Iqtisodiyotning real sektoriga Investitsiya jalb etish yo'llari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	224.1KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	19 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

asadbek asrorov

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

108 Sotish

Iqtisodiyotning real sektoriga Investitsiya jalb etish yo'llari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
Mavzu : _______________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
Ilmiy rahbar : Javqoshiyeva Shaxnoza Togoyevna
Bajardi: _____________________________________________________
(kurs, guruh, FISh)
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .
Toshkent – 20 24
1KURS ISHI

MUNDARIJA BET
KIRISH…………………………………………………………. 3
1-BOB. INVESTITSIYA LOYIHANI BOSHQARISH ASOSLARI VA
KONSEPSIYASI............................................................................ 5
1.1. Investitsiya loyihasining tushunchasi, maqsadi va strukturasi......... 5
1.2. Loyihalarni tasniflash: katta va kichik, ichki va tashqi, texnik va notexnik,
iqtisodiy va ijtimoiy xususiyatlari.................................... 11
2. INVESTITSIYA FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISHDA INVESTITSIYA
MUHITINING O’RNI..................................... 28
2.1. Loyihani rejalashtirish, tashkil etish va nazorat qilish usullari va ularning
mazmuni. Loyihani boshqarishni tashkil qilishning
maqsadi............................................................................................ 28
2.2. Rejalashtirish va boshqarishning tashkiliy bosqichlari....................30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI…..……. 40‟
Xulosa…………………………………………………………….41
2

KIRISH
“Eng muhimi, investitsiya loyihalarini to’g’ri joylashtirish kerak. Bu
borada investorlarning yagona talabi – loyiha mo’ljallangan joy zarur
infratuzilma tarmoqlariga ega bo’lishidir.
Sh.M. Mirziyoyev.
Jahon iqtisodiyotida investitsiyalarga talab va taklif o’rtasida nomutanosiblik
tendensiyasi hukm surmoqda. Bugungi kunda investitsiyalar oqimi taraqqiy etgan
mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga faol
yo’naltirilayotganligining guvohi bo’lmoqdamiz. Natijada rivojlanayotgan mamlakatlar
iqtisodiyotida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar ulushi keskin oshib bormoqda. O’z
navbatida, investitsiyalar samaradorligini oshirish bilan bog’liq ko’plab muammolar
mavjudligi investitsiya loyihalarini boshqarishni takomillashtirish zaruratini belgilab
beruvchi asosiy omillardan biri bo’lib qolmoqda. Ayni paytda, jahon amaliyotida xorijiy
investitsiyalarni jalb etish va ularni iqtisodiyotning istiqbolli va yuqori texnologiyalarga
asoslangan tarmoqlariga joylashtirish mexanizmlarini maqbullashtirish, investitsiya
loyihalarini umummilliy va mintaqaviy darajada venchurli moliyalashtirish amaliyotini
rivojlantirish, investitsiya muhiti jozibadorligini oshirish va investitsiya faoliyatini
moliyaviy boshqarish vositalarining o’zaro muvofiqligini ta minlash muhim ahamiyat ʼ
kasb etmoqda. Investitsiya loyihalarini samarali boshqarivi bo’yicha O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev “Biz iqtisodiyotimizga sarmoya kiritishga
intiladigan investorlar uchun hududlar va tarmoqlar bo yicha investitsiya loyihalarini
ʻ
puxta shakllantira olsak, bu masalada ijobiy natijaga erishish mumkin, - deya ta’kidlab
o’tdilar1 . Darhaqiqat, Prezident to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi
loyihalarni so’zsiz amalga oshirish, chet ellik investorlarga har tomonlama yordam
berish hukumatning eng muhim vazifasi bo’lishi kerakligini ta kidladi.
ʼ
Investitsiyalarning asosiy qismini o’zlashtirishni yilning oxirgi oylariga surish
amaliyotiga chek qo’yib, barcha tarmoqlar va hududlarda buni birinchi yarim yillikda
kamida 35 foizga, to’qqiz oylikda 70 foizga yetkazish zarurligi qayd etildi. 2019 yilgi
Investitsiya dasturiga 16,6 milliard dollarlik 3 mingdan ziyod loyiha kiritilgan. Bu 2018
yilga nisbatan 16 foiz ko pdir. Jumladan, joriy yilgi Investitsiya dasturi doirasida
ʻ
umumiy qiymati 3,2 milliard dollar bo lgan 140 ta ishlab chiqarish quvvatini
ʻ
foydalanishga topshirish rejalashtirilgan. Xususan, mamlakatimiz mintaqalarida
investitsiya faoliyatini tashkil qilish xususiyatlari, investitsiya loyihalarini
moliyalashtirishda mintaqaviy venchurli fondlar faoliyatini tashkil etish, investitsiya
loyihalarini kreditlashda
-------------------------
3

1 Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil uchun mo‘ljallangan eng muhim ustuvor
vazifalar haqidagi Oliy Majlisg а Murojaatnomasi. 2018-yil 28-dekabr.
sindikatlangan kreditlarni ajratish mexanizmlarini takomillashtirish, investitsiya
faoliyatini tashkil etishda ichki resurslar, jumladan, aholi jamg’armalaridan foydalanish
samaradorligini oshirish kabi masalalarga muhim ahamiyat qaratish lozim. Tijorat
banklari tomonidan yirik investitsiya loyihalarini sindikatli kreditlash usulini
takomillashtirish banklarning uzoq muddatli resurs bazasini mustahkamlashni talab
etadi. Buning uchun Markaziy bankning tijorat banklari uzoq muddatli depozitlariga
nisbatan belgilangan majburiy zaxira stavkalarini pasaytirish hamda davlatga tegishli
pul mablag’larini iqtisodiyotning tayanch tarmoqlarida sindikatli kreditlashni amalga
oshirayotgan tijorat banklariga uzoq muddatli depozit sifatida joylashtirish hamda
yuqori samarali loyihalarga berilgan kreditlarni sekyuritizatsiyalash orqali mablag’larni
jalb etish banklarning investitsion loyihalarini moliyalashtirish imkoniyatlarini oshiradi.
Shuningdek, ushbu fanning asosiy maqsadi kelajakda investitsiya sohasidagi
mutaxassislarga investitsiya loyihalarini boshqarishning nazariy asoslarini tushunib
yetish, uni chuqur o’rganish omillariga asosiy e’tibor qaratish hamda baholashning
samarali usullarini tanlash, muqobil variantlarini to’g’ri taqqoslash va to’g’ri moliyaviy
qarorlar qabul qilishda mustahkam nazariy va amaliy bilim berish, tajribalarni o’rgatish,
korxona iqtisodiyotini boshqarish va oqilona investitsion siyosat olib borishni
o’rgatishdir. “Investitsiya loyihalarini boshqarish” fanini o’rganish talabalarda
investitsiya loyihalarini amalga oshirish bo’yicha qarorlarni qabul qilish, ularni
moliyalashtirish, monitoringini olib borish, shuningdek, samaradorligini ta’minlash
bilan bog’liq mustahkam bilimlarni shakllantirish hamda amaliy ko’nikmalarni hosil
qilish vazifalarini o’zida namoyon etadi. O’quv qo’llanma oliy o’quv yurtlari talabalari,
kollej o’quvchilari hamda bankmoliya sohasi xodimlari va boshqa foydalanuvchilarga
mo’ljallangan. “Investitsiya loyihalarini boshqarish” fanini o’qitishning asosiy maqsadi
talabalarda moliyaviy qo’yilmalarning maqbul yo’nalishlarini tanlash, ular
samaradorligini aniqlash va ta’minlashda muhim ahamiyat egallovchi investitsiya
loyihalarini boshqarishni tashkil etishning asosiy yo’nalishlari, zamonaviy usullaridan
foydalanish bo’yicha bilim, ko’nikma va malakani shakillantirishdan iborat.
4

I-BOB. LOYIHANI BOSHQARISH ASOSLARI VA KONSEPSIYASI
1.1. Investitsiya loyihasining tushunchasi, maqsadi va strukturasi
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan investitsiya siyosati mustaqillikning
dastlabki yillaridanoq yoqilg’i energetika va don mustaqilligini ta’minlash,
iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, eksport salohiyatini oshirish
va import o’rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun ustuvor
sohalarni qo’llab-quvvatlash, chet el investitsiyalarini jalb qilish uchun ochiq
eshiklar siyosatini olib borish kabilarga qaratildi. Investitsiya siyosatni olib
borishda quyidagi tamoyillarga asoslanildi:
 belgilangan davlat ustuvorliklari asosida eng muhim tarmoqlar va faoliyat
sohalarini tanlab qo’llab-quvvatlash;
 ijtimoiy ahamiyatli tarmoqlarni (sog’liqni saqlash ta’lim, madaniyat va h.k.)
aholi turmush darajasini yaxshilish, umrini uzaytirish, ijtimoiy jihatdan keskin
tabaqalanishning oldini olish, iste’mol talabining faollashuvini ta’minlash
maqsadida etarli darajada qo’llab-quvvatlash;
 chet el investitsiyalarini o’zaro manfaatdorlik asosida ustuvor sohalarga jalb
qilish;
 potentsial investitsiya resurslarini savdo sohasi va pul bozoridan sanoat
sohasiga qayta taqsimlash;
 ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlarini qo’llab-quvvatlash, xorijdan
yangi texnikalar uchun litsenziyalar sotib olish, katta laboratoriyalarni saqlab
turishga quvvati etadigan yirik korporatsiyalar tuzish orqali ishlab chiqarish
kapitalini jamlash hisobiga intelektual kapital va ilmiy-texnik potentsialni oshirish;
 qishloq xo’jaligi mahsulotlari va mineral xom ashyo resurslarini chuqur
qayta ishlash va ularni tashqi bozorda raqobatbardosh bo’ladigan darajaga olib
chiqishga yo’naltirilgan investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlash;
5

 aholining oziq-ovqat va iste’mol tovarlariga bo’lgan ehtiyojlarini
qondirishga mo’ljallangan ishlab chiqarish quvvatlarini jadal rivojlantirishni
investitsiyalar bilan ta’minlash;
 investitsiya jarayonlari ishtirokchilarining o’zaro aloqalarini tartibga solib
turuvchi qonunchilik bazasini takomillashtirish.
Shu maqsadda davlat tomonidan mazkur yo’nalishlarda amalga oshiriladigan
investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratish zaruriyati
ortadi.
“Loyiha” so’zi bugungi kunga kelib iqtisodiy nazariya va amaliyotda keng
tarqalib ulgurdi. Uning mazmunini talqin qilishda ham turlicha qarashlar
mavjudligi mazkur atamaning tub mohiyatini o’rganish va ochib berishga bo’lgan
qiziqishni oshiradi.
Jahon bankining Iqtisodiy rivojlanish instituti mutaxassislari tomonidan
aniqlanishicha loyiha: birinchidan, maqsadli faoliyat; ikkinchidan, foyda uning
xarajatlaridan har doim ortiq bo’ladi; uchinchidan, u cheklangan vaqt va
resurslarda qat’iy cheklanganlikka ega bo’ladi.
Iqtisodiy rivojlanish kompleks jarayon sifatida o’zini namoyon etadi va bunda
mazkur sohada yuksalish bir qancha ko’rsatkichlar: yalpi ichki mahsulot, daromad,
foyda, iste’mol darajasi, sog’liqni saqlash, umrning uzunligi, savodlilik, sifatning
oshishi va shu kabilar orqali aks ettirilishi mumkin. Shu sababli ham loyiha g’oyasi
barcha holatlar uchun bir xil mazmun kasb etmasligi mumkin va loyihani ishlab
chiqish va uni baholashnig ham yagona namunaviy shakli bo’lishi mumkin emas.
O’z navbatida, loyihalar ularning alohida elementlari va ko’rsatkichlarini
ifodalovchi bir qator maqsadli tadbirlar, loyihani amalga oshirish va ko’zlangan
natijaga erishishga qaratilgan boshqaruv tizimi va boshqalardan tashkil topadi.
Bunga ko’ra, uning mazmuniga berilgan turlicha ta’riflarni ham kuzatish mumkin:
Loyiha – muayyan boshlang’ich ma’lumotlar va talab etiladigan natijalar (maqsad)
bilan bog’liq bo’lgan, uni yechish usulini o’zida mujassam etgan ayrim vazifa
(“Loyihalarni boshqarish to’g’risida bilimlar Kodeksi”, Loyihalarni boshqarish
instituti, AQSh);
Loyiha (angl. Project) – nima uylab topilgan yoki rejalashtiriladigan nimadir,
masalan, katta korxona (tolkoviy slovar Webster).
Tizimli yondashish nuqtai nazaridan, loyiha bir qator cheklanishlar va
mexanizmlar ishtirokida boshlang’ich holatdan yakuniy natijaga o’tish jarayoni
sifatida qaratilish mumkin va uni quyidagi 1.1-rasm orqali ifodalash mumkin:
6

Cheklanishlar:

- moliyaviy

- me’yoriy-huquqiy

- etika

- logistik

- faollashish usullari

- vaqt

- sifat darajasi

- bilvosita ta’sirlar

- atrof-muhit

Ta’minot:

- odamlar

- bilim va tajriba

- texnika va instrumentlar

- texnologiya

1.1-rasm. Loyiha boshlang’ich holatdan yakuniy holatga o’tish tizimi jarayoni
sifatida

Loyihani amalga oshirish natijasi sifatida fizik ob’ektlar (bino, inshootlar)
maydonga chiqqan holatlarda loyihaning aniqlanishi quyidagicha bo’lishi mumkin:
- loyiha – maqsadli yo’naltirilgan, oldindan ishlab chiqilgan va yaratilishi
rejalashtirilgan yoki modernizatsiya qilinuvchi fizik ob’ektlarni, texnologik
jarayonlar, ular uchun texnik yoki tashkiliy hujjatlashtirishni, moliyaviy, mehnat
yoki boshqa resurslarni, shuningdek, ularning bajarilishi bo’yicha boshqaruv
qarorlari va tadbirlar tizimi tushuniladi.
Loyiha o’z tarkibiga fikr (muammo), uni amalga oshirish vositasi (muammo
yechimi) va amalga oshirish jarayonida olinadigan natijalarni qamrab oladi
(1.2rasm).

