Ishlab chiqarish va iste’mol - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	984.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	29 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Ishlab chiqarish va iste’mol

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ANDIJON
MASHINASOZLIK INSTITUTI

“Iqtisodiyot” kafedrasi
“Mikroiqtisodiyot” fanidan

KURS ISHI

Mavzu: Ishlab chiqarish va iste’mol
.

MUNDARIJA:

KIRISH…………………………………………………………3
1.Ishlab chiqarish mazmuni va mohiyati……………5
Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi………13
Ishlab chiqarish va iste’molning o’zaro bog’liqligi …..20
2. Mavzuga oid test savollar………………………….25
5.Tayanch iboralar……………………………………….28
6.Xulosa…………………………………………………….31
7.Foydalan ilgan adabiyotlar…………………………..32

KIRISH.

Hozirgi kunda butun jahon iqtisodchilarining oldida turgan yirik masalalardan biri,
bu shak shubhasiz, odamlarning bitmas tuganmas ehtiyojlarini qondirishdir.
Shu sababli, bugun dunyoning har bir chekkasini olmaylik, turli xildagi
insonlarning iste’moli uchun kerak bo’ladigan mahsulotlarni tayorlashga bo’lgan talab
ortib bormoqda. Shu jumladan bizning davlatimiz bo’limish O’zbekistonda bu borada
ancha ishlar amalga oshirilmoqda. Shu o’rinda Prizidentimiz I. A. Karimovning
quyidagi so’zlarini keltirishimiz lozim. “Sobiq ittifoq markazi o’tkazgan yangi
mustamlakachilik hududiy iqtisodiy siyosat oqibatida respublikada xalq xo’jaligi bir
tomonlama xom-ashyo bazasi sifatida rivojlandi. Texnologiya, resurslar, shuningdek
butlovchi buyumlarni bir qismini, xalq is’temoli mollarini etkazib berish jihatidan
boshqa respublikalarga juda qaram qilib qo’ydi. Ammo “O’zbekiston - kelajagi buyuk
davlat, deb ta’kidlamoq uchun barcha asoslar bor. Respublikada hamma narsa: tabiiy
boyliklar, unumdor yer, qudratli iqtisodiy va ilmiy - texnikaviy, insoniy va ma’naviy
salohiyat mavjud” O’zbekiston zaminida juda ulkan va noyob, hali ishlab
chiqarishga jalb etilmagan mineral xom-ashyo resurslari to’plangan.
Ularning 95 turi aniqlangan. Respublikada 370 ta kon ishlab, har yili 200 million
tonnadan ortiq tog’ jinslari qazib olinmoqda. Paxta tolasini yetishtirishda
mamlakatimiz jahonda yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Markaziy Osiyo
davlatlarida yetishtirilgan paxta tolasining 1,5 million tonnasi yoki 75 foizi
O’zbekiston hissasiga to’g’ri keladi.
Hozirda dunyo aholisi soni taxminan 7 milyardga yetgan. Va bu ko’rsatkich kundan
kunga yanada oshib bormoqda.
Kishilik jamiyatini taraqqiyoti va insonlarni yashashlari uchun zarur bo’lgan moddiy
– ne’matlar tabiatda mavjud bo’lsada, ularni inson extiyojlariga moslab tayyorlamoq,
yetishtirmoq, ishlab chiqarmoq va qayta ishlab, ularni tayyor iste’mol maxsulotlariga
aylantirmoq lozim. Buning uchun esa, eng avvalo ishlab chiqarish uchun zarur
bo’lgan unsurlarni bo’lishi, ularni o’zaro birikishini shakllantirish lozimdir. Xullas
ishlab chiqarishni tashkil etmoq kerak. Shundan keyin ishlab chiqarishni maqsadi,

moxiyati, vazifasi va uning natijalarini tushunmoq kerak bo’ladi. Maqsad aniq
bo’lgandan keyin esa, ishlab chiqarishni uzluksizligini ta’minlash, samaradorligini
oshirib borish va iste’molchilarga to’g’ridan to’g’ri yetkazib berish ustvor vazifaga
aylanadi. Biz ushbu kurs ishini tayorlashda asosan shu narsalarga katta ahamiyat
qaratdik. Ishlab chiqarishni, iste’mol, xo’jalikni tashkil qilish va uni yuritishga ta’luqli
tayanch iqtisodiy tushunchalar va iqtisodiy qonuniyatlar yoritib berishga harakat
qildik.

