Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 240.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Ishlab chiqarish jarayoni uning funksiyasi, natijalari va samaradorligi

Sotib olish
Ishlab chiqarish jarayoni uning funktsiyasi, natijalari va samaradorligi MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB. ISHLAB CHIQARISH JARAYONI VA UNING NATIJALARI 1.1 . Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi… ………………………………..6 1. 2. Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni… …………………………………....61.3. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi…………………………………...13 II.BOB ISHLAB CHIQARISH JARAYONI ,UNING NATIJALARI VA SAMARADORLIGI 2.2. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari. ……………….17 2.1. Ishlab chiqarish jarayoning mazmuni va o’ziga xosligi……………………….21 2.3. Ishlab chiqarish samaradorligi, uning ko’rsatkichlari va omillari……………24 Xulosa………………………………………………………………………...…..31 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………….32 0 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda keyingi yillarda taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo‘yildi. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, modernizatsiya, tarkibiy o‘zgarish va diversifikatsiya natijasida yangidan-yangi zamonaviy tarmoqlar va ishlab chiqarish quvvatlari, yangi energiya manbalari, turli xil infratuzilmalar, yo‘llar, transport vositalari ishga tushirilmoqda. Ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitlari. Ayni paytda, mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida va boshqa qator majlislarda so‘zlagan nutqlari va qilgan ma’ruzalaridan, qabul qilingan yangi farmonlar va qarorlardan hamda Oliy Majlisga murojaatnomasidan, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan strategik vazifalardan bizga shu narsa ma’lum bo‘lib turibdiki, mamlakatimizda erishilgan ulkan yutuqlar bilan bir qatorda o‘z echimini topmagan murakkab muammolar, hal qilinishi lozim bo‘lgan o‘ta dolzarb va qiyin vazifalar juda ko‘p ekan. Mamlakatimiz prezidenti takidlaganidek, “oldimizda uzoq va mashaqqatli yo‘l turibdi. Barchamiz jipslashib, tinimsiz o‘qib-o‘rgansak, ishimizni mukammal va unumli bajarsak, zamonaviy bilimlarni egallab, o‘zimizni ayamasdan oldinga intilsak, albatta, hayotimiz va jamiyatimiz o‘zgaradi” 1 . 1 O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisning Sеnati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi (24.01.2020) Xalq so‘zi gazеtasi, 2020 yil 25 yanvar. 1 Bugungi kunda dunyoning turli mintaqalarida sodir bo‘layotgan qaramaqarshiliklarning kuchayib borishi, jahon bozorida vaziyatning tez o‘zgarayotgani dunyoning ko‘plab mamlakatlarida investitsion faollikning susayishi real iqtisodiyotda ishlab chiqarishning o‘sish sur’ati susayishi ro‘y berib, jahon bozorida xarid talabining kamayishi davom etmoqda, ishsizlik darajasi yuqoriligicha qolmoqda, ijtimoiy keskinlik kuchaymoqda. Bundan tashqari mamlakatimizdagi ayrim sohalar, tarmoqlar va kompaniyalarda eksport hajmi kamayib, import hajmi oshib ketishi, ko‘plab kapital mablag‘lar sarflanishiga qaramay ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligining sust o‘sishi fantexnika taraqqiyoti yuz berib, yangi texnika va texnologiyalarning kirib kelishiga qaramay ketgan xarajatlar va mahsulot tannarxi pasayish o‘rniga aksincha, oshishi holati yuz berishi kabi noxush holatlar sodir bo‘lib turibdi. Bu holatlar mamlakatimiz oldida turgan keng ko‘lamli dasturiy maqsad va vazifalar – islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish iqtisodiyotni modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash, tarkibiy o‘zgartirish, xususiy mulk, xususiy tadbirkorlikni kuchaytirish, iqtisodiy rivojlanish yo‘lida g‘ov bo‘lib turgan barcha to‘siq va cheklovlarni bartaraf etish, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha qisqa va uzoq muddatga belgilangan strategik vazifalar va muammolarni hal etish uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etishni talab qiladi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, hayotning o‘zi va xalqning talablari bizning oldimizga amaliy echimini topish lozim bo‘lgan yangi va yanada murakkab vazifalarni qo‘ymoqda. “O‘zbekistonni rivojlangan mamlakatga aylantirishni maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, bunga faqat jadal 2 islohotlar, ilm-ma’rifat va innovatsiya bilan erisha olamiz” 2 . Hayotning o‘zi oldimizga qo‘ygan ushbu murakkkab muammolarni tezroq hal qilish, ularning echimini izlab topish, milliy istiqlol mafkurasining mazmunini va xususiyatlarini chuqurroq tushunish ko‘p jihatdan kishilarning iqtisodiyot sirlarini, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti munosabatlarining mazmunini, ularning talablari, ziddiyatli va chalkash xususiyatlarini, qonun-qoidalarini, amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, iqtisodiyotni erkinlashtirish, tarkibiy o‘zgartirish, modernizatsiyalash va diversifikatsiyalashning, ilm-fanni rivojlantirib, raqamli iqtisodiyotga o‘tishning maqsadi va mohiyatini chuqurroq bilishlariga bog‘liqdir. “Iqtisodiyot nazariyasi” fani iqtisodiyot tushunchalarini, uning qonunqoidalarini, tejamli xo‘jalik yuritish sirlarini, turli kishilar va xo‘jaliklarning birbirlari bilan manfaatli iqtisodiy aloqada bo‘lib, unumli mehnat qilish, yangi texnika va texnologiyalarni, innovatsion g‘oyalarni qo‘llab, mehnat unumdorligini oshirish yo‘llarini va shakllarini o‘rgatadi. Kurs ishining maqsadi: Iqtisodiyotda ishlab chiqarish faoliyatini rivojlantirish masalalari bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: Ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlari o’rganish; Ishlab chiqarishning iqtisodiy hududlarni tashkil etish va amaldagi holatini tahlil qilish; 2 O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisning Sеnati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi (24.01.2020) Xalq so‘zi gazеtasi, 2020 yil 25 yanvar. 3 Kurs ishi obyekti O‘zbekiston Respublikasida tashkil etilgan ishlab chiqarish resusrlari hisoblanadi. Kurs ishi predmenti bo’lib, ishlab chiqarish zonalarni tashkil etishdagi moliyaviy munosabatlar hisoblanadi. Kurs ishining qisqacha tavsifi. Kurs ishi tarkibi, uchta savollar, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4 I.BOB. ISHLAB CHIQARISH JARAYONI VA UNING NATIJALARI 1.1. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi. Jamiyat taraqqiyotini moddiy bazasi ishlab chiqarish bilan hosil qilinadi. Ishlab chiqarish mehnatga yaroqli bo’lgan ish kuchi bilan ishlab chiqarish vositalarini ko’tilishi va uni harakatga keltirilishi tufayli moddiy ne‘matlar hosil qilishdir. Resurs - bu ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ishlatiladigan hamda qo’llaniladigan moddiy-ashyoviy bo’lib, tabiiy, moddiy, iqtisodiy, moliyaviy va hokazo kabi vositalardan tashkil topadi. Inson faoliyati moddiy va nomoddiy ne‘matlar yaratishga qaratilar ekan, avvalo ishlab chiqarishni tashkil etmoq kerak. Ishlab chiqarishni tashkil etish resurslarni talab qiladi. Ular quyidagilardan iboratdir: 1. Ishchi kuchi; 2. Mehnat qurollari; 3. Mehnat vositalari. Ishchi kuchi - mehnatga qobiliyati bo’lgan har bir insonning ma‘lum maqsadlar yo’lidagi aqliy va jismoniy faoliyatining yig’indisidir. Mehnat qurollari - bu inson mehnati yordamida mehnat predmetlariga ta‘sir qiladigan mexanizmlar (dastaklar)ga aytiladi. Masalan: stanoklar, traktorlar, uskunalar, mashinalar, qurilmalar va hakozolar. Mehnat predmetlari - mehnat ta‘siri natijasida tovar mahsuloti tayyorlanadigan barcha xom ashyolar massasidir. Masalan, sanoatda ishlatiladigan xom ashyolar, qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishda ishlatiladigan - urug’liklar, mineral o’g’itlar, yoqilg’ilar, materiallar, yer, suv shular jumlasidansir. 5 Mehnat predmetlari tabiat mahsuli yoki oldingi davrlardan qolgan mehnat mahsulotlaridan iborat bo’ladi. Mehnat predmeti va mehnat qurollarini birga qo’shilishi ishlab chiqarish vositalari ni tashkil etadi. Ishlab chiqarish omillari barcha iqtisodiy tizimlarda amal qilib kelmoqda. Bu omillarga turlicha ma‘no berilgan. Masalan, “Siyosiy iqtisod” darsliklarida ishlab chiqarish omili 2 turga bo’lingan edi, ya‘ni: 1. Moddiy omil; 2. Shaxsiy omil . Moddiy omilni tashkil etuvchi mehnat qurollari va mehnat predmetlari (er, suv, yer usti va yer osti boyliklari - ko’mir, neft‘, gaz, ruda, metall...) ham ishlab chiqarish vositalari deb ta‘rif berilgan edi, ishchi kuchi esa ishlab chiqarishning деб shaxsiy omili yuritiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitidagi adabiyotlarda ishlab chiqarishning to’rt omili ko’rsatilmoqda: mehnat, kapital, yer-suv, tadbirkorlik faoliyati tan olindi. Ishlab chiqarish omillari ___________________________ ↓ _______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ 6 Ishchi kuchi Yer, suv va barcha xom ashyolar Kapital Tadbirkorlik ishi Mehnat bilan ishchi kuchi bir xil ma‘noga ega emas. Mehnat turli omillarning birikishi natijasida amal qiladi. Ya‘ni, mehnat ishchi kuchini ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi natijasida sodir bo’ladi va uning pirovard natijasi daromad topish bilan tugallanadi. Ishchi kuchi insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisidir. Bunda bilim, malaka, tajriba qo’llaniladi. Kapital tushunchasi turlicha ta‘riflanadi. Ko’pchilik adabiyotlarda kapitalni kapitalizmga xosligi aytilgan va o’z egasiga qo’shimcha qiymat keltiruvchi qiymat, o’z-o’zidan ko’payuvchi, o’suvchi qiymat deyilgan. Ayrim g’arb iqtisodchilari ham, masalan, J. Keark, L. Valras, I. Fisherlar kapitalga daromad keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb ta‘riflaganlar. Kapitalni qiymat tomonini e‘tiborga olib, ayrim iqisodchilar, kapitalning moddiy ob‘ektini (mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, zavod-fabrikalar, omborlar, transport vositalari va hakozolar) narsa va hodisalarning ashyoviy tomonini ko’rsatadilar. Shu sababdan ular kapitalni doimiy, o’zgarmas tushuncha sifatida qarab, ishlab chiqarish vositalarini kapital deb ataydilar. Bu tushunchalarni umumlashtirgan holda kapitalni moddiy va ashyoviy hamda uni qiymat ko’rinishidan iborat deb qarab, uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital deb ishlatiladi. Kapital o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, 7 sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo’ljallangan pul mablag’laridan iboratdir. “Kapital” moddiy va qiymat ko’rinishiga ega bo’lgan iqtisodiy tushunchadir. Tadbirkor - iqtisodiy resurslar, ya‘ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resursining bir-biriga qo’shilishini ta‘minlaydigan, tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, iqtisodiy va xavf-xatardan, javobgarlikdan qo’rqmaydigan kishidir. Barcha resurslarni harakatga keltirish tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi. 1.2.Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni . Ishlab chiqarish jarayoni - bu insonlarning o’z iste‘mollari uchun zarur bo’lgan moddiy va nomoddiy ne‘matlarni ishlab chiqarishga yo’naltirilgan maqsadga muvofiq bo’lgan faoliyatlar majmuasidir. Ishlab chiqarish bu kishilarning real mehnat faoliyatidir. Ishlab chiqarish moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga bo’linadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalariga (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne‘matlar yaratiladi, xizmat ko’rsatish sohalarida esa turli xil ma‘naviy ne‘matlar yaratiladi (ta‘lim, sog’liqni saqlash, sport, turizm va h ). Bu sohalar bir-biri bilan uzviy bog’langan holda rivojlanadi. Masalan, O’zbekistonda 2007 yilda ishlab chiqarilgan tovarlar qiymati yalpi ichki mahsulotda 13529,4 mlrd yoki 48,0 foiz, ko’rsatilgan xizmatlar qiymati 11979,1 mlrd yoki 42,5 foizni tashkil etgan edi. Sof soliqlar esa 2677,7 mlrd so’m yoki 9,5 foiz bo’lgan edi. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini chizmada ko’rsatamiz. Ishchi kuchi va ishlab Mehnat jarayoni yoki Iste‘mol qiymati, 8 chiqarish vositalari (natural shakllari) → naflilikni yaratilishi va ko’payishi jarayoni → ya‘ni nafligi ↑ ↑ ↑ Ishlab chiqarishning omillari → Ishlab chiqarish jarayoni → Natija: tovar va xizmatlar ↓ ↓ ↓ Kapital ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi qiymati → Qiymatlarning o’sish jarayoni → Sarflangan va qo’shilgan qiymat Tovar va xizmatlar nafligi va qiymatining yaratilishida ishlab chiqarish omillarining rolini chizmada tasvirlaymiz . Yaratilgan tovar va xizmatlar ↓ ↓ Naflilikni yaratilishida qatnashadi. Qiymatni tashkil topishida qatnashadi. ↓ ↓ ↓ ↓ Yer Kapital Ishchi kuchi mehnati Mehnat ↓ ↓ 9 Aniq mehnat bilan o’tkazilgan ishlab chiqarish vositalari qiymati Abstrakt mehnat bilan yaratilgan yangi qiymat Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari Ma‘lumki, ishlab chiqarish ijtimoiy bo’lib, barcha resurslar harakatga keltiriladi, natijada juda kup turdagi tovarlar va xizmatlar yaratiladi, ularni barcha massasi yalpi ijtimoiy mahsulotni hosil qiladi. Jami tovarlar va xizmatlar, ya‘ni milliy mahsulotning yil davomidagi yig’indisi mamlakat bo’yicha ishlab chiqarishning umumiy natijasi deyiladi. Mamlakatda yil davomida yaratilgan milliy mahsulot natural jihatdan uch qismdan iborat bo’ladi: ishlab chiqarish vositalari, iste‘mol buyumlari va turli xildagi xizmatlardan iborat. Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo’ladi. 1. Ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalar qiymatining mahsulotga utgan qismi (S); 2. Yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar, va jamiyat uchun ishlab chiqarilgan qo’shimcha mahsulot qiymati (J); 3. Yangidan yaratilgan mahsulotning bir qismi, ishchilarga tegishli qismi zaruriy mahsulot qiymati (Ya) dan iboratdir. T = C + Ya + J (1) ni tashkil etadi. Yaratilgan mahsulotdan iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiyomati chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot deyiladi. YaIM - Aa=SMM (2) бo’лади. 10 Sof mahsulot bevosita ishlab chiqarishda band bo’lgan menejerlar, ishchilar, dehqonlar va muhandislar, texnik xodimlar va boshqalarning yangidan sarf qilingan mehnati bilan yaratilgan zaruriy (ZM) va qo’shimcha (QM) mahsulotdan iboratdir. Zaruriy mahsulot - bu ishchi va xizmatchilar tomonidan ish vaqtining bir qismi bo’lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratiladi va ularga ish haqi, mehnat haqi ko’rinishida beriladi. Ish haqi - ish kuchini qayta tiklash va takror ishlab chiqarish va oila a‘zolari ehtiyojlariga sarflanadi. Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi bo’lib, ishchi tomonidan qo’shimcha mehnat bilan yaratiladi. Uni quyidagi ko’rinishda tasvirlash mumkin. Sof mahsulot ↓ ↓ Zaruriy mahsulot Qo’shimcha mahsulot ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Ish haqi Ijtimoiy himoya fondlari Foyda Foiz Renta Soliqlar Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona qo’shimcha mahsulotni ko’paytirish yo’li bilan foyda olishga erishadi. Qo’shimcha mahsulot uch yo’l bilan olinadi: 11 1. Ishchilar sonini ko’paytirish; 2. Ish kunini uzaytirish; 3. Ish kuni chegarasi o’zgarmagan holda zaruriy ish vaqtini kamaytirish hisobidan qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirishdir. Ish kunini o’zgartirish yo’li bilan olingan qo’shimcha mahsulot абсолют qo’shimcha mahsulot deyiladi. Ish kunini o’zgartirmasdan zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirish hisobiga olingan qo’shimcha mahsulot esa nisbiy qo’shimcha mahsulot deb ataladi. Yil davomida olingan barcha qo’shimcha mahsulotlar yig’indisi qo’shimcha mahsulot massasi , uning zaruriy mahsulotga nisbatini foizda ifodalanishi qo’shimcha mahsulot normasi deyiladi. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin. M’ = M x 100 % (1) V Bunda: M’ – qo’shimcha mahsulot normasi; M - qo’shimcha mahsulot massasi; V - zaruriy mahsulotni bildiradi. Ishlab chiqarish omillari bilan uning samaralari o’rtasidagi bog’liqlikni ishlab chiqarish funktsiyasi deyiladi. Ya‘ni: M = F (E, K, I ) (2) dan iborat bo’ladi. Bunda: ishlab chiqarish funktsiyasi – M; yer - Ye, kapital – K; ishchi kuchi - I bilan belgilangan. 5-savol. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlar 12 Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida ishlab chiqarishning pirovard natijasi bilan unga avanslangan resurslar, mablag’lar yoki qilingan xarajatlar o’rtasidagi nisbatdan iborat bo’ladi. Ishlab chiqarishning samaradorligi olingan foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IX) nisbati bilan aniqlanadi. Ya‘ni: I/ch = F x 100% (3). R х С = M х 100 % (4). Rc Samaradorlik qanchalik yuqori bo’lsa, olinadigan foyda va foyda normasi oshib boradi. Ya‘ni: R’ = F x 100 % (5). Bunda: R’- foyda normasi; IX - iqtisodiy resurs xarajatlari; F -foyda. Samaradorlikning bosh mezoni haqida foyda, boshqalari esa yalpi milliy mahsulot, sof mahsulot, milliy daromad, qo’shimcha mahsulot deb ko’rsatadilar. Ko’pchilik olimlar bozor iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikning bosh ko’rsatkichi olingan foydaning xarajatlarga nisbati, ya‘ni рентабеллик foydalilik darajasi bilan belgilanadi deb ko’rsatadilar. Ishlab chiqarishda qatnashadigan omillarning unumdorligi, ulardan samarali foydalanish darajasini bildiradigan ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Bosh mezonlardan biri mehnat unumdorligidir. Mehnat unumdorligi – ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi. Bu esa sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan belgilanadi. Ya‘ni: MU= M/V (6). 13 Bunda: MU- mehnat unumdorligi; M - yaratilgan mahsulot; V - sarflangan vaqt . Mehnat unumdorligi – bu sarflangan inson mehnatining har bir birligi evaziga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Vaqt birligi ish kuni, ish soatidan iborat bo’ladi. Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligidan foydalanish mumkin. Ya‘ni: KU = M/K; KU= YaD/K; KU= F/K; Bunda: KU - kapital unumdorligi, M – mahsulot, K - ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdori: Samaradorlikni anqilashda ko’rsatib o’tilgan mezonlardan tashqari mahsulotning mehnat sig’imi, material sig’imi, energiya sig’imi degan ko’rsatkichlardan ham foydalaniladi. Bunda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir birligini yaratish uchun ketgan, yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan mehnat, moddiy ashyolar, energiya miqdorini hisobiga olinadi.1.3. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi Ishlab chiqarish jarayonida haqiqatda qo‘llaniluvchi barcha resurslar ishlab chiqarish omillari deyiladi. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar uchta omil: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo‘lishi shart. Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga bo‘lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig‘indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega bo‘lgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o‘zi emas yoki uning mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir. Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga 14 ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalar). Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir (yer, suv, xom ashyo va boshqa turli materiallar). Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mehnat mahsuli, ya’ni xom ashyo bo‘lishi mumkin. Mehnat qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi. Bu esa mehnat jarayonining tabiatidan kelib chiqadi; shuning uchun ham ishlab chiqarish vositalari hamma ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun xosdir. Ishlab chiqarish omillari insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun umumiy bo‘lsada, bu omillarga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif beriladi. Jumladan, «Siyosiy iqtisod» darsliklarida ishlab chiqarishning ikki omili: moddiy va shaxsiy omillari mavjudligi tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat predmetlari (yer, suv, yer osti boyliklari kabi tabiiy boyliklar ham) ishlab chiqarish vositalari deyiladi va ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi, ishchi kuchi esa uning shaxsiy omili deb yuritiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir ko‘pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to‘rt omili: mehnat, kapital, yer- suv, tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi. Bu erda ishchi