7

Kirish : Chiqish:
talablar qanoatlantirilgan
talablar

LOYIHA

1.2-rasm. Loyihaning asosiy elementlari

Har qanday loyihani amalga oshirish investitsiyalar bilan bevosita bog’liqdir.
Shunga ko’ra, hayotda loyihalarning turli-tumanligidan kelib chiqib, unga
yo’naltiriladigan investitsiyalarning ham yo’nalishlari, sohalari, manbalari,
muddatlari, ishtirokchilari, investorlari, ahamiyati turlicha bo’ladi. Biroq, turli
loyihalarga yo’naltirilgan investitsiyalarda shunday umumiylik saqlanib qoladiki,
buni anglash maqqsadga muvofiqdir. Shunga muvofiq, biz uni “Investitsiyalar”
tushunchasi mazmunini tavsiflovchi zaruriy belgilar qarab, ularni quyidagi 1.3-
rasm orqali ifodalashimiz mumkin.
Loyiha atamasi bilan quyidagi tushunchalar o’zaro bog’langan:
 loyiha davri (bosqichi);
 loyiha tahlili;
 loyiha menejmenti;
 loyihani moliyalashtirish.
Bir qator iqtisodiyot tarmoqlarida, jumladan, aviatsionno-kosmik, transport,
mashinasozlik, mudofa sanoati, og’ir sanoat kabi tarmoqlarda bugungi kunda
yaratilayotgan ayrim ob’ektlar shu qadar murakkab tuzilmaga egaki, ular ustida
kompleks ishlarni amalga oshirish loyiha tarkibida emas, aksincha, Dastur
tarkibida, asosida, doirasida olib borilmoqda va bunday Dasturlar uzoqroq
muddatga, kengroq ko’lamga ega bo’lib, asosiy maqsadga xizmat qiluvchi bir
necha loyihani o’z ichiga olishi mumkin. Bu loyihalar dasturning xizmat muddati
va ko’lami bo’yicha bir nechtani tashkil etib, maqsadi, turi bo’yicha o’zaro farq
qilishi mumkin. Bunday vaziyatda “loyiha” atamasi nisbatan qisqa muddatli
maqsadlar bilan bog’liqlikka ega bo’ladi.
8

Fikr
( muammo, vazifa ) Amalga oshirish
vositasi
( qaror ) Amalga oshirish
maqsadi
(natijalar,
yechimlar)

Bugungi kunda O’zbekistonda ham katta hajmdagi investitsiyalarni talab etuvchi
davlat Dasturlari amalga oshirilayotganligi barchamizga ayon va bunga qishloq
joylarda aholini uy-joylar bilan ta’minlash va ular qurilishini amalga oshirish,
sanoatni rivojlantirish, aholi uchun oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish,
transport va aloqa tizimini rivojlantirish va boshqa (yonilg’i va energetika,
mashinasozlik, yo’llarni qurish va ta’mirlash, lokalizatsiya kabilar) davlat
Dasturlarini misol qilib keltirish mumkin.
“Investitsiya loyihasi” tushunchasi 2 xil ma’noda talqin etiladi:
9

1.3 - rasm
. “ Investitsiyalar
” tushunchasi mazmunini tavsiflovchi zaruriy belgilar

Investi
tsiyalar
Foyda yoki ijtimoiy
samaraga erishishga
qarati
lgan bo’lishligi
Kutila yo tgan
natijalarga
erishishning risklilik
darajasini oldindan
ba h olash va
ani q lashning
zarurligi Q onun bilan
ta’ q i q lanmagan
tadbirkorlik
faoliyatining barcha
ob’ektlariga
y
o’ naltirilishi
mumkinligi
Kapital q iymatini
sa q lab q olish yo ki
o’ stirib borish
imkonini berishligi
Davlat, yuridik va
jismoniy shaxslar
tomonidan amalga
oshirilishi
mumkinligi Barcha turdagi
mulkiy, moliyaviy va
intellektual
boyliklarning safarbar
etilishi mumkinligi

Uzo q muddat
davomida amalga
oshirilishga
m
o’ ljallanganligi
K
o’ zda tutilmagan
y
o’q otishlar uchun
za h ira mabla
g’ larini
tashkil q ilish

- muayyan maqsadlarga erishish (muayyan natijalarni olish)ni ta’minlovchi
qandaydir harakatlar kompleksini amalga oshirishni nazarda tutuvchi ish, faoliyat,
chora-tadbir sifatida;
- qandaydir harakat, faoliyatlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan
tashkiliy-huquqiy, texnik, hisob-moliyaviy hujjatlar tizimi sifatida.
Birinchi holatdagi mazmunga “xo’jalik tadbiri”, ish “ishlar yig’indisi”, “loyiha”
terminlari yaqin hisoblanadi.
Loyihaning amalga oshirilishi ma’lum ichki dinamik va tashqi muhit qurshovida
yuz berib, unga ma’lum ta’sirini o’tkazadi. Shu bilan birga, qurilish loyihalarida
bino etilayotgan qurilma konstruktsiyalariga tushadigan barcha turdagi statistik va
dinamik yuklarni aniqlay olish va hisoblay olish zarurligi kabi, kengroq
ko’lamdagi loyihada ham, loyihaga va uning muhitiga ta’sir qilishi mumkin
bo’lgan barcha jismoniy, iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy tashkiliy va h.k. omillarni
aniqlash va hisobga olish muhim, ma’lum sharoitlarda bunday omillarning har biri
loyiha uchun xavfli bo’lib chiqib, uning buzilishiga olib kelishi mumkin.
Loyiha atrof-muhit o’rtasidagi munosabatni ma’lum bir mahsulot ishlab
chiqaradigan korxona uchun mahsulotni rivjlantirish loyihasi misolida ko’rib
chiqish mumkin. Oddiy, uzoq muddat faoliyat tashkilot o’zgarishlar va yangilanish
sharoitida talabning yuzaga chiqishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Bu esa, natijada
loyihaning paydo bo’lishiga olib keladi. Qachonki loyiha xaqiqatdan boshlangan
bo’lsa, u mustaqil rivojlana boshlaydi. Loyihani amalga oshirish jarayonida uning
ishtirokchilari o’z vazifalarini bajarishga e’tibor qaratadilar.
Loyihani amalga oshirish davomida korxonaning ishlab chiqarish, sotish,
boshqaruvdagi oddiy hayoti davom etaveradi. Xuddi shu holat loyihaning muhitiga
ham tegishli. Bu yerda ham o’zgarishlar yuz berib, ular korxona orqali loyihaga
ta’sir etadi. Loyihani mavjud shart-sharoit va ular rivojidan ajratib bo’lmaydi.
Demak, oldindan loyihaning bevosita muhitini (ya’ni, korxonaning o’zini) va
atrof-muhitini (ya’ni, korxona atrofini) hisobga olish kerak.
10

1.2. Loyihalarni tasniflash: katta va kichik, ichki va tashqi, texnik va
notexnik, iqtisodiy va ijtimoiy xususiyatlari

Loyihalarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
 O’lchamchilik – loyiha bo’yicha faoliyat va kutilayotgan natijalarni miqdoriy
ifodalash imkoniyatlarini mavjudligi.
1. Vaqt bo’yicha cheklanganligi – loyihani ishlab chiqish hamda amalga oshirish
muddatlarining cheklanganligi.
 Aloxida faoliyat turlari bilan bog’liq hodisalarning aniq belgilangan ketma-ketligi.
4. Maqsadga yo’naltirilganligi.
Investitsiya loyihalari, odatda, korxona ko’lamida amalga oshiriladi. Shunga
muvofiq, korxona ko’lamida loyihalarni amalga oshirishda investitsiyalarni
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
I. Iqtisodiy samaradorlikni oshirish uchun qilinadigan investitsiyalar. Bunday
investitsiyalardan asosiy maqsad uskunalarni almashtirish, xodimlarning
malakasini oshirish, ishlab chiqarish quvvatlarini samarali hududlarga ko’chirish
asosida firmalarning xarajatlarini kamaytirish uchun sharoit yaratishdan iborat.
II. Ishlab chiqarishni kengaytirish uchun qilinadigan investitsiyalar. Bunday
investitsiyalashdan maqsad mavjud quvvatlar hisobiga oldindan shakllangan
bozorlar uchun tovarlar ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirishdan iborat.
III. Yangi ishlab chiqarishlarni vujudga keltirish uchun qilinadigan
investitsiyalar. Bunday investitsiyalar ilgari ishlab chiqarilmagan tovarlar va
ko’rsatilmagan xizmatlar turlarini vujudga keltirish, yoki ilgari ishlab chiqarilgan
tovarlar bilan yangi bozorlarga chiqish imkonini beradi.
IV. Davlat boshqaruv idoralari talablarini bajarish uchun qilinadigan
investitsiyalar. Masalan, ekologiya va mahsulot standartlari talablarini bajarish
uchun sarflanadigan investitsiyalar. Investitsiyalarni bunday tasniflashda
tavakkalchilik darajasi har xil bo’lishi asos qilib olingan.
Yuqorida keltirilganlardan birinchi va to’rtinchi tur investitsiyalarida tavakkal
xavfi darajasi past, qolgan ikkitasida esa yuqori hisoblanadi. Bozorda avval
11

ma’lum bo’lmagan mahsulotni ishlab chiqarish va yangi bozorlarni egallash uchun
investitsiya sarfi katta tavakkalchilikni talab qiladi. Shu sababli ham uchinchi
guruh investitsiyalari tavakkalchilik xavfi eng yuqori bo’lgan investitsiyalardir.
Ishlab chiqarishni kengaytirishga qilingan investitsiyalarda tavakkalchilik xavfi
yangi ishlab chiqarishga qilingan investitsiyalarga qaraganda pastroq. Ayni paytda
samaradorlikni oshirishga qilinadigan investitsiyalar bozor allaqachon qabul qilgan
tovarlarning sifatini oshirish, tannarxini kamaytirishni ko’zda tutgani uchun ham,
ularda tavakkalchilik xavfi darajasi ikkinchi va uchinchi guruhlar
investitsiyalarinikidan ancha past bo’ladi. Xuddi shu kabi davlat boshqaruv
idoralari talablarini bajarishga sarflangan investitsiyalarning tavakkalchilik xavfi
darajasi ancha kichik hisoblanadi.
Loyihalarning turlariga tasniflanish va bo’linmalariga mos ravishda loyihalarni bir-
biridan ajratib turadigan bir necha xususiyatlari va odatiy shartlarni ajratish
mumkin. Shunga ko’ra, uning quyidagi turlarini bilish zarur.
1. Investitsion loyihalar.
Uylarni qurish, tashkilotlarni qayta qurish yoki asoslarni barpo qilish – bu
shunday loyihalarni, ular uchun quyidagilar aniqlangan va belgilangan: loyiha
maqsadi (masalan, uy maydonining kv.m. mahsulotning ishlab chiqarish xajmi,
o’lchami va profili): bitimning muddati va davomiylik; loyiha xarajatlari,
loyihaning talab qilingan resurslari va xaqiqatdagi qiymati birinchi o’rinda
ishlarning bajarilish yo’nalishi va har bir loyihaning ilgarilab borishiga bog’liq
bo’ladi. Talab qilinayotgan quvvat bu tur loyihalar uchun bosqichlar jadvali va
tayyorgarlik muddati hamda loyihaning yakunlanishi asosida taqdim qilinishi
kerak.

