Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 455.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

4 Sotish

Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xodimlari va ayrim kasb egalari mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 25

Sotib olish
Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xodimlari va ayrim kasb egalari mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari Reja: Kirish Asosiy qism 1. Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha mehnat munosabatlarining huquqiy asoslari 2. Ayrim kasb egalari mehnatining huquqiy tartibga solinishi 3. Xavfli va og‘ir sharoitlarda ishlovchi xodimlar mehnatining huquqiy himoyasi 4. Xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilish mexanizmlari Xulosa Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xodimlari va ayrim kasb egalari mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari Kirish Mehnat huquqi – jamiyatning mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy sohasi bo‘lib, xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi huquq va majburiyatlarni belgilab beradi. Ushbu huquqiy tartib mehnat sharoitlarini, ish vaqti hamda dam olish vaqtini, xodimlarning huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini qamrab oladi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faoliyat yurituvchi xodimlar va muayyan kasb egalari uchun mehnat munosabatlarini tartibga solish o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bu holat xodimlarning ish faoliyatining tavsifi, mehnat sharoitlari, xavfsizlik talablariga bog‘liqdir.Iqtisodiyotning har bir tarmog‘i o‘ziga xos ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonlariga ega bo‘lib, bu esa turli kasb egalari mehnatini huquqiy tartibga solishda maxsus yondashuvni talab qiladi. Misol uchun, tibbiyot xodimlari mehnati boshqa sohalarga nisbatan yanada murakkabroq bo‘lib, tibbiyot xodimlarining mehnati inson hayoti va salomatligi bilan bog‘liq bo‘lgani sababli, ularning ish faoliyati maxsus me’yoriy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Shu kabi, xavfli ishlab chiqarish sohasida mehnat qiluvchi xodimlarning huquqlari ham alohida himoya qilinadi. Ushbu referatda iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faoliyat yurituvchi xodimlarning mehnatini huquqiy tartibga solish xususiyatlari, shuningdek, ayrim kasb egalari uchun mavjud imtiyozlar, cheklovlar va majburiyatlar tahlil qilinadi. Iqtisodiyot tarm о qlari bo‘yicha mehnat munosabatlarining huquqiy asoslari Iqtisodiyotning turli sohalari xodimlarining mehnat sharoitlari, ularning huquq va majburiyatlari O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Bunda quyidagi jihatlar e’tiborga olinadi:  Davlat va xususiy sektordagi mehnat munosabatlari Davlat tashkilotlarida ishlovchi xodimlar mehnati davlat tomonidan qat’iy tartibga solinadi. Xususiy sektor xodimlari esa Mehnat kodeksi qoidalari va mehnat shartnomalariga asoslangan holda ishlaydi.  Shartnomaviy munosabatlar Mehnat shartnomalari xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni belgilaydi. Ayrim kasb egalari, masalan, jurnalistlar yoki ilmiy xodimlar uchun maxsus mehnat shartnomalari mavjud bo‘lib, ularda ishning o‘ziga xos jihatlari aks ettiriladi.  Ish vaqti va dam olish vaqti Turli sohalarda ish vaqti har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, ishlab chiqarish sohasida smenali ish jadvali qo‘llanilishi mumkin, tibbiyot xodimlari uchun esa tungi vaqtda ishlash majburiyati mavjud. Ayrim kasb egalari mehnatining huquqiy tartibga solinishi Ba’zi kasb egalari uchun maxsus huquqiy tartiblar ishlab chiqilgan. Bu, asosan, ularning ish faoliyatining muhimligi va xavflilik darajasi bilan bog‘liq. Davlat xizmatchilari Davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi maxsus qonunlar bilan tartibga solinadi. Ular:  Belgilangan davlat intizomiga rioya qilishlari kerak;  Mehnat sharoitlari barqaror bo‘lsa-da, ularning xizmat majburiyatlari qattiq nazorat qilinadi;  Ular uchun maxsus pensiya ta’minoti tizimi mavjud. Tibbiyot xodimlari Tibbiyot xodimlari inson hayoti va sog‘lig‘iga bevosita ta’sir ko‘rsatgani uchun ularning mehnati huquqiy jihatdan alohida tartibga solinadi. Jumladan:  Ish