Ishlab chiqarish jarayoni uning funksiyasi, natijalari va samaradorligi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	24000UZS
Hajmi	240.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	12 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

265 Sotish

Ishlab chiqarish jarayoni uning funksiyasi, natijalari va samaradorligi

Sotib olish

Ishlab chiqarish jarayoni uning funktsiyasi, natijalari va samaradorligi
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.BOB. ISHLAB CHIQARISH JARAYONI VA UNING NATIJALARI
1.1 . Ishlab chiqarish omillari va ularning
tarkibi… ………………………………..6
1. 2. Ishlab chiqarish jarayonining
mazmuni… …………………………………....61.3. Ishlab chiqarish omillari va ularning
tarkibi…………………………………...13
II.BOB ISHLAB CHIQARISH JARAYONI ,UNING NATIJALARI VA
SAMARADORLIGI
2.2. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari.
……………….17
2.1. Ishlab chiqarish jarayoning mazmuni va o’ziga
xosligi……………………….21
2.3. Ishlab chiqarish samaradorligi, uning ko’rsatkichlari va omillari……………24
Xulosa………………………………………………………………………...…..31
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………….32
0

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda keyingi yillarda taraqqiyotning
yangi bosqichiga qadam qo‘yildi. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan keng
ko‘lamli islohotlar, modernizatsiya, tarkibiy o‘zgarish va diversifikatsiya natijasida
yangidan-yangi zamonaviy tarmoqlar va ishlab chiqarish quvvatlari, yangi
energiya manbalari, turli xil infratuzilmalar, yo‘llar, transport vositalari ishga
tushirilmoqda. Ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish
uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi
iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda
almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitlari.
Ayni paytda, mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlis
palatalarining qo‘shma majlisida va boshqa qator majlislarda so‘zlagan nutqlari va
qilgan ma’ruzalaridan, qabul qilingan yangi farmonlar va qarorlardan hamda Oliy
Majlisga murojaatnomasidan, O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan strategik vazifalardan bizga shu narsa
ma’lum bo‘lib turibdiki, mamlakatimizda erishilgan ulkan yutuqlar bilan bir
qatorda o‘z echimini topmagan murakkab muammolar, hal qilinishi lozim bo‘lgan
o‘ta dolzarb va qiyin vazifalar juda ko‘p ekan.
Mamlakatimiz prezidenti takidlaganidek, “oldimizda uzoq va mashaqqatli
yo‘l turibdi. Barchamiz jipslashib, tinimsiz o‘qib-o‘rgansak, ishimizni mukammal
va unumli bajarsak, zamonaviy bilimlarni egallab, o‘zimizni ayamasdan oldinga
intilsak, albatta, hayotimiz va jamiyatimiz o‘zgaradi” 1
.
1 O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisning Sеnati va Qonunchilik palatasiga
Murojaatnomasi (24.01.2020) Xalq so‘zi gazеtasi, 2020 yil 25 yanvar.
1

Bugungi kunda dunyoning turli mintaqalarida sodir bo‘layotgan
qaramaqarshiliklarning kuchayib borishi, jahon bozorida vaziyatning tez
o‘zgarayotgani dunyoning ko‘plab mamlakatlarida investitsion faollikning
susayishi real iqtisodiyotda ishlab chiqarishning o‘sish sur’ati susayishi ro‘y berib,
jahon bozorida xarid talabining kamayishi davom etmoqda, ishsizlik darajasi
yuqoriligicha qolmoqda, ijtimoiy keskinlik kuchaymoqda. Bundan tashqari
mamlakatimizdagi ayrim sohalar, tarmoqlar va kompaniyalarda eksport hajmi
kamayib, import hajmi oshib ketishi, ko‘plab kapital mablag‘lar sarflanishiga
qaramay ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligining sust o‘sishi fantexnika
taraqqiyoti yuz berib, yangi texnika va texnologiyalarning kirib kelishiga qaramay
ketgan xarajatlar va mahsulot tannarxi pasayish o‘rniga aksincha, oshishi holati
yuz berishi kabi noxush holatlar sodir bo‘lib turibdi.
Bu holatlar mamlakatimiz oldida turgan keng ko‘lamli dasturiy maqsad va
vazifalar – islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish iqtisodiyotni
modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash, tarkibiy o‘zgartirish, xususiy mulk,
xususiy tadbirkorlikni kuchaytirish, iqtisodiy rivojlanish yo‘lida g‘ov bo‘lib turgan
barcha to‘siq va cheklovlarni bartaraf etish,
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha qisqa va uzoq
muddatga belgilangan strategik vazifalar va muammolarni hal etish uchun bor
kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etishni talab qiladi.
Mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, hayotning o‘zi va
xalqning talablari bizning oldimizga amaliy echimini topish lozim bo‘lgan yangi
va yanada murakkab vazifalarni qo‘ymoqda. “O‘zbekistonni rivojlangan
mamlakatga aylantirishni maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, bunga faqat jadal
2

islohotlar, ilm-ma’rifat va innovatsiya bilan erisha olamiz” 2
. Hayotning o‘zi
oldimizga qo‘ygan ushbu murakkkab muammolarni tezroq hal qilish, ularning
echimini izlab topish, milliy istiqlol mafkurasining mazmunini va xususiyatlarini
chuqurroq tushunish ko‘p jihatdan kishilarning iqtisodiyot sirlarini, ayniqsa, bozor
iqtisodiyoti munosabatlarining mazmunini, ularning talablari, ziddiyatli va
chalkash xususiyatlarini, qonun-qoidalarini, amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli
iqtisodiy
islohotlarni yanada chuqurlashtirish, iqtisodiyotni erkinlashtirish, tarkibiy
o‘zgartirish, modernizatsiyalash va diversifikatsiyalashning, ilm-fanni rivojlantirib,
raqamli iqtisodiyotga o‘tishning maqsadi va mohiyatini chuqurroq bilishlariga
bog‘liqdir. “Iqtisodiyot nazariyasi” fani iqtisodiyot tushunchalarini, uning
qonunqoidalarini, tejamli xo‘jalik yuritish sirlarini, turli kishilar va xo‘jaliklarning
birbirlari bilan manfaatli iqtisodiy aloqada bo‘lib, unumli mehnat qilish, yangi
texnika va texnologiyalarni, innovatsion g‘oyalarni qo‘llab, mehnat unumdorligini
oshirish yo‘llarini va shakllarini o‘rgatadi.
Kurs ishining maqsadi:
Iqtisodiyotda ishlab chiqarish faoliyatini rivojlantirish masalalari bo‘yicha
taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
Ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlari o’rganish;
Ishlab chiqarishning iqtisodiy hududlarni tashkil etish va amaldagi holatini
tahlil qilish;
2 O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisning Sеnati va Qonunchilik palatasiga
Murojaatnomasi (24.01.2020) Xalq so‘zi gazеtasi, 2020 yil 25 yanvar.
3