2. Ilmiy izlanish va rivojlanish loyihalari.
Yangi mahsulotni ishlab chiqarish, qurilish sohasidagi izlanishlar yoki yangi
informatsion boshqaruv tizimlarini ishlab chiqish quyidagi xususiyatlar bilan
xarakterlanadi: loyihaning bosh maqsadi aniq belgilangan, lekin, aloxida
maqsadlar xususiy natijalarga erishishi doirasida aniqlanishi kerak; loyihaning
yakunlanishi va davomiyligi muddati oldindan aniqlangan, ularga iloji boricha aniq
rioya etish zarur, ammo ular olingan oraliq natijalar va loyihaning umumiy siljib
borishiga bog’liq hamda to’g’rilanishi ham kerak; loyihaning xarajatlar rejasi
odatda ajratilgan assignatsiyalar va oz miqdorda loyihani xaqiqatda siljib borishiga
bog’liq; asosiy cheklashlar quvvatlardan foydalanish imkoniyatlarini
cheklanganligi bilan bog’liq (uskunalar va mutaxassislar). Qoidaga asosan, mavjud
quvvatlar loyihaning xarajatlari va uning tayorgarlik muddatini aniqlab beradi.
3. Tashkiliy masalalar.
12

Korxonani qayta qurish, yangi boshqaruv tizimining konsepsiyalarini realizatsiya
qilish, yangi tashkilotni tuzish yoki xalqaro forum o’tkazish (kinoforumlar,
ko’rgazmalar – texnika, sanoat, qishloq xo’jaligi, shaxsiy ijodiy, turli davlat va
xalqaro tashkilotlar uchrashuvini o’tkazish, yillik hisobot uchun kengash
yig’ilishini tashkil etish kabilar) – loyiha sifatida quyidagicha xarakterlanadi:
loyihaning maqsadlari oldindan aniqlangan, biroq loyiha natijalarini sifat va
miqdor jixatdan birinchi ikkita holatga nisbatan aniqlash qiyinroq, chunki ular
tizimning tashkiliy jixatdan yaxshilashi bilan bog’liq; muddat va davomiylik
taxminan belgilanadi; resurslar imkoniyat doirasida belgilanadi; loyiha xarajatlari
aniq belgilanadi va iqtisodiy nazoratga qo’yiladi; biroq loyihaning siljib borishi
yuzasidan to’g’rilanish (korrektirovka)ni talab qiladi.
4. Iqtisodiy loyihalar.
Korxonalarni xususiylashtirish, auditorlik tizimini tashkillashtirish, yangi soliq
tizimining joriy etilishi (inqirozdan chiqish, bank tizimiga katta miqdorda kreditlar
ajratish, pul reformasi, boshqa davlatga beg’araz yordam ko’rsatish, xalqaro
hamjamiyat tuzish yoki shu kabi tashkilotlarga a’zo bo’lish, biror-bir iqtisodiy
tizimni isloh qilish, masalan, sug’urta tizimi, moliya bozori va sh.k.) – bu o’zining
xususiyatlariga ega bo’lgan barcha iqtisodiy loyihalar: loyihaning maqsadi
tizimning iqtisodiy ko’rsatkichlari ishlashining yaxshilanishi hisoblanadi, shuning
uchun ularni avvalroq ko’rib chiqilgan holatlarga nisbatan baholash qiyinroqdir;
maqsadlar taxminan belgilanadi, lekin, loyihani siljib borishi bo’yicha
to’g’rilanishini (korrektirovka) talab qiladi; loyiha muddatlari ham xuddi shunday,
loyiha uchun resurslar zaruriyat yuzasidan imkoniyat doirasida taqdim etiladi;
xarajatlar taxminan aniqlanadi, iqtisodiyligi nazorat qilinadi va loyihani siljib
borishi aniqlanadi. Bu shuni bildiradiki, iqtisodiy natijalarga belgilangan
muddatlarda o’rnatilgan xarajatlar asosida erishilishi kerak, resurslar talab bo’yicha
taqdim etiladi.
5. Ijtimoiy loyihalar.
Ijtimoiy ta’minot tizimini qayta qurish, sog’liqni saqlash, axolining kam
ta’minlangan tabaqalarini ijtimoiy ximoya qilish, tabiiy va ijtimoiy siljishlar
oqibatlarini yengib o’tish (Orolni qutqarish, ko’chatlar o’tqazish va bog’lar
(Yoshlar bog’ini) yaratish, tabiatni turli chiqindilardan tozalash, yozgi
oromgohlarda bolalarni sog’lomlashtirish dasturlari, nogiron yoki bolalar
uyidagilarga mehr ko’rsatish, ularga turli o’yin, konsert dasturlarini tashkil etish,
nochor oilalarda sunnat va nikoh to’ylarini o’tkazish kabilar) – bularning barchasi
o’z xissasiga ega ijtimoiy loyihalardir: maqsadlar faqat oraliq natijalarga erishish
doirasida to’g’rilanishi kerak va ko’zda tutiladi, ularni miqdor va sifat jixatdan
baholash ancha murakkablashgan; loyihaning muddati va davomiyligi taxmininy
omillarga bog’liq yoki faqat belgilanadi va oqibatda aniqlanishi zarur; loyiha
13

xarajatlari, odatda byudjet assignatsiyalariga bog’liq; resurslar talab bo’yicha
imkoniyat doirasida ajratiladi.
Ijtimoiy loyihalar yuqori aniqlikka ega.
6. Innovatsion loyihalar.
Bunday loyihalar bozor uchun hali tanish bo’lmagan yangi mahsulot yoki uning
yangi tarkiblarini ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishga qaratilgan loyihalar
hisoblanadi.
Loyiha sinfi (loyiha tarkibi va tizimini hamda uning fan sohasi) bo’yicha:
monoloyiha, multiloyiha, megaloyiha. Monoloyiha – bu har xil tur, qurilish va
hajmdagi alohida loyiha. Multiloyiha – bu bir necha monoloyihalardan tashkil
topgan va ko’p loyihali boshqaruvli tadbiqni talab qiluvchi kompleks loyiha.
Megaloyiha – bu ta’lim sohalari va h.k.larni rivojlantirishning maqsadli dasturlari
bo’lib, bu tartibga bir qator mono va multiloyihalar kiritiladi.
Loyiha ko’lami – (loyihaning hajmi, qatnashuvchilar soni va atrof-muhitga ta’sir
darajasi) bo’yicha: kichik loyihalar, o’rta loyihalar, yirik loyihalar, juda yirik
loyihalar. Loyihalarning bunday taqsimoti juda shartlidir. Loyiha ko’lamlarini
aniqroq shaklda ko’rish mumkin. Davlatlararo, xalqaro, milliy mintaqalararo va
mintaqa, tarmoqlararo va tarmoqlar bo’yicha, kooperativ, tashkiliy loyihalar.
Loyihalarning murakkabligi (murakkablik darajasi) bo’yicha: oddiy, murakkab,
juda murakkab.
Loyiha turi (loyihaning fan sohasi xarakteri) bo’yicha: investitsion, innovatsion,
ilmiy-tadqiqot, aralash. Investitsion loyihalarga, odatda, investitsion qo’yilmalarni
talab qiluvchi, bosh maqsadi asosiy fondlarni ishlab chiqarish ya’ni yangilash
bo’lgan loyihalar kiritiladi. Innovatsion loyihalarga, tizimlar rivojlanishini
ta’minlaydigan, bosh maqsadi yangi texnologiyalarni, nou-xau va boshqa
yangiliklarni ishlab chiqish va qo’llash bo’lgan loyihalar kiritiladi.
Har bir loyiha 4 ta asosiy jihati bo’yicha farqlanadi:
2. Loyiha ko’lami bo’yicha: (kichik loyiha, megaloyiha)
3. Amalga oshirish muddatlari bo’yicha (qisqa muddatli, o’rta muddatli
va uzoq muddatli loyihalar).
4. Sifati bo’yicha.
5. Resurslarning cheklanganligi bo’yicha.
Yuqorida keltirilganidek, loyihalarni turlicha tavsiflash mumkin. Biroq, bu
tavsiflar uning ma’lum tasnifiy jithatini namoyon etadi. Shunga ko’ra,
loyihalarning mumuiy tasnifini quyidagi 1.4-rasm orqali ifodalash o’rinlidir.
14

O’z navbatida, investitsiya loyihasi loyihadan farqlanishi sababli uning o’ziga xos
xususiyatlarga egaligini namoyon etuvchi jihatlarni investitsiya loyihasi tasnifi
keltirilgan quyidagi 1.5-rasm orqali ifodalash maqsadga muvofiqdir.

Loyihaning muvaffaqiyatli amalga oshirilish jarayoni loyihaning ichki muhitiga
katta ta’sir ko’rsatadi. Ushbu omillar quyidagilardir:
Maxsus tashkillashtirilganlik – loyihaning asosiy ishtirokchilari, huquqlar,
taqsimot, javobgarlik va majburiyatlar orasidagi o’zaro aloqani aniqlab beradi
hamda loyihani amalga oshirish muvaffaqiyatiga ta’sir qiladi.
Loyiha ishtirokchilari – loyihani amalga oshirish jarayonida turli xil qiziqishlarni
amalga oshirib, maqsad va rag’batga mos ravishda o’z talablarini shakllantiradi va
o’zlarining qiziqishlari, qobiliyatlari va loyiha “jalb qilinganlik” darajasi bilan
loyihaga ta’sir ko’rsatadi.
Loyiha jamoasi – loyihaning “aql markazi”, motori va ishni bajaruvchi a’zosi
bo’lib, loyihaning rivoji va muvaffaqiyati, ko’p jihatdan. unga bog’liq.
Loyiha ishtirokchilarining tarkibi. Ularning roli, loyihaning turi, qurilish ko’lami
va murakkabligiga bog’liq holda vazifa va javbgarlikni taqsimlash hamda
loyihaning hayotiylik sikli fazalariga bog’liq holda shunday qilib, loyihaning
vazifalari bo’yicha uning butun hayotiylik sikli davomida amalga oshirish doimiy
bo’lib hisoblanadi, ishtirokchilar tarkibi esa uning roli javobgarlik va
majburiyatlarni taqsimlash o’zgarishi mumkin. Bu yerda umum qabul qilingan
qattiq reglamentlar yo’q. Quyida loyiha ishtirokchilari va ularning vazifalari sanab
o’tilgan.
Tashabbuskor – loyihaning bosh g’oyasi bo’lgan tomon, uning loyihani amalga
oshirish bo’yicha boshlang’ich asoslari va takliflari. Tashabbuskor sifatida
loyihaning kelajakdagi ishtirokchilaridan deyarli har qaysi maydonga chiqishi
mumkin, lekin, natijada loyihani amalga oshirish bo’yicha ishbilarmonlik
tashabbusi loyiha buyurtmachisidan kelib chiqishi kerak.
Buyurtmachi – asosiy tomon bo’lib, u loyihani amalga oshirish va uning
natijalariga erishishdan manfaatdor. Loyihaning yangi egasi va natijalardan
foydalanuvchidir. Buyurtmachi loyihaning asosiy talablari va ko’lamini aniqlab
beradi, o’z vositalari yoki jalb qiluvchi investorlar vositalari hisobiga loyihani
moliyalashtiradi, loyihani asosiy bajaruvchilari bilan shartnomalar tuzadi. Bu
shartnomalar bo’yicha javobgar bo’ladi, loyihaning barcha ishtirokchilari orasidagi
o’zaro munosabatlari jarayoni boshqaradi. Loyiha bo’yicha butun jamiyat va
qonun oldida javobgar hisoblanadi.
Investor(lar) – loyihaga investorlar kirituvchi tomonlar, masalan, kredit yo’li bilan.
Investorlar maqsadi loyihani amalga oshirishdan o’z investitsiyalari bo’yicha
15