kuchi bilan mehnat o‘rtasidagi farqni anglab olish juda muhimdir. Chunki, mehnat insonning to‘g‘rirog‘i ishchi kuchining ma’lum maqsadga qaratilgan faoliyati jarayoni bo‘lib, ishchi kuchi tushunchasidan tamomila boshqa tushunchadir. Ko‘pgina adabiyotlarda esa ularni sinonim (bir xil tushuncha) deb qarashadi va ko‘pgina chalkashliklar keltirib chiqaradi. Bizga ma’lumki, mehnat turli omillarning birikib, amal qiladigan jarayonidir. Ishchi kuchi, yuqorida aytganimizdek, insonning mehnatga bo‘lgan aqliy va jismoniy15 qobiliyati, uning bilim, malaka darajasi bilan birgalikda ishlab chiqarishga qatnashishiga tayyor turgan omil bo‘lib xizmat qiladi, mehnat esa ishchi kuchining ishlab chiqarish vositalari bilan qo‘shilishi natijasida sodir bo‘ladigan va ma’lum samara olishga qaratilgan faoliyatdir. Shuning uchun biz mehnat degan tushunchani emas, balki ishchi kuchi degan tushunchani ishlab chiqarishning omili deb bilamiz va ishlab chiqarish omillari ishchi kuchi, kapital, yer-suv va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat deb ta’kidlaymiz Ishchi kuchi insonning mehnatga bo‘lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig‘indisi bo‘lganligi uchun bozor iqtisodiyoti davrida inson emas, mehnat jarayoni ham emas, balki ishchi kuchi tovar sifatida sotiladi, uning boshqa tovarlar kabi qiymati va nafliligi mavjuddir va binobarin, uning bozori bo‘ladi. Shuning uchun hozirgi kunda keng qo‘llanilayotgan mehnat bozori tushunchasi o‘rniga ishchi kuchi bozori, mehnat resurslari o‘rniga ishchi kuchi resurslari deyilsa to‘g‘ri va tushunarli bo‘lar edi. Kapital tushunchasi ham turli adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. Ko‘pchilik kapital tushunchasini tarixiy tushuncha deb qarab, uning kapitalizmga xosligini isbotlaydi va kapitalni o‘z egasiga qo‘shimcha qiymat keltiruvchi qiymat, o‘z- o‘zidan ko‘payuvchi, o‘suvchi qiymat deb hisoblaydi. Ayrim g‘arb iqtisodchilari ham, masalan, J.Klark, L.Valras, I.Fisherlar kapitalga daromad keltiruvchi, foyda keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb qaraydilar.16 Qator g‘arb iqtisodchilarining, jumladan D.Xayman, P.Xeyne, E.Dolon, J.Robinson, R.Dornbush va boshqalarning fikrini keltirib va ularni umumlashtirib, prof. V.D.Kamaev o‘zining rahbarligida yozilgan darsligida «haqiqatdan ham - kapital o‘zidan o‘zi ko‘payuvchi qiymat» deb yozadi [1]. Bunday fikr D.D.Moskvin, V.YA.Ioxin, A.G.Gryaznova, E.F.Borisov va boshqalarning rahbarligida nashr etilgan qator iqtisodiyot nazariyasi kitoblarida ham aytiladi. Lekin Amerika va Evropa mamlakatlaridan kirib kelgan «Ekonomiks» darsliklari va boshqa ayrim adabiyotlarda kapitalni hamma ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida qo‘llaniladigan moddiy vositalardan, ya’ni hamma turdagi mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, zavod-fabrikalar, omborlar, transport vositalari va boshqa shu kabilardan iborat deb ko‘rsatadi, unga pul va tovarni kiritmaydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ayrim iqtisodchilar kapitalistik iqtisodiy tuzumning sotsial mohiyatini ochish uchun masalaga bir tomonlama qarab, ishlab chiqarish omillarining qiymatiga e’tiborni kuchaytirgan. G‘arbdagi kasbdoshlarimizning ayrimlari ham kapitalni bir tomonlama, ya’ni uning qiymat tarafini e’tiborga olgan bo‘lsa, boshqalari esa iqtisodiy tushunchalarning tarixiyligini e’tibordan chetda qoldirib, uning moddiy ob’yektini, narsa va hodisalarning ashyoviy tomonini ko‘rsatadilar, shuning uchun ular kapitalni doimiy, o‘zgarmas tushuncha deb, ishlab chiqarish vositalarini kapital deb ataydilar. Biz bu ikki xil tushunchani bir tanganing ikki tomoni, bir tushunchaning, ya’ni kapital tushunchasining ikki tomoni: uning bir tomoni moddiy va ashyoviy ko‘rinishi, ikkinchi tomoni esa uning qiymat ko‘rinishi ekanligini e’tiborga olamiz va uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital deb ishlatamiz. Biz kapital deganda o‘z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan17 tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo‘ljallangan pul mablag‘larini, ularning ashyoviy tomoni va qiymatining birligini tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda «kapital» ham qiymatga, ham naflilikka ega bo‘lgan, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida foydalaniladigan vositalardir.18 II.BOB ISHLAB CHIQARISH JARAYONI ,UNING NATIJALARI VA SAMARADORLIGI 2.1. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari. Samaradorlikni oshirishga ta‘sir qiladigan omillarga qo’yidagilar kiradi : 1. Ishchi kuchi salohiyati; 2. Fan-texnika taraqqiyoti va uning yangiliklari; 3. Ilg’or texnologiya; 4. Ishlab chiqarish sarflarini tejash; 5. Iqtisodiyotni tarkibiy tuzilish va ratsional joylashtirish; 6. Ishlab chiqarishni ixtisoslashuvi; 7. Tabiiy, modiy va mehnat resurslaridan tejash va tejamkorlik bilan foydalanish; 8. Sub‘ektlarni ya‘ni ishlab chiqaruvchilarni moddiy rag’batlantirish. 9. Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash. 10. Ishlab chiqarishda innovatsiyalarni qo’llash. Samaradorlikni asosida mashinalashgan mehnat turadi, uni fan texnika va inson yaratadi. Fan texnika taraqqiyotini ikkita yo’li bor : 1. Evolyutsion yo’lidir - mavjud texnika texnologiya asosida, mashinalar va uskunalar qisman modernizatsiyalashtiriladi, rivojlanish asta-sekinlik bilan amalga oshirib boriladi. 2. Revolyutsion yo’ldan rivojlanish – bu fan-texnikaning bir qancha sohalarida birdaniga katta o’zgarishlar qilinadi, texnikaning eng so’nggi yangiliklarini, avlodlarini ishlab chiqarishda qo’llaniladi, shu tufayli yuqori samaradorlikka erishiladi. 19 Mamlakatimizda iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini hozirgi zamon fan va texnikasining eng yangi yutuqlari bilan qayta qurollantirish lozimligi Prezident I.Karimov asarlarida ko’rsatib o’tilgan. 20 Samaradorlikni aniqlashda bu ko‘rsatkichlardan tashqari mahsulotning mehnat sig‘imi, material sig‘imi, energiya sig‘imi degan ko‘rsatkichlar ham qo‘llanilib, ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir birligini yaratish uchun ketgan, yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan mehnat, energiya va moddiy ashyolar miqdorini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichlarning har biri ishlab chiqarishda qatnashgan turli omillar samaradorligini ifodalab, bir-biri bilan chambarchars bog‘liq va bir-birini to‘ldiradi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni ham bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar ta’sir qiladi: 1. Ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik bilan ishlab chiqarishda qo‘llash. 2. Ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash. 3. Iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo‘g‘inlarini o‘zgartirish. 4. Ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish va ularning faolligini oshirish. 5. Mavjud tabiiy , moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-tergab foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va energiya turlarini, ekinlarning yangi hosildor navlarini , chorva mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga joriy qilish. 6. Kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va mutaxassislar tayyorlash. 21 Bular ichida fan-texnika taraqqiyoti omili hozirgi kunda respublikamiz uchun dolzarb va muhim ahamiyat kasb etadi. Fan-texnika taraqqiyotining evolyutsion va revolyutsion shakllari farqlanadi. Evolyutsion shaklda rivojlanish deganda, FTTning mavjud texnologiyasi asosida , mashinalar va uskunalar qisman modernizatsiyalash asosida rivojlanishi tushuniladi. 22 Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi to‘g‘risida yaxshiroq tasavvurga ega bo‘lish uchun: - iqtisodiyot faqat ikki xil mahsulot-avtomobil va texnologiya ishlab chiqaradi, bunda avtomobil iste’mol tovarlarini, texnologiya ishlab chiqarish vositalarini bildiradi; - iqtisodiy resurslar miqdor va sifat jihatdan o‘zgarmaydi; - mehnat unumdorligi va texnologiya doimiy bo‘lib qoladi, deb faraz qilamiz. Mavjud resurslar cheklanganligi sababli iqtisodiyotning texnologiya va avtomobil ishlab chiqarish hajmini birdaniga ko‘paytirib borish imkoniyati cheklangan. Resurlarning cheklanganligi mahsulot ishlab chiqarishning cheklanganligini bildiradi. Bunday sharoitda texnologiya ishlab chiqarishni har qanday ko‘paytirishga resurslarning bir qismini-avtomobil ishlab chiqarishni kamaytirish orqali erishadi. Aksincha, agar avtomobil ishlab chiqarishni ko‘paytirish afzal ko‘rinsa, buning uchun zarur resurslar faqat texnologiya ishlab chiqarishni qisqartirish hisobiga olinishi mumkin. Jadvalda jamiyat tanlashi mumkin bo‘lgan sanoat texnologiyalari va avtomobil miqdorining muqobil uyg‘unlashuvi ifodalangan. A muqobil variantga binoan, iqtisodiyot o‘zining butun resurslarini texnologiya, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishga yo‘naltiradi. E muqobil variantda esa mavjud resurslar to‘lig‘icha avtomobil, ya’ni iste’mol buyumlari ishlab chiqarishda foydalaniladi. Jadvaldagi asosiy g‘oya quyidagicha: har qanday vaqt oralig‘ida iqtisodiyot to‘la bandlik va ishlab chiqarishning to‘liq hajmida avtomobilni ko‘proq ishlab chiqarishi uchun texnilogiyaning bir qismidan voz kechishi zarur. Iqtisodiy resurslar kamyob bo‘lganligi sababli, iqtisodiyot avtomobil va texnologiya ishlab chiqarish hajmini bir vaqtda ko‘paytira olmaydi.23 Ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘idagi har bir nuqta ikki xil mahsulot ishlab chiqarishning qandaydir eng ko‘p hajmini ko‘rsatadi. Jamiyat uchun mahsulotlarning erishib bo‘ladigan har xil uyg‘unlashuvlaridan tanlab olish imkoniyati egri chiziq ichida joylashadi. Avtomobil va texnologiya ishlab chiqarishning har xil uyg‘unlashuvini amalga oshirish uchun jamiyat ulardagi mavjud resurslarning to‘la bandligi va ishlab chiqarishning to‘liq hajmini ta’minlashi zarur. Avtomobil va texnologiyaning barcha uyg‘unlashuvi ularning eng ko‘p miqdorini ko‘rsatib, bu barcha mavjud resurslardan esa samarali foydalanish natijasida olinishi mumkin. Iqtisodiyotda resurslarning to‘la bandligi va ulardan samarali foydalanishni ta’minlash uchun har ikkala mahsulotning tanlangan hajmi ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘i deb nomlanuvchi ABSDE chizig‘ida joylashgan bo‘lishi lozim. Bu chiziqdan chap tomonda joylashgan har qanday nuqta resurslardan to‘liq foydalanmaslikni anglatadi. Rasmdagi G nuqta iqtisodiyotda 1,6 mln. dona avtomobil va 5 ming donaga yaqin texnologiya ishlab chiqarilayotganini bildiradi.24 Bu esa, resurslardan foydalanishning muayyan darajasida, qo‘shimcha resurslarni jalb etmagan holda, quyidagi harakatlarni amalga oshirish imkoniyati mavjudligini ko‘rsatadi: - avtomobil ishlab chiqarishning mavjud hajmini saqlab qolgan holda, texnologiya ishlab chiqarish hajmini 8 ming donagacha yetkazish; - texnologiya ishlab chiqarishning mavjud hajmini saqlab qolgan holda, avtomobil ishlab chiqarish hajmini 2,7 mln. donagacha yetkazish; - bir vaqtning o‘zida har ikkala mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish. Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘idan tashqarida joylashgan har qanday, ya’ni rasmdagi W nuqtaga resurslarning mavjud hajmi va ishlab chiqarishning mavjud texnologiyasi darajasida erishib bo‘lmaydi. Jamiyat bu mahsulotlar uyg‘unlashuvidan birortasini tanlashi zarur: ko‘proq texnologiya ishlab chiqarish kamroq avtomobil ishlab chiqarishni bildiradi va aksincha. Har qanday mahsulotning qandaydir miqdorini olish uchun, voz kechishga to‘g‘ri keladigan boshqa mahsulot miqdori bu mahsulotning muqobil ishlab chiqarish xarajatlari deb ataladi. Biz iqtisodiyot resurslarning to‘liq bandligi va ishlab chiqarishning to‘liq hajmi bilan xususiyatli deb hisobladik. Agar band bo‘lmagan resurslar bo‘lsa yoki resurslari samarasiz foydalanilsa iqtisodiyot jadvalda ko‘rsatilgan har bir muqobil variantdagidan pastroq mahsulot ishlab chiqargan va bu rasmda keltirilgan ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘ining ichida joylashgan bo‘lar edi. Agar resurslarning miqdori, sifati hamda texnologiya o‘zgarsa iqtisodiyotda25 ishlab chiqarishning umumiy hajmi ham, ya’ni ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘ining holati o‘zgaradi. Mavjud resurslarning ko‘payishi har bir variantda bitta yoki har ikkala mahsulot ishlab chiqarish hajmining ko‘payishiga olib keladi. 2.2. Ishlab chiqarish jarayoning mazmuni va o’ziga xosligi Ishlab chiqarish jarayoni- bu kishilarning iste'moli uchun zarur bo`lgan moddiy va ma'naviy ne'matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatdir. Bu faoliyat ayriboshlash, taqsimot va iste'mol sohalarida ro`y beradigan munosabatlarning xususiyatlarini va yo`nalishini belgilab beradi. Ma'lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir. Ana shu jarayonda kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan munosabatda bo`ladilar. Ayni mehnat jarayonida kishilar bir-birlari bilan munosabatda ham bo`ladilar. Bu munosabatlarning xarakterlarini, shakllarini va xususiyatlarini o`rganish va ishlab chiqarishni ongli tashkil etish iqtisodiyotning bosh masalasini (iqtisodiy resurslar cheklanganligi va ehtiyojlarning cheksizligi) hal qilishning birdan bir yo`lidir. Mehnat jarayonida mehnat vositalari bilan bir qatorda insonning o`zi ham kamol topadi, mehnat mahorati ortadi. Ishlab chiqarish jarayoni umuminsoniy kategoriyalar jumlasiga kiradi. Shuning uchun bu jarayon uzoq tarixga ega. Ishlab chiqarishning eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo`jaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov idoralari, moddiy - texnik ta'minot, kommunal va uy-joy xo`jaliklari, turli xil xizmat ko`rsatish sohalari va boshqalardan iborat. Ma'lumki ishlab chiqarish tizimi ehtiyojlar tizimi bilan bevosita bog`liq. Ehtiyojlar turi qancha ko`p bo`lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham kengayib boradi. Ularni o`rganish oson bo`lish uchun ishlab chiqarish ikkita katta sohaga : moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishlarga bo`linadi. 