Kurs ishi obyekti O‘zbekiston Respublikasida tashkil etilgan ishlab chiqarish
resusrlari hisoblanadi.
Kurs ishi predmenti bo’lib, ishlab chiqarish zonalarni tashkil etishdagi
moliyaviy munosabatlar hisoblanadi.
Kurs ishining qisqacha tavsifi. Kurs ishi tarkibi, uchta savollar, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I.BOB. ISHLAB CHIQARISH JARAYONI VA UNING NATIJALARI
1.1. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi.
Jamiyat taraqqiyotini moddiy bazasi ishlab chiqarish bilan hosil qilinadi.
Ishlab chiqarish mehnatga yaroqli bo’lgan ish kuchi bilan ishlab chiqarish
vositalarini ko’tilishi va uni harakatga keltirilishi tufayli moddiy ne‘matlar
hosil qilishdir.
Resurs - bu ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ishlatiladigan
hamda qo’llaniladigan moddiy-ashyoviy bo’lib, tabiiy, moddiy, iqtisodiy,
moliyaviy va hokazo kabi vositalardan tashkil topadi.
Inson faoliyati moddiy va nomoddiy ne‘matlar yaratishga qaratilar ekan,
avvalo ishlab chiqarishni tashkil etmoq kerak. Ishlab chiqarishni tashkil etish
resurslarni talab qiladi. Ular quyidagilardan iboratdir:
1. Ishchi kuchi;
2. Mehnat qurollari;
3. Mehnat vositalari.
Ishchi kuchi - mehnatga qobiliyati bo’lgan har bir insonning ma‘lum
maqsadlar yo’lidagi aqliy va jismoniy faoliyatining yig’indisidir.
Mehnat qurollari - bu inson mehnati yordamida mehnat predmetlariga
ta‘sir qiladigan mexanizmlar (dastaklar)ga aytiladi. Masalan: stanoklar, traktorlar,
uskunalar, mashinalar, qurilmalar va hakozolar.
Mehnat predmetlari - mehnat ta‘siri natijasida tovar mahsuloti
tayyorlanadigan barcha xom ashyolar massasidir. Masalan, sanoatda ishlatiladigan
xom ashyolar, qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishda ishlatiladigan -
urug’liklar, mineral o’g’itlar, yoqilg’ilar, materiallar, yer, suv shular jumlasidansir.
5

Mehnat predmetlari tabiat mahsuli yoki oldingi davrlardan qolgan mehnat
mahsulotlaridan iborat bo’ladi.
Mehnat predmeti va mehnat qurollarini birga qo’shilishi ishlab
chiqarish vositalari ni tashkil etadi.
Ishlab chiqarish omillari barcha iqtisodiy tizimlarda amal qilib
kelmoqda. Bu omillarga turlicha ma‘no berilgan. Masalan, “Siyosiy iqtisod”
darsliklarida ishlab chiqarish omili 2 turga bo’lingan edi, ya‘ni:
1. Moddiy omil;
2. Shaxsiy omil .
Moddiy omilni tashkil etuvchi mehnat qurollari va mehnat predmetlari
(er, suv, yer usti va yer osti boyliklari - ko’mir, neft‘, gaz, ruda, metall...) ham
ishlab chiqarish vositalari deb ta‘rif berilgan edi, ishchi kuchi esa ishlab
chiqarishning деб shaxsiy omili yuritiladi.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitidagi adabiyotlarda ishlab chiqarishning
to’rt omili ko’rsatilmoqda: mehnat, kapital, yer-suv, tadbirkorlik faoliyati tan
olindi.
Ishlab chiqarish omillari
___________________________ ↓ _______________________
↓ ↓ ↓ ↓
6

Ishchi kuchi Yer, suv va
barcha xom
ashyolar Kapital Tadbirkorlik
ishi
Mehnat bilan ishchi kuchi bir xil ma‘noga ega emas. Mehnat turli
omillarning birikishi natijasida amal qiladi. Ya‘ni, mehnat ishchi kuchini ishlab
chiqarish vositalari bilan qo’shilishi natijasida sodir bo’ladi va uning pirovard
natijasi daromad topish bilan tugallanadi.
Ishchi kuchi insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy
qobiliyatlarining yig’indisidir. Bunda bilim, malaka, tajriba qo’llaniladi.
Kapital tushunchasi turlicha ta‘riflanadi. Ko’pchilik adabiyotlarda
kapitalni kapitalizmga xosligi aytilgan va o’z egasiga qo’shimcha qiymat
keltiruvchi qiymat, o’z-o’zidan ko’payuvchi, o’suvchi qiymat deyilgan.
Ayrim g’arb iqtisodchilari ham, masalan, J. Keark, L. Valras, I. Fisherlar
kapitalga daromad keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb ta‘riflaganlar.
Kapitalni qiymat tomonini e‘tiborga olib, ayrim iqisodchilar, kapitalning moddiy
ob‘ektini (mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, zavod-fabrikalar, omborlar,
transport vositalari va hakozolar) narsa va hodisalarning ashyoviy tomonini
ko’rsatadilar. Shu sababdan ular kapitalni doimiy, o’zgarmas tushuncha sifatida
qarab, ishlab chiqarish vositalarini kapital deb ataydilar. Bu tushunchalarni
umumlashtirgan holda kapitalni moddiy va ashyoviy hamda uni qiymat
ko’rinishidan iborat deb qarab, uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital deb
ishlatiladi.
Kapital o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini,
7

sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib
olishga mo’ljallangan pul mablag’laridan iboratdir. “Kapital” moddiy va qiymat
ko’rinishiga ega bo’lgan iqtisodiy tushunchadir.
Tadbirkor - iqtisodiy resurslar, ya‘ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi
kuchi resurslarining, tabiiy resursining bir-biriga qo’shilishini ta‘minlaydigan,
tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, iqtisodiy va xavf-xatardan, javobgarlikdan
qo’rqmaydigan kishidir.
Barcha resurslarni harakatga keltirish tadbirkorlik qobiliyati deb
yuritiladi.
1.2.Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni .
Ishlab chiqarish jarayoni - bu insonlarning o’z iste‘mollari uchun zarur
bo’lgan moddiy va nomoddiy ne‘matlarni ishlab chiqarishga yo’naltirilgan
maqsadga muvofiq bo’lgan faoliyatlar majmuasidir. Ishlab chiqarish bu
kishilarning real mehnat faoliyatidir.
Ishlab chiqarish moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga
bo’linadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalariga (sanoat, qishloq xo’jaligi,
qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne‘matlar yaratiladi, xizmat ko’rsatish
sohalarida esa turli xil ma‘naviy ne‘matlar yaratiladi (ta‘lim, sog’liqni saqlash,
sport, turizm va h ). Bu sohalar bir-biri bilan uzviy bog’langan holda rivojlanadi.
Masalan, O’zbekistonda 2007 yilda ishlab chiqarilgan tovarlar qiymati yalpi ichki
mahsulotda 13529,4 mlrd yoki 48,0 foiz, ko’rsatilgan xizmatlar qiymati 11979,1
mlrd yoki 42,5 foizni tashkil etgan edi. Sof soliqlar esa 2677,7 mlrd so’m yoki
9,5 foiz bo’lgan edi.
Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini chizmada ko’rsatamiz.
Ishchi kuchi va ishlab Mehnat jarayoni yoki Iste‘mol qiymati,
8

chiqarish vositalari
(natural shakllari) → naflilikni yaratilishi
va ko’payishi
jarayoni → ya‘ni nafligi
↑ ↑ ↑
Ishlab chiqarishning
omillari → Ishlab chiqarish
jarayoni → Natija: tovar va
xizmatlar
↓ ↓ ↓
Kapital ishlab chiqarish
vositalari va ishchi
kuchi qiymati → Qiymatlarning o’sish
jarayoni → Sarflangan va
qo’shilgan qiymat
Tovar va xizmatlar nafligi va qiymatining yaratilishida ishlab chiqarish
omillarining rolini chizmada tasvirlaymiz .
Yaratilgan tovar va xizmatlar
↓ ↓
Naflilikni yaratilishida
qatnashadi. Qiymatni tashkil topishida
qatnashadi.
↓ ↓ ↓ ↓
Yer Kapital Ishchi kuchi
mehnati Mehnat
↓ ↓
9