vaqti davomiyligi qisqartirilgan bo‘lishi mumkin (masalan, jarrohlar uchun);  Noto‘g‘ri tashxis yoki davolash usulini tanlash bilan bog‘liq javobgarlik yuqori;  Ularning mehnati maxsus sug‘urta tizimi orqali himoyalangan. Harbiy xizmatchilar va huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari Harbiylar va huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari o‘zining maxsus maqomiga ega bo‘lib, ularning xizmat shartlari O‘zbekiston Respublikasi “Harbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida”gi qonuni bilan tartibga solinadi. Ular uchun quyidagi mehnat sharoitlari mavjud:  Ish vaqti cheklanmagan, zarur bo‘lganda favqulodda xizmatga jalb qilinishi mumkin;  Ularning mehnat faoliyati qattiq intizom va qoidalarga asoslangan;  Pensiya ta’minoti va xizmat davomiyligi bo‘yicha imtiyozlarga ega. Xavfli va og‘ir sharoitlarda ishlovchi xodimlar mehnatining huquqiy himoyasi Xavfli kasblarda ishlovchi xodimlarning mehnati maxsus qonunlar va qoidalarga muvofiq tartibga solinadi.  Ishlab chiqarish va kon sanoati Ishlab chiqarish va kon sanoatida ishlovchi xodimlar yuqori xavf ostida bo‘lgani uchun ularning mehnatiga quyidagi huquqiy kafolatlar mavjud: o Qo‘shimcha xavfsizlik texnikasi talab qilinadi; o Ish vaqtining qisqartirilishi va imtiyozli ta’til tizimi mavjud; o Ish joyida sog‘liqni saqlash sharoitlari yaratilishi shart.  Transport sohasi xodimlari Transport sohasi xodimlarining mehnati ham xavfli hisoblanadi. Masalan, haydovchilar va uchuvchilar: o Ish vaqti belgilangan tartibda qisqartiriladi; o Ish davomida muntazam tibbiy ko‘rikdan o‘tishlari talab qilinadi; o Ish paytida yuzaga kelgan baxtsiz hodisalar uchun maxsus sug‘urta tizimi mavjud. Turli iqtisodiy tarmoqlarda faoliyat yurituvchi xodimlarning mehnatini huquqiy tartibga solish tizimi ularning kasb xususiyatlari, mehnat sharoitlari va xavfsizlik talablaridan kelib chiqib belgilanadi. Davlat xizmatchilari, tibbiyot xodimlari, harbiylar va ishlab chiqarish sohasi xodimlari uchun maxsus huquqiy normalar mavjud bo‘lib, bu mehnat huquqining samarali ishlashini ta’minlaydi. Shu sababli, xodimlarning huquq va majburiyatlarini aniq belgilash, ularning mehnat sharoitlarini yaxshilash hamda huquqiy himoyani takomillashtirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha mehnat munosabatlarining huquqiy asoslari Davlat tomonidan mehnatni tartibga solish mexanizmlari Mehnat munosabatlari har bir mamlakatda muhim ahamiyat kasb etib, ularni tartibga solish iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi uchun asosiy shartlardan biri hisoblanadi. Davlat tomonidan mehnat munosabatlarini tartibga solishning asosiy maqsadi ishchilarning huquqlarini himoya qilish, adolatli mehnat sharoitlarini yaratish hamda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat. Davlat tomonidan mehnat munosabatlarini tartibga solish quyidagi mexanizmlar orqali amalga oshiriladi: Mehnat kodeksi va asosiy qonunlar Mehnat kodeksi – mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi asosiy huquqiy hujjatlardan biri bo‘lib, unda mehnatga oid umumiy qoidalar, xodimlarning huquq va majburiyatlari, ish beruvchilarning mas’uliyati hamda davlat organlarining nazorat funksiyalari belgilab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi mehnat munosabatlarini tartibga solishning asosiy huquqiy manbai hisoblanadi. Mehnat shartnomasi va kollektiv shartnomalar Mehnat shartnomasi ishchi va ish beruvchi o‘rtasidagi kelishuv bo‘lib, unda mehnat shartlari, ish vaqti, dam olish vaqti, ish haqi miqdori hamda boshqa mehnat munosabatlariga oid masalalar belgilab qo‘yiladi. Kollektiv shartnomalar esa butun jamoa manfaatlarini ko‘zlab tuziladi va unda mehnatga haq to‘lash, qo‘shimcha imtiyozlar, kasbiy rivojlanish imkoniyatlari belgilangan bo‘ladi. Mehnat inspeksiyasi va nazorat organlari Mehnat huquqlarining buzilishining oldini olish va ularni nazorat qilish maqsadida davlat mehnat inspeksiyalari faoliyat yuritadi. Bu inspeksiyalar mehnat qonunchiligiga rioya qilinishi, ishchilarning huquqlari buzilmasligi va xavfsiz mehnat sharoitlari yaratilishini nazorat qiladi. Ijtimoiy sug‘urta va kafolatlar Davlat tomonidan fuqarolarning mehnat faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va