiyotidagi nozik jihatlarni oldindan belgilab olish,
taraqqiyotning ustivor yo`nalishlarini aniqlash va aholining turmush sharoitlarini
yaxshilashga qaratilgan davlat dasturlari va loyihalarini amalga oshirishdan
iboratdir.
18

Milliy iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish zarurati muayyan
vazifalarni bajaruvchi va muayyan vakolatlarga ega bo`lgan boshqarish organlari
faoliyatini taqozo etadi. Mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish respublika
hukumati, ya`ni Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. U o`z
vakolatlari doirasida nafaqat iqtisodiy jarayonlarni, balki ijtimoiy jarayonlarni ham
boshqaradi.
Iqtisodiyotni boshqarish va uni umumdavlat manfaatlariga asoslangan
holda tartibga solish, tabiiyki, oddiy vazifalar sirasiga kirmaydi. Buning uchun
hukumat tomonidan bozor iqtisodiyotining huquqiy mexanizmini ro`yobga
chiqarish asosida mulkchilik shakllarining tengligini ta`minlash, erkin tadbirkorlik
uchun zarur sharoitlar yaratish, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish siyosatini
o`tkazish, kichik va o`rta biznesning rivojlanishiga ko`maklashish talab qilinadi.
Shu maqsadda hukumat pul va kredit tizimini mustahkamlash siyosatini ishlab
chiqadi, yagona narx siyosatini o`tkazadi, mehnat miqdori va ijtimoiy ta`minot
darajasi borasida belgilangan kafolatlarni ta`minlash chora-tadbirlarini ko`radi.
Vazirlar Mahkamasi o`ziga bo`ysinuvchi vazirliklar va idoralar ishini
muvofiqlashtirib, ularning ijtimoiy siyosatni ro`yobga chiqarish borasidagi
mas`uliyati darajasini va buning uchun zarur bo`lgan funktsiya va vakolatlarni
belgilaydi, respublika byudjeti, shuningdek, respublikani iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlantirishning eng muhim dasturlarini ishlab chiqadi.
Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunlarga muvofiq mamlakat hududidagi
barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va
fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar
chiqaradi.
Ma`lumki, iqtisodiy islohotlarning pirovard natijalari uni amalga oshirish
ob`ektidan (respublika, tarmoq, korxona) qat`iy nazar, mujassamlashgan holda
hududiy birlik (viloyat, tuman, shahar)lar darajasida namoyon bo`ladi.
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin
mamlakatimizda huquqiy-demokratik davlat barpo etish oliy maqsad qilib
belgilandi. Buning uchun ikkita muhim vazifani hal etish talab qilinadi. Bularning
19

birinchisi, bozor munosabatlariga asoslangan va ijtimoiy yo`naltirilgan
iqtisodiyotni barpo etish bo`lsa, ikkinchisi, davlat hokimiyatining vakillik va
o`zini-o`zi boshqarish organlarining yangi tizimini yaratishdir.
O`tgan davr ichida respublikamizda bozor islohotlari chuqurlashib,
huquqiydemokratik institutlar rivoj topdi va ayni vaqtda mahalliy ijroiya
hokimiyati organlarining faoliyati ham takomillashib bordi. Mahalliy davlat
hokimiyati bir-biriga bo`ysunmagan davlat va vakillik organlaridan iborat bo`lib,
ular o`z faoliyatlarini o`zaro hamkorlik asosida tashkil etadilar.
Viloyat, tuman, shahar hokimi viloyat, tuman va shaharning oliy
mansabdor shaxsi bo`lib, ayni bir vaqtda tegishli hududdagi vakillik va ijroiya
hokimiyatini boshqaradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir hudud o`z iqtisodiy rivojlanishida
ko`proq erkinlikka ega bo`lishi, ishlab chiqarish natijalaridan, avvalo, ushbu
hududaholisi manfaatdor bo`lishi lozim. Ma`lumki, respublikamizda bozor
munosabatlariga o`tish jarayoni yangi-yangi ijtimoiy munosabatlarning, ayniqsa,
mulk munosabatlarining vujudga kelishiga sabab bo`ldi. O`zini-o`zi mablag` bilan
ta`minlash tamoyili joriy etilib, xo`jalik yuritishning mutlaqo yangi usullari
vujudga keldiki, bularga eskicha usul bilan, eski organlar bilan rahbarlik qilib
bo`lmay qoldi. Shu munosabat bilan yangicha ishlash qobiliyatiga ega bo`lgan,
ya`ni mas`uliyatni o`z zimmasiga olib, masalalarni tezkorlik bilan hal qila oladigan
davlat organlari zarur bo`lib qoldi. Bu zarurat mahalliy boshqaruv amaliyotida
mavjud bo`lgan organlarni vakillikka asoslangan va yakka boshchilik tamoyili
asosida ish yurituvchi organlar bilan almashtirishni taqozo etdi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan mahalliy hokimiyat
organlari vakolatiga quyidagilar kiradi:
-qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta`minlash;
-hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish;
-mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar,
yig`imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg`armalarni hosil qilish;
-mahalliy kommunal xo`jalikka rahbarlik qilish;
20