Aniq mehnat bilan
o’tkazilgan ishlab
chiqarish vositalari
qiymati Abstrakt
mehnat bilan
yaratilgan
yangi qiymat
Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari
Ma‘lumki, ishlab chiqarish ijtimoiy bo’lib, barcha resurslar harakatga
keltiriladi, natijada juda kup turdagi tovarlar va xizmatlar yaratiladi, ularni
barcha massasi yalpi ijtimoiy mahsulotni hosil qiladi.
Jami tovarlar va xizmatlar, ya‘ni milliy mahsulotning yil davomidagi yig’indisi
mamlakat bo’yicha ishlab chiqarishning umumiy natijasi deyiladi.
Mamlakatda yil davomida yaratilgan milliy mahsulot natural jihatdan uch
qismdan iborat bo’ladi: ishlab chiqarish vositalari, iste‘mol buyumlari va turli
xildagi xizmatlardan iborat.
Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo’ladi.
1. Ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalar
qiymatining mahsulotga utgan qismi (S);
2. Yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar, va
jamiyat uchun ishlab chiqarilgan qo’shimcha mahsulot qiymati (J);
3. Yangidan yaratilgan mahsulotning bir qismi, ishchilarga tegishli qismi zaruriy
mahsulot qiymati (Ya) dan iboratdir.
T = C + Ya + J (1) ni tashkil etadi.
Yaratilgan mahsulotdan iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalari
qiyomati chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot deyiladi.
YaIM - Aa=SMM (2) бo’лади.
10

Sof mahsulot bevosita ishlab chiqarishda band bo’lgan menejerlar,
ishchilar, dehqonlar va muhandislar, texnik xodimlar va boshqalarning yangidan
sarf qilingan mehnati bilan yaratilgan zaruriy (ZM) va qo’shimcha (QM)
mahsulotdan iboratdir.
Zaruriy mahsulot - bu ishchi va xizmatchilar tomonidan ish vaqtining
bir qismi bo’lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratiladi va ularga
ish haqi, mehnat haqi ko’rinishida beriladi.
Ish haqi - ish kuchini qayta tiklash va takror ishlab chiqarish va oila
a‘zolari ehtiyojlariga sarflanadi.
Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi bo’lib, ishchi
tomonidan qo’shimcha mehnat bilan yaratiladi.
Uni quyidagi ko’rinishda tasvirlash mumkin.
Sof mahsulot
↓ ↓
Zaruriy mahsulot Qo’shimcha mahsulot
↓ ↓ ↓ ↓ ↓
↓
Ish haqi Ijtimoiy
himoya
fondlari Foyda Foiz Renta Soliqlar
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona qo’shimcha mahsulotni
ko’paytirish yo’li bilan foyda olishga erishadi. Qo’shimcha mahsulot uch yo’l
bilan olinadi:
11

1. Ishchilar sonini ko’paytirish;
2. Ish kunini uzaytirish;
3. Ish kuni chegarasi o’zgarmagan holda zaruriy ish vaqtini kamaytirish
hisobidan qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirishdir.
Ish kunini o’zgartirish yo’li bilan olingan qo’shimcha mahsulot абсолют
qo’shimcha mahsulot deyiladi.
Ish kunini o’zgartirmasdan zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo’shimcha ish
vaqtini ko’paytirish hisobiga olingan qo’shimcha mahsulot esa nisbiy
qo’shimcha mahsulot deb ataladi.
Yil davomida olingan barcha qo’shimcha mahsulotlar yig’indisi
qo’shimcha mahsulot massasi , uning zaruriy mahsulotga nisbatini foizda
ifodalanishi qo’shimcha mahsulot normasi deyiladi. Buni quyidagicha
tasvirlash mumkin.
M’ = M x 100 % (1)
V
Bunda: M’ – qo’shimcha mahsulot normasi; M - qo’shimcha mahsulot
massasi; V - zaruriy mahsulotni bildiradi.
Ishlab chiqarish omillari bilan uning samaralari o’rtasidagi bog’liqlikni
ishlab chiqarish funktsiyasi deyiladi.
Ya‘ni: M = F (E, K, I ) (2) dan iborat bo’ladi.
Bunda: ishlab chiqarish funktsiyasi – M; yer - Ye, kapital – K; ishchi kuchi
- I bilan belgilangan.

5-savol. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlar
12

Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida ishlab chiqarishning pirovard
natijasi bilan unga avanslangan resurslar, mablag’lar yoki qilingan xarajatlar
o’rtasidagi nisbatdan iborat bo’ladi.
Ishlab chiqarishning samaradorligi olingan foydaning (F) ishlab
chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IX) nisbati bilan aniqlanadi.
Ya‘ni: I/ch = F x 100% (3).
R х
С = M х 100 % (4).
Rc
Samaradorlik qanchalik yuqori bo’lsa, olinadigan foyda va foyda normasi
oshib boradi.
Ya‘ni: R’ = F x 100 % (5).
Bunda: R’- foyda normasi; IX - iqtisodiy resurs xarajatlari; F -foyda.
Samaradorlikning bosh mezoni haqida foyda, boshqalari esa yalpi milliy
mahsulot, sof mahsulot, milliy daromad, qo’shimcha mahsulot deb ko’rsatadilar.
Ko’pchilik olimlar bozor iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikning bosh
ko’rsatkichi olingan foydaning xarajatlarga nisbati, ya‘ni рентабеллик
foydalilik darajasi bilan belgilanadi deb ko’rsatadilar.
Ishlab chiqarishda qatnashadigan omillarning unumdorligi, ulardan
samarali foydalanish darajasini bildiradigan ko’rsatkichlar tizimidan
foydalaniladi. Bosh mezonlardan biri mehnat unumdorligidir.
Mehnat unumdorligi – ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot
yaratish qobiliyatiga aytiladi. Bu esa sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan
belgilanadi.
Ya‘ni: MU= M/V (6).
13

Bunda: MU- mehnat unumdorligi; M - yaratilgan mahsulot; V - sarflangan
vaqt .
Mehnat unumdorligi – bu sarflangan inson mehnatining har bir birligi
evaziga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Vaqt birligi ish
kuni, ish soatidan iborat bo’ladi.
Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligidan foydalanish mumkin.
Ya‘ni: KU = M/K; KU= YaD/K; KU= F/K;

Bunda: KU - kapital unumdorligi, M – mahsulot, K - ishlab chiqarishda
qatnashgan kapital miqdori:
Samaradorlikni anqilashda ko’rsatib o’tilgan mezonlardan tashqari
mahsulotning mehnat sig’imi, material sig’imi, energiya sig’imi degan
ko’rsatkichlardan ham foydalaniladi. Bunda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning
har bir birligini yaratish uchun ketgan, yoki ishlab chiqarish uchun zarur
bo’lgan mehnat, moddiy ashyolar, energiya miqdorini hisobiga olinadi.1.3. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi
Ishlab chiqarish jarayonida haqiqatda qo‘llaniluvchi barcha resurslar ishlab
chiqarish omillari
deyiladi. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar uchta omil: ishchi kuchi,
mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo‘lishi shart.
Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga bo‘lgan aqliy va jismoniy
qobiliyatlarining yig‘indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega
bo‘lgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o‘zi emas yoki uning
mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir.
Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga
14

ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar,
uskunalar va boshqalar). Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan,
ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir (yer, suv, xom ashyo va boshqa turli
materiallar). Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda uchrashi mumkin yoki
oldingi davrdagi mehnat mahsuli, ya’ni xom ashyo bo‘lishi mumkin. Mehnat
qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi.
Bu esa mehnat jarayonining tabiatidan kelib chiqadi; shuning uchun ham ishlab
chiqarish vositalari hamma ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, insoniyat taraqqiyotining
hamma bosqichlari uchun xosdir.
Ishlab chiqarish omillari insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun
umumiy bo‘lsada, bu omillarga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif beriladi.
Jumladan, «Siyosiy iqtisod» darsliklarida ishlab chiqarishning ikki omili: moddiy
va shaxsiy omillari mavjudligi tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat
predmetlari (yer, suv, yer osti boyliklari kabi tabiiy boyliklar ham) ishlab chiqarish
vositalari deyiladi va ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi, ishchi
kuchi esa uning shaxsiy omili deb yuritiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir
ko‘pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to‘rt omili: mehnat, kapital, yer-
suv, tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi.
Bu erda ishchi kuchi bilan mehnat o‘rtasidagi farqni anglab olish juda
muhimdir. Chunki, mehnat insonning to‘g‘rirog‘i ishchi kuchining ma’lum
maqsadga qaratilgan faoliyati jarayoni bo‘lib, ishchi kuchi tushunchasidan
tamomila boshqa tushunchadir. Ko‘pgina adabiyotlarda esa ularni sinonim (bir xil
tushuncha) deb qarashadi va ko‘pgina chalkashliklar keltirib chiqaradi. Bizga
ma’lumki, mehnat turli omillarning birikib, amal qiladigan jarayonidir. Ishchi
kuchi, yuqorida aytganimizdek, insonning mehnatga bo‘lgan aqliy va jismoniy15