ularning ijtimoiy himoyasini ta’minlash uchun ijtimoiy sug‘urta tizimi joriy etilgan. Bu tizim orqali nogironlik, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug‘ruq ta’tili kabi holatlarda ishchilarga moddiy yordam ko‘rsatiladi. Maxsus qonunlar va normativ hujjatlar Mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi umumiy qonunlar bilan bir qatorda ayrim iqtisodiyot tarmoqlari uchun maxsus qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlar ham mavjud. Ushbu hujjatlar ma’lum bir sohadagi mehnat sharoitlarini inobatga olgan holda ishlab chiqiladi va tartibga solish mexanizmlarini taklif etadi. Sanoat va qurilish sohasida mehnat munosabatlari Sanoat va qurilish tarmoqlarida xavfsizlik qoidalariga alohida e’tibor qaratiladi. O‘zbekiston Respublikasida “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi qonun mavjud bo‘lib, ushbu qonun asosida xavfli va zararli ishlab chiqarish sharoitlarida ishlovchi xodimlarga qo‘shimcha kafolatlar beriladi. Ishchilar maxsus kiyim-bosh, xavfsizlik vositalari bilan ta’minlanishi va mehnat muhofazasi bo‘yicha doimiy o‘qitishdan o‘tishi shart. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida mehnat munosabatlari Qishloq xo‘jaligi sohasida mavsumiy ishlarning mavjudligi tufayli ushbu tarmoq xodimlari uchun alohida huquqiy tartiblar mavjud. Xususan, mavsumiy ishchilar bilan qisqa muddatli mehnat shartnomalarini tuzish va ularga ijtimoiy kafolatlar yaratish bo‘yicha maxsus hujjatlar qabul qilingan. Ta’lim va sog‘liqni saqlash sohasidagi mehnat munosabatlari Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimida ishlovchi xodimlar uchun alohida mehnat qonunchiligi mavjud. O‘qituvchilar va shifokorlarning ish yuklamasi, mehnat sharoitlari va dam olish huquqlari “Ta’lim to‘g‘risida” va “Sog‘liqni saqlash to‘g‘risida”gi qonunlarda belgilangan. Xizmat ko‘rsatish va savdo sohasida mehnat munosabatlari Xizmat ko‘rsatish sohasi va chakana savdo tarmoqlarida ishlovchi xodimlar uchun mehnat sharoitlarini tartibga soluvchi maxsus qoidalar mavjud. Ish vaqti, mijozlar bilan munosabat va xizmat ko‘rsatish qoidalari ushbu tarmoqlarga xos ravishda belgilanadi. Mehnat munosabatlarining huquqiy asoslari har bir davlat iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, ularni to‘g‘ri tartibga solish xodimlarning huquqlarini himoya qilish, samarali mehnat sharoitlarini yaratish hamda barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashga xizmat qiladi. Davlat tomonidan qabul qilingan mehnat qonunchiligi, normativ hujjatlar va turli tarmoqlar uchun maxsus huquqiy tartiblar mehnat bozori ishtirokchilarining manfaatlarini muvozanatli himoya qilish imkonini beradi. Shu sababli, mehnat huquqiy munosabatlarini yanada takomillashtirish va ishchilarning huquqlarini himoya qilish davlatning doimiy diqqat markazida bo‘lishi lozim. Quyida "Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xodimlari va ayrim kasb egalari mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari" mavzusidagi referat uchun batafsil reja keltirilgan: Xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilish mexanizmlari Mehnat huquqlari har bir insonning kasbiy faoliyati davomida asosiy kafolatlaridan biri hisoblanadi. Davlat va huquqiy institutlar xodimlarning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan turli mexanizmlar ishlab chiqqan bo‘lib, ular Mehnat kodeksi, mehnat shartnomalari va sud hamda kasaba uyushmalari orqali amalga oshiriladi. Mehnat kodeksi va xodimlar huquqlari Mehnat kodeksi – bu mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy hujjat bo‘lib, unda ish beruvchi va ishchi o‘rtasidagi majburiyatlar va huquqlar aniq belgilangan. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi xodimlarning quyidagi asosiy huquqlarini kafolatlaydi:  Adolatli ish haqi olish huquqi;  Xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoitlarida ishlash huquqi;  Ish vaqtining belgilangan me’yorlardan oshib ketmasligi;  Ta’til va dam olish kunlarini olish huquqi;  Kamsitish va mehnat huquqlari buzilishidan himoyalanish huquqi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi xodimlar manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan bo‘lib, unda majburiy mehnat taqiqlangan, ishlovchilarni ishdan bo‘shatish jarayoni qat’iy tartibga solingan va ijtimoiy kafolatlar kengaytirilgan.Mehnat kodeksi xodimlarni noqonuniy ishdan bo‘shatish, kam haq to‘lash yoki majburiy mehnatga jalb qilishdan himoya qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, har bir xodim o‘z huquqlarini bilishi va Mehnat kodeksidagi bandlardan xabardor bo‘lishi lozim. Mehnat shartnomasi va uning xususiyatlari Mehnat shartnomasi ish beruvchi va ishchi o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni mustahkamlovchi asosiy hujjat hisoblanadi. U quyidagi jihatlarni o‘z ichiga olishi kerak:  Ish sharoitlari va mehnatga haq to‘lash shartlari;  Ish vaqti va dam olish kunlari;  Xodimning vazifalari va majburiyatlari;  Ish beruvchining majburiyatlari;  Mehnat shartnomasi bekor qilinishi shartlari. Masalan, agar xodim va ish beruvchi o‘rtasida yozma shartnoma tuzilgan bo‘lsa, ish beruvchi shartnomada ko‘rsatilgan barcha majburiyatlarni bajarishi shart. Aks holda, xodim o‘z huquqlarini himoya qilish uchun sudga yoki kasaba uyushmalariga murojaat qilishi mumkin.Ko‘pincha, xodimlar mehnat shartnomasi mazmunini tushunmay, huquqiy jihatdan himoyasiz qoladilar. Shu sababli, ishga kirishdan oldin mehnat shartnomasining har bir bandi diqqat bilan o‘rganilishi muhimdir. Xususan, muddatsiz shartnomalar xodim uchun ko‘proq kafolat beradi, chunki muddati cheklangan shartnomalar ba’zan xodimlar huquqlarini zaiflashtirishi mumkin. Sud va kasaba uyushmalari orqali huquqlarni himoya qilish Xodimlarning huquqlari buzilgan taqdirda, ularni sud yoki kasaba uyushmalari orqali himoya qilish mumkin. Sud orqali huquqlarni himoya qilish Xodimning huquqlari buzilganda, u mehnat sudlariga yoki umumiy yurisdiktsiya sudlariga murojaat qilishi mumkin. Quyidagi holatlarda sudga murojaat etish mumkin:  Asossiz ravishda ishdan bo‘shatilganlik;  Ish haqi to‘lanmaganlik;  Mehnat shartlarining buzilishi;  Noqonuniy intizomiy jazo choralari qo‘llanilishi. Sud amaliyotidan misol sifatida, bir ishchi noqonuniy ravishda ishdan bo‘shatilgan bo‘lsa, sud orqali o‘z ish joyiga tiklanishi va yetkazilgan zararni qoplanishini talab qilishi mumkin. Sudlar mehnat qonunchiligiga asoslangan holda xodim manfaatlarini himoya qiladi. Kasaba uyushmalari orqali huquqlarni himoya qilish Kasaba uyushmalari – bu xodimlarning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan jamoaviy tashkilotlar bo‘lib, ular quyidagi vazifalarni bajaradi:  Ish beruvchi bilan muzokaralar olib borish;  Xodimlarning huquqlarini himoya qilish uchun jamoaviy shartnomalar tuzish;  Mehnat nizolarini hal qilishda yordam berish;  Xodimlarning huquqiy bilimlarini oshirish. Masalan, yirik ishlab chiqarish korxonalarida kasaba uyushmalari xodimlarning ish haqi, mehnat sharoitlari va xavfsizligi masalalarida faoliyat yuritib, ularga huquqiy yordam ko‘rsatadi. Kasaba uyushmalari orqali xodimlar jamoaviy huquqiy himoyaga ega bo‘lishadi. Bu esa ish beruvchilar tomonidan noqonuniy mehnat sharoitlari yaratilishining oldini olishga yordam beradi . Xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilish jamiyat taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir . Mehnat kodeksi, shartnomalar va sud hamda kasaba uyushmalari orqali huquqlarni himoya qilish mexanizmlari xodimlarning manfaatlarini ta’minlashga xizmat qiladi. Har bir xodim o‘z huquqlarini bilishi va ularni buzilishidan himoya qila olish uchun zarur bo‘lgan huquqiy vositalardan xabardor bo‘lishi lozim. Shu sababli, mehnat huquqlari bo‘yicha qonunlarni tushunish va ularni amaliyotga tadbiq etish har bir mehnatkash uchun juda muhimdir. Mehnat huquqlari har qanday ishchining asosiy qonuniy kafolatlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, xavfli va og‘ir sharoitlarda ishlovchi xodimlarning huquqiy himoyasini ta’minlash dolzarb masalalardan biridir. Ushbu maqolada ishlab chiqarish, kon sanoati, transport va qurilish sohalarida mehnat qilayotgan ishchilarning huquqlari, ularga taqdim etiladigan imtiyozlar va kompensatsiyalar haqida batafsil tahlil qilinadi. Ishlab chiqarish va kon sanoati xodimlarining mehnat sharoitlari Ishlab chiqarish va kon sanoati xavf darajasi yuqori bo‘lgan sohalardan hisoblanadi. Ushbu tarmoqlarda ishlaydigan xodimlar