maksimal foyda. Agar buyurtmachi va investor bitta shaxs bo’lmasa, unda investor
sifatida odatda banklar, investitsion fondlar va boshqa tashkilotlar chiqadi.
Investorlar buyurtmachi bilan aloqaga kirishadi, kontraktlar bajarilishini nazorat
qiladi va loyihani amalga oshirish bo’yicha boshqa tomonlar bilan hisob-kitoblarni
bajaradi. Investorlar loyihaning teng huquqli sherigi va uning mulklari egasi bo’lib,
buyurtmachi bilan shartnoma yoki kredit kelishuvi bo’yicha, ularga barcha
vositalar to’lanmaguncha, o’z investitsiyalari hisobiga hosil qilinadi.
Loyiha ob’ektlari va sub’ektlari.
Loyiha rahbari – yuridik shaxs bo’lib, unga buyurtmachi va investor loyihani
boshqarishda, ishlarni boshqarishda hisobot beradi: rejalashtirish, nazorat va
loyihaning barcha ishtirokchilari ishlarini boshqarish. Loyihaning rahbarining
vazifalari va javobgarliklari tarkibi buyurtmachi bilan bo’lgan shartnoma asosida
aniqlanadi. Lekin, loyiha rahbari va uning jamoasi oldida, odatda, belgilangan
muddatlar, byudjet va sifatga amal qilib loyihaning ma’lum maqsad va natijalariga
erishguncha loyihaning hayotiylik sikli davomida umum faoliyat rahbarligi va
ishlar koordinatitsiyasi vazifasi qo’yiladi.
Loyiha jamoasi – maxsus tashkiliy tuzilma bo’lib, loyiha rahbari tomonidan
boshqariladi va loyihani amalga oshirish davrida shakllantiriladi. Loyiha jamoasi
vazifasi – loyihaning maqsadlari samarasiga erishishda loyihaning boshqaruv
vazifalarini amalga oshirish. Loyiha jamoasi tarkibi va vazifalari loyihaning
ko’lami, murakkabligi va boshqa xarakteristikalarga bog’liq; lekin, har qanday
holatda jamoa o’zlariga yuklatilgan barcha majburiyatlarni yuqori professional
darajada ta’minlab berishi kerak.
Shartnomachi – loyihaning tomoni yoki ishtirokchisi bo’lib, buyurtmachi bilan
o’zaro munosabatda bo’ladi, shartnoma bo’yicha ishlarni bajaralishi uchun
javobgarlikni o’z bo’yniga oladi – bu loyihaning to’liq yoki bir qismi bo’lishi
mumkin. Shartnomachi maqsadi – mumkin bo’lgan eng yuqori foyda olish. Asosiy
shartnomachi vazifalariga buyurtmachi bilan shartnoma tuzish, subshartnomalar
bilan shartnoma tuzish va tanlash, ularning ishlarini boshqaruvini ta’minlash,
bajaruvchilar ishlarini qabul qilish va to’lash. Shartnomachi sifatida loyiha raxbari
yoki loyihaning boshqa faol ishtirokchilari chiqishi mumkin.
Subshartnomachi – yuqoriroq darajadagi shartnomachi yoki subshartnomachi bilan
shartnoma aloqalariga kirishida. Shartnoma bo’yicha ish va xizmatlarni bajarishga
javobgardir.
Loyihalovchi – yuridik shaxs bo’lib, loyiha doirasida loyihaviy izlanish ishlarini
shartnoma bo’yicha bajaradi. Loyihaning asosiy shartnomachisi yoki bevosita
buyurtmachi bilan shartnoma aloqalariga kirishadi.
16

Asosiy vositachi – yuridik shaxs bo’lib, uning taklifi buyurtmachi tomonidan qabul
qilingan. Shartnoma asosida ishlarni bajaralishiga javobgar. Alohida ishlar va
xizmatlarni bajarishga subvositachilar bilan shartnomalar tuzadi va tanlaydi.
Qurilish loyihalarida asosiy vositachi vazifasini odatda qurilish yoki loyiha-
qurilish firmalari va tashkilotlari bajaradi.
Ta’minotchilar – subshartnomachilar, ular shartnoma asosida turli xil yetkazib
berish ishlari – materiallar, uskunalar, transport vositalari va boshqalarni amalga
oshiradi.
Ruxsatnoma beruvchilar – tashkilotlar bo’lib, yer maydoniga egalik qilish huquqi,
savdo qilish, ma’lum turdagi ish va xizmatlar va hakazolar uchun ruxsat beradi.
Hukumat tashkilotlari – o’z manfaatlarini loyiha ishtirokchilarida soliq solish yo’li
bilan qondiruvchi tomon bo’lib, loyihani amalga oshirish bilan bog’liq. Ekologik,
ijtimoiy va boshqa umumiy va davlat talablarini olg’a suradi va qo’llaydi.
Yer maydoni egasi – yuridik yoki jismoniy shaxs bo’lib, loyiha jalb qilingan yer
maydoni egasidir. Yerga egalik qilish yoki foydalanish xuquqini shartnoma asosida
beradi va buyurtmachi bilan aloqaga kirishadi.
Loyihaning yakuniy mahsuloti ishlab chiqaruvchisi – hosil bo’lgan asosiy
foizlardan foydalanishni amalga oshiradi va yakuniy mahsulotni ishlab chiqaradi.
Asosiy maqsad – tayyor mahsulotni iste’molchilarga sotishdan daromad olish.
Loyihaning barcha bosqichlarida ishtirok etadi va loyihaning asosiy ishtirokchilari
bilan o’zaro munosabatga kirishadi. Uning roli va vazifasi loyihaning yakuniy
natijalarida mulk hissasiga bog’liq. Ko’p hollarda, loyiha buyurtmachisi va
investordir.
Yakuniy mahsulot iste’molchilari – yuridik va jismoniy shaxslar bo’lib, mahsulot
sotib oluvchilari va foydalanuvchilaridir, ishlab chiqarilayotgan mahsulot va
ko’rsatilayotgan xizmatlarga talablarni belgilab unga talabni shakllantirishadi.
Loyiha xarajatlari iste’molchilar vositalari hisobiga qoplanadi va loyihaning barcha
ishtirokchilari foydasi shakllanadi.
Loyihaning boshqa ishtirokchilari. Loyihani amalga oshirishga loyiha muhitining
boshqa tomonlari ham ta’sir ko’rsatib, ular loyiha ishtirokchilari bo’lishi ham
mumkin, bu: asosiy ishtirokchilarning raqiblari; loyihani amalga oshirishda
iqtisodiy manfaatlari to’qnashadigan ijtimoiy guruhlar va noiqtisodiy loyiha
xomiylari; turli injenerlik tashkilotlari, (loyihaga jalb etilgan) va boshqalar.
Loyihalarni boshqarish boshqaruv orqali amalga oshiriladi. Shunga ko’ra, aytish
mumkinki, boshqaruv – bu ma’lum bir ijobiy natijaga erishish uchun, uslublar
va tamoyillar yig’indisi orqali biror ob’ektga maqsadga muvofiq ta’sir etish.
17

Inson faoliyatining barcha sohalariga, shu jumladan, investitsiya loyihalarini
amalga oshirish sohasiga ham boshqaruv jarayoniga taalluqlidir.
Investitsiya loyihalarini boshqarish ma’lum bir uslub va tamoyillarga tayanib
maxsus loyiha menejeri yoki loyiha boshqaruv kengashi tomonidan amalga
oshiriladi. Loyihalarni boshqarish, aksariyat hollarda, loyiha menejeri tomonidan
amalga oshiriladi. Loyiha menejeri – bu loyihaga yo’naltirilgan kapital
harakati, pul oqimi, foyda, jamg’arma va reinvestitsiyalash, daramad va
xarajatlar balansini uzluksiz tahlil qilib va o’rganib boruvchi hamda ularga
ta’sir ko’rsatuvchi sub’ekt.
Investitsiya loyihalarini boshqarish moliyaviy menejmentning asosiyni tashkil
etish bilan birga o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Moliyaviy
menejment shunday tizimki, bunda korxonani boshqarishning umumiy
maqsadlariga erishishga yo’naltirilgan foliyat amalga oshiriladi. Moliyaviy
menejment, bir tomondan, muayyan qonuniyatlariga ega boshqariluvchi tizim
bo’lsa, boshqa tomondan, korxonani boshqarishning umumiy tizimi tarkibi sifatida
boshqarish tizim hisoblanadi. Bu holat loyiha boshqaruvida ham namoyon bo’ladi.
Loyiha menejeri loyiha tashabbuskori yoki ta’sischilar tomonidan tayinlangan
sub’ekt – yuridik yoki jismoniy shaxs bo’lishi mumkin. Loyihani amalga
oshiruvchi tadbirkor bilan loyiha menejeri o’rtasidagi asosiy farq shundan iboratki,
tadbirkorda ochilgan imkoniyatlardan foydalanish bo’yicha, loyiha menejerida esa
mavjud resurslardan foydalanish bo’yicha strategik yo’nalish mavjud bo’ladi.
G’oyani amalga oshirishda tadbirkorda natijaga tezkor erishishga yo’naltirilgan
revolyutsion yondashish kuzatilsa, loyiha menejeriga uzoq muddatli istiqbolga
yo’naltirilgan evolyutsion yondashish xosdir.
Investitsiya loyihalarini boshqarishni turli sxemalar asosida ham amalga oshirish
mumkin va uni quyidagi variantlarda ifodalash mumkin:
1. “Asosiy” tizim. Bunda loyiha rahbari (menejeri) buyurtmachining vakili
(“agenti”) hisoblanadi va u qabul qilinadigan qarorlar uchun moliyaviy
javobgarlikni o’z zimmasiga olmaydi. Loyiha menejeri bo’lib, professional
boshqarish uchun litsenziyaga ega bo’lgan har qanday loyiha ishtirokchilari –
yuridik yoki jismoniy shaxslar bo’lishi mumkin. Mazkur holatda loyiha menejeri
buyurtmachidan tashqari loyihaning boshqa ishtirokchilari bilan shartnoma
munosabatlari asosida faoliyat yuritishi mumkin emas va loyihaning ishlab
chiqilishi va amalga oshirilishi ustidan boshqarish va muvofiqlashtirib borishni
ta’minlashi zarur.
18

Mazkur tizimning afzalligi – loyiha menejerining ob’ektivligi bo’lsa, kamchiligi –
loyiha natijalari uchun javoobgarlik to’liqligicha burtmachi zimmasiga
yuklatilishidadir.
2. “Kengaytirilgan boshqarish” tizimi. Mazkur tizimda loyiha rahbari
(menejeri) qat’iy, cheklangan (smeta) baho doirasida loyiha uchun javobgarlikni
o’z zimmasiga oladi. Loyiha menejeri loyiha buyurtmachisi va ishtirokchilari
o’rtasidagi bitim bo’yicha loyihadagi jarayonlarni boshqarish va muvofiqlashtirib
borishni ta’minlaydi. Bunda ham “asosiy tizim”dagi singari har qarnday yuridik
yoki jismoniy shaxs – professional boshqarish litsentsiyasiga ega bo’lgan va
buyurtmachi oldida o’z majburiyatlari bo’yicha javob berishga qodir bo’lgan
loyiha ishtirokchisi loyiha menejeri bo’lishi mumkin.
3. “Kaliti bilan” tizimi. Bunda burtmachi bilan loyihaning e’lon qilingan
qiymati bo’yicha “kaliti bilan” topshirish shartnomasini tuzuvchi loyiha-qurilish
firmasi loyiha rahbari (menejeri) hisoblanadi.
Investitsiya loyihalarini boshqarishning muhim tarkibiy qismi investitsion
menejment hisoblanadi.
Investitsion menejment quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
- rejalashtiruvchi – investitsiya strategiyasi va siyosatini ishlab chiqishni
amalga oshirishdagi boshqaruv jarayoni stadiyasi. Investitsiya strategiyasi xo’jalik
sub’ektining ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati siyosati bilan bevosita bog’liqdir
va uning barqarorligi va joriy va istiqbolli davrdagi ishonchliginini ta’minlashga
yo’naltirilgan;
- tashkiliy – ishlab chiqilgan investitsiya strategiyasi va siyosatini amalga
oshirish uchun moliyaviy resurslarga bo’lgan talab, o’zlik va jalb etilgan
mablag’lar nisbatini, mablag’larni jalb etish shakllarini aniqlashni talab etadi.
Strategik investorlarni, birmuncha foydali investitsiya loyihalarini va portfellarni,
investitsiya jarayonining maqsadga muvofiq boshqarilishini tashkil jtish
algoritmini izlab topish muhim hisoblanadi;
19

- muvofiqlashtiruvchi – investitsiya faoliyatidan samarali natijani olish
uchun investitsiya jarayonining har bir bosqichida monitoring va investitsiya
siyosatida ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarga erishishga yo’naltirilgan barcha
harakat va chora-tadbirlarni amalga oshirish, investitsiya bozoridagi kon’yunktura
o’zgarishi bilan bog’liq qabul qilingan qarorlarni moslashtirish zarur hisoblanadi.
Investitsiya menejmenti quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan bo’ladi:
- xo’jalik sub’ektining ishlab chiqarish salohiyati va iqtisodiy o’sishini
ta’minlashga;
- investitsiya loyihasi, ob’ektining daromadliligini maksimallashtirish;
- investitsiya faoliyati, loyihasi risklarini minimallashtirish;
- investitsiya ob’ekti, loyihasining risk va daromadliligini hisobga olgan holda
tahlil qilish, tanlash va baholash (yana bir bor).
Shunga ko’ra, investitsiya menejmentining maqsadi ko’proq foyda (daromad)
keltiruvchi va kamroq riskka ega bo’lgan investitsiyalarni, investitsiya loyihalarini
tanlashdan iboratdir. Investitsiya menejmentining o’zi – bu bir san’atdir. Uning
ahamiyati shunda namoyon bo’ladiki, u sabab investorda boshqa investorlarga
nisbatan ko’proq daromad olish va nisbatan kamroq riskka duchor bo’lishga imkon
beruvchi investitsiya ob’ektlari, loyihalarini izlab topish va tanlash imkoniyati
yaratiladi va o’z maqsadi va ustunligiga erishadi.
Loyihalarni boshqarish amaliy va sintetik fan hisobanadi. Loyihalarni
boshqarishning alohida fan sifatida yuzaga kelishi loyihalarni boshqarishga
bo’lgan talab va boshqarish usullarini ishlab chiqish va tanlashga bo’lgan
zaruriyatning ortishi bilan bevosita bog’liq hisoblanadi. Bu, ayniqsa, 1970-yillarda
G’arb mamlakatlaridagi yirik kompaniyalarning aksariyat qismida faoliyat
sohalarining kengayishi va murakkablashib borishi, raqobat sharoitlarining
kuchayishi sabab loyihalarni boshqarish usullarining rivojlanishi va keng
foydalanilishiga katta ta’sir ko’rsatdi. Mazkur jarayonning faollashuvi axborotlarni
qayta ishlashning kompyuterlashtirilgan tizimini keng joriy etish imkonini keltirib
chiqardi va buni quyidagi 1.1-jadval orqali ham ko’rish mumkin.
Loyihalarni boshqarish usullarining rivojlanish bosqichlari