-atrof-muhitni muhofaza qilish;
-fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta`minlash;
-normativ xujjatlarni qabul qilish hamda O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga va qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga
oshirish.
Yuqoridagilar mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyati organlarining
birgalikda amalga oshiradigan vazifalari bo`lib, ularning vakolati shu vazifalardan
kelib chiqadi.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning
moliya-xo`jalik mustaqilligini kengayib borishini taqozo etadi. Bu o`z navbatida
ularning gorizontal xo`jalik aloqalarining rivojlanishiga olib keladi. Natijada
markaziy boshqaruv organlarining vakolatlari torayib boradi.
Hozirga qadar saqlanib qolgan tarmoq boshqaruv organlari
mamlakatimizning strategik iqtisodiy siyosatidan kelib chiqqan holda quyidagi
vazifalarni hal etish bilan shug`ullanadi:
-tarmoq rivojlanishining umumiy yo`nalishlarini aniqlash;
-ilmiy-texnikaviy siyosatni o`tkazish;
-chet el investitsiyalarini jalb etish;
-ekologik muammolarni hal qilish
21

Shuni ham aytib o`tish kerakki, mamlakat miqyosida makroiqtisodiy
barqarorlik va rivojlanishga oid vazifalarni bajarishda O`zbekiston Respublikasi
Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi hamda Moliya vazirligi o`zlarining alohida
o`rniga ega bo`lib, bozor munosabatlarining rivojlanishi ularning maqsadiga salbiy
ta`sir ko`rsata olmaydi.
Respublikamiz milliy iqtisodiyotida o`nlab tarmoqlar, minglab korxonalar
faoliyat ko`rsatadi. Ularni bir-biri bilan muvofiqlashtirish, mamlakatimiz hududida
joylashtirish va mahsulot (xizmat)ga bo`lgan talabni aniqlash har bir tarmoq oldida
turgan keng qamrovli masalalar hisoblanadi. Bularni samarali va oqilona hal qilish
boshqarishning tarmoq organlari hisoblanuvchi vazirliklar, davlat qo`mitalari,
kontsernlar, kontsortsiumlar, assotsiatsiyalar va xolding kompaniyalari zimmasiga
yuklatilgan.
Vazirlik – o`ziga tegishli tarmoqning xo`jalik tizimida boshqarishning
eng oliy bo`g`ini hisoblanadi. U tarmoqning ahvoli, rivojlantirish istiqbollari,
fantexnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish (xizmat)ning texnologik darajasi,
mahsulotning sifati va uning raqobatbardoshligi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotga
bo`lgan talabni qondirish uchun mas`uldir. Vazirlikka O`zbekiston Respublikasi
Prezidenti tomonidan tayinlangan vazir rahbarlik qiladi.
Davlat qo`mitalari – vazirlik va idoralarning faoliyatini tartibga solish,
nazorat qilish va muvofiqlashtirish yo`li bilan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga
rahbarlik qilishga mo`ljallangan markaziy tarmoq boshqaruv organlaridir.
Kontsern – ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi (o`zgarishi,
xilmaxilligining ko`payishi) asosida tarkib topadigan ko`p tarmoqli
korporatsiyadir. Uning tarkibiga turli tarmoqlar (sanoat, transport, savdo, bank
sohasi)ga tegishli korxona va muassasalar ixtiyoriylik asosida kiradi.
Korporatsiya - bu rivojlangan yirik aktsionerlik jamiyatlari va trestlar
birlashmasidir. Korporatsiyalarning negizi bo`lib aktsionerlik jamiyatlari
hisoblanadi. Ular muayyan mahsulotlarning asosiy ishlab chiqaruvchilarini
birlashtiradi. Korporatsiyalar sarmoyalar kapitalining markazlashuviga yordam
22