qobiliyati, uning bilim, malaka darajasi bilan birgalikda ishlab chiqarishga
qatnashishiga tayyor turgan omil bo‘lib xizmat qiladi, mehnat esa ishchi kuchining
ishlab chiqarish vositalari bilan qo‘shilishi natijasida sodir bo‘ladigan va ma’lum
samara olishga qaratilgan faoliyatdir.
Shuning uchun biz mehnat degan tushunchani emas, balki ishchi kuchi degan
tushunchani ishlab chiqarishning omili deb bilamiz va ishlab chiqarish omillari
ishchi kuchi, kapital, yer-suv va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat deb ta’kidlaymiz
Ishchi kuchi insonning mehnatga bo‘lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining
yig‘indisi bo‘lganligi uchun bozor iqtisodiyoti davrida inson emas, mehnat jarayoni
ham emas, balki ishchi kuchi tovar sifatida sotiladi, uning boshqa tovarlar kabi
qiymati va nafliligi mavjuddir va binobarin, uning bozori bo‘ladi. Shuning uchun
hozirgi kunda keng qo‘llanilayotgan mehnat bozori tushunchasi o‘rniga ishchi
kuchi bozori, mehnat resurslari o‘rniga ishchi kuchi resurslari deyilsa to‘g‘ri va
tushunarli bo‘lar edi.
Kapital tushunchasi ham turli adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. Ko‘pchilik
kapital tushunchasini tarixiy tushuncha deb qarab, uning kapitalizmga xosligini
isbotlaydi va kapitalni o‘z egasiga qo‘shimcha qiymat keltiruvchi qiymat, o‘z-
o‘zidan ko‘payuvchi, o‘suvchi qiymat deb hisoblaydi. Ayrim g‘arb iqtisodchilari
ham, masalan, J.Klark, L.Valras, I.Fisherlar kapitalga daromad keltiruvchi, foyda
keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb qaraydilar.16

Qator g‘arb iqtisodchilarining, jumladan D.Xayman, P.Xeyne, E.Dolon,
J.Robinson, R.Dornbush va boshqalarning fikrini keltirib va ularni umumlashtirib,
prof. V.D.Kamaev o‘zining rahbarligida yozilgan darsligida «haqiqatdan ham -
kapital o‘zidan o‘zi ko‘payuvchi qiymat» deb yozadi [1]. Bunday fikr
D.D.Moskvin, V.YA.Ioxin, A.G.Gryaznova, E.F.Borisov va boshqalarning
rahbarligida nashr etilgan qator iqtisodiyot nazariyasi kitoblarida ham aytiladi.
Lekin Amerika va Evropa mamlakatlaridan kirib kelgan «Ekonomiks» darsliklari
va boshqa ayrim adabiyotlarda kapitalni hamma ishlab chiqarish va xizmat
ko‘rsatish sohalarida qo‘llaniladigan moddiy vositalardan, ya’ni hamma turdagi
mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, zavod-fabrikalar, omborlar, transport
vositalari va boshqa shu kabilardan iborat deb ko‘rsatadi, unga pul va tovarni
kiritmaydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ayrim iqtisodchilar kapitalistik iqtisodiy
tuzumning sotsial mohiyatini ochish uchun masalaga bir tomonlama qarab, ishlab
chiqarish omillarining qiymatiga e’tiborni kuchaytirgan. G‘arbdagi
kasbdoshlarimizning ayrimlari ham kapitalni bir tomonlama, ya’ni uning qiymat
tarafini e’tiborga olgan bo‘lsa, boshqalari esa iqtisodiy tushunchalarning
tarixiyligini e’tibordan chetda qoldirib, uning moddiy ob’yektini, narsa va
hodisalarning ashyoviy tomonini ko‘rsatadilar, shuning uchun ular kapitalni
doimiy, o‘zgarmas tushuncha deb, ishlab chiqarish vositalarini kapital deb
ataydilar. Biz bu ikki xil tushunchani bir tanganing ikki tomoni, bir tushunchaning,
ya’ni kapital tushunchasining ikki tomoni: uning bir tomoni moddiy va ashyoviy
ko‘rinishi, ikkinchi tomoni esa uning qiymat ko‘rinishi ekanligini e’tiborga olamiz
va uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital deb ishlatamiz. Biz kapital deganda o‘z
egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning hamma
sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan17

tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo‘ljallangan pul
mablag‘larini, ularning ashyoviy tomoni va qiymatining birligini tushunamiz.
Boshqacha qilib aytganda «kapital» ham qiymatga, ham naflilikka ega bo‘lgan,
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida foydalaniladigan vositalardir.18

II.BOB ISHLAB CHIQARISH JARAYONI ,UNING NATIJALARI VA
SAMARADORLIGI
2.1. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari.
Samaradorlikni oshirishga ta‘sir qiladigan omillarga qo’yidagilar kiradi :
1. Ishchi kuchi salohiyati;
2. Fan-texnika taraqqiyoti va uning yangiliklari;
3. Ilg’or texnologiya;
4. Ishlab chiqarish sarflarini tejash;
5. Iqtisodiyotni tarkibiy tuzilish va ratsional joylashtirish;
6. Ishlab chiqarishni ixtisoslashuvi;
7. Tabiiy, modiy va mehnat resurslaridan tejash va tejamkorlik bilan
foydalanish;
8. Sub‘ektlarni ya‘ni ishlab chiqaruvchilarni moddiy rag’batlantirish.
9. Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash.
10. Ishlab chiqarishda innovatsiyalarni qo’llash.
Samaradorlikni asosida mashinalashgan mehnat turadi, uni fan texnika
va inson yaratadi. Fan texnika taraqqiyotini ikkita yo’li bor :
1. Evolyutsion yo’lidir - mavjud texnika texnologiya asosida, mashinalar
va uskunalar qisman modernizatsiyalashtiriladi, rivojlanish asta-sekinlik bilan
amalga oshirib boriladi.
2. Revolyutsion yo’ldan rivojlanish – bu fan-texnikaning bir qancha
sohalarida birdaniga katta o’zgarishlar qilinadi, texnikaning eng so’nggi
yangiliklarini, avlodlarini ishlab chiqarishda qo’llaniladi, shu tufayli yuqori
samaradorlikka erishiladi.
19

Mamlakatimizda iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini hozirgi zamon fan va
texnikasining eng yangi yutuqlari bilan qayta qurollantirish lozimligi Prezident
I.Karimov asarlarida ko’rsatib o’tilgan.
20

Samaradorlikni aniqlashda bu ko‘rsatkichlardan tashqari mahsulotning
mehnat sig‘imi, material sig‘imi, energiya sig‘imi degan ko‘rsatkichlar ham
qo‘llanilib, ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir birligini yaratish
uchun ketgan, yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan mehnat, energiya va
moddiy ashyolar miqdorini ifodalaydi.
Bu ko‘rsatkichlarning har biri ishlab chiqarishda qatnashgan turli omillar
samaradorligini ifodalab, bir-biri bilan chambarchars bog‘liq va bir-birini
to‘ldiradi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni
ham bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar
ta’sir qiladi:
1. Ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik bilan
ishlab chiqarishda qo‘llash.
2. Ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va
kooperatsiyalash.
3. Iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo‘g‘inlarini
o‘zgartirish.
4. Ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish va ularning faolligini oshirish.
5. Mavjud tabiiy , moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-tergab
foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va energiya turlarini, ekinlarning yangi
hosildor navlarini , chorva mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga
joriy qilish.
6. Kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va
mutaxassislar tayyorlash.
21