№ Qo’llash sohasi va usullar Yillar
1970 197
5 198
0 198
5 199
0 199
5 2000
-
20

h.v.
1 Setli rejalashtirish texnikasi + + + + + + +
2 Loyiha ustida ishlarni tashkil etish
+ + + + + +
3 Loyihani tizimli rejalashtirish
+ + + + +
4 Logistika
+ + + + +
5 Dasturlarning maxsus paketlarini
ishlab chiqish
+ + + + +
6 Loyihaning qayta tuzilishi usullari
+ + + + +
7 Funktsiyalarni tizimli boshqarish
+ + + +
8 Tizim ostidagilarni tizimli boshqarish
+ + + +
9 Loyihani yopish fazasi va
ekspluatatsiya fazasi to’g’risida tizimli
tasavvur

+ + + +
10 Maxsus, shu jumladan, o’ta murakkab
loyihalarni boshqarish

+ + + +
11 Boshqaruvning ob’ektga yo’naltirilgan
tuzilmasini shakllantirish

+ + + +
12 Risklarni boshqarish
+ + +
13 Loyihalarni boshqarishning
psixologik jihatlarini
boshqarishning to’liq nazariyasini
ishlab chiqish

+ + +
14 Loyihalar komandasini
shakllantirish metodologiyasi

+ +
15 “Loyihalarni boshqarish” intizomi
to’g’risida tizimli tasavvur

+
16 Loyihalarni boshqarish falsafasi
+

Loyihalarni boshqarish loyihaning mohiyatiga ko’ra amal qilinishi maqsadga
muvofiq sanaladi. Bunda loyihaning quyidagi alohida belgilariga e’tiborni qaratish
muhimdir:
- bir qator texnik, iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy va boshqa talablarning bir
vaqtning o’zida bajarilishi bilan erishilishi zarur bo’lgan aniq maqsadlar;
21

- loyihani amalga oshirish jarayonida muvofiqlashtirilishi talab etiluvchi
vazifalar, operatsiyalar va resurslarning tashqi va ichki o’zaro bog’liqligi;
- loyihaning boshlanish va yakunlanish muddatini aniqlash;
- resurslarning cheklanganligi;
- loyiha maqsadlarining betakrorlik darajasi va amalga oshirilish
shartsharoitlarini aniqlash;
- turli xil kelishmovchiliklardan qocha bilmaslik.
Iqtisodiyot transformatsiyasi va xalqaro integratsiyalashuvi, iqtisodiyotda tarkibiy
va tuzilmaviy o’zgarishlar tobora kuchayib borgan sari yangi xo’jalik
sub’ektlarining paydo bo’lishi, ularning va mavjudlarining kuchli raqobat va turli
omillari ta’siri yuqori bo’lgan sharoitda yashab qolishi va rivojlanishi tobora
murakkablashib boraveradi. Bu holat investitsiya loyihalarini boshqarishga
nisbatan bo’lgan talab va mas’uliyatni ham yanada oshirishga olib keladi, o’z
navbatida, yangidan-yangi usullarning paydo bo’lishiga ham sabab bo’ladi.
Ta’sir etishi kuchaygan omillar qatorida quyidagilarni keltirish mumkin:
1. Buyurtmachilarning talablar va ularning mas’uliyati oshishi.
2. Loyihalarning yakuniy mahsulotlarining xususiy murakkabligi.
3. Loyihalarning tashqi atrof bilan o’zaro bog’liqligi va o’zaro ta’siri
(iqtisodiy, siyosiy, ekologik, ijtimoiy, madaniy muhit).
4. Risk va noaniqlik darajasi.
5. Tashkiliy qayta qurish.
6. Texnologiyalar almashuvi chastotasi.
7. Rejalashtirish va narxni shakllantirishdagi xatoliklar va boshqalar.
Yuqoridagi omillarning ta’siri loyihalarning bajarilish muddati buzilishiga,
ortiqcha mablag’lar sarfiga, talablarning bajarilmasligiga, oxir-oqibat, foydaning
kamayishi va zararlarning ko’payishiga olib keladi. Bunga misol qilib, Sidneydagi
opera binosi qurilishini keltirish mumkin. Bunda mazkur bino qurilishi xarajatlari
boshlang’ich stema qiymatiga nisbatan 16 martaga oshib ketishi yuz bergan.
Amaliyotda minglab loyihalarning rejalashtirilgan xarajatlar va muddatlari
bo’yicha buzilishi natijalari va sabablari yuzasidan ko’plab tadqiqotlar olib
borilgan. Bunga quyidagi jadvalda keltirilgan tadqiqotlar natijalarini misol qilib
keltirish mumkin.
22

Loyihada ko’zlangan maqsadlarga erishilmaslik va unga sabab bo’lgan omillar
ta’siri oqibatini bartaraf etishda, odatda, an’anaviy usullardan, jumladan,
rahbariyatni almashtirish, buyruqbozlikni kuchaytirish asosida boshqaruvni yo’lga
qo’yish kabi usullardan foydalanilganlik holatlari amaliyotdan bizga ma’lum.
Biroq, bunday boshqaruv usullari loyihalarning samarali amalga oshirilishi,
yakunlanishida maqbul usullardan emasligi amalda o’z isbotini ko’rsatdi. Shu
sababdan loyihalarni boshqarishda yangicha, loyiha samaradorligini ta’minlashga
xizmat qiluvchi oldindan tanlangan, o’z ustuvorligiga ega usullardan foydalanishga
bo’lgan talab orta bordi.
Umuman olganda, investitsiya loyihalarini boshqarishning zarurligi va uni
qo’llashning dolzarbligini quyidagi sabablar bilan izohlash mumkin:
1. Investitsiya loyihalarini boshqarish usullarining paydo bo’lish sabablari:
- loyiha tushunchasi;
- jamiyatda, korxona va tashkilotlarda faoliyatning loyihaviy shakllari
kengayishi;
- hajmi, tuzilishi, qiymati, vaqti, atrof-muhit va jamiyatga ta’siri,
risklarning ortishi bo’yicha investitsiya loyihalarining murakkablashishi;
- an’anaviy tashkiliy shakllarning qanoatlantirmasligi; - turli
kelishmovchilik va muammolar sonining ortishi;
- samarasiz, omadsiz loyihalarning qo’llanilish holatlari.
2. Investitsiya loyihalarini boshqarishni qo’llashning dolzarblik kasb etishi va
uning ortib borishi.
3. Investitsiya loyihalarini boshqarishning muqobillari yuzaga kelishi.
4. Investitsiya loyihalarini boshqarishning mohiyatini o’rganishga bo’lgan
talabning ortib borishi:
- maqsadning natijaga qaratilganligi. Huquq va
majburiyatlarning
ravshanlashib borishi;
- matritsali tashkil etish;
- kelishmovchilik va muammolardan ogohlantirish;
23

- investitsiya loyihalarini boshqarishni omadli qo’llashga misollarning
mavjudligi.
Shunga muvofiq, investitsiya loyihalarini boshqarish usullari quyidagilarni
ta’minlashi lozimligi muhim hisoblanadi:
- loyiha maqsadini aniqlash va uning asoslanishini amalga oshirish;
- loyihaning tarkibiy tuzilishini aniqlash (maqsad yo’nalishlari,
bajariladigan ishlarning asosiy bosqichlari);
- loyihani moliyalashtirishning zaruriy hajmi va manbalarini aniqlash;
- ijrochilarni aniqlash, jumladan, konkurs va tender jarayonlari orqali
aniqlash;
- shartnomalarni tayyorlash va rasmiylashtirish;
- loyihani bajarish muddatini aniqlash, uni amalga oshirish garfigini
ishlab chiqish, zaruriy resurslarni hisoblab chiqish;
- loyiha smetasi va kapital byudjetini hisoblab chiqish;
- risklarni rejalashtirish va hisoblash;
- loyihaning bajarilishi ustidan muntazam nazoratni ta’minlash va
boshqa ishlar.
Yuqoridagilarga asoslanib, investitsiya loyihalarini boshqarishning quyidagi
mazmunini keltirib o’rinlidir: “investitsiya loyihalarini boshqarish – bu
investitsiya loyihasida belgilangan natijalarga bajariladigan ishlar tarkibi,
hajmi, qiymati, sifati va loyiha ishtirokchilari manfaatlari ta’minlanishi
bo’yicha erishish uchun boshqaruvning zamonaviy usullari, texnika va
texnologiyasidan foydalanish yo’li bilan loyiha maqsadlariga samarali
erishishga yo’naltirilgan loyiha tsikli oralig’ida mehnat, moliyaviy va moddiy-
texnikaviy resurslarni rejalashtirish, tashkil etish, boshqarish va
muvofiqlashtirish san’ati.
Qisqacha qilib aytganda, investitsiya loyihalarini boshqarish – bu investitsiya
loyiha bo’yicha kapital qiymatini saqlash va uni ko’paytirishga qaratilgan
samarali tadbirlar tizimi.
24

Investitsiya loyihalarini boshqarishda asosiy vazifani bajaruvchi investitsion
menejerning asosiy funktsiyalari quyidagilardan iborat bo’ladi:
- xo’jalik sub’ektining investitsiya faoliyatini ta’minlash;
- investitsiya strategiyasi va taktikasini belgilab olish, aniqlash va
tanlash;
- investitsiya loyihasi biznes-rejasini tuzish;
- risklarni pasaytirish va turli qo’yilmalar daromadliligini oshirish;
- investitsiya maqsadlariga muvofiq holda xo’jalik sub’ektining
moliyaviy holatini baholash;
- investitsion qimmatli qog’ozlarning miqdori va sifatini aniqlash;
- investitsion portfelni optimallashtirishga erishish;
- investitsion portfelning to’g’riligini ta’minlash;
- aniq loyihlarning investitsion jozibadorligini baholash va tanlash
olishni prognozash;
- investitsiya loyihalari samaradorligini baholashni amalga oshirish;
- aniq investitsiya loyihasining rejalashtirilishi va operativ
boshqarilishini amalga oshirish;
- investitsiya jarayoni muvofiqligini ta’minlash.
Bu esa, o’z navbatida, investitsion menejerning o’ta tajribali, yuqori malakali,
kuchli bilimga ega mutaxassis bo’lishini talab etadi. Shunga ko’ra, u investitsiya
menejmenti nazariyasi, buxgalteriya hisobi, mikro va makroiqtisodiyot, texnik va
fundamental tahlillar tamoyillari, matematik modellashtirish, asosiy qonunchilik va
me’yoriy hujjatlar, shu jumladan, soliqqa tortishga oid qonunchilikni juda yaxshi
bilishi lozimdir. Bu menejer loyihaga taalluqli axborotlarni izlab topish, to’plash,
guruhlash, ularni tahlil qilish va shu asosda biznes-reja tuzish tajribasi va
amaliyotiga ham ega bo’lishi zarur.
Investitsiya loyihalarini boshqarishning zarurligi quyidagilarga asoslanadi:
1. Moliyaviy nobarqarorlik sharoitida loyiha bo’yicha investitsiyalashning
amalga oshirilishi uning samaradorligini pasaytirib yuborish xavfini kuchaytiradi.
Bu esa, loyihadan kutiladigan samarani ta’minlashda uni boshqarishga bo’lgan
ehtiyojni kuchaytiradi.
25