1. Ishlab chiqarish mazmuni v a mohiy at i.

Ishlab chiqarish jaray oni – bu k ishilarni o‘zlarining
ist e’moli uchun zarur bo‘lgan moddiy v a ma’nav iy
ne’mat larni y arat ishga qarat ilgan maqsadga muv ofi q
faoliy at idir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli
xizmatlar ko‘rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy
tomonidir. Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi
navbatda, mehnat jarayonidir yoki boshqacha qilib aytganda,
tabiatdagi bor narsalarning ko‘rinishini o‘zining iste’moli uchun
muvofiq holga keltirish uchun qilingan mehnat faoliyatidan
iboratdir. Ana shu mehnat jarayonida kishilar, eng avvalo, tabiat
bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan
o‘zaro ma’lum munosabatda bo‘ladilar. Ishlab chiqarish
jarayonida bo‘ladigan bu munosabatlarning shakllari va
xususiyatlarini o‘rganish hamda ularni bilgan holda ishlab
chiqarishni ongli tashkil etish oliy maqsadga, ya’ni cheklangan
iqtisodiy resurslardan unumli foydalanilgan holda kishilarning
o‘sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishishning
birdanbir yo‘lidir. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar
ko‘rsatishning ichki qonuniyatlari va uning rivojlanish
xususiyatlari ko‘pgina iqtisodchi olimlar tomonidan ko‘rsatib
berilgan. Ular mehnat kishilar yashashining umumiy asosidir
deb ta’riflaydilar. Demak, mehnat iste’mol qiymatlarini
yaratuvchi sifatida, foydali mehnat sifatida kishilarning yashashi
uchun hech
qanday ijtimoiy shakllarga bog‘liq bo‘lmagan holda abadiy tabiiy
zaruriyatdir, mehnat bo‘lmaganda kishi bilan tabiat o‘rtasida
modda almashinuvi ham mumkin bo‘lmas edi.

Kishilar o‘zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati
bilan tabiat moddalarining shakllarini o‘zgartiradilar va iste’moli
uchun zarur bo‘lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat
jarayonida kishilar bilan tabiat o‘rtasida moddalar almashinuvi
bilan birga insonning o‘zi ham har tomonlama kamol topib
boradi, ya’ni kishilar o‘zining mehnatga bo‘lgan qobiliyatini,
bilimini oshiradi va ularni amalda qo‘llashni kengaytirib boradi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayoni iste’mol
qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq
qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli
uchun o‘zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o‘rtasidagi modda
almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy
sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining
hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, elyurtlarga va
xalqlarga xos bo‘lib, umuminsoniy kategoriyadir
(tushunchadir).
Ma’lumki, bizda ish vaqtining anchagina qismi uyro‘zg‘or ishiga
to‘g‘ri kelmoqda. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga
qaraganda, mamlakat aholisi uyro‘zg‘or ishlariga yiliga sarflagan
vaqt ijtimoiy ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqtiga
qaraganda ko‘proq ekan. Buning ustiga uy-ro‘zg‘or ishlari
talaygina quvvatni talab qiladi. Ushbu va shunga o‘xshash
boshqa misollar maishiy xizmatlar ko‘rsatish sohalarini yanada
rivojlantirish, uy-ro‘zg‘or ishlarini mexanizatsiyalash imkonini
beradigan mashina va asbob – uskunalarni ko‘plab ishlab
chiqarishni talab etadi. Ehtiyojlar turi qancha ko‘p bo‘lsa shunga
binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham kengayib
boradi. Ularni o‘rganish oson bo‘lishi uchun ishlab chiqarish ikki

katta sohaga: moddiy ishlab chiqarish v a nomoddiy ishlab
chiqarish sohalariga ajratish lozim.
(1-chizma).