Bular ichida fan-texnika taraqqiyoti omili hozirgi kunda respublikamiz uchun
dolzarb va muhim ahamiyat kasb etadi. Fan-texnika taraqqiyotining evolyutsion va
revolyutsion shakllari farqlanadi. Evolyutsion shaklda rivojlanish deganda,
FTTning mavjud texnologiyasi asosida , mashinalar va uskunalar qisman
modernizatsiyalash asosida rivojlanishi tushuniladi.
22

Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi to‘g‘risida yaxshiroq tasavvurga ega
bo‘lish uchun:
- iqtisodiyot faqat ikki xil mahsulot-avtomobil va texnologiya ishlab chiqaradi,
bunda avtomobil iste’mol tovarlarini, texnologiya ishlab chiqarish vositalarini
bildiradi;
- iqtisodiy resurslar miqdor va sifat jihatdan o‘zgarmaydi;
- mehnat unumdorligi va texnologiya doimiy bo‘lib qoladi, deb faraz qilamiz.
Mavjud resurslar cheklanganligi sababli iqtisodiyotning texnologiya va avtomobil
ishlab
chiqarish hajmini birdaniga ko‘paytirib borish imkoniyati cheklangan. Resurlarning
cheklanganligi mahsulot ishlab chiqarishning cheklanganligini bildiradi. Bunday
sharoitda texnologiya ishlab chiqarishni har qanday ko‘paytirishga resurslarning bir
qismini-avtomobil ishlab chiqarishni kamaytirish orqali erishadi. Aksincha, agar
avtomobil ishlab chiqarishni ko‘paytirish afzal ko‘rinsa, buning uchun zarur
resurslar faqat texnologiya ishlab chiqarishni qisqartirish hisobiga olinishi mumkin.
Jadvalda jamiyat tanlashi mumkin bo‘lgan sanoat texnologiyalari va avtomobil
miqdorining muqobil uyg‘unlashuvi ifodalangan. A muqobil variantga binoan,
iqtisodiyot o‘zining butun resurslarini texnologiya, ya’ni ishlab chiqarish
vositalarini ishlab chiqarishga yo‘naltiradi. E muqobil variantda esa mavjud
resurslar to‘lig‘icha avtomobil, ya’ni iste’mol buyumlari ishlab chiqarishda
foydalaniladi. Jadvaldagi asosiy g‘oya quyidagicha: har qanday vaqt oralig‘ida
iqtisodiyot to‘la bandlik va ishlab chiqarishning to‘liq hajmida avtomobilni ko‘proq
ishlab chiqarishi uchun texnilogiyaning bir qismidan voz kechishi zarur. Iqtisodiy
resurslar kamyob bo‘lganligi sababli, iqtisodiyot avtomobil va texnologiya ishlab
chiqarish hajmini bir vaqtda ko‘paytira olmaydi.23

Ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘idagi har bir nuqta ikki xil mahsulot
ishlab chiqarishning qandaydir eng ko‘p hajmini ko‘rsatadi. Jamiyat uchun
mahsulotlarning erishib bo‘ladigan har xil uyg‘unlashuvlaridan tanlab olish
imkoniyati egri chiziq ichida joylashadi.
Avtomobil va texnologiya ishlab chiqarishning har xil uyg‘unlashuvini amalga
oshirish uchun jamiyat ulardagi mavjud resurslarning to‘la bandligi va ishlab
chiqarishning to‘liq hajmini ta’minlashi zarur. Avtomobil va texnologiyaning
barcha uyg‘unlashuvi ularning eng ko‘p miqdorini ko‘rsatib, bu barcha mavjud
resurslardan esa samarali foydalanish natijasida olinishi mumkin.
Iqtisodiyotda resurslarning to‘la bandligi va ulardan samarali foydalanishni
ta’minlash uchun har ikkala mahsulotning tanlangan hajmi ishlab chiqarish
imkoniyatlari egri chizig‘i deb nomlanuvchi ABSDE chizig‘ida joylashgan bo‘lishi
lozim. Bu chiziqdan chap tomonda joylashgan har qanday nuqta resurslardan to‘liq
foydalanmaslikni anglatadi. Rasmdagi G nuqta iqtisodiyotda 1,6 mln. dona
avtomobil va 5 ming donaga yaqin texnologiya ishlab chiqarilayotganini bildiradi.24

Bu esa, resurslardan foydalanishning muayyan darajasida, qo‘shimcha resurslarni
jalb etmagan holda, quyidagi harakatlarni amalga oshirish imkoniyati mavjudligini
ko‘rsatadi:
- avtomobil ishlab chiqarishning mavjud hajmini saqlab qolgan holda,
texnologiya ishlab chiqarish hajmini 8 ming donagacha yetkazish;
- texnologiya ishlab chiqarishning mavjud hajmini saqlab qolgan holda,
avtomobil ishlab chiqarish hajmini 2,7 mln. donagacha yetkazish;
- bir vaqtning o‘zida har ikkala mahsulot ishlab chiqarish hajmini
oshirish.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘idan tashqarida joylashgan har
qanday, ya’ni
rasmdagi W nuqtaga resurslarning mavjud hajmi va ishlab chiqarishning
mavjud texnologiyasi darajasida erishib bo‘lmaydi.
Jamiyat bu mahsulotlar uyg‘unlashuvidan birortasini tanlashi zarur: ko‘proq
texnologiya ishlab chiqarish kamroq avtomobil ishlab chiqarishni bildiradi va
aksincha.
Har qanday mahsulotning qandaydir miqdorini olish uchun, voz kechishga
to‘g‘ri keladigan boshqa mahsulot miqdori bu mahsulotning muqobil ishlab
chiqarish xarajatlari deb ataladi.
Biz iqtisodiyot resurslarning to‘liq bandligi va ishlab chiqarishning to‘liq
hajmi bilan xususiyatli deb hisobladik. Agar band bo‘lmagan resurslar bo‘lsa yoki
resurslari samarasiz foydalanilsa iqtisodiyot jadvalda ko‘rsatilgan har bir muqobil
variantdagidan pastroq mahsulot ishlab chiqargan va bu rasmda keltirilgan ishlab
chiqarish imkoniyati egri chizig‘ining ichida joylashgan bo‘lar edi.
Agar resurslarning miqdori, sifati hamda texnologiya o‘zgarsa iqtisodiyotda25

ishlab chiqarishning umumiy hajmi ham, ya’ni ishlab chiqarish imkoniyati egri
chizig‘ining holati o‘zgaradi. Mavjud resurslarning ko‘payishi har bir variantda
bitta yoki har ikkala mahsulot ishlab chiqarish hajmining ko‘payishiga olib keladi. 2.2. Ishlab chiqarish jarayoning mazmuni va o’ziga xosligi
Ishlab chiqarish jarayoni- bu kishilarning iste'moli uchun zarur bo`lgan
moddiy va ma'naviy ne'matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq
faoliyatdir. Bu faoliyat ayriboshlash, taqsimot va iste'mol sohalarida ro`y
beradigan munosabatlarning xususiyatlarini va yo`nalishini belgilab beradi.
Ma'lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat
jarayonidir. Ana shu jarayonda kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va
ashyolari bilan munosabatda bo`ladilar. Ayni mehnat jarayonida kishilar bir-birlari
bilan munosabatda ham bo`ladilar. Bu munosabatlarning xarakterlarini, shakllarini
va xususiyatlarini o`rganish va ishlab chiqarishni ongli tashkil etish iqtisodiyotning
bosh masalasini (iqtisodiy resurslar cheklanganligi va ehtiyojlarning cheksizligi)
hal qilishning birdan bir yo`lidir.
Mehnat jarayonida mehnat vositalari bilan bir qatorda insonning o`zi ham
kamol topadi, mehnat mahorati ortadi. Ishlab chiqarish jarayoni umuminsoniy
kategoriyalar jumlasiga kiradi. Shuning uchun bu jarayon uzoq tarixga ega.
Ishlab chiqarishning eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo`jaligi, transport
va aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov idoralari, moddiy - texnik ta'minot, kommunal
va uy-joy xo`jaliklari, turli xil xizmat ko`rsatish sohalari va boshqalardan iborat.
Ma'lumki ishlab chiqarish tizimi ehtiyojlar tizimi bilan bevosita bog`liq. Ehtiyojlar
turi qancha ko`p bo`lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham
kengayib boradi. Ularni o`rganish oson bo`lish uchun ishlab chiqarish ikkita katta
sohaga : moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishlarga bo`linadi.
26