Loyiha samaradorligi uni baholashning bir qancha zamonaviy usullarini qo’llash
asosida aniqlanadi. Bu loyiha boshqaruvida muhim o’rin egallaydi va uning
natijalariga asolanib loyiha rahbari, ta’sischilar, investorlar va boshqa
ishtirokchilarda loyihaga tegishli o’zgartirishlar kiritish yoki, pirovardida, undan
o’z vaqtida voz kechish yuzasidan qarorlar qabul qilish imkoniyatini tug’diradi.
(debitorlik va kreditorlik qarzdorliklarning oshib ketishi, xom ashyo va materiallar
bahosidagi o’zgarishlar, aylanma kapital etishmovchiligi, xaridorlar moliyaviy
ahvolining yomonlashishi kabilar)
2. Investitsiya loyihalarini boshqarish vaqt jarayoni bilan amalga oshiriladi.
Bu, o’z navbatida, vaqtning loyiha natijalariga ta’sirini maqbullashtirishda muhim
o’rin egallaydi. Pulning vaqt mobaynida o’z qiymatini yo’qotib borishi investitsiya
jarayonida kapitalning investor loyihadan kutgan samarani hosil qilishini
ta’minlash yo’lida to’g’ri va optimal ishlatilishini ta’minlash zaruriyatini keltirib
chiqaradi va oshiradi.
Investitsiyalash bo’sh pul mablag’larini jalb qilish evaziga yuz beradi
(foydalanishdagi kapitalni bir vaqtning o’zida boshqa investitsiya maqsadlarida
ishlatib bo’lmaydi, jumladan, uchinchi shaxs kafolatidagi mulkni ham). Harakatda
bo’lmagan pul resurslari o’z qiymatini yo’qotib boraveradi. Bu yo’qotish aniq
maqsadga ega bo’lmagan va samarasi tahlil qilinmagan investitsiyalashda ko’proq
yuz beradi. Biroq, turli omillar ta’siri sharoitida vaqt o’tishi bilan puxta ishlab
chiqilgan investitsiya loyihasiga yo’naltirilgan investitsiyalashda ham kapital
qiymati o’zgarishi yoki o’zgarishsiz qolishi mumkin.
3. Loyihani amalga oshirishning yakuniy natijasiga ta’sir ko’rsatuvchi muhim
omillardan biri inflyatsiya hisoblanadi. Bu, o’z navbatida, foiz stavkasining
surunkali o’zgarib borishi, valyuta kursining o’zgarishi, talab va taklifning
o’zgarishi, qonunchilikdagi nobarqarorlik (depozit va kreditlar bo’yicha foiz
stavkalari, majburiy zaxira, qayta moliyalashtirish stavkasi, valyuta siyosati,
bojxona siyosati (ichki bozorni ixotalash) va sh.k.) kabilar natijasida yuzaga
keladi.
4. Turli noaniqliklarning mavjudligi va ta’siri sabab. Noaniqlik omillarini
hisobga olgan holda investitsiya loyihalarini, jarayonlarini samarali boshqarishning
zamonaviy tamoyillari, mexanizmlari va usullarini bilish hamda ulardan optimal
26

foydalanish iqtisodiyot, iqtisodiy tizimning iqtisodiyo rivojlanishning yangi
sifatiga o’tish imkonini beradi.
5. Har qanday loyihaning kuchli va ojiz tomonlari bo’lishini hisobga olgan
holda ularnin moliyaviy tahlil qilish va diagnostika qilish orqali loyihani amalga
oshirish jarayonida duch kelinadigan risklar, krizisli vaziyatdan chiqib ketish
yuzasidan qarorlar qabul qilish, chora-tadbirlarni ishlab chiqish lozim bo’ladi.
Bunda ko’riladigan zararlardan o’zini-o’zi sug’urtalash amaliyotini kuchaytirishga
e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
Investitsiya loyihalarini boshqarishda risklar muhim o’rin tutganligi bois, ularni
bartaraf etishda o’zini-o’zi sug’urtalash katta ahamiyat kasb etadi. Mazkur
sug’urtalashda korxona 2 turdagi zararni ko’rishi mumkin: bevosita va bilvosita.
Bevosita zarar kutilayotgan yillik yo’qotishda aks etadi. Bu kutilayotgan
yo’qotishda tashqari korxonada kutilayotgan yo’qotishni qoplash maqsadida rezerv
fondiga mablag’lar yo’naltirilgan bo’lishi lozim. O’zini-o’zi sug’urtalashda
korxona xususiy risklarni saqlab qoladi va uning uchun rezerv fondini tashkil etadi.
Faraz qilaylik, rezerv fondida ishlab chiqarishga investitsiyalangan aktivlarga
nisbatan birmuncha likvidli shakldagi aktivlar saqlanadi va shuning uchun ular
kamroq daromad keltiradi. Rezerv fondida saqlangan aktivlar
investitsiyalanmaganligi sababli ular hisobidan olinadigan foyda (daromad) boy
beriladi.
Shunngdek, korxona tomonidan risklarni sug’urtalashda sug’urta kompaniyalariga
murojaat qilish ham mumkin. Ushbu va o’zini-o’zi sug’urtalashda ham
ko’riladigan zararni bir xil darajada qoplash imkoniyati mavjud.
Risklar sug’urta kompaniyasi tomonidan sug’urtalanganida ko’riladigan zarar
korxona qiymatiga ta’sir ko’rsatmaydi, sababi, uning o’rni to’lanadigan sug’urta
qoplamasi hisobiga to’ldiriladi. Agarda korxonaning o’rtacha daromadligigi
sug’urta xarajatlarini qoplay olmasa, u holda korxona qiymati pasayadi.
27

2-BOB. LOYIHA BO’YICHA INVESTITSIYA STRATEGIYASINI ISHLAB
CHIQISH

2.1. Investitsiya strategiyasi tushunchasi va uning ahamiyati
Har bir inson biror-bir ishni bajarishdan oldin uni rejalashtiradi, xuddi shuningdek,
har bir korxona yoki tashkilot biror-bir vazifani bajarishdan avval uni
rejalashtiradi. Strategiya ham rejalashtirishga o’xshab ketadi, ammo strategiya
kattaroq tushunchadir. Strategiya deganda, avvalambor, tanlangan yo’l
tushuniladi, ya’ni korxona o’z faoliyatini, kelajakni o’ylab, kelajakdagi daromadini
sarhisob qilib, bundan so’ng korxonasida qanday risklar borligini va ularning
oldini olish yo’llarini ishlab chiqishi tushuniladi.
Hozirda bizda juda oz korxonalarda bunday rejalashtirishlar, strategiyani tanlash
olib boriladi. Chunki, murakkab bozor sharoitida kelajakni o’ylab aniq bir ishni
amalga oshirish juda qiyinligi sababli korxona rahbarlari bunday strategiyalar
tanlashmaydi va to’g’ridan-to’g’ri faoliyat olib boriladi. Bozorning tez-tez o’zgarib
turishi va boshqa bir qancha omillar ta’sirida, hatto, eng yirik tashkilotlar ham reja
tuzmaydilar, strategiya tanlamaydilar. Ammo, faoliyatni rejalashtirish juda ko’p
foyda keltiradi. Buyuk iqtisodchi Melvil Branch strategiya to’g’risida shunday
fikrlar bildiradi: strategiya korxona rahbarlarining faoliyatlar istiqbolini ko’ra
bilishini, korxona tomonidan tanlangan qarorlar aniqligini, korxona faoliyati
yo’nalishini aniq tanlashni (ham siyosiy, ham iqtisodiy), kelajakdagi risklarni ko’ra
bilishni anglatadi.
Loyiha strategiyasini tuzishda quyidagi to’rt elementga ko’proq e’tibor qaratmoq
lozim. Bular:
- geografik joy;
- bozor hissasi;
- «mahsulot-bozor» aloqasi;
- raqobat va bozor mukammallashuvi.
Strategiyaning geografik jihati
Mahsulotning raqobatbardoshligini baholash uchun korxona o’ziga qulay bozorni
va patensial iste’molchilari bor bo’lgan hududni tanlashi lozim. Masalan:
28

fotoapparat, televizor va elektron kalkulyatorlar kabi mahslotlar bozori raqobatli
bozorlardan hisoblanadi. Xalqaro raqobat strategiyasini ishlab chiqishda muhimdir.
Faoliyatning geografik o’rnini, vaziyatni baholash asosida TIAni tuzishda bir
nechta strategik alternativlar ko’rib chiqiladi. Bu alternativ strategiyalar aniq bir
mahsulotga hamda mintaqaviy va lokal bozorlar shuningdek, milliy va xalqaro
bozorlar uchun aniqlanadi. Bunday mintaqalar ya’ni eksprot uchun qulay joylar
tanlangandan so’ng, bir necha alternativlar ichidan eng mukammali tanlanadi va
TIA tuziladi.
Bozor hissasi va boshlang’ich strategiya
Bu strategiyaning maqsadli yo’nalishidir. Chunki, har bir korxonaning maqsadi
bozorga o’rnashib olish. Investitsion loyiha uchun uzoq muddatli bozorni hamda
bozor hissasini va bozor sigmentini aniqlash zarur. Umuman olganda, daromad
bozor hissasiga bog’liq holda o’zgarib boradi.
Bozordagi kichkina joy ham daromadli bo’lishi mumkin. Bu o’z o’rnida
iste’molchilar hamda kamharajatlilikka bog’liq. Sotuv hajmi va bozor hissasining
oshishi o’z o’rnida investitsion, ishlab chiqarish hamda marketing harajatlarini
oshirib boradi. Bunday harajatlarni qoplash hamda daromad olish maqsadida
kompaniyalar bozordagi o’rnini kattalashtirish (kengaytirish) hamda marketing
elementlari (narxga skidga qilish, reklama, yetkazib berish)ni hisobidan daromad
olishlari mumkin. Ammo, har bir bozorning individual xususiyati mavjud, shu
jihatdan, TIA tuzilganda daromadlilik va bozor hissasi orasidagi bog’liqlikning xar
bir variantini sinchiklab tahlil qilish kerak.
Loyiha strategiyasini aniqlash
Loyiha strategiyasini aniqlashda uchta asosiy konseptual muammolar o’rganib
chiqilishi lozim. Loyiha strategiyasini tuzishda hamma vaqt bozor segmentatsiyasi
ham aniqlanishi asosiy o’rinda turadi.
Loyiha strategiyasi tanlanganda, TIAni tuzish bir nechta alternativlarni ham ko’rib
chiqish lozim. Bunday alternativlarni baholashda quyidagi savollarga e’tibor
qaratish kerak.
 birinchi navbatda, TIA uchun qo’yilgan muammolarni bu alternativlar qaysi
pog’onada va qay darajada bajara oladi.
 alternativ strategiyalar moliyasi qanday ahvolda (daromadlilik, investitsion
kapital uchun daromad).
 qanday xavflar bu alternativ-strategiyalarga ta’sir etishi mumkin. (siyosiy,
ekologik, moliyaviy va boshqalar).
29

Bu alternativlar asosida ularning eng mukammali tanlanib, TIAni tuzishda eng
maqbul variantdan foydalaniladi.

2.2. Loyiha bo’yicha investitsiya strategiyasini ishlab chiqish tamoyillari va
bosqichlari
Investitsion strategiyalar uzoq davomli jarayonlarni o’zida aks ettiradi va shu bilan
birgalikda belgilangan istiqbollarda amal qilishi kerak. Ushbu istiqbolli
mo’ljallangan faoliyat yo’nalish shakli o’zida investitsion strategiyalarni ishlab
chiqish jarayonini aks ettiradi. Kompaniya faoliyatining strategiyasi va investitsion
strategiyalari tushunchalari iqtisodiy nazariyaga bundan 40 yillar ilgari kirib
kelgan. Buning asosiy sababchisi jamiyat qarashlarining rivojlanishi va ilmiy
texnika rivojidir. Shunday qilib, investitsiya strategiyasi deganda , uzoq muddatli
investitsiya faoliyati maqsadlarini tashkil etish tizimi va bu maqsadga erishish
uchun samarali yo’lni tanlash tushuniladi.
Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda strategik faoliyat terminiga nisbatan 2 xil
yo’nalish mavjud.
Birinchi yo’nalish namoyondalari uni uzoqqa mo’ljallangan maqsad tizimi va
undagi istiqbolga erishish jarayoni sifatida, ikkinchisi esa, buni huddi qaror qabul
qilish uchun qoidalar to’plami sifatida, o’z faoliyatini tartibga soladigan yoki o’z
maqsadiga erishish vositasi deb hisoblaydilar 1
. Mantiqan o’ylab qaraganda
strategiya uzoqqa mo’ljallangan va belgilangan maqsadlar shuningdek, istiqbol
yo’llarini ishlab chiqish shu bilan birgalikda amalga oshirish jarayonidir.
Investitsion strategiya bu uzoqqa mo’ljallangan investitsion faoliyat tizimi va
samarali yo’llarini tanlashdir.
Kompaniyalarning investitsion faoliyatdagi strategik boshqaruv, shuningdek, uning
investitsion strategiyasini ishlab chiqish jarayoni ushbu investitsion kompaniya
portfelidagi boshqaruv taktik faoliyat yo’nalishi jarayoniga aniqlik kiritishni o’z
ichiga oladi.
Investitsion portfel investitsion strategiyadan o’zining o’rta muddatli boshqaruv
jarayoni bilan farq qiladi. O’z o’rnida investitsion faoliyatning boshqaruv taktika
jarayoni, loyiha va alohida investitsion dasturlar amalga oshirishning tezkor
1 Ансофф И. Стратегическое управление – М,Экономика, 1989, с 68-69.
30

boshqaruvida asosiy hisoblanadi. Xullas investitsion strategiyani ishlab chiqish
kompaniyalar investitsion faoliyatini boshqaruv jarayonining birinchi pog’onasi
hisoblanadi. Investitsion strategiya asosiy bir faktor sifatida kompaniyaning
iqtisodiy rivojlanish strategiyasida samarali yo’nalish hisoblanadi. Kompaniyaning
investitsion strategiyasini tuzish jarayoni bir qancha etaplarda amalga oshiriladi.
(2.1-rasm).
Dastlabki bosqich uni tuzishdagi umumiy muddatni belgilash hisoblanadi. Bu
muddat qator shartlardan kelib chiqadi. Asosiy sharti bo’lib investitsiya bozoridagi
iqtisodiy yo’nalishlarni oldindan aytib borish hisoblanadi.
Keyingi shart kompaniya qabul qilgan iqtisodiy strategiyaning davomliligidir.
U belgilangan yo’nalishdan chiqmaydi va bo’ysinuvchilik xarakteriga ega bo’ladi.
Yana bir shartlardan biri uning ma’lum bir sohaga mansubligidir va oxirgi shart
kompaniyaning hajmi hisoblanadi.
Ikkinchi bosqich investitsion strategiyasining maqsadini belgilash. Bu tizimning
umumiy iqtisodiy maqsadidan kelib chiqadi.