og‘ir mehnat sharoitlariga duch keladi, jumladan:  Yuqori harorat va bosim ostida ishlash  Kimyoviy va zaharli moddalar ta’siri  Ishlab chiqarishda yuqori darajadagi shovqin va vibratsiya  Portlash va gaz sizish xavfi mavjudligi Misol tariqasida, tog‘-kon sanoatida ishlovchi ishchilar ko‘pincha yer ostida past harorat va kislorod yetishmovchiligi sharoitida ishlaydi. Bu esa ularning sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, kon ishchilarining mehnat sharoitlarini yaxshilash uchun davlat tomonidan qo‘shimcha imtiyozlar belgilangan. Huquqiy kafolatlar:  Xodimlarning sog‘lig‘ini saqlash maqsadida majburiy tibbiy ko‘rik tizimi yo‘lga qo‘yilgan.  Mehnat kodeksiga muvofiq, xavfli sharoitda ishlovchilar uchun qisqartirilgan ish kuni (6 soat) va uzoqroq ta’til belgilangan.  Baxtsiz hodisalar yuz berganda, ish beruvchi tomonidan tibbiy sug‘urta va moddiy yordam ta’minlanadi. Transport va qurilish sohasida mehnat sharoitlari Transport va qurilish sohalarida mehnat qilayotgan ishchilar og‘ir jismoniy yuklama, ob-havo sharoitlari va xavfli texnik vositalar bilan ishlash natijasida turli muammolarga duch keladi. Transport sohasidagi xavf-xatarlar:  Yuk tashish, aviatsiya va temiryo‘l sohalarida ish yuritish paytida transport vositalari bilan bog‘liq baxtsiz hodisalar ko‘p uchraydi.  Haydovchilarning uzoq masofalarni bosib o‘tishi charchoq va stressni oshiradi.  Ish sharoitlarining zo‘riqishli bo‘lishi sog‘liq muammolariga olib kelishi mumkin. Qurilish sohasidagi xavf-xatarlar:  Og‘ir yuklarni ko‘tarish va balandlikda ishlash xavf tug‘diradi.  Qurilish maydonlarida noto‘g‘ri xavfsizlik choralari sababli baxtsiz hodisalar yuzaga kelishi mumkin.  Ish sharoitlari tez-tez o‘zgarib turishi ishchilarning moslashuvchanligini talab qiladi. Huquqiy kafolatlar:  Transport va qurilish ishchilari xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilishga majburdir.  Davlat tomonidan maxsus mehnat inspektorlari bu sohaga doimiy nazorat olib boradi.  Baxtsiz hodisalarning oldini olish maqsadida majburiy maxsus kiyim va himoya vositalari ta’minlanadi.  Ishchilarga vaqtincha nogironlik yoki baxtsiz hodisalar oqibatida mehnatga layoqatsiz holga kelganda to‘lovlar beriladi. Xavfli kasblar egalari uchun imtiyozlar va kompensatsiyalar Davlat mehnat kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq, xavfli kasblarda ishlovchi shaxslar quyidagi imtiyozlarga ega bo‘lishi mumkin:  Muddatidan avval pensiyaga chiqish huquqi  Qo‘shimcha ta’tillar  Ish haqi va mukofot tizimida qo‘shimcha ustamalar  Xavfli mehnat sharoitlarida ishlash bilan bog‘liq kompensatsiyalar Misol sifatida:  Tog‘-kon sanoati ishchilariga 50 yoshdan boshlab pensiyaga chiqish imtiyozi beriladi.  Aviatsiya va temiryo‘l sohalarida ishlovchilarga tibbiy sug‘urta va majburiy dam olish kunlari ajratiladi.  Qurilish ishchilariga xavfli joylarda ishlagani uchun maoshiga qo‘shimcha ustamalar to‘lanadi. Bundan tashqari, ayrim davlatlarda ish beruvchilarga xavfli sharoitda ishlovchi xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha maxsus talablar qo‘yiladi. Masalan, xalqaro mehnat tashkiloti (ILO) standartlariga muvofiq, xavfli sohalarda ishlovchilarga himoya vositalari taqdim etilishi majburiy hisoblanadi.Xavfli va og‘ir mehnat sharoitlarida ishlovchi xodimlarning huquqiy himoyasi davlat va jamiyatning muhim vazifalaridan biridir. Ishlab chiqarish, kon sanoati, transport va qurilish sohalarida ishchilarning huquqlari qonuniy ravishda himoyalanishi zarur. Ushbu himoya choralari ishchilar uchun xavfsiz muhit yaratish, ularning sog‘lig‘ini saqlash va kelajakda ish bilan bog‘liq risklarni minimallashtirishga xizmat qiladi. Shuningdek, davlat tomonidan xavfli kasblar egalari uchun imtiyozlar va kompensatsiyalar taqdim etilishi ushbu sohalarga bo‘lgan qiziqishni oshiradi va mehnat unumdorligini yaxshilaydi. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MEHNAT KODEKSI UMUMIY QISM I BO‘LIM. UMUMIY QOIDALAR 1-bob. Asosiy qoidalar 1-modda. Ushbu Kodeks bilan tartibga solinadigan munosabatlar Ushbu Kodeks xodimlar, ish beruvchilar va davlat manfaatlarining muvozanatini ta’minlash hamda ularni muvofiqlashtirish asosida yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni va ular bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. 