beradi, ilmiy-texnika taraqqiyotiga turtki bo`ladi, mahsulotning raqobatbardoshligi
va hayotiy tsiklini uzoq davom etishini ta`minlaydi.
Konsortsium - aniq vazifalarni, ya`ni fan-texnika, qurilish, tabiatni
muhofaza qilish bo`yicha va boshqa yirik dasturlarni amalga oshirish maqsadida
tashkil etiladigan birlashmadir. U mustaqil firmalarning vaqtinchalik ittifoqi yoki
moliyaviy muammolarni hamkorlikda hal qilish maqsadida tuzilgan banklararo va
sanoat korxonalariaro bitim ko`rinishida bo`lishi mumkin. Konsortsium ko`pincha
aviatsiya, kosmos, kompyuterlar, aloqa kabi yuksak texnologik va katta sarmoyali
sohalar bo`yicha tashkil qilinadi. Dastur bajarilgandan so`ng konsortsium o`z
faoliyatini to`xtatadi yoki boshqa turdagi birlashmaga aylantiriladi.
Assotsiatsiya – korxonalarning paychilik asosidagi ixtiyoriy birlashmasidir.
U bir yoki bir necha ishlab chiqarish-xo`jalik vazifalarini birgalikda amalga
oshirish maqsadida korxonalarning shartnoma asosida birlashishi natijasida tashkil
topadi. Assotsiatsiyalar tarkibiga, odatda, muayyan hududda joylashgan va turdosh
kasbga ixtisoslashgan korxonalar kiradi.
Xolding kompaniyasi – bu, eng avvalo, moliyaviy jamg`arma bo`lib,
korxonalarni emas, balki sarmoyalarni birlashtiradi. Xolding kompaniyasi
tarkibiga kiruvchi aktsionerlik jamiyatlari aktsiyalarining nazorat paketi
kompaniyaning ixtiyorida bo`ladi. Bundan maqsad aktsionerlik jamiyatlari
faoliyatlari ustidan nazorat o`rnatish va dividentlar ko`rinishida foyda olishdir.
Har qanday iqtisodiy tizimda iqtisodiyotning birlamchi va asosiy bo`g`ini
korxona va firmalar hisoblanadi. Shuning uchun iqtisodiyotni boshqarish deganda,
eng avval shu korxona va firmalar faoliyatini boshqarish tushuniladi. Bozor
munosabatlari sharoitida boshqarish tushunchasi xo`jalik sub`ektlari faoliyatini
faqat yuqori tashkilot va organlar tomonidan tartibga solishni qamrab olmaydi.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi bozordagi talab va taklif asosida
ularning o`zini-o`zi boshqarishidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, korxona va
firmalar boshqaruv tizimida shunchaki ijrochigina emas, balki shu tizimning faol
ishtirokchisi sifatida maydonga chiqadi.
23

Korxona yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan xo`jalik sub`ekti bo`lib,
o`ziga tegishli mulk asosida mahsulot ishlab chiqaradi, sotadi yoki almashadi,
ishlar bajaradi, xizmat ko`rsatadi.
Firma - korxonadan farqli o`laroq, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish
sohalaridagi turli-tuman tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradi. Bunday nomni
sanoat korxonasi yoki davlat muassasasi uchun ham, savdo-vositachilik faoliyati
uchun ham, sayyohlik va boshqa tashkilotlarga nisbatan ham qo`llash mumkin.
2-bob Bozor munosabatlarini davlat tomonidan yanada rivojlantirish
zarurati
Respublikamizda vujudga kelgan vaziyatga nazar solar ekanmiz,
O`zbekiston qisqa davr ichida o`zining davlatchilik, siyosiy va iqtisodiy qurilishida
mutlaqo yangi bosqichga o`tganligini, milliy iqtisodiyot taraqqiyotida real ijobiy
o`zgarishlarga erishganligini ko`ramiz. Xususan, mamlakatimizda siyosiy,
iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishildi, iqtisodiyotning barcha sohalarida tub
o`zgarishlar sodir bo`ldi, ko`p ukladli iqtisodiyot shakllandi. Yalpi ichki
mahsulotning 70 foizdan, sanoat mahsulotining 65 foizdan ziyodroq qismi va
qishloq xo`jalik mahsulotlarining 99 foizi nodavlat sektori ulushiga to`g`ri
kelayotgani fikrimizning dalilidir. Eng muhimi, o`tgan davr ichida
mamlakatimizda bozor munosabatlariga o`tish va ularning samarali amal qilishini
ta`minlash uchun zarur bo`lgan huquqiyme`yoriy baza yaratildi. Qabul qilingan
qonunlar iqtisodiy islohotlarni o`tkazishda muhim rol o`ynadi.Bular MDH
tarkibidagi barcha mamlakatlarini qamrab olgan iqtisodiy bo`hronlar davrida
vaziyatni engillashtirishga xizmat qildi. Bozor iqtisodiyotiga o`tishning ilk davrida
(1991-1995 yillar) mamlakatimiz iqtisodiyotida yuz bergan tanazzul MDHning
boshqa davlatlaridagi singari og`ir kechmadi. Makroiqtsodiy barqarorlik 1995
yilda boshlandi va 1996 yildan boshlab iqtisodiy vaziyatning jonlanishi sodir
bo`ldi. 200 yildan boshlab O`zbekistonda iqtisodiy o`sish tendentsiyasi juda yuqori
darajada o’sa boshladi. Bu haqda quyidagi keltirilgan jadval ma`lumotlari dalolat
beradi.
24

Iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlari
(oldingi yilda nisbatan % hisobida)
1-jadval
O
’cho
v
birli
gi 2
0
0
0
-
yi
l 2
0
0
1
-
yi
l 2
0
0
2
-
yi
l 2
0
0
3
-
yi
l 2
0
0
4
-
yi
l 2
0
0
5
-
yi
l 2
0
0
6
-
yi
l 2
0
0
7
-
yi
l 2
0
0
8
-
yi
l 2
0
0
9
-
yi
l 2
0
1
0
-
yi
l 2
0
1
1
-
y
il 2
0
1
2
-
yi
l 2
0
1
3
-
yi
l 2
0
1
4
-
yi
l 2
0
1
5
-
yi
l 2
0
1
6
-
yi
l 2
0
1
7
-
yi
l 2
0
1
8
-
yi
l 2
0
1
9
-
yi
l y
an
va
r-
se
nt
ab
r
20
20
-
yil
Y
alpi
ichki
mahs
ulot 1) m
lrd.
so`
m 3
2
5
5,
6 4
9
2
5,
3 7
4
5
0,
2 9
8
4
4,
0 1
2
2
6
1,
0 1
5
9
2
3,
4 2
1
1
2
4,
9 2
8
1
9
0,
0 3
8
9
6
9,
8 4
9
3
7
5,
6 7
4
0
4
2,
0 9
6
9
4
9
,
6 1
2
0
2
4
2,
0 1
4
4
5
4
8,
3 1
7
7
1
5
3,
9 2
1
0
1
8
3,
1 2
4
2
4
9
5,
5 3
0
2
5
3
6,
8 4
0
6
6
4
8,
5 5
1
1
8
3
8,
1 4
08
29
6,
6
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da 1
03
,8 1
04
,2 1
04
,0 1
04
,2 1
07
,4 1
07
,0 1
07
,5 1
09
,5 1
09
,0 1
08
,1 1
07
,3 1
07
,8 1
07
,4 1
07
,6 1
07
,2 1
07
,4 1
06
,1 1
04
,5 1
05
,4 1
05
,6 1
00,
4
d
efly
ator
inde
ksi
%
da 1
47
,3 1
45
,2 1
45
,5 1
26
,8 1
15
,9 1
21
,4 1
23
,5 1
21
,9 1
26
,8 1
17
,3 1
18
,9 1
21
,5 1
15
,5 1
11
,7 1
14
,3 1
10
,4 1
08
,7 1
19
,4 1
27
,5 1
19
,2 1
11,
8
I
nflatsi
ya
daraj
asi
(o'sis
h
sur'at
i)
o'tgan
yilnin
g
dekab
r
oyiga
nisbat
an %
da 2
8,
2 2
6,
6 2
1,
6 3
,8 3
,7 7
,8 6
,8 6
,8 7
,8 7
,4 7
,3 7
,6 7
,0 6
,8 6
,1 5
,6 5
,7 1
4,
4 1
4,
3 1
5,
2 6
,3
S
anoat
mahs
uloti m
lrd.
so`
m 1
8
8
8,
9 2
8
3
0,
8 4
4
9
4,
0 6
1
2
7,
5 8
1
23
,2 1
1
0
2
8,
6 1
4
6
4
0,
3 1
8
4
4
7,
6 2
3
8
4
8,
0 2
8
3
8
7,
3 3
8
1
1
9,
0 4
7
5
8
7
,
1 5
7
55
2,
5 7
0
63
4,
8 8
4
01
1,
6 9
7
59
8,
2 1
1
1
8
6
9,
4 1
4
8
8
1
6,
0 2
3
5
3
4
0,
7 3
2
2
5
3
5,
8 2
56
74
7,
5
o
'sis
h 1
01
,3 1
02
,7 1
03
,4 1
03
,0 1
06
,4 1
03
,8 1
06
,2 1
06
,6 1
06
,8 1
04
,1 1
05
,9 1
04
,4 1
05
,7 1
07
,5 1
04
,5 1
05
,3 1
05
,4 1
05
,2 1
10
,8 1
05
,0 9
7,3
25