Moddiy ishlab chiqarish
Nomoddiy ishlab chiqarish

1-
chizma.
Ishlab
chiqarishning t ark ibiy t uzilishi

O’z navbatida moddiy ishlab chiqarish sohasi moddiy
nе’mat larni ishlab chiqarish (masalan, avtomobil, oziqovqat
mahsulotlari, kiyim-kеchaklar va h.k.) va moddiy xizmat lar
k o’rsat ish (transport, aloqa, savdo, maishiy xizmat va
boshqalar)dan iborat bo’ladi.
Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi ham nomoddiy nе’mat larni
ishlab chiqarish (masalan, musiqa asarlari, badiiy va ilmiy
asarlar, ixtiro va kashfiyotlar) va nomoddiy xizmat lar k o’rsat ish
(huquqiy maslahatlar bеrish, o’qitish, malaka oshirish va

Xizmat ko’rsatish sohasi Moddiy
n е ’ matlarni ishlab
chiqarish
Moddiy xizmatlar
ko’rsatish
Nomoddiy
xizmatlar
ko’rsatish
Ishlab chiqarish

Nomoddiy
nе’matlarni ishlab
chiqarish

boshqalar)ga ajraladi. Bu sohalar bir-biri bilan chambarchas
bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi.
Moddiy ishlab chiqarish sohalarida (sanoat, qishloq xo‘jaligi,
qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne’matlar yaratiladi, xizmat
ko‘rsatish sohalarida esa turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va
xizmatlar ko‘rsatiladi. Bu ikki soha bir-biri bilan chambarchas
bog‘langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi.
Moddiy ishlab chiqarish sohasi o‘z navbatida ikki bo‘linmadan —
birinchi va ikkinchi bo‘linmalardan iborat bo‘ladi. Birinchi
bo‘linmada ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxona va
tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo‘lgan
vositalar — stanok, mashina, asbob-uskuna, xom-ashyo va turli
materiallar ishlab chiqariladi. Ik k inchi bo‘linmada esa xalq
iste’moli uchun zarur bo‘lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi.

2-chizma

2-chizma . Moddiy ishlab chiqarish sohasi

Birinchi bo‘linmada ishlab chiqarishdan chiqqan tovarlar shu
yilning o‘zida ikkinchi bo‘limda va xizmat ko‘rsatish sohalarida
ishlab chiqarish vositasi sifatida ishlatilishi mumkin, ikkinchi
bo‘linmada yaratilgan tovarlar va nomoddiy soha xizmatlari o‘z
navbatida birinchi bo‘linma uchun zarurdir. Shuning uchun ular
o‘rtasida doimo iqtisodiy aloqalar va munosabatlar sodir bo‘lib
turadi.
Ammo shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish jarayoni jamiyat
taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun xos bo‘lgan umumiy
hodisa bo‘lsa-da, kishilar, sohalar, korxonalar o‘rtasida ma’lum
shakldagi o‘zaro munosabatsiz amalga oshishi mumkin emas.
Shuning uchun ishlab chiqarish jarayoni hamisha ma’lum bir
ijtimoiy shaklda, ya’ni shu davrda amal qilayotgan
ishlab chiqarish munosabatlariga mos holda amalga oshadi.