2-modda. Ushbu Kodeksning asosiy vazifalari Ushbu Kodeksning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: xodimlar mehnat huquqlari va erkinliklarining, shu jumladan mehnat qilishga, erkin ish tanlashga, adolatli va xavfsiz mehnat sharoitlariga hamda ishsizlikdan himoyalanishga bo‘lgan huquqining davlat kafolatlarini belgilash; ish beruvchilarning kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yish va samarali mehnat jarayonini tashkil etish sohasidagi huquqlari amalga oshirilishini ta’minlash; mehnat sohasida ijtimoiy sheriklikni rag‘batlantirish va rivojlantirish; xodimlar va ish beruvchilarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta’minlash; mehnat bozorining samarali faoliyat ko‘rsatishiga ko‘maklashish. 3-modda. Yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni va ular bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishning asosiy prinsiplari Yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni va ular bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: mehnat huquqlarining tengligi, mehnat va mashg‘ulotlar sohasida kamsitishni taqiqlash; mehnat erkinligi va majburiy mehnatni taqiqlash; mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik; mehnat huquqlari ta’minlanishining va mehnat majburiyatlari bajarilishining kafolatlanganligi; xodimning huquqiy holati yomonlashishiga yo‘l qo‘yilmasligi. 4-modda. Mehnat huquqlarining tengligi, mehnat va mashg‘ulotlar sohasida kamsitishni taqiqlash prinsipi Har kim mehnat huquqlarini amalga oshirish va himoya qilishda teng imkoniyatlarga ega. Oldingi   tahrirga   qarang. Mehnat va mashg‘ulotlar sohasida kamsitish taqiqlanadi. Jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, qarindoshlarida sudlanganlikning mavjudligi, mulkiy holati va mansab mavqeyi, yashash joyi, dinga bo‘lgan munosabati, e’tiqodi, jamoat birlashmalariga mansubligi, shuningdek xodimlarning ishchanlik sifatlari va mehnati natijalari bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa jihatlariga qarab mehnat va mashg‘ulotlar sohasida biror-bir to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita cheklovlar belgilash, xuddi shuningdek biror-bir to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita imtiyozlar berish kamsitishdir. (4-moddaning ikkinchi  qismi  O‘zbekiston  Respublikasining  2024-yil  20- sentabrdagi  O‘RQ-963-sonli   Qonuni        tahririda  —  Qonunchilik  ma’lumotlari  milliy bazasi,  21.09.2024-y.,  03/24/963/0735-son) Mehnat va mashg‘ulotlar sohasida xodimlarning huquqlarini mehnatning muayyan turiga xos bo‘lgan talablar yoki yuqoriroq ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan shaxslar (oilaviy vazifalarni bajarish bilan band bo‘lgan shaxslar, voyaga yetmaganlar, nogironligi bo‘lgan shaxslar, homilador ayollar va boshqalar) to‘g‘risidagi alohida g‘amxo‘rlik bilan bog‘liq holda asoslangan tarzda farqlash, istisno etish, ularga afzallik berish, shuningdek ularni cheklash kamsitish deb hisoblanmaydi. Ayrim toifadagi xodimlar mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solish borasidagi asoslangan farqlar xodimning ish beruvchi bilan mehnat aloqasi xususiyatiga, mehnat faoliyati amalga oshiriladigan joyga, xodim mehnatining shart-sharoitlari va xususiyatiga, ish beruvchining huquqiy maqomiga, ba’zi tarmoqlar va kasblardagi xodimlar mehnatining o‘ziga xos xususiyatlariga, organizmning psixofiziologik xususiyatlariga, oilaviy vazifalarning mavjudligiga hamda boshqa obyektiv holatlarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Mehnat va (yoki) mashg‘ulotlar sohasida o‘zini kamsitilgan deb hisoblagan shaxs kamsitilish fakti ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilishi, shu jumladan kamsitishni bartaraf etish hamda o‘ziga yetkazilgan moddiy zararning o‘rnini qoplash va ma’naviy ziyonning kompensatsiya qilinishi to‘g‘risidagi ariza bilan sudga murojaat qilishi mumkin. 