Moddiy ishlab chiqarish sohalarida zaruriy moddiy ne'matlar ishlab
chiqariladi. Nomoddiy sohalarda esa turli xil ma'naviy ne'matlar yaratiladi va
xizmatlar ko`rsatiladi.
Shuni ta'kidlash lozimki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish
jarayoni tovar ishlab chiqarish jarayonidir. Mahsulotning iste'mol xossasi
qanchalik muhim bo`lsa, mehnat sarflarini hisobga olish ham shunchalik
muhimdir.Ishlab chiqarish jarayoni-bu kishilarni o‘zlarining iste’moli uchun zarur bo‘lgan
moddiy va
ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy
va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko‘rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy
faoliyatining asosiy tomonidir.
Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir
yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko‘rinishini o‘zining
iste’moli uchun muvofiq holga keltirish uchun qilingan mehnat faoliyatidan
iboratdir. Ana shu mehnat jarayonida kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning
kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan o‘zaro ma’lum munosabatda
bo‘ladilar.
Kishilar o‘zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat
moddalarining shakllarini o‘zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo‘lgan
mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o‘rtasida
moddalar almashinuvi bilan birga insonning o‘zi ham har tomonlama kamol topib
boradi, ya’ni kishilar o‘zining mehnatga bo‘lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va
ularni amalda qo‘llashni kengaytirib boradi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish
27

uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi
iste’moli uchun o‘zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o‘rtasidagi modda
almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir.
Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishi muhim ahamiyat kasb etib, u turli
sohalar, bo‘linmalar, yaratilayotgan mahsulotlar va ko‘rsatilayotgan xizmatlar
turlarini ifodalaydi. Eng avvalo, ishlab chiqarishni moddiy ishlab chiqarish va
nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga ajratish lozim
O‘z navbatida moddiy ishlab chiqarish sohasi moddiy ne’matlarni ishlab
chiqarish (masalan, avtomobil, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechaklar va h.k.) va
moddiy xizmatlar ko‘rsatish (transport, aloqa, savdo, maishiy xizmat va boshqalar)
dan iborat bo‘ladi.
Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi ham nomoddiy ne’matlarni ishlab chiqarish
(masalan, musiqa asarlari, badiiy va ilmiy asarlar, ixtiro va kashfiyotlar) va
nomoddiy xizmatlar ko‘rsatish (huquqiy maslahatlar berish, o‘qitish, malaka
oshirish va boshqalar) ga ajraladi. Bu sohalar bir-biri bilan chambarchas bog‘langan
holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi.
Moddiy ishlab chiqarish sohasi o‘z navbatida ikki bo‘linmadan - birinchi va28

ikkinchi bo‘linmalardan iborat bo‘ladi. Birinchi bo‘linmada ishlab chiqarish va
xizmat ko‘rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun
zarur bo‘lgan vositalar-stanok, mashina, asbob-uskuna, xomashyo va turli
materiallar ishlab chiqariladi. Ikkinchi bo‘linmada esa xalq iste’moli uchun zarur
bo‘lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi.
Birinchi bo‘linmada ishlab chiqarishdan chiqqan tovarlar shu yilning o‘zida
ikkinchi bo‘limda va xizmat ko‘rsatish sohalarida ishlab chiqarish vositasi sifatida
ishlatilishi mumkin, ikkinchi bo‘linmada yaratilgan tovarlar va nomoddiy soha
xizmatlari o‘z navbatida birinchi bo‘linma uchun zarurdir. Shuning uchun ular
o‘rtasida doimo iqtisodiy aloqalar va munosabatlar sodir bo‘lib turadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan
iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va
mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda,
qiymatning o‘sish jarayonidir.
Ishlab chiqarish jarayonini ikki tomonlama tahlil qilib o‘rganish uning
mazmunini to‘g‘ri tushunish imkonini beradi va turli xil chalkashliklar, munozarali
tortishuvlarga chek qo‘yadi. Bu yerda shuni hisobga olish lozimki, oldingi ishlab
chiqarish jarayonining mahsuli bo‘lib, shu ishlab chiqarish jarayonida ishtirok
etayotgan ishlab chiqarish vositalari qiymati ko‘paymagan holda o‘zi qancha
qiymatga ega bo‘lsa shu miqdorda aniq mehnat bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va
xizmatlar qiymatiga o‘tkaziladi.2.3. Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi
1.Ishlab chiqarish omillari — Ishlab chiqarishda qo llanadigan resurelar;
ʻ
yer, mehnat, kapital, tadbirkorlik faolligi (tadbirkorlik qobiliyati) kabi omillar
29

Ishlab chiqarish omillari hisoblanadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi,
miqdori ulardan foydalanish darajasiga boglik, bo ladi.ʻ
2. Kapital (nem. Kapital; lot. capitalis — bosh, asosiy), sarmoya — keng
ma'noda — o'z egasiga daromad keltirish xususiyatiga ega bo'lgan jami vositalar
va mablag'lar; yangi qiymat keltiruvchi, o'zini o'zi ko'paytiruvchi qiymat. Tovarlar
va xizmatlar ishlab chiqarish uchun kishilar tomonidan yaratilgan resurslar; tor
ma'noda — ishlab chiqarish vositalari ko'rinishidagi ishga qo'yilgan, ishlab turgan
daromad manbai (ashyoviy K.). K.ning paydo bo'lishiga tovar ishlab chiqarish,
tovar muomalasi dastlabki shart hisoblanadi. Bozorda o'ziga xos, alohida tovar —
ish kuchining paydo bo'lishi bilan oddiy tovar ishlab chiqarish kapitalistik ishlab
chiqarishga aylanadi, tovar ishlab chiqarishning shu davrida tovar muomalasidagi
pul K.ga aylanadi. K. ko'p sikllar davomida ishlab chiqarishda ishtirok etadigan
asosiy kapital va bir sikl davomida ishtirok etadigan va to'liq sarflanadigan
aylanma kapitalga bo'linadi. Pul K. i (sarmoya) — ashyoviy K. sotib olish uchun
sarflanadigan pul vositalarini ifoda etadi, ya'ni pul K.ga aylanishi uchun ishlab
chiqarishga avanslanadi. Iqtisodiy nazariyada K. ishlab chiqarish omillaridan biri
tarzida izohlanadi. Qiymatning ko'payishi inson mehnati (ish kuchi) va ishlab
chiqarish vositalari (xom ashyo, mashina, stanoklar) birlashganda, ya'ni ishlab
chiqarish sharoitida yuz beradi. K. sanoat K.i, savdo K.i, ssuda K.i, sudxo rlik K.i
ʻ
(tarixiy) shakllarida faoliyat ko'rsatadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitlarida
K.ning korxona, firma, banklar. K.i, turli aksiyadorlik jamiyatlariga tegishli
aksiyadorlik K.i, zahira K.i, ustav Kapital singari ko'rinishlari mavjud. Tadbirkor
jismoniy shaxslarga tegishli K. dastmoya deyiladi va har gal tovar olib sotishda
ishlatiladi.
30