Moddiy ishlab
chiqa rish sohas i
I shlab chiqarish va x izmat
ko‘rsatish kor x ona va
tashkilotlarining ishlab chiqarish
ist e’ moli uchun zarur bo‘lgan
vositalar — stanok, mashina, X alq ist e’ moli uchun zarur
bo‘lgan ist e’ mol tovarlari ishlab
chiqariladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir
tomondan iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi
tomondan, moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, yangi
qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda, qiymatning
o‘sish jarayonidir. Har qanday mahsulot, shu jumladan bozor
sharoitidagi yoki unga o‘tish davridagi mehnat mahsuli ham ikki
xil xususiyatga ega: iste’mol qiymatiga, ya’ni ma’lum bir naflilikka
va qiymatga ega bo‘lib, jonli va buyumlashgan mehnat sarfining
ma’lum miqdorini o‘zida mujassamlashtiradi. Bu tovarning o‘zaro
bog‘liq va hamisha bir-birini taqozo qiladigan ikki tomonidir (bu
haqda keyingi mavzuda batafsilroq to‘xtalamiz). Shuning uchun
ham ishlab chiqarish jarayoniga hamisha uning pirovard
maqsadi bilan birgalikda qaraladi. Ishlab chiqarishning maqsadi
cheklangan resurslardan unumli foydalanib, kishilar ehtiyojini
qondirish ekan, uning samarasi tovar va xizmatlarning natural
va qiymat jihatdan o‘sishida ko‘rinadi. Shu nuqtai nazardan
olganda ishlab chiqarish jarayoni hamisha naflilikni, ya’ni
iste’mol qiymatni yaratish, ko‘paytirish va qiymatlarning o‘sish
jarayoni hisoblanadi, uning asosiy maqsadi esa, iste’mol
qiymatni, ya’ni nafli tovarni yaratishdan iborat bo‘ladi.
Ishlab chiqarishning cheklangan resurslardan foydalangan
holda kishilar ehtiyojini qondirishga qaratilishi va shunga zarur
bo‘lgan sifat va miqdorda iste’mol qiymati yaratishni bosh
maqsad qilib qo‘yishi uning ijtimoiy yo‘nalishini ifoda etadi. Lekin
bu umumiy ijtimoiy yo‘nalish aniq kishilarning, tadbirkorlarning
manfaati bilan bog‘langandagina amalga oshadi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida yoki unga o‘tish davrida har bir mulk egasi
yoki tadbirkor ma’lum miqdorda foyda olishni, sarflangan

vositalariga, pul mablag‘lariga nisbatan ko‘proq qiymatga ega
bo‘lishni maqsad qilib qo‘yadi. Shuning uchun ishlab chiqarish va
xizmat ko‘rsatish jarayoni bir tomondan, iste’mol qiymatlarini
yaratish jarayoni bo‘lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning o‘sish
jarayoni bo‘lib hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini
quyidagicha ifoda etishimiz mumkin (3-chizma).

3-chizma.

3-chizma. Ishlab chiqarish jaray onining ik k i t omoni.

Ishchi kuch i va
ishlab chi q arish vositalari
( natural shakllari )

Q iymatning
o’sish
jarayoni
Kapital: ishlab chi q arish
vositalari va ishchi kuchi
q iymati
Ishlab
chi q arish
omillari
Natija:
tovar va xizmatlar
Ist е ’ mol q iymati,
ya’ni
nafliligi

Ishlab
chi q arish
jarayoni M е h nat jarayoni yoki
naflilikning yaratilishi va
ko’payishi
jarayoni

O’tkazilgan va
yangidan yaratilgan
q iymat

Ishlab chiqarish jarayonini ikki tomonlama tahlil qilib
o‘rganilganda uni to‘g‘ri tushunish imkonini beradi va turli xil
chalkashliklar, munozarali tortishuvlarga chek qo‘yadi. Bu yerda
shuni hisobga olish lozimki, oldingi ishlab chiqarish jarayonining
mahsuli bo‘lib, shu ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan
ishlab chiqarish vositalari qiymati ko‘paymagan holda o‘zi
qancha qancha qiymatga ega bo‘lsa shu miqdorda aniq mehnat
bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar qiymatiga
o‘tkaziladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, naflilikni yaratishda kapital to‘liq
qatnashadi, qiymatni tashkil topishida esa qismanqisman, ya’ni
uni eskirgan qismi qatnashadi. Bu ishlab chiqarish jarayonida
qatnashayotgan ayrim tabiiy kuchlar qiymatga ega emas,
shuning uchun ular tovarning iste’mol qiymatini hosil qilishda
omil sifatida qatnashadi, lekin qiymatning tashkil topishida,
uning ko‘payishida qatnashmaydi. Demak, ishlab chiqarilgan
tovarlarning nafliligini yaratishda har uchala omil: yer, kapital,
ishchi kuchi qatnashadi, qiymatni tashkil topishida esa
mehnatning o‘zi qatnashadi. Bu holat 4chizmada tushunarliroq
tasvirlangan.