sur'
ati,
%
da
I
ste'm
ol
tovarl
ari m
lrd.
so`
m 8
33
,2 1
2
2
1,
4 1
6
7
0,
4 1
9
2
3,
1 2
2
47
,8 2
7
71
,0 3
8
65
,0 5
0
89
,9 6
9
30
,4 8
2
91
,6 1
3
6
8
3,
8 1
8
3
3
6
,
4 2
1
52
7,
8 2
8
61
4,
1 3
3
86
8,
5 4
2
08
5,
5 4
8
25
3,
8 5
9
69
0,
4 8
3
51
2,
6 1
1
0
3
2
1,
0 8
5
29
0,2
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da 1
06
,2 1
07
,6 1
08
,4 1
08
,5 1
13
,5 1
16
,6 1
20
,7 1
18
,6 1
17
,7 1
13
,9 1
11
,5 1
06
,5 1
07
,9 1
09
,4 1
09
,4 1
09
,7 1
06
,0 1
06
,7 1
14
,7 1
10
,3 1
02,
3
Q
ishloq
,
o'rmo
n va
baliq
xo'jali
gi 2) m
lrd.
so`
m 1
3
8
7,
2 2
1
0
4,
8 3
2
5
5,
3 4
0
8
3,
3 4
6
15
,8 5
9
78
,3 7
5
38
,8 9
3
04
,9 1
1
3
1
0,
7 1
3
6
2
8,
6 3
2
7
4
6,
5 4
8
0
6
8
,
3 5
8
54
9,
3 6
9
39
1,
3 8
5
10
1,
7 1
0
3
3
0
2,
0 1
1
9
7
2
6,
7 1
5
4
3
6
9,
4 1
9
5
0
9
5,
6 2
2
4
2
6
5,
9 1
80
06
9,
8
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da 1
03
,1 1
04
,2 1
06
,0 1
07
,3 1
08
,9 1
05
,4 1
06
,7 1
06
,1 1
04
,5 1
05
,8 1
06
,0 1
06
,3 1
06
,9 1
06
,5 1
06
,1 1
06
,1 1
06
,1 1
01
,2 1
00
,3 1
03
,1 1
03,
4
A
sosiy
kapita
lga
kiritil
gan
invest
itsiyal
ar m
lrd.
so`
m 7
44
,5 1
3
2
0,
9 1
5
2
6,
6 1
9
7
8,
1 2
6
29
,0 3
1
65
,2 4
0
41
,0 5
9
03
,5 9
5
55
,9 1
2
5
3
1,
9 1
6
4
6
3,
7 1
9
5
0
0
,
0 2
4
45
5,
3 3
0
49
0,
1 3
7
64
6,
2 4
4
81
0,
4 5
1
23
2,
0 7
2
15
5,
2 1
2
4
2
3
1,
3 1
9
5
9
2
7,
3 1
38
10
6,
6
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da 1
01
,0 1
04
,0 1
03
,6 1
04
,8 1
07
,3 1
05
,7 1
09
,3 1
25
,8 1
34
,1 1
24
,8 1
04
,2 1
02
,6 1
10
,6 1
11
,3 1
09
,8 1
09
,4 1
04
,1 1
19
,4 1
29
,9 1
38
,1 9
1,3
Q
urilis
h
ishlar
i m
lrd.
so`
m 3
88
,4 5
71
,0 7
31
,0 8
31
,1 1
1
21
,9 1
4
53
,1 1
9
38
,4 2
7
33
,5 3
5
75
,9 7
0
67
,4 8
2
45
,8 9
5
04
,8 1
1
75
3,
9 1
5
21
9,
3 2
0
06
0,
4 2
5
42
3,
1 2
9
41
3,
9 3
4
69
8,
0 5
1
12
9,
3 6
8
85
4,
4 6
5
15
4,6
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da 1
03
,0 1
03
,4 1
03
,4 1
03
,7 1
04
,3 1
10
,7 1
15
,0 1
16
,0 1
05
,5 1
34
,2 1
05
,1 1
07
,8 1
13
,7 1
17
,2 1
17
,6 1
18
,8 1
07
,2 1
06
,0 1
14
,3 1
22
,9 1
08,
6
C
haka
na
savdo
tovar
aylan
masi m
lrd.
so`
m 1
7
8
7,
5 2
6
9
9,
9 3
7
8
6,
3 4
2
8
9,
7 4
7
87
,5 5
5
77
,4 7
4
53
,8 9
5
74
,6 1
2
6
8
2,
3 1
6
8
7
4,
6 2
1
8
7
2,
8 2
8
5
3
9
,
0 3
6
94
6,
4 4
6
86
3,
0 5
8
13
6,
6 7
1
18
4,
1 8
8
07
1,
6 1
0
5
2
2
9,
9 1
3
3
1
9
5,
2 1
6
4
1
8
4,
2 1
35
93
0,
1
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da 1
07
,6 1
09
,6 1
02
,1 1
04
,2 1
05
,2 1
05
,1 1
14
,7 1
15
,5 1
18
,4 1
19
,3 1
13
,6 1
17
,1 1
13
,9 1
13
,3 1
13
,3 1
15
,3 1
14
,4 1
01
,9 1
06
,5 1
07
,9 9
9,8
X m х х х х х х х х х х 2 3 4 5 6 7 9 1 1 1 1
26