2.1-rasm. Firma investitsion strategiyasini tuzish jarayoni asosiy bosqichlari

Uchinchi bosqich investitsion faoliyat strategiyasini amalga oshirishning samarali
yo’llarini ishlab chiqish. Bu 2-yo’nalishda o’z aksini topadi:
31Investitsion faoliyat strategik
y
o‘ nalishini ishlab chiqish
Investitsion strategiya tuzish davrin i belgilash
Investitsion faoliyat strategik maqsadini tuzish

Investitsion faoliyat strategik maqsadini amalga
oshirishning samaraliroq y
o‘ llarini ishlab chiqish
Investitsion strategiyani amalga oshirish davrini
aniqlashtirish
Ishlab chiqilgan inves titsion strategiyani baholash Investitsion resurslar tuzish
strategiyasini ishlab chiqi sh

1. Investitsion faoliyat strategiya yo’nalishini ishlab chiqish.
2. Investitsion resurslar strategiyasini ishlab chiqish hisoblanadi.
Bu bosqich juda murakkab hisoblanib, u keyingi taqsimotlarni to’laligicha qamrab
oladi.
To’rtinchi bosqich investitsion strategiyani amalga oshirish muddatlarini oshirish
muddatlari aniqlashtirish. Bu vaqtlardagi ichki va tashqi sintranizatsiyadan iborat
bo’ladi.
a) tashqi sintranizatsiya kompaniyaning umumiy iqtisodiy strategiya
yo’nalishi
bilan investitsion strategiyani amalga oshirish vaqtidagi moslashuvni bildiradi.
b) ichki sintranizatsiya alohida yo’nalishdagi investitsiyalarni o’zaro
amalga
oshirish vaqtidagi muvofiqlikni o’z ichiga oladi.
1. Korxonaning investitsiya strategiyasining, korxona umumiy iqtisodiy
rivojlanishi bilan muvofiqligi.
2. Investitsiya strategiyasining ichki balanslanganligi, ya’ni investitsiya
faoliyatining ayrim strategik yo’nalish va maqsadlarning bir-biriga mosligi
va ularni ketma-ket amalga oshirish mumkinligi.
3. Investitsiya strategiyasining tashqi muhit bilan bog’liqligi. Bu
bog’liqlik investitsiya tashqi strategiyasini amalga oshirishda mamlakatdagi
investitsion muhit va iqtisodiy rivojlanishining ta’sirida ko’rinadi.
4. Korxona investitsiya strategiyasining amalga oshirishda mavjud
resurslar potensialini hisobga olgan holda baholash. Bunda asosiy e’tibor
korxonaning o’z mablag’i hisobidan investitsiya strategiyasini amalga
oshirish ko’zda tutiladi.
5. Korxona investitsiya strategiyasini amalga oshirishda mavjud
resurslarni baholash.
6. Korxona investitsiya strategiyasining natijalarini baholash. Kunda
korxonaning investitsiya strategiyasini amalga oshirish natijasida olingan
32

natijalar tahlil qilinadi, ya’ni korxona mavqeining o’sishi, korxona
hodimlari mehnat sharoitlarining yaxshilanishi, korxona mijozlariga xizmat
ko’rsatishning yaxshilanishi va boshqalar.
Shunday qilib korxona investitsiya strategiyasining ishlab chiqish, korxonani
samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishda, korxona rivojlanishi, uning ichki va
tashqi faktorlarga ta’sirini moslashtirishda asosiy rol o’ynaydi. Loyiha bo’yicha
investitsiya strategiyalarini ishlab chiqish strategik rejalashtirish funksiyalari
asosida amalga oshiriladi. Strategik rejalashtirish xo’jalik faoliyatida boshqaruv
qarorlari uchun asos bo’lib xizmat qiluvchi vosita hisoblanadi. Uning asosiy
vazifasi – korxona hayotiy faoliyati uchun zarur bo’lgan yangilik va tashkiliy
o’zgarishlarni ta’minlashdan iborat.
Jarayon sifatida strategik rejalashtirish o’zi ishlab chiqarishiga 4 xil faoliyatni
qamrab oladi. Ularga quyidagilar kiradi: rasurslar taqsimoti; tashqi muhitga
moslashish; ishlab chiqarishni muvofiqlashtirish va tartibga solish; tashkiliy
o’zgarishlar.

1. Rasurslar taqsimoti . Ushbu jarayon moddiy, moliyaviy, mehnat,
axborot va boshqa rasurslar taqsimotini qamrab oladi. Korxonaning
shakllanish strategiyasi nafaqat biznesni kengaytirish, bozor talabini
qondirish, balki rasurslardan samarali foydalanish, ishlab chiqarish
xarajatlarini muntazam kamaytirib borish orqali ham mustahkamlanadi. Shu
bois biznesning turli sohalari o’rtasida rasurslarni samarali taqsimlash,
ulardan ratsional foydalanish yo’llarini axtarish strategik rejalashtirishning
muhim funksiyasi hisoblanadi.
33Strategik rejalashtirish funksiyalari
Resurslar
taqsimoti Tashqi muhitga
moslashish Muvofiqlashtirish va
tartibga solish Tashkiliy
o‘zgarishlar

2. 3 - rasm. Strategik rejalashtirish funksiya lari

2. Tashqi muhitga moslashish . Moslashishni, umuman olganda,
korxonaning o’zgaruvchan bozor sharoitlarida faoliyat olib borishga
ko’nikuvi sifatida qabul qilish mumkin. Bozor muhiti xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarga nisbatan doimo maqbul va nomaqbul shart-sharoitlarga
(ustunliklar va xavflarga) ega bo’ladi. Bu funksiyaning vazifasi - korxona
xo’jalik mexanizmini ushbu shartlarga ko’niktirish, ya’ni raqobat kurashida
ustunliklardan foydalanish va turli xavf-xatarlarni bartaraf etishdan iborat.
Ushbu funksiyalar korxonalarning joriy boshqaruvi jarayonida bajariladi.
Lekin, tezkor boshqaruv, agar raqobatga doir ustunliklar va to’siqlar
oldindan ko’rilsa, ya’ni rejalashtirilsa, samaradorlikka erishadi. Strategik
rejalashtirishning vazifasi korxonani tashqi muhitga moslashtirish
mexanizmini yaratish orqali unga yangi, qulay imkoniyatlar taqdim etishdan
iborat.
3. Ishlab chiqarishni muvofiqlashtirish va tartibga solish. Ushbu
funksiya firmaning strategik rejasida ko’zda tutilgan maqsadlariga erishishi
uchun tarkibiy o’zgarishlarni (korxonalar, ishlab chiqarish, sexlar)
kuchaytirishdan iborat. Korxona strategiyasi o’zaro bog’liq maqsad va
vazifalarning murakkab tizimini qamrab oladi. Shuning uchun strategik
rejaning barcha qismlari resurslar, tarkibiy bo’linmalar va ijrochilar
o’rtasida o’zaro bog’liq bo’lishi shart. Bu bog’liqlik rejalashtirish
ko’rsatkichlarini shakllantirish tizimi, shuningdak, korxona boshqaruv
apparatida uyg’unlikka javob beruvchi bo’linma yoki ijrochining mavjudligi
bilan ta’minlanadi. Ichki ishlab chiqarish operatsiyalari muvofiqlashtirish va
tartibga solishning ob’ektlari hisoblanadi.
4. Tashkiliy o’zgarishlar. Ushbu faoliyat tashkilotning shunday
shakllanishini nazarda tutadiki, bu shakllanish boshqaruvchi xodimlarning
murakkab ishini, menejerlar fikrlash qobiliyatining rivojlanishini, strategik
rejalashtirishning oldingi tajribalari hisobini olib borishni ta’minlaydi.
Natijada, ushbu funksiya korxonada turli tashkiliy o’zgarishlarni o’tkazishda
34

namoyon bo’ladi. Ularga boshqaruv funksiyalari, boshqaruv apparati
ishchilari vakolati va huquqlarini qayta taqsimlash; strategik reja va
boshqalarda ko’zda tutilgan maqsadlarga erishuvga ta’sir etuvchi
rag’batlantirish tizimini yaratish va boshqalar kiradi. Ushbu tashkiliy
o’zgarishlar tashkiliy strategik bashorat qilishning natijasi bo’lishi
muhimdir.

Investitsiya faoliyatida strategik yo’nalishlarni ishlab chiqish, bu faoliyatni
amalga oshirish siyosatiga asoslanadi.
Korxona investitsiya faoliyatida strategik yo’nalishlarni ishlab chiqishda quyidagi
vazifalar hal qilinadi:
1. Korxona rivojlanishida investitsiya turlarining o’zaro nisbatini
aniqlash;
2. Korxona investitsion faoliyatining tarmoq yo’nalishini belgilash;
3. Investitsiya faolyatining hududlar yo’nalishi belgilash.
Korxona rivojlanishida investitsiya turlarining o’zaro nisbatini aniqlash, bu
korxona faolyati funksional yo’nalishi bilan o’zaro bog’liq. Ko’p xollarda
investorlar o’zlarining investitsion faoliyatini fond bozorida amalga oshiradilar.
Bunda investorlar uchun qimmatli qog’ozlar bozorida o’z mablag’larini
investitsiya qilish yaxshi samara berishi mumkin. Ularning uzoqqa mo’ljallangan
investitsion faoliyatining asosiy shakli aksiya, obligatsiyalar va boshqa xil
qimmatli qog’ozlar bo’lishi mumkin.
Bu vaqtda ba’zi bir korxonalar (investorlar) real investitsiyalarga mablag’lar
sarflashni o’zlari uchun maqsad qilib qo’yishadi. Bu esa kelajakda korxona asosiy
fondlarini yangilash, texnik qayta jixozlash bilan yangi raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarishga zamin yaratadi.
Bu esa korxonaning yangi tovar va hududiy bozorlarga kirishga imkon
beradi.
Bunday korxonalarning moliyaviy investitsiya faoliyatidagi ishtirokini qisqa
muddatli, ya’ni vaqtinchalik bo’sh mablag’larini bu investitsiya turiga qisqa
muddatli yo’naltirish yoki ma’lum bir korxona moliya-xo’jalik faoliyati ustidan
nazorat o’rnatishga yo’naltirilgan bo’ladi.
35