5-modda. Mehnat erkinligi va majburiy mehnatni taqiqlash prinsipi Mehnat erkinligi har kimning mehnat qilishga bo‘lgan o‘z qobiliyatlarini tasarruf etish, ularni qonun bilan taqiqlanmagan har qanday shaklda amalga oshirish, mashg‘ulot turini, kasbni va mutaxassislikni, ish joyini hamda mehnat sharoitlarini erkin tanlash huquqini anglatadi. Yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarga muvofiq mehnat erkinligi mehnat shartnomasi erkinligida namoyon bo‘lib, bu quyidagilarni anglatadi: xodimlar va ish beruvchilarning mehnat shartnomasini tuzishdagi erkinligini. Xodimni va ish beruvchini mehnat shartnomasini tuzishga majburlashga yo‘l qo‘yilmaydi. Ish beruvchi xodim bilan mehnat shartnomasini ushbu Kodeksda, qonunda yoki ixtiyoriy ravishda olingan majburiyatda ish beruvchining shartnoma tuzish majburiyati nazarda tutilgan hollarda tuzishi shart; mehnat shartnomasining shartnomaviy (asosiy va qo‘shimcha) shartlarini ushbu shartnoma taraflarining kelishuviga ko‘ra belgilashni; mehnat shartnomasini xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi kelishuvga ko‘ra o‘zgartirish imkoniyatini; har qanday mehnat shartnomasini ushbu shartnoma taraflarining kelishuviga ko‘ra istalgan vaqtda bekor qilish imkoniyatini; xodimning ushbu Kodeksda belgilangan tartibda mehnat shartnomasini o‘z tashabbusi bilan bekor qilish huquqini; ish beruvchining xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ushbu Kodeksda mehnat shartnomasini bekor qilish uchun nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lganda va belgilangan tartibga rioya etilgan holda o‘z tashabbusi bilan bekor qilish huquqini; ushbu Kodeksda yoki boshqa qonunda belgilangan hollarda, mehnat shartnomasida uni bekor qilishning qo‘shimcha asoslarini nazarda tutish imkoniyatini. Majburiy mehnat taqiqlanadi. Majburiy mehnat biror-bir jismoniy shaxsdan jazoni qo‘llash tahdidi ostida talab etiladigan, bajarilishi uchun ushbu shaxs ixtiyoriy ravishda o‘z xizmatlarini taklif qilmagan har qanday ishni yoki xizmatni anglatadi. Jazo deganda jismoniy shaxsning ixtiyoriy roziligi mavjud bo‘lmagani holda, ushbu shaxsga nisbatan uni mehnat faoliyatini amalga oshirishga majbur qiladigan har qanday moddiy, jismoniy yoki ruhiy ta’sir choralarini qo‘llash yoki qo‘llash tahdidi tushuniladi. Majburiy mehnat: harbiy xususiyatga ega bo‘lgan ishlarni yoki “Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni asosida muqobil xizmatni o‘tash bilan bog‘liq ishlarni bajarishni; bajarilishiga favqulodda yoki harbiy holat joriy etilishi sabab bo‘ladigan ishni; Oldingi   tahrirga   qarang. sud qarorlarini ijro etish chog‘ida qonunchilikka rioya etilishi uchun mas’ul bo‘lgan davlat organlari nazorati ostida sudning qonuniy kuchga kirgan qarori bo‘yicha jazo sifatida bajariladigan ishni o‘z ichiga olmaydi. (5-modda  beshinchi   qismining   to‘rtinchi   xatboshisi   O‘zbekiston Respublikasining   2023-yil   11-apreldagi   O‘RQ-829-sonli   Qonuni   tahririda   — Qonunchilik  ma’lumotlari  milliy  bazasi,  12.04.2023-y.,  03/23/829/0208-son) 6-modda. Mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik prinsipi Mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik prinsipi xodimlarning, ular vakillarining, ish beruvchilarning, ular vakillarining, shuningdek davlat organlarining ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tartibga solish masalalari yuzasidan xodimlarning, ish beruvchilarning va davlatning manfaatlarini muvofiqlashtirishni ta’minlashga qaratilgan hamkorligidan iboratdir. Mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik prinsipiga asoslangan holda mehnat to‘g‘risidagi qonunchilik: yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni hamda ular bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish masalalari yuzasidan xodimlarning va ish beruvchilarning manfaatlarini muvofiqlashtirish maqsadida mehnat sohasidagi ikki tomonlama (xodimlar, ularning vakillari va ish beruvchilar, ularning vakillari o‘rtasidagi) va uch tomonlama (xodimlarning, ish beruvchilarning vakillari va ijro etuvchi hokimiyat organlari o‘rtasidagi) hamkorlikni amalga oshirish uchun zarur shart- sharoitlar yaratadi; xodimlarning va ish beruvchilarning vakillikni ta’minlash hamda o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun birlashishga bo‘lgan huquqini kafolatlaydi; xodimlar va ish beruvchilar vakillarining jamoaviy muzokaralar olib borishga, jamoa kelishuvlarini hamda jamoa shartnomasini tuzishga bo‘lgan huquqini mustahkamlaydi; ish beruvchi