izmat
lar,
jami
3) lrd.
so`
m 7
1
2
6,
8 5
1
9
6
,
3 4
38
6,
0 5
87
2,
8 8
03
2,
1 8
53
0,
4 7
05
0,
0 1
8
8
1
1,
0 5
0
8
8
9,
8 9
0
3
5
6,
0 57
08
5,
3
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da х х х х х х х х х х 1
15
,8 1
17
,2 1
14
,7 1
14
,4 1
14
,2 1
13
,4 1
14
,7 1
10
,7 1
08
,9 1
13
,2 1
01,
8
T
ashqi
savdo
aylan
masi m
ln.
AQ
Sh.
Dol
lor 6
2
1
2,
1 6
3
0
7,
3 5
7
0
0,
4 6
6
8
9,
2 8
6
69
,0 9
5
00
,1 1
1
1
7
1,
4 1
5
7
1
9,
6 2
1
1
9
7,
3 2
1
2
0
9,
6 2
2
1
9
9,
2 2
6
3
6
5
,
9 2
6
41
6,
1 2
8
26
9,
6 2
7
53
0,
0 2
4
92
4,
2 2
4
23
2,
2 2
6
56
6,
1 3
3
42
9,
9 4
1
75
1,
0 2
7
49
0,1
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da 9
7,
9 1
01
,5 9
0,
4 1
17
,3 1
29
,6 1
09
,6 1
17
,6 1
40
,7 1
34
,8 1
00
,1 1
04
,7 1
18
,8 1
00
,2 1
07
,0 9
7,
4 9
0,
5 9
7,
2 1
09
,6 1
25
,8 1
24
,9 8
8,0
E
kspor
t m
ln.
AQ
Sh.
Dol
lor 3
2
6
4,
7 3
1
7
0,
4 2
9
8
8,
4 3
7
2
5,
0 4
8
53
,0 5
4
08
,8 6
3
89
,8 8
9
91
,5 1
1
4
9
3,
3 1
1
7
7
1,
3 1
3
0
2
3,
4 1
5
0
2
1
,
3 1
3
59
9,
6 1
4
32
2,
7 1
3
54
5,
7 1
2
50
7,
6 1
2
09
4,
6 1
2
55
3,
7 1
3
99
0,
7 1
7
45
8,
7 1
2
47
1,3
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da 1
00
,9 9
7,
1 9
4,
3 1
24
,6 1
30
,3 1
11
,5 1
18
,1 1
40
,7 1
27
,8 1
02
,4 1
10
,6 1
15
,3 9
0,
5 1
05
,3 9
4,
6 9
2,
3 9
6,
7 1
03
,8 1
11
,4 1
24
,8 9
4,0
I
mport m
ln.
AQ
Sh.
Dol
lor 2
9
4
7,
4 3
1
3
6,
9 2
7
1
2,
0 2
9
6
4,
2 3
8
16
,0 4
0
91
,3 4
7
81
,6 6
7
28
,1 9
7
04
,0 9
4
38
,3 9
1
75
,8 1
1
3
4
4
,
6 1
2
81
6,
5 1
3
94
6,
9 1
3
98
4,
3 1
2
41
6,
6 1
2
13
7,
6 1
4
01
2,
4 1
9
43
9,
2 2
4
29
2,
3 1
5
01
8,9
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da 9
4,
8 1
06
,4 8
6,
5 1
09
,3 1
28
,7 1
07
,2 1
16
,9 1
40
,7 1
44
,2 9
7,
3 9
7,
2 1
23
,6 1
13
,0 1
08
,8 1
00
,3 8
8,
8 9
7,
8 1
15
,4 1
38
,7 1
25
,0 8
3,5
S
aldo m
ln.
AQ
Sh.
Dol
lor 3
17
,3 3
3,
5 2
76
,4 7
60
,8 1
0
37
,0 1
3
17
,5 1
6
08
,2 2
2
63
,4 1
7
89
,3 2
3
33
,0 3
8
47
,6 3
6
76
,7 7
83
,1 3
75
,8 -
43
8,
6 9
1,
0 -
43
,0 -
1
45
8,
7 -
5
44
8,
5 -
6
83
3,
6 -
2
54
7,6
o
'sis
h
sur'
ati,
%
da х х х х х х х х х х х х х х х х х х х х х
1)2010-2020 yillar uchun ma'lumotlar aniqlik kiritilgan (qayta baholab chiqilgan) ma'lumotlarni
hisobga olgan holda keltirilgan
27

2)2000-2009 yillar uchun ma`lumotlar XXTUT tasniflagichi asosida keltirilgan. 2010-2018
yillar uchun ma'lumotlar aniqlik kiritilgan (qayta baholab chiqilgan) ma'lumotlarni hisobga olgan holda
keltirilgan.
3)alohida faoliyat turlarini hisoblash
uslubiyatining o'zgarishi sababli 2010 yildan
boshlab ma'lumotlar aniqlashtirildi
Markazning xomashyo bazasi va tayyor mahsulotlar bozori rolini bajarib
kelgan O`zbekistonda mustaqillikning qisqa davri ichida bunday muvaffaqiyatga
erishilishi, avvalambor, davlatning oqilona iqtisodiy siyosati natijasidir. Bu siyosat
o`zining mazmun va mohiyatiga ko`ra bozor munosabatlariga inqilobiy yo`l bilan
(birdaniga) emas, balki evolyutsion yo`l bilan, bosqichma-bosqich o`tishni nazarda
tutadi. O`tgan davrga shu nuqtai nazardan baho beradigan bo`lsak, iqtisodiy
islohotlarni izchillik bilan amalga oshirilayotgani va o`tish davrining asosiy
qiyinchiliklari ortda qolganini ko`ramiz.
Shu bilan birgalikda, mamlakatimizda bozor munosabatlarining qaror
topishi nihoyasiga etdi va ular to`laqonli tarzda amal qilmoqda, deb bo`lmaydi.
Mamlakatimiz oldida turgan bir qator dolzarb ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni
hal etish ko`p jihatdan iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va bozor
munosabatlarini yanada rivojlantirishga bog`liq
28