Korxona rivojlanishida investitsiya turlarining o’zaro nisbati, kompaniya yoki
korxona hayotiy sikl bosqichlariga bog’liq bo’ladi.
Iqtisodiyotning umumiy holati barqaror bo’lmaganda, inflyatsiya darajasi yuqori
bo’lsa, soliq siyosati doimo o’zgarib tursa, unda real investitsiyalar samaradorligi
keskin kamayib ketadi va shu bilan birga investitsion risk oshib ketadi. Bunday
holatda qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar samarali hisoblanadi.(shu shart
bilanki, agar bu investitsiyadan olingan daromad darajasi, inflyatsiya darajasidan
yuqori bo’lsa).
Bu shartlarni hisobga olgan holda korxona investitsion strategiyasi har bir
bosqichi bo’yicha investitsiya turlarining o’zaro nisbati differensiyalanib turadi.
Korxona yoki kompaniya investitsion faoliyatining tarmoq yo’nalishini belgilash
investitsiya strategiyasini ishlab chiqishning eng qiyin va og’ir vazifasi
hisoblanadi.
Korxonaning investitsiya faoliyatini, uning umumiqtisodiy rivojlanish strategiyasi
bilan bog’liqlikda bosqichma-bosqich olib borishni taqazo etadi.
Birinchi bosqichda, investitsiya faoliyatining tarmoq konsentratsiyasi
(markazlashuvi) yoki diversifikatsiyasi maqsadliligi ko’rib chiqiladi.
Qoidaga ko’ra korxona investitsiya faoliyatinig boshlang’ich bosqichi investor
uchun yaxshi tanish bo’lgan bir tarmoqqa konsentratsiya qilish bilan bog’liq
bo’ladi. Ko’pgina G’arb davlatlari kompaniyalari amaliyoti shuni ko’rsatadiki, ular
o’z strategiyasi yo’nalishlarini ko’p tarmoqli emas, balki bir tarmoqqa
konsentratsiya qilish orqali boshlang’ich yaxshi samaraga erishganlar. Ko’p
xollarda kompaniyalar o’z investitsion faoliyatini ilk marta amalga oshirishda
bir tarmoq bo’yicha barcha resurslarini konsentratsiya qilishmoqda, ya’ni xozirgi
kunda ko’p korxonalar kompyuter texnikalar ishlab chiqarish, kompyuter
dasturlari yaratishga sarf etmoqdalar. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, bunday
investitsion faoliyat strategiyasi korxonani bankrot holatiga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun ko’p xollarda kompaniyalar o’z investitsion strategiyasi
yo’nalishlarini ishlab chiqishda, investitsiya faoliyatini tarmoqlar bo’yicha
diversifikatsiya qilib beradilar.
Ba’zi yirik kompaniyalar investitsiya faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida
strategik xo’jalik markazlari tuzmoqdalar. Bunday xo’jalik markazlari birinchi
marta AQShning “Djeneral Elektrik” kompaniyasida paydo bo’ldi.
Kompaniya investitsion faoliyat strategiyasi yo’nalishlarini ishlab chiqishda,
kompaniya investitsiya faoliyatining hududlari yo’nalishi ham hisobga olinadi.
Chunki, bunday kompaniyalar iloji boricha yuqori riskli investitsion faoliyat olib
bormaydilar.
36

Kompaniyalar investitsion faoliyat strategiyasi hudud yo’nalishlarini ishlab
chiqishda, mamlakat hududlari bo’yicha investitsiyalarni jalb etish bo’yicha
shartsharoitlar hisobga olinadi.
Investitsion faoliyat yo’nalishlarini hududiy belgilash. Bu 2 (ikki) shart bilan
bog’liq. Birinchi shart kompaniya xajmi hisoblanadi. Bu kompaniya o’z faoliyatini
investorlar yashab turgan hududda (bir hudud doirasida) amalga oshirishi
tushuniladi.
Ikkinchi sharti kompaniya faoliyatining davomiyligi hisoblanadi, ya’ni kompaniya
o’z faoliyatini 1 ta hududda amalga oshira turib, uni ko’zda tutgan maqsadini
uzoqqa mo’ljallanganligi tushunish mumkin bo’ladi, ya’ni bir hududda uzoqroq
faoliyat yuritish hisoblanadi. Bu esa o’z navbatida kompaniyaning investitsion va
xo’jalik faoliyati yo’nalishlari samaradorligini oshirish imkoniyatini beradi.
Investitsion faoliyatning tarmoq yo’nalishlarini belgilash jarayoni har bir tarmoq
rivojlanish prognozlari bahosini olgan holda investitsion faoliyatini diversifikatsiya
qilish hisoblanadi.
Umumiy hajmdagi investitsion resurslariga ehtiyojlarni prognozlash quyidagi
ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
 Birinchi bosqichda real investitsiyalar uchun zarur moliyaviy mablag’lar hajmi
aniqlanadi. Yangi qurilish ob’ektlari qiymati qurilishdagi haqiqatdagi xarajatlar
bo’yicha aniqlanadi (inflyatsiya omillari hisobi bilan) va u quyidagi formula orqali
hisoblanadi.
KV
N = M * U
KV + P,

KV
N – yangi ob’ekt qurilishi uchun umumiy kapital qo’yilmasiga talab;
M – qurilish birligi yoki mos ishlab chiqarish ob’ektlari quvvatliligi birligi (m, m 3

va h.k.);
U
KV – mazkur quvvatlilik birligiga ketadigan o’rtacha xarajat
summasi; P – ob’ekt qurilishi bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlar.
Yangi qurilish ob’ektlari qiymati bilan birga, uning aylanma aktivlariga ham
qo’yilmalarni ko’rib chiqish kerak.
Yangi ob’ektni ishga tushirish bilan bog’liq investitsion resurslar quyidagicha
aniqlanadi.
Pir  KV U N
OF 100 ,
37

bu yerda: P
ir – yangi ob’ektni qurish va ishga tushirishda investitsion resurslarga
umumiy talab; KV
N – yangi ob’ektni qurish va texnik jihozlash uchun umumiy
kapital qo’yilmalarga talab; U
OF – shu tarmoqdagi korxona aktivlar umumiy
summasidagi asosiy fondlarning solishtirma og’irligi.
Harakatdagi kompaniya (korxona)ni sotib olish qiymati quyidagi usullar
yordamida aniqlanadi:
a) Sof balans qiymati asosida, bunday baholash tamoyili kompaniya umumiy
aktivlar balans qiymatidan uning majburiyatlarini chegirishga asoslangan. Uni
quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

S
b = OF + NA + Z + F + KV + NS * K
i ,

bu yerda: S
b – kompaniya (korxona) sof balans qiymati; OF – kompaniya
indekslashgan asosiy fondlarining qoldiq qiymati; NA – nomoddiy aktivlar
summasi; Z – material aylanma fondlari zahiralarining qoldiq qiymati bo’yicha
summasi; F – kompaniya barcha shaklida moliyaviy resurslaridan uning
qarzdorligi ayrilgandagi summasi; NS – tugallanmagan qurilish; K
i – asosiy
fondlarni indekslash koeffitsienti.
b) Foyda asosida, bunday baholash tamoyili keyingi yillarda olingan o’rtacha yillik
foyda real summasi va investitsiyaning o’rtacha foyda me’yori asosida aniqlanadi.
Soddalashgan hisob-kitobi quyidagi formula bilan hisoblanadi: P S
SK  N
P ,
bu yerda: S
K – foyda miqdori asosidagi korxona qiymati; P
S – o’rtacha yillik
foyda real summasi; N
P – investitsiya o’rtacha foydalilik me’yori.
Ikkinchi bosqichda moliyaviy investitsiyalarni amalga oshirish uchun zarur
bo’lgan investitsion resurslarga ehtiyoj prognozi aniqlanadi.
Buning hisob-kitobi, prognozlashtirilayotgan davrda investitsiya shakllari nisbatiga
asoslangan va u quyidagi formula bilan hisoblanadi:
IR
IRF  RU 
R U F ,
bu yerda: IR
F – moliyaviy investitsiyalarni amalga oshirish uchun investitsion
resurslarga talab; IR
R – real investitsiyalarni amalga oshirish uchun investitsion
38

resurslarga talab; U
F – prognoz davridagi moliyaviy investitsiyalarning solishtirma
og’irligi; U
R – prognoz davridagi real investitsiyalarning solishtirma og’irligi.
Har xil manbalar hisobiga investitsion resurslarni tashkil etish imkoniyatlarini
o’rganish strategiyani ishlab chiqishning ikkinchi bosqichi hisoblanadi.
Investitsion resurslar o’zlarini maxsus tovar sifatida namoyon etadi.
Investitsiyalarini quyidagi guruhlarga ajratish qabul qilingan:
1. Investitsiya ob’ekti bo’yicha ajratiladi:
- real (kapital ko’rinishidagi) investitsiyalar – bu ishlab chiqarishga qo’yilgan
uzoq muddatli mablag’, qoida bo’yicha, real aktivlarini sotib olish bilan bog’liq;
- portfel (inominal) investitsiyalar – bu qiymatli qog’ozlarga qo’yilgan
mablag’, boshqa korxonaga o’z mablag’ini kreditga berish hisobiga (pay) hissadir.
Portfel investitsiyada investorining vazifasi investitsion portfelini mukammal
boshqarish va shakllantirish, qoida bo’yicha, qiymatli qog’ozlarining oldi-sotdi
jarayonini amalga oshirishdan iboratdir. Shunday qilib, investitsion portfel – qisqa
muddatli moliyaviy jarayondir;
- intellektual (aqliy, ilmiy) investitsiya – mablag’ini kadrlar tayyorlashga
qo’yish, kadrlar malakasini oshirish, qayta tayyorlash (insoniy kapital), reklamaga,
ilmiy izlanishga (innovatsiya), ijtimoiy sohaga qo’yishdir. Ularining muhimligi
shundaki, investitsiya qo’yiladigan ob’ekt va samara beradigan ob’ekt bir-birlariga
vaqt bo’yicha ham, makon bo’yicha ham mos kelmaydi, bu ularni rejalashtirish va
baholashini qiyinlashtiradi.
39

Xulosa
Kurs ishining birinchi bob bo`yicha xulosani boshlashdan avval
kichik ta‘rif kiritib ketishni lozim topdik. Ya‘ni unga ko`ra mamlakatni iqtisodiy
rivojlantirish jarayonida ilmiy va nazariy asoslangan, barcha uchun tushunarli
ishlarning hajmi qanchalik ko`payaversa, ushbu ishlarni amaliyotda ro`yobga
chiqarish nisbatan osonroq tartibda amalga oshiriladi . ‖
Kurs ishining birinchi rejasi Iqtisodiyotga investitsiyalarini jalb
qilish va boshqarishga bo`lgan yondashuvlar konsepsiyasi ga qaratilgan. Unga
‖
ko`ra butun dunyo mamlakatlarining olimlari ushbu konsepsiya ustida ko`plab
ilmiy izlanishlar olib borgan. Ushbu izlanishlarni o`rgangan holda mamlakatga
investitsiyalarni jalb qilish va boshqarish konsepsiyasining asosida quyidagi
muhim yondashuvlar mavjud:
- investitsion faoliyatni tanlash jarayoni sifatida ko`rib, investitsion
resurslarni jalb qilish va asoslash hamda investitsiyalash mexanizmini investitsion
faoliyatni amalga oshirish maqsadida foydalanish zarur;
- investitsiyalarni jalb qilish va boshqarish obyektning investitsion
jozibadorligini baholash bilan amalga oshiriladi;
- turli xil tarmoqlarga investitsiyalarni jalb qilish va ularni boshqarishning
usullari tanlanayotganda investitsiyalash jarayonida ishtirok etayotgan investorning
manfaatlari mamlakatning manfaatlariga mos kelishini inobatga olish lozim;
- hukumat tomonidan loyihalarni investitsiyalashda aholi va davlat
olinadigan natijalardan manfaatdor bo‗lishi shu bilan birga ijtimoiy muammolarni
40

hisobga olish talab etiladi.
Turli xil adabiyotlarda keltirilgan investitsiyalarni jalb qilish va boshqarish
haqidagi tushunchalar o`rin olgan. Unda jahon amaliyotida qo`llanilib kelayotgan
investitsiyalarni jalb qilish odatiy va deyarli barchaga ma‘lum usullari, ya‘ni o`z-
o`zini moliyalashtirish, ya‘ni faqat o`z mablag`lari hisobiga investitsiyalash;
lizing;loyihaviy moliyalashtirish kabi yo‘nalishlar kiritilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston, 2017 yil.
2. O’zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi
Qonuni, 1998 yil 30 aprel, 609-I-son.
3. O’zbekiston Respublikasining “Chet ellik investorlar huquqlarining
kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g’risida”gi Qonuni, 1998 yil 30
aprel, 611-I-son. 4. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati
to’g’risida”gi Qonuni. Yangi tahrir. 2014 yil 9 dekabr.
5. O’zbekiston Respublikasining “Raqobat to’g’risida”gi Qonuni. 2012
yil 6 yanvar.
6. O’zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to’g’risida”gi Qonuni. 2000 yil 25 may.
7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 28
апрелдаги “Сертификатлаштириш тартиботларини ва сифат менежменти
тизимларини жорий этишни такомиллаштиришга доир қўшимча
чоратадбирлар тўғрисида”ги 122-сонли Қарори.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni, O’zbekiston Respublikasi
Qonun hujjatlari to’plami, 2017 yil, 6-son, 70-modda.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 martdagi “Bank
xizmatlari ommabopligini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi PQ-3620-son Qarori. // O’zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi, lex.uz.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 7 maydagi
“Iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga innovatsiyalarni joriy etish mexanizmlarini
takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori.
41

Iqtisodiyotning real sektoriga Investitsiya jalb etish yo'llari

Sotib olish