tomonidan boshlang‘ich kasaba uyushmasi tashkilotining saylab qo‘yiladigan organi (kasaba uyushmasi qo‘mitasi, kasaba uyushmasining tashkilotchisi yoki kasaba uyushmasi guruhining tashkilotchisi) yoki xodimlarning boshqa vakillik organi (bundan buyon matnda kasaba uyushmasi qo‘mitasi deb yuritiladi) bilan kelishgan holda qanday ichki hujjatlar qabul qilinishi mumkinligini belgilaydi; mehnat nizolarini hal qilishda (tartibga solishda) xodimlarning va ish beruvchilarning vakillari ishtirokini nazarda tutadi; xodimlarning va ish beruvchilarning mehnat sohasidagi manfaatlari muvozanatini ta’minlashga qaratilgan boshqa chora-tadbirlarni mustahkamlaydi. Foydalanish mumkin bo’lgan adabiyot, maqola va internet manzillari ro’yxari 1. Darsliklar va o’quv qo’llanmalar:  "Mehnat huquqi" : Y. Tursunov va M. Usmanova tomonidan yozilgan ushbu darslik yuridik institutlari va fakultetlari talabalari uchun mo’ljallangan. " Mehnat huquqi " : M . Usmanova , Sh . Gaziyev va B . Yarashev muallifligidagi ushbu darslik fuqarolarning mehnat huquqlari va ularni amalga oshirish kafolatlariga bag ’ ishlangan . 2. Ilmiy maqolalar:  "Mehnat qilish huquqlarining konstitutsiyaviy kafolatlari" : Mazkur maqola O’zbekiston Respublikasining yangilangan Konstitutsiyasida mehnat qilish huquqlari va ijtimoiy himoyani ta’minlash bo’yicha belgilangan kafolatlarni tahlil qiladi.  "Mehnat huquqi" Telegram kanali maqolalari : Toshkent davlat yuridik universiteti Mehnat huquqi kafedrasi katta o’qituvchisi Muhammadamin Karimjonovning mehnat huquqiga oid turli mavzulardagi maqolalari bilan tanishishingiz mumkin. 3. Internet manzillari:  Yuridik adabiyotlar nashriyoti : Mehnat huquqiga oid turli kitoblar va darsliklarni ushbu nashriyotning Facebook sahifasida topishingiz mumkin.  Huquq Plus sayti : Mehnat huquqi bo’yicha maqolalar va materiallar bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  Better Work tashkiloti : Xalqaro mehnat standartlari va ularning samaradorligi haqida batafsil ma’lumot olish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.  Civil.uz sayti : Mehnat huquqi, ish haqi va boshqa yuridik fanlar bo’yicha ilmiy maqolalarni ushbu saytda topishingiz mumkin.  Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi tushunchasi va boshqa mavzulardagi referatlar bilan tanishish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.  Advice.uz sayti : Xodimning huquqlari va mehnat ta’tili bo’yicha huquqiy maslahatlar uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  ZiyoNET portali : "Mehnat qilish huquqi" nomli kitob va boshqa o’quv materiallarini ushbu portaldan topishingiz mumkin.  Sputnik O’zbekiston : Mehnat huquqi bo’yicha so’nggi yangiliklar va maqolalar bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  Yuristlar malakasini oshirish markazi : Mehnat qonunchiligini takomillashtirish bo’yicha ilmiy-amaliy konferensiya materiallari bilan tanishish uchun ushbu markazning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.  Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi bo’yicha referatlar va boshqa materiallarni ushbu saytda topishingiz mumkin.  Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti : Mehnat huquqi bo’yicha multimediali taqdimotlar va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish uchun ushbu universitetning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.  Yuridik adabiyotlar nashriyoti Instagram sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi nashrlar va adabiyotlar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib borishingiz mumkin.  Facebookdagi "Yuridik adabiyotlar publish" sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi kitoblar va darsliklar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib borishingiz mumkin.  CyberLeninka elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha ilmiy maqolalar va tadqiqotlarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.  ZiyoNET elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha turli o’quv materiallari va darsliklarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.

Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xodimlari va ayrim kasb egalari mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 25

Sotib olish