Iqtisodiyotga jalb etilayotgan yirik investitsiyalarning, shu jumladan,
xorijiy investsiyalarning samaradorligi ayrim hollarda past. Chet el
investitsiyalarini jalb etishni rag`batlantirish tizimini yanada takomillashtirish talab
qilinadi. Shu maqsadda huquqiy-me`yoriy bazani takomillashtirish, iqtisodiyotning
shu sohaga mas`ul davlat tizimlari javobgarligini oshirish, xo`jalik sub`ektlarini
moliyaviykredit ta`minoti, jumladan, mikrokreditlar bilan ta`minlashni
kuchaytirish zarur.
Iqtisodiyotga jalb etilayotgan yirik investitsiyalarning, shu jumladan,
xorijiy investsiyalarning samaradorligi ayrim hollarda past. Chet el
investitsiyalarini jalb etishni rag`batlantirish tizimini yanada takomillashtirish talab
qilinadi. Shu maqsadda huquqiy-me`yoriy bazani takomillashtirish, iqtisodiyotning
shu sohaga mas`ul davlat tizimlari javobgarligini oshirish, xo`jalik sub`ektlarini
moliyaviykredit ta`minoti, jumladan, mikrokreditlar bilan ta`minlashni
kuchaytirish zarur.Eksport qilishga mo`ljallangan va raqobatbardosh mahsulotlar
ishlab chiqarishni qo`llab-quvvatlash, qayta ishlovchi sanoat ulushini ko`paytirish,
iste`mol mollari ishlab chiqarishni kengaytirish kabi muhim vazifalarni hal etish
ko`p jihatdan bozor munosabatlari tizimining mukammallik darajasiga bog`liq.
Qishloq xo`jaligida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlardan kutilgan
natijalarga hali to`la-to`kis erishilgani yo`q. Zarar ko`rib ishlayotgan va kam
samarali qishloq xo`jalik korxonalarini fermer xo`jaliklariga aylantirish o`zining
ijobiy natijalarini ko`rsatdi. Biroq fermerlik faoliyatini rivojlantirish va
rag`batlantirish mexanizmini ishlab chiqish, bu boradagi mavjud to`siqlarga
barham berish o`ta dolzarb vazifaga aylanib qoldi.
Qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishda aniq dastur tadbirlarini
ishlab chiqish va ularni amalga oshirishning tashkiliy, huquqiy, mexanizmlarini
yaratish lozim.
Bu tadbirlar qatoriga paxta va g`alla etishtirish bo`yicha davlat
buyurtmasini aniq shartnomalar asosida belgilash, qishloq xo`jaligi mahsulotlari
tannarxini kamaytirish, tabiiy monopoliyalar faoliyatini davlat tomonidan
29

boshqarish, marketing va baholar kon`yukturasini o`rganishni tashkil qilish, kredit
va moliya tizimlarini takomillashtirish masalalarini hal qilishni kiritish mumkin.
Davlat qishloq xo`jaligida islohotlarni amalga oshirishda, tovar ishlab
chiqaruvchilarni qo`llab-quvvatlash va yordam berishda muhim rol o`ynashi kerak.
Ayniqsa, investitsiya siyosatini amalga oshirishda, soliq va kredit imtiyozlarini
qo`llashda, suv inshootlarini samarali ishlatishda, sanatsiya jarayonlarini amalga
oshirishda o`zining aniq rejalarini amalga oshirishi lozim.
Bozor munosabatlarining samarali amal qilishida raqobat muhitining
ahamiyati, ayniqsa, katta. Raqobat yo`q joyda iqtisodiy o`sish ham bo`lmaydi. Shu
munosabat bilan monopoliyalarga qarshi kurashning aniq va ta`sirchan
choratadbirlarini ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish talab qilinadi.
Ishlab chiqarishga va tadbirkorlikka xizmat qiladigan keng tarmoqli bozor
infratuzilmasini barpo etish bo`yicha olib borilayotgan ishlarni nihoyasiga etkazish
bozor munosabatlarini rivojlantirishning muhim yo`nalishi hisoblanadi. Ayniqsa,
moliya va bank tuzilmalari, ulgurji bozorlar, investitsiya fondlari, lizing va
konsalting kompaniyalari, sug`urta tashkilotlari ishining ham samaradorligini
oshirish talab qilinmoqda.
Moliya va bank tizimini yanada erkinlashtirishga qaratilgan aniq
choratadbirlar ishlab chiqilgan bo`lishiga qaramay, mazkur tizimning
samaradorligi hanuzgacha talab darajasida emas. Bu sohadagi asosiy
muammolardan biri bank tizimi samaradorligini oshirish uchun xususiy banklar
tarmog`ini kengaytirish va banklararo raqobatni yanada kuchaytirishdan iboratdir.
Xorijiy tadbirkorlar bilan hamkorlikda qo`shma banklar tashkil qilish ham bu
yo`nalishdagi muhim vazifalar sirasiga kiradi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada takomillashtirish, uning tizimini qayta
ko`rib chiqish, ma`muriy cheklash metodlaridan iqtisodiy boshqarish usullariga
o`tishni tezlashtirish zarur. Faqat shu yo`l bilan respublika Jahon savdo
tashkilotiga a`zo bo`lishi va uning imkoniyatlari va afzalliklaridan bahramand
bo`lishi mumkin.
30