26 Moddiy ishlab chiqarish sohalarida zaruriy moddiy ne'matlar ishlab chiqariladi. Nomoddiy sohalarda esa turli xil ma'naviy ne'matlar yaratiladi va xizmatlar ko`rsatiladi. Shuni ta'kidlash lozimki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayoni tovar ishlab chiqarish jarayonidir. Mahsulotning iste'mol xossasi qanchalik muhim bo`lsa, mehnat sarflarini hisobga olish ham shunchalik muhimdir.Ishlab chiqarish jarayoni-bu kishilarni o‘zlarining iste’moli uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko‘rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko‘rinishini o‘zining iste’moli uchun muvofiq holga keltirish uchun qilingan mehnat faoliyatidan iboratdir. Ana shu mehnat jarayonida kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan o‘zaro ma’lum munosabatda bo‘ladilar. Kishilar o‘zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o‘zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo‘lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o‘rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o‘zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o‘zining mehnatga bo‘lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo‘llashni kengaytirib boradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish 27 uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o‘zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o‘rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishi muhim ahamiyat kasb etib, u turli sohalar, bo‘linmalar, yaratilayotgan mahsulotlar va ko‘rsatilayotgan xizmatlar turlarini ifodalaydi. Eng avvalo, ishlab chiqarishni moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga ajratish lozim O‘z navbatida moddiy ishlab chiqarish sohasi moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish (masalan, avtomobil, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechaklar va h.k.) va moddiy xizmatlar ko‘rsatish (transport, aloqa, savdo, maishiy xizmat va boshqalar) dan iborat bo‘ladi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi ham nomoddiy ne’matlarni ishlab chiqarish (masalan, musiqa asarlari, badiiy va ilmiy asarlar, ixtiro va kashfiyotlar) va nomoddiy xizmatlar ko‘rsatish (huquqiy maslahatlar berish, o‘qitish, malaka oshirish va boshqalar) ga ajraladi. Bu sohalar bir-biri bilan chambarchas bog‘langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi. Moddiy ishlab chiqarish sohasi o‘z navbatida ikki bo‘linmadan - birinchi va28 ikkinchi bo‘linmalardan iborat bo‘ladi. Birinchi bo‘linmada ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo‘lgan vositalar-stanok, mashina, asbob-uskuna, xomashyo va turli materiallar ishlab chiqariladi. Ikkinchi bo‘linmada esa xalq iste’moli uchun zarur bo‘lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi. Birinchi bo‘linmada ishlab chiqarishdan chiqqan tovarlar shu yilning o‘zida ikkinchi bo‘limda va xizmat ko‘rsatish sohalarida ishlab chiqarish vositasi sifatida ishlatilishi mumkin, ikkinchi bo‘linmada yaratilgan tovarlar va nomoddiy soha xizmatlari o‘z navbatida birinchi bo‘linma uchun zarurdir. Shuning uchun ular o‘rtasida doimo iqtisodiy aloqalar va munosabatlar sodir bo‘lib turadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda, qiymatning o‘sish jarayonidir. Ishlab chiqarish jarayonini ikki tomonlama tahlil qilib o‘rganish uning mazmunini to‘g‘ri tushunish imkonini beradi va turli xil chalkashliklar, munozarali tortishuvlarga chek qo‘yadi. Bu yerda shuni hisobga olish lozimki, oldingi ishlab chiqarish jarayonining mahsuli bo‘lib, shu ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan ishlab chiqarish vositalari qiymati ko‘paymagan holda o‘zi qancha qiymatga ega bo‘lsa shu miqdorda aniq mehnat bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar qiymatiga o‘tkaziladi.2.3. Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi 1.Ishlab chiqarish omillari — Ishlab chiqarishda qo llanadigan resurelar; ʻ yer, mehnat, kapital, tadbirkorlik faolligi (tadbirkorlik qobiliyati) kabi omillar 29 Ishlab chiqarish omillari hisoblanadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi, miqdori ulardan foydalanish darajasiga boglik, bo ladi.ʻ 2. Kapital (nem. Kapital; lot. capitalis — bosh, asosiy), sarmoya — keng ma'noda — o'z egasiga daromad keltirish xususiyatiga ega bo'lgan jami vositalar va mablag'lar; yangi qiymat keltiruvchi, o'zini o'zi ko'paytiruvchi qiymat. Tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun kishilar tomonidan yaratilgan resurslar; tor ma'noda — ishlab chiqarish vositalari ko'rinishidagi ishga qo'yilgan, ishlab turgan daromad manbai (ashyoviy K.). K.ning paydo bo'lishiga tovar ishlab chiqarish, tovar muomalasi dastlabki shart hisoblanadi. Bozorda o'ziga xos, alohida tovar — ish kuchining paydo bo'lishi bilan oddiy tovar ishlab chiqarish kapitalistik ishlab chiqarishga aylanadi, tovar ishlab chiqarishning shu davrida tovar muomalasidagi pul K.ga aylanadi. K. ko'p sikllar davomida ishlab chiqarishda ishtirok etadigan asosiy kapital va bir sikl davomida ishtirok etadigan va to'liq sarflanadigan aylanma kapitalga bo'linadi. Pul K. i (sarmoya) — ashyoviy K. sotib olish uchun sarflanadigan pul vositalarini ifoda etadi, ya'ni pul K.ga aylanishi uchun ishlab chiqarishga avanslanadi. Iqtisodiy nazariyada K. ishlab chiqarish omillaridan biri tarzida izohlanadi. Qiymatning ko'payishi inson mehnati (ish kuchi) va ishlab chiqarish vositalari (xom ashyo, mashina, stanoklar) birlashganda, ya'ni ishlab chiqarish sharoitida yuz beradi. K. sanoat K.i, savdo K.i, ssuda K.i, sudxo rlik K.i ʻ (tarixiy) shakllarida faoliyat ko'rsatadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitlarida K.ning korxona, firma, banklar. K.i, turli aksiyadorlik jamiyatlariga tegishli aksiyadorlik K.i, zahira K.i, ustav Kapital singari ko'rinishlari mavjud. Tadbirkor jismoniy shaxslarga tegishli K. dastmoya deyiladi va har gal tovar olib sotishda ishlatiladi. 30 Ishlab chiqarish — jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur bo lgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlabʻ chiqarish omillarini iste mol va investitsiyalar uchun mo ljallangan tovarlar va ʼ ʻ xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining hamma bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va mehnat vositalari bo li-shini taqozo etadi. Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish ʻ vositalari Ishlab chiqarish va is-te mol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil to- ʼ padi. Bu bo limlarning har biri ko plab xo jalik tarmoqlaridan iborat bo lib, ularda ʻ ʻ ʻ ʻ turli Ishlab chiqarish vositalari va iste -mol buyumlari yaratiladi. Birinchi ʼ bo limning ikkinchi bo limga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab ʻ ʻ chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab chiqarishdan iborat bo lmay, balki taqsimot, ayirboshlash va iste molnya o z ʻ ʼ ʻ ichiga oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish qurollarining o zgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning ʻ rivojlanishi jamiyat hamma a zolarining farovonligini muntazam oshira borish va ʼ har tomonlama rivojlantirishga imkon beradi. Ijtimoiy ishlab chiqarish, ya’ni turli omillarning harakati natijasida juda ko‘p turdagi tovarlar va xizmatlar massasidan iborat bo‘lgan yalpi ijtimoiy mahsulot vujudga keladi. Shu yaratilgan jami tovarlar va xizmatlar, ya’ni milliy mahsulotning yil davomidagi yig‘indisi mamlakat bo‘yicha ishlab chiqarishning umumiy natijasi bo‘lib hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonini davom ettirish uchun, birinchidan, iste’mol 31 qilingan ishlab chiqarish vositalarini faqat qiymat holidagina emas, balki uni moddiy buyum shaklida ham qayta tiklash zarur. Buning uchun albatta yaratilgan mahsulot tarkibida ma’lum miqdorda ishlab chiqarish vositalari natural shaklda mavjud bo‘lishi kerak. Ikkinchidan, ishchi kuchining qayta tiklanishi uchun mulk egalari va tadbirkorlarning shaxsiy iste’moli uchun yaratilgan mahsulot tarkibida zarur iste’mol buyumlari mavjud bo‘lishi shart. Shuning uchun ham moddiy mahsulotlar ikki xil tovar mahsulot sifatida mavjud bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida, ikki yirik bo‘linmalar o‘rtasida tovar ayirboshlash imkonini beradi. Undan tashqari juda ko‘p korxona va tashkilotlar aholiga turli tuman xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanadiki, ular mehnatining natijasi xizmatlarda namoyon bo‘ladi. Bu esa milliy mahsulotning muhim qismi turli xil xizmatlardan iborat ekanligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, yil davomida mamlakatda yaratilgan milliy mahsulot natural jihatidan uch qismdan: ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari va turli xil xizmatlardan iborat buladi. Yil davomida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni, ya’ni milliy mahsulotni bunday uchta ko‘rinishga bo‘lib o‘rganish va bilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Chunki ularning har bir turi bo‘yicha talab va takliflar o‘rganilib, talabga yarasha ishlab chiqarish imkonini beradi. Yaratilgan mahsulot faqatgina natural jihatdan emas, balki qiymat jihatdan ham hisobga olinadi va uning qiymat tarkibi tahlil qilinadi. Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo‘ladi: 1) ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalar qiymatining mahsulotga o‘tgan qismi (s); 2) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning bir qismi, ya’ni, ishchilarga 32 tegishli qismi- zaruriy mahsulot qiymati (v); 3) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar va jamiyat uchun ishlab chiqarilgan qo‘shimcha mahsulot qiymati (m) dan iboratdir. Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, yalpi ijtimoiy mahsulot tarkibida oraliq mahsulot hamda takroriy hisob mavjud bo‘lganligi sababli u ishlab chiqarish natijasiga to‘g‘ri baho bera olmaydi. Shunga ko‘ra, jamiyat a’zolarini ko‘proq ishlab chiqarishning pirovard natijalari qiziqtiradi. Ishlab chiqarishning pirovard natijasi bo‘lib ishlab chiqarish sohasidagi o‘z harakatini tugatgan, jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini bevosita iste’mol fondi orqali, yoki bilvosita, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish jamg‘arish fondi orqali qondirishga tayyor mahsulot hisoblanadi. U o‘z ichiga takroriy hisob qoplash fondini olmaydi. Shunga ko‘ra, ko‘pincha ijtimoiy ishlab chiqarishning pirovard natijasi sifatida sof mahsulot maydonga tushadi. Yaratilgan mahsulotdan iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot deyiladi. Demak, sof mahsulot bevosita ishlab chiqarishda band bo‘lgan menejerlar, ishchilar, dehqonlar va muxandislar, texnik xodimlar va boshqalarning yangidan sarf qilingan mehnati bilan yaratilgan zaruriy mahsulotdan va qo‘shimcha mahsulotdan iboratdir. Zaruriy mahsulot deb ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi bo‘lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratilgan, ishchi kuchini normal holatda saqlash va qayta tiklash uchun zarur bo‘lgan mahsulotga aytiladi. Bunga kelgusi avlod ishchilarini etishtirish, ya’ni ishchilarning oilasi va bolalari uchun zarur33 bo‘lgan mahsulot ham kiradi. Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, ya’ni qo‘shimcha ish vaqtida qo‘shimcha mehnat bilan yaratilgan qismi qo‘shimcha mahsulot deyiladi. Yangidan yaratilgan sof mahsulotning tarkibini quyidagi rasmda aniqroq tasvirlash mumkin. Har bir korxonada, tarmoqda qo‘shimcha mahsulotni ko‘paytirish asosan uch yo‘l bilan-ishlovchilar sonini ko‘paytirish, ish kunini uzaytirish va ish kuni chegarasi o‘zgarmagan holda zaruriy ish vaqtini kamaytirish evaziga qo‘shimcha ish vaqtini ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Ish kunini uzaytirish yo‘li bilan olingan qo‘shimcha mahsulot absolyut qo‘shimcha mahsulot deb, ish kuni o‘zgarmaganda zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo‘shimcha ish vaqtini ko‘paytirish evaziga olingan qo‘shimcha mahsulot esa nisbiy qo‘shimcha mahsulot deb ataladi. Yil davomida olingan qo‘shimcha mahsulotlar yig‘indisi qo‘shimcha mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbati esa (foizda ifodalanishi) qo‘shimcha mahsulot normasi deb yuritiladi. Agar qo‘shimcha mahsulot normasini m ’, massasini m, zaruriy mahsulotni v bilan belgilasak qo‘shimcha mahsulot normasi m ' m v100% ko‘rinishdagi formula bilan aniqlanadi. Ma’lumki, qo‘shimcha mahsulot bilan zaruriy mahsulot o‘rtasida har doim34 ziddiyat va aloqadorlik bo‘ladi. Ularning har ikkalasida ham butun iqtisodiyotni rivojlantirish va jamiyat a’zolarining farovonligini oshirish maqsadlari yo‘lida foydalaniladi. Hozirgi davrdagi bozor iqtisodiyotiga doir adabiyotlarda ishlab chiqarish omillari bilan uning samaralari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ishlab chiqarish funksiyasi deb atashadi. Masalan, ishlab chiqarish omillari-yer (Y), kapital (K) va ishchi kuchi (I)ni ishlab chiqarishda qo‘llashdan olingan mahsulotni M dan iborat deb faraz qilsak, ishlab chiqarish funktsiyasi М  f (Y, К, I) dan iborat bo‘ladi. Bu formula ishlab chiqarishga jalb qilingan omillarning, ya’ni sarflarning har birligi evaziga