4-chizma.

4-chizma. Tov ar v a xizmat lar nafl iligi v a qiy mat ining
y arat ilishida ishlab chiqarish omillarining roli.

Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati uning
natijalarining ham ikki tomoni borligini ko‘rsatadi.

2.Ishlab chiqarish omillari v a uning t ark ibi.

Ma’lumki, biror bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun bizga
albatta turli xil resurslar kerak bo’ladi. Ishlab chiqarishga jalb
qilingan resurslar faqatgina manba, zaxira sifatida emas, balki
uni harakatga keltiruvchi, unga ta’sir etuvchi omil sifatida 4 - c hiz ma

Yaratilgan tovar va xizmatlar

Naflilikni yaratishda
q atnashadi
Q iymatni ng tashkil topishida
q atnashadi

Yer
Kapital
Ishchi kuchi
M е hnat

Ani q m е h nat bilan
o’tkazilgan ishlab
chi q arish vositalari
q iymati
Abstrakt m е h nat
bilan yaratilgan
yangi q iymat

qaraladi. Shu sababli , ishlab chiqarishga jalb qilingan resurslar
boshqacha qilib aytganda – ishlab chiqarish omillari deb ataladi.
Iqtisodiy resurslar esa , tovar xizmatlar, ya’ni ne’matlar ishlab
chiqarish uchun foydalaniluvchi barcha, tabiat, inson va inson
tomonidan yaratilgan resurslar tushuniladi.
Resurslar quyidagi turlarga bo’linadi:
Moddiy resurslar – er, k apit al;
Inson resurlari – mehnat v a t adbirk orlik qobiliy at i.

M ODDIY RESURSLAR
I NSON RESURLARI

Jamiyatda xo’jalik yuritishning va mulkchilik shakllari
turlichadir, lekin ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo’lgan soxalarda
ishlab chiqarishni tashkil etishda qatnashadigan unsurlar
(elementlar, iqtisodiy kategoriyalar) bir xil bo’ladi. Ular tarkibini
quyidagi unsurlar tashkil etadi.
Ya’ni:

1. Mehnat (ishchi kuchi);
2. Mehnat predmeti;
3. Mehnat qurollari

RESURSLAR.

4. Mehnat vositalari.
Bu to’rtta unsurni ishlab chiqarish omillari deb ataladi. Biz
ularni xar biriga aloxida tushuncha va ta’rif berib utamiz.
Mehnat (ishchi kuchi) iqtisodiy kategoriya bo’lib, mehnatga
layoqatli bo’lgan xar bir sub’ektning maqsadlar yo’lidagi jismoniy
va aqliy qobiliyatining majmuasidir. Masalan, O‘zbeqiston
Respublikasida hozirgi kunda 30 mln 115 ming axoli bo’ladigan
bo’lsa, uning 51,6 foizi mehnatga yaroqli bo’lgan qishilardir.
Qolganlari esa qariyalar, yoshlar va nogironlar hisoblanadi.
Qishilar mehnati yo’naltirilgan va mehnat ta’sir qiladigan
narsalarga mehnat ashy olari deb ataladi. Masalan, yer va
undagi maxsulotlar, xomashyolar, metallar, suv, har xil
materiallar va xokazo.
Inson mehnati bilan mehnat predmetiga va tabiatga ta’sir
qiladigan narsalarga mehnat qurollari deyiladi. Ya’ni, har xil
turdagi mashinalar, asbob-uskunalar, qurollar, stanoklar va
xokazolar. Misol, inson o’z mehnatini mehnat quroli bo’lgan
arraga biriktirib, o’rmon xomashyosini qirqishi mumkin, eshik
yasashi mumkin va xokazo.
Bevosita ishlab chiqarishga qatnashmaydigan, lekin unga
ko’maklashadigan narsalar mehnat v osit alari deb ataladi.
Masalan, ko’priklar, kanallar, temir yo’llar va xokazolar.
Lekin hozirgi zamon iqtisodchi olimlari ishlab chiqarish omllarini
turli tomonlarini o’rganib chiqib, ularning zamonaviy va qulay
bo’lgan tarkibini tuzib chiqdilar.