Ishlab chiqarish — jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur
bo lgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlabʻ
chiqarish omillarini iste mol va investitsiyalar uchun mo ljallangan tovarlar va
ʼ ʻ
xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa
faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining
hamma bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni
belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va
mehnat vositalari bo li-shini taqozo etadi. Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish
ʻ
vositalari Ishlab chiqarish va is-te mol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil to-
ʼ
padi. Bu bo limlarning har biri ko plab xo jalik tarmoqlaridan iborat bo lib, ularda
ʻ ʻ ʻ ʻ
turli Ishlab chiqarish vositalari va iste -mol buyumlari yaratiladi. Birinchi
ʼ
bo limning ikkinchi bo limga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab
ʻ ʻ
chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab
chiqarishdan iborat bo lmay, balki taqsimot, ayirboshlash va iste molnya o z
ʻ ʼ ʻ
ichiga oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish
qurollarining o zgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning
ʻ
rivojlanishi jamiyat hamma a zolarining farovonligini muntazam oshira borish va
ʼ
har tomonlama rivojlantirishga imkon beradi.
Ijtimoiy ishlab chiqarish, ya’ni turli omillarning harakati natijasida juda ko‘p
turdagi
tovarlar va xizmatlar massasidan iborat bo‘lgan yalpi ijtimoiy mahsulot vujudga
keladi. Shu yaratilgan jami tovarlar va xizmatlar, ya’ni milliy mahsulotning yil
davomidagi yig‘indisi mamlakat bo‘yicha ishlab chiqarishning umumiy natijasi
bo‘lib hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonini davom ettirish uchun, birinchidan, iste’mol
31

qilingan ishlab chiqarish vositalarini faqat qiymat holidagina emas, balki uni
moddiy buyum shaklida ham qayta tiklash zarur. Buning uchun albatta yaratilgan
mahsulot tarkibida ma’lum miqdorda ishlab chiqarish vositalari natural shaklda
mavjud bo‘lishi kerak. Ikkinchidan, ishchi kuchining qayta tiklanishi uchun mulk
egalari va tadbirkorlarning shaxsiy iste’moli uchun yaratilgan mahsulot tarkibida
zarur iste’mol buyumlari mavjud bo‘lishi shart. Shuning uchun ham moddiy
mahsulotlar ikki xil tovar mahsulot sifatida mavjud bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida,
ikki yirik bo‘linmalar o‘rtasida tovar ayirboshlash imkonini beradi. Undan tashqari
juda ko‘p korxona va tashkilotlar aholiga turli tuman xizmat ko‘rsatish bilan
shug‘ullanadiki, ular mehnatining natijasi xizmatlarda namoyon bo‘ladi. Bu esa
milliy mahsulotning muhim qismi turli xil xizmatlardan iborat ekanligini
ko‘rsatadi. Shunday qilib, yil davomida mamlakatda yaratilgan milliy mahsulot
natural jihatidan uch qismdan: ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari va
turli xil xizmatlardan iborat buladi.
Yil davomida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni, ya’ni milliy mahsulotni
bunday uchta ko‘rinishga bo‘lib o‘rganish va bilish muhim ilmiy va amaliy
ahamiyatga egadir. Chunki ularning har bir turi bo‘yicha talab va takliflar
o‘rganilib, talabga yarasha ishlab chiqarish imkonini beradi.
Yaratilgan mahsulot
faqatgina natural jihatdan emas, balki qiymat jihatdan ham hisobga olinadi va
uning qiymat tarkibi tahlil qilinadi.
Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo‘ladi:
1) ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalar
qiymatining
mahsulotga o‘tgan qismi (s);
2) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning bir qismi, ya’ni, ishchilarga
32

tegishli qismi-
zaruriy mahsulot qiymati (v);
3) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar va
jamiyat uchun
ishlab chiqarilgan qo‘shimcha mahsulot qiymati (m) dan iboratdir.
Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, yalpi ijtimoiy mahsulot tarkibida oraliq
mahsulot hamda
takroriy hisob mavjud bo‘lganligi sababli u ishlab chiqarish natijasiga to‘g‘ri baho
bera olmaydi. Shunga ko‘ra, jamiyat a’zolarini ko‘proq ishlab chiqarishning
pirovard natijalari qiziqtiradi.
Ishlab chiqarishning pirovard natijasi bo‘lib ishlab chiqarish sohasidagi o‘z
harakatini tugatgan, jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini bevosita iste’mol fondi
orqali, yoki bilvosita, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish jamg‘arish fondi orqali
qondirishga tayyor mahsulot hisoblanadi. U o‘z ichiga takroriy hisob qoplash
fondini olmaydi. Shunga ko‘ra, ko‘pincha ijtimoiy ishlab chiqarishning pirovard
natijasi sifatida sof mahsulot maydonga tushadi.
Yaratilgan mahsulotdan iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati
chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot deyiladi. Demak, sof mahsulot
bevosita ishlab chiqarishda band bo‘lgan menejerlar, ishchilar, dehqonlar va
muxandislar, texnik xodimlar va boshqalarning yangidan sarf qilingan mehnati
bilan yaratilgan zaruriy mahsulotdan va qo‘shimcha mahsulotdan iboratdir.
Zaruriy mahsulot deb ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi bo‘lgan
zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratilgan, ishchi kuchini normal holatda
saqlash va qayta tiklash uchun zarur bo‘lgan mahsulotga aytiladi. Bunga kelgusi
avlod ishchilarini etishtirish, ya’ni ishchilarning oilasi va bolalari uchun zarur33

bo‘lgan mahsulot ham kiradi.
Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, ya’ni qo‘shimcha ish
vaqtida qo‘shimcha mehnat bilan yaratilgan qismi qo‘shimcha mahsulot deyiladi.
Yangidan yaratilgan sof mahsulotning tarkibini quyidagi rasmda aniqroq tasvirlash
mumkin.
Har bir korxonada, tarmoqda qo‘shimcha mahsulotni ko‘paytirish asosan uch
yo‘l bilan-ishlovchilar sonini ko‘paytirish, ish kunini uzaytirish va ish kuni
chegarasi o‘zgarmagan holda zaruriy ish vaqtini kamaytirish evaziga qo‘shimcha
ish vaqtini ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Ish kunini uzaytirish yo‘li bilan olingan qo‘shimcha mahsulot absolyut
qo‘shimcha mahsulot deb, ish kuni o‘zgarmaganda zaruriy ish vaqtini kamaytirib,
qo‘shimcha ish vaqtini ko‘paytirish evaziga olingan qo‘shimcha mahsulot esa
nisbiy qo‘shimcha mahsulot deb ataladi.
Yil davomida olingan qo‘shimcha mahsulotlar yig‘indisi qo‘shimcha
mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbati esa (foizda ifodalanishi)
qo‘shimcha mahsulot normasi deb yuritiladi.
Agar qo‘shimcha mahsulot normasini m ’, massasini m, zaruriy mahsulotni v
bilan belgilasak qo‘shimcha mahsulot normasi m ' m v100% ko‘rinishdagi formula
bilan aniqlanadi.
Ma’lumki, qo‘shimcha mahsulot bilan zaruriy mahsulot o‘rtasida har doim34