olingan mahsulotni bildiradi va e’tiborni kam resurs sarflab, ko‘proq mahsulot olish imkoniyatini qidirishga qaratadi. Undan tashqari, bu ko‘rsatkich har bir mahsulot birligini ishlab chiqarishga va ko‘paytirish mo‘ljallangan mahsulot hajmini ishlab chiqarishga qancha resurs sarfi talab qilinishini aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarishda foydalaniladigan turli xil omillar sarfini birdaniga yoki ularning ayrim turlarini ko‘paytirish yo‘li bilan mahsulot hajmini ko‘paytirish mumkin. Lekin boshqa omillar va sharoitlar teng bo‘lgani holda ayrim omillar sarfini oshirish yo‘li bilan mahsulotni cheksiz ko‘paytirib bo‘lmaydi. Omillardan foydalanish va ularning miqdorini oshirish evaziga olingan mahsulotni uch xil o‘lchamda o‘lchaydilar: umumiy mahsulot, o‘rtacha mahsulot va so‘nggi qo‘shilgan mahsulot. Umumiy mahsulot jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanish evaziga olingan mahsulotning mutlaq hajmidir. O‘rtacha mahsulot esa jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillarining bir birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulotga aytiladi: O' М М (I, К)35 So‘nggi qo‘shilgan mahsulot deb eng so‘nggi qo‘shilgan omil (kapital yoki ishchi kuchi) evaziga o‘sgan mahsulotga aytiladi. Yuqorida aytganimizdek, alohida olingan omil evaziga qo‘shilgan mahsulot ma’lum darajaga borgandan keyin pasaya boshlaydi. Bu pasayish ayniqsa uning har bir birligi evaziga qo‘shilgan mahsulotda aniq seziladi. Mana shu qo‘shilgan omil unumdorligining pasayishiga qarab, marjinalistlarning vakillari unumdorlikning pasayib borish qonuni degan qonunni kashf qilishgan. Ularning g‘oyasi bo‘yicha har bir keyingi qilingan xarajat yoki omil oldingisiga qaraganda kam samara beradi va oqibatda umumiy o‘rtacha mahsulot ham pasayib ketadi. Iqtisodiyot nazariyasi fani mavjud cheklangan iqtisodiy resurslardan qanday qilib foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to‘laroq qondirib borish mumkin, degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo‘lishi ko‘zda tutilib, ulardan eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to‘laroq qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan turini tanlab olishga harakat qilinadi. Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat36 a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo‘lmaydi. Shuning uchun jamiyatga qaysi mahsulotlarni ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo‘ladi. Shunday tanlash orqali, resurslarning mavjud darajasida mahsulot olishning aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini ko‘rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to‘liq foydalanish uchun, iqtisodiy resurslarning to‘liq bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to‘liq hajmini ta’minlash zarur. To‘liq bandlilik deganda biz ishlab chiqarishga yaroqli bo‘lgan barcha resurslardan to‘la unum bilan foydalanishni tushunamiz. Ishchi majburiy ishsiz bo‘lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli bo‘lgan barchani ish bilan ta’minlashi zarur, haydaladigan yerlar yoki texnika va texnologiyalar ham bo‘sh qolmasligi lozim. Ishlab chiqarishning to‘liq hajmi, resurslarni samarali taqsimlashni, ya’ni ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng ko‘p hissa qo‘shadigan qilib foydalanishni va mavjud texnologiyalarning eng yaxshisini qo‘llashni ham bildiradi.Xulosa 1. Ishlab chiqarish mazmunini ochib berishga bo’lgan katta qiziqish bugungi kunga qadar davom etmoqda. Shu sababdan turli iqtisodchi-olimlar va mutaxassislar tomonidan uning mazmunini yoritib berishga bo’lgan urinish va tadqiqotlar hamda ta’rifini keltirishga oid amaliy harakatlar davom etib kelayotganligini ko’rish mumkin. 2. Rivojlangan mamlakatlardan biri hisoblangan AQSH iqtisodiyotida muhim o‘rin egallagan ishlab chiqarish resusrlarini tashkil etish, ularning samarali 37 faoliyatini ta’minlash, bu borada yirik ta’lim muassasalarining ilmiy salohiyatidan foydalanish bo‘yicha mamlakatda katta tajriba to‘plangan. Ushbu yo‘nalishda mamlakatning iqtisodiy turg‘unlikdagi hududlarida erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish orqali iqtisodiy va ijtimoiy muammolar (aholi bandligi, infratuzilma tarmoqlari holatini yaxshilash)ni bartaraf etishda o‘zining ijobiy samarasini berib kelmoqda. Xulosa o rnida aytganda, erkin iqtisodiy zona - bu yangi ishlab chiqarishʻ quvvatlarini barpo etish, yuqori texnologik ishlab chiqarishni rivojlantirish, zamonaviy raqobatbardosh, import o rnini bosuvchi, eksportga yo naltirilgan ʻ ʻ tayyor sanoat mahsulotini ishlab chiqarishni o zlashtirishga faol jalb etish ʻ maqsadida tashkil etiladigan hududdir. Uni tuzishdan maqsad eng avvalo, mamlakatni yoki alohida olingan hududni strategik rivojlantirishga doir vazifalarini, ya ni tashqi savdo, umumiqtisodiy, ijtimoiy, hududiy va ilmiy-texnik ʼ masalalarni hal qilishdan iborat bo ladi. ʻ qo‘yilgan. 38 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O‘zbekiston, 2022. - 46 b. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017- 2021 yillardaO‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ko‘llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to‘g‘risida"gi Farmoni. 4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari / Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. - 488 b. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2020 yil. 7. Xodiyev B . Yu ., Shodmonov Sh . Sh . Iqtisodiyot nazariyasi . Darslik. - T.: Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet. 8. O‘lmasov A., Vahobov A.B. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: «Iqtisod- moliya», 2014. - 480 bet. 9. SHodmonov SH.SH., G‘ofurovU.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Iqtisod-moliya, 2010. - 728 bet. 39 10. SHodmonov SH.SH., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni.-T.: Iqtisod-moliya, 2016.-728 bet. 11. Juravleva G.P. Ekonomicheskaya teoriya. Mikroekonomika- 1, 2. Mezoekonomika: Uchebnik / MOSKVA: Dashkov i K, 2016. - 934 s. 12. Kochetkov A.A. Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik dlya bakalavrov / Moskva.: Dashkov i K, 2016. - 696 s. 13. Larionov I.K., Silvestrov S.N. Ekonomicheskaya teoriya. Ekonomicheskie sistemi: formirovanie i razvitie: Uchebnik dlya magistrov / Moskva.: Dashkov i K, 2015. - 876 s. 14. Jo‘raev T.T., D. Tojiboeva Iqticodiyot nazapiyaci (ko‘pgazmali qo‘llanmalap va tect cavollapi 1-kicm). - T.:"Fan va texnologiya", 2012 Internet saytlari. 1. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy sayti. 2. www.Fanfikir.uz 3. www.uza.uz - O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti. 4. www.ceep.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti. 5. www.ziyonet.uz 40

Ishlab chiqarish jarayoni uning funksiyasi, natijalari va samaradorligi

 

Sotib olish