Bozor munosabatlarini rivojlantirishning eng muhim yo`nalishi, bu -
iqtisodiyotni erkinlashtirishdir. Shu munosabat bilan xo`jalik yurituvchi
sub`ektlarning samarali faoliyat ko`rsatishi uchun zarur bo`lgan iqtisodiy erkinlik
va mustaqillikni yanada kengaytirish muhim ahamiyatga ega. Ularning faoliyati
uchun qulay huquqiy va iqtisodiy muhit yaratish, bu faoliyatni tartibga solishda
faqat bozor mexanizmidan foydalanish bozor iqtisodiyoti tizimining tamoyili
hisoblanadi. Korxona va firmalar xo`jalik faoliyatiga davlatning aralashuvini
cheklash, xususiy mulkning ishonchli himoyasini ta`minlash chora-tadbirlarini
amalga oshirish zarur. Davlatning joylardagi hokimiyat va nazorat organlari
xususiy biznesni rivojlantirish uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlarni yaratib
berishlari va xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatiga behuda aralashmasliklari
darkor. Iqtisodiyotni boshqarishning tashkiliy tuzilmasini bozor munosabatlariga
to`la-to`kis javob berishini ta`minlash, ishlab chiqarishni boshqarishning xalqaro
standartlarini hisobga olgan holda kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini
yanada takomillashtirish bugungi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda iqtisodiyotni Davlat tomonidan tartibga solish juda
muhim vazifa hisoblanar ekan. Jumladan, bozor munosabatlariga asoslangan
mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solish borasida davlat muhim vazifalarni
bajaradi. Chunki, Davlat iqtisodiyotga faol aralashib, bozor mexanizmining amal
qilishiga ko’maklashadi.
Bozor munosabatlarini tartibga solishdan ko’zlangan asosiy maqsad bozor
munosabatlarni muayyan va ma’lum yo’nalishlar asosida rivojlantirib, aholining
turmush darajasini oshirish choralarini ko’rishdan iboratdir. Shunday ekan,
iqtisodiyot qancha rivojlansa, kamol topsa aholi turmush darajasi ham shuncha
rivojlanadi va yaxshilanadi.
O’ylaymanki, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish Davlat uchun
hozirgi kunda asosiy vazifalardan biriga aylangan.
Iqtisodiyotni tartibga solishning Davlat mexanizmi taqozo etuvchi
sabablardan biri ahilini inson salomatligiga va tabiatga ziyon yetkazuvchi
31

omillardan himoya qilish zaruratidir. Shunday ekan bozor iqtisodiyoti sharoitida
har qanday xo’jalik yurituvchi tadbirkor avvalo, o’zini o’ylaydi, o’z manfaati
yo’lida faoliyat ko’rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda tabiatga yoki inson
salomatligiga ziyon etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi mumkin.
Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya`ni iqtisodiy
vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning
manfaatlariga bevosita ta`sir ko`rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana
shunday vositalarga kiradi.
Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va
ta`sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari
tarkibiga kiritiladi.
Shunday ekan, Davlat iqtisodiyotni rivojlantirish uchun harqanday chora
va usullarni qo’llashi kerak.
Hozirda mustaqil ta’limga alohida e’tibor berilmoqda. Shuning uchun
ayrim mavzularni talabalar mustaqil tarzda o’rganishlari lozim. Buning uchun
mavjud adabiyotlar, qo’llanmalar, ilmiy maqolalar, Prezident asarlari, jumladan
gazeta va jurnal materiallaridan foydalanish kerak. Biroq u yoki bu boradagi fakt
va raqamlardan foydalanilganda ularni chuqur tahlil qilish va tegishli xulosalar
chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. Shundagina biz talabal yetuk mutaxassis
bo’lib yetishamiz va bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida o’ylaymanki
mamlakatimizning iqtisodiy ko’rsatkichlarini oshirishda yetarlicha hissa qo’sha
olamiz.
32

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Qarshiyev R.Q., Kamilova N.A. Iqtisodiyot nazariyasi. Uslubiy qo’llanma.C.:
SamISI,2003.
2. Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi(darslik). -T., “Fan va
texnologiya” nashriyoti,2005.-784 b.
3. O’lmasovA., Vahobov A.V. Iqtisodiy nazariyasi. Darslik. -T.: “Sharq”
nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006.-480.
4. Oripov J.O. Iqtisodiyot nazariyasi va bozor iqtisodiyoti (savolar va javoblar). -
C.: SamISI,2008.
5. Oripov J.O. Iqtisodiyot nazariyasi fani bo’yicha uslubiy ko’rsatma va seminar
mashg’ulot rejalari. -C.: SamISI,2010.
33

Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning roli

Sotib olish