ziddiyat va aloqadorlik bo‘ladi. Ularning har ikkalasida ham butun iqtisodiyotni
rivojlantirish va jamiyat a’zolarining farovonligini oshirish maqsadlari yo‘lida
foydalaniladi.
Hozirgi davrdagi bozor iqtisodiyotiga doir adabiyotlarda ishlab chiqarish
omillari bilan uning samaralari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ishlab chiqarish funksiyasi
deb atashadi. Masalan, ishlab chiqarish omillari-yer (Y), kapital (K) va ishchi kuchi
(I)ni ishlab chiqarishda qo‘llashdan olingan mahsulotni M dan iborat deb faraz
qilsak, ishlab chiqarish funktsiyasi М  f (Y, К, I) dan iborat bo‘ladi.
Bu formula ishlab chiqarishga jalb qilingan omillarning, ya’ni sarflarning har
birligi evaziga olingan mahsulotni bildiradi va e’tiborni kam resurs sarflab, ko‘proq
mahsulot olish imkoniyatini qidirishga qaratadi. Undan tashqari, bu ko‘rsatkich har
bir mahsulot birligini ishlab chiqarishga va ko‘paytirish mo‘ljallangan mahsulot
hajmini ishlab chiqarishga qancha resurs sarfi talab qilinishini aniqlash imkonini
beradi.
Ishlab chiqarishda foydalaniladigan turli xil omillar sarfini birdaniga yoki
ularning ayrim turlarini ko‘paytirish yo‘li bilan mahsulot hajmini ko‘paytirish
mumkin. Lekin boshqa omillar va sharoitlar teng bo‘lgani holda ayrim omillar
sarfini oshirish yo‘li bilan mahsulotni cheksiz ko‘paytirib bo‘lmaydi. Omillardan
foydalanish va ularning miqdorini oshirish evaziga olingan mahsulotni uch xil
o‘lchamda o‘lchaydilar: umumiy mahsulot, o‘rtacha mahsulot va so‘nggi
qo‘shilgan mahsulot.
Umumiy mahsulot jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillaridan
foydalanish evaziga olingan mahsulotning mutlaq hajmidir.
O‘rtacha mahsulot esa jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillarining bir
birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulotga aytiladi: O' М М (I, К)35

So‘nggi qo‘shilgan mahsulot deb eng so‘nggi qo‘shilgan omil (kapital yoki
ishchi kuchi) evaziga o‘sgan mahsulotga aytiladi.
Yuqorida aytganimizdek, alohida olingan omil evaziga qo‘shilgan mahsulot
ma’lum darajaga borgandan keyin pasaya boshlaydi. Bu pasayish ayniqsa uning
har bir birligi evaziga qo‘shilgan mahsulotda aniq seziladi. Mana shu qo‘shilgan
omil unumdorligining pasayishiga qarab, marjinalistlarning vakillari
unumdorlikning pasayib borish qonuni degan qonunni kashf qilishgan. Ularning
g‘oyasi bo‘yicha har bir keyingi qilingan xarajat yoki omil oldingisiga qaraganda
kam samara beradi va oqibatda umumiy o‘rtacha mahsulot ham pasayib ketadi.
Iqtisodiyot nazariyasi fani mavjud cheklangan iqtisodiy resurslardan qanday
qilib
foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to‘laroq qondirib borish mumkin,
degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy resurslardan
foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo‘lishi ko‘zda tutilib, ulardan
eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to‘laroq qondiradigan miqdorda
tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan turini tanlab olishga
harakat qilinadi.
Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat36

a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo‘lmaydi. Shuning
uchun jamiyatga qaysi mahsulotlarni ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz
kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo‘ladi.
Shunday tanlash orqali, resurslarning mavjud darajasida mahsulot olishning
aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini
ko‘rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to‘liq foydalanish uchun,
iqtisodiy resurslarning to‘liq bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to‘liq
hajmini ta’minlash zarur.
To‘liq bandlilik deganda biz ishlab chiqarishga yaroqli bo‘lgan barcha
resurslardan to‘la unum bilan foydalanishni tushunamiz. Ishchi majburiy ishsiz
bo‘lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli bo‘lgan barchani
ish bilan ta’minlashi zarur, haydaladigan yerlar yoki texnika va texnologiyalar ham
bo‘sh qolmasligi lozim.
Ishlab chiqarishning to‘liq hajmi, resurslarni samarali taqsimlashni, ya’ni
ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng ko‘p hissa qo‘shadigan qilib
foydalanishni va mavjud texnologiyalarning eng yaxshisini qo‘llashni ham
bildiradi.Xulosa
1. Ishlab chiqarish mazmunini ochib berishga bo’lgan katta qiziqish
bugungi kunga qadar davom etmoqda. Shu sababdan turli iqtisodchi-olimlar va
mutaxassislar tomonidan uning mazmunini yoritib berishga bo’lgan urinish va
tadqiqotlar hamda ta’rifini keltirishga oid amaliy harakatlar davom etib
kelayotganligini ko’rish mumkin.
2. Rivojlangan mamlakatlardan biri hisoblangan AQSH iqtisodiyotida
muhim o‘rin egallagan ishlab chiqarish resusrlarini tashkil etish, ularning samarali
37

faoliyatini ta’minlash, bu borada yirik ta’lim muassasalarining ilmiy salohiyatidan
foydalanish bo‘yicha mamlakatda katta tajriba to‘plangan. Ushbu yo‘nalishda
mamlakatning iqtisodiy turg‘unlikdagi hududlarida erkin iqtisodiy hududlarni
tashkil etish orqali iqtisodiy va ijtimoiy muammolar (aholi bandligi, infratuzilma
tarmoqlari holatini yaxshilash)ni bartaraf etishda o‘zining ijobiy samarasini berib
kelmoqda.
Xulosa o rnida aytganda, erkin iqtisodiy zona - bu yangi ishlab chiqarishʻ
quvvatlarini barpo etish, yuqori texnologik ishlab chiqarishni rivojlantirish,
zamonaviy raqobatbardosh, import o rnini bosuvchi, eksportga yo naltirilgan
ʻ ʻ
tayyor sanoat mahsulotini ishlab chiqarishni o zlashtirishga faol jalb etish
ʻ
maqsadida tashkil etiladigan hududdir. Uni tuzishdan maqsad eng avvalo,
mamlakatni yoki alohida olingan hududni strategik rivojlantirishga doir
vazifalarini, ya ni tashqi savdo, umumiqtisodiy, ijtimoiy, hududiy va ilmiy-texnik
ʼ
masalalarni hal qilishdan iborat bo ladi.
ʻ
qo‘yilgan.
38

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O‘zbekiston, 2022. - 46 b.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida” gi Farmoni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017-
2021 yillardaO‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion
g‘oyalar va texnologiyalarni ko‘llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid
Davlat dasturi to‘g‘risida"gi Farmoni.
4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
quramiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning Qoraqalpog‘iston
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan
o‘tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari / Toshkent:
“O‘zbekiston”, 2017. - 488 b.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2020 yil.
7. Xodiyev B . Yu ., Shodmonov Sh . Sh . Iqtisodiyot nazariyasi . Darslik. - T.:
Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet.
8. O‘lmasov A., Vahobov A.B. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: «Iqtisod-
moliya», 2014. - 480 bet.
9. SHodmonov SH.SH., G‘ofurovU.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.:
Iqtisod-moliya, 2010. - 728 bet.
39

10. SHodmonov SH.SH., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar
matni.-T.: Iqtisod-moliya, 2016.-728 bet.
11. Juravleva G.P. Ekonomicheskaya teoriya. Mikroekonomika- 1, 2.
Mezoekonomika: Uchebnik / MOSKVA: Dashkov i K, 2016. - 934 s.
12. Kochetkov A.A. Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik dlya bakalavrov /
Moskva.: Dashkov i K, 2016. - 696 s.
13. Larionov I.K., Silvestrov S.N. Ekonomicheskaya teoriya. Ekonomicheskie
sistemi: formirovanie i razvitie: Uchebnik dlya magistrov / Moskva.: Dashkov i K,
2015. - 876 s.
14. Jo‘raev T.T., D. Tojiboeva Iqticodiyot nazapiyaci (ko‘pgazmali
qo‘llanmalap va tect cavollapi 1-kicm). - T.:"Fan va texnologiya", 2012
Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining
rasmiy sayti.
2. www.Fanfikir.uz
3. www.uza.uz - O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy
sayti.
4. www.ceep.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
5. www.ziyonet.uz

40

Ishlab chiqarish jarayoni uning funksiyasi, natijalari va samaradorligi

Sotib olish