y er; mehnat ;
k apit al; t adbirk orlik
qobiliy at i; axborot lar;
ek ologiy a.
Ko’rib turganimizdek bu yerda tadbirkorlik qobilyati,
3-rasm. Ishlab chiqarish omillari.

Yer ishlab chiqarishning tabiiy omilidir. U inson faoliyatining
natijasi emas, balki tabiat in’omidir. Qishloq xo’jaligi ishlab
chiqaruvchisi uchun yer ishlab chiqarishning asosiy va bosh
vositasi hisoblanib, u bir qator xususiyatlarga ega:
yer tabiiy va sun’iy hosildorlikka ega bo’lishi mumkin; yer -
tabiatning in’omi, u erkin asosda takror ishlab chiqarilishi
mumkin emas; insonning yer hosildorligiga ta’siri cheksiz
bo’lishi mumkin emas, chunki qaytimning kamayib borish
qonuni bu sohada ham amalda bo’ladi. axborotlar va ekalogiya degan tushunch alar mavjud .

ISHLAB
CHIQA RISH
OMILLARI Ishchi kuchi Kapital
Y Е R
Tadbirkorlik
qobiliyati

Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p jihatdan ishlab
chiqarish jarayonida foydalaniluvchi asbob - uskunalar,
mashinalar, inshootlar umumiyligini ifoda etuvchi kapital sifatiga
bog’liqdir.
Insonning bilimi, ko’nikmalari, sog’lig’i ham iqtisodiyotda inson
kapitali sifatida baholanadi. Axborot lar ishlab chiqarishni to’g’ri
tashkil etish va boshqarish borasidagi bilimlar tizimini ifoda
etadi. Rivojlangan bozor munosabatlari sharoitida axborotlar
muhim o’rin tuta boradi.
Ishlab chiqarishning ek ologik omili iqtisodiy o’sishni
harakatlantiruvchi yoki cheklovchi kuch sifatida ta’sir ko’rsatadi.
Ishlab chiqarish omillari tizimida tadbirkorlik va tadbirkorlik
faoliyati muhim o’rin tutadi. Tadbirkorlik qobiliyatiga ishlab
chiqarish omillarini eng samarali qorishtirish omili sifatida
qaraladi. Tadbirkor milliy iqtisodiyot tarmoq ishlab chiqarish
korxonalarida yoki xizmat ko’rsatish muassasalarining ma’lum
bir yo’nalishi bo’yicha o’z iqtisodiy faoliyatini samarali tashkil
etuvchi inson - shaxsdir. O’zbeqiston Respublikasining "
Tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to’g’risida" gi qonuniga
muvofiq: " T adbirk orlik - mulkchilik sub’ektlarining foyda olish
maqsadida tavakkal qilib va mulqiy javobgarlik asosida, qabul
qilingan qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat
ko’rsatishdir." Tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatini mohiyatini
chuqurroq ochib berish uchun
Prezidentimizning quyidagi fikrlarini keltirish o’rinli: "...
hamdo’st lik dagi boshqa dav lat larning fan - t exnik a
t araqqiy ot i y ut uqlaridan, y angilik laridan, t exnologiy alari,
t elek ommunik asiy alar v a k osmik aloqa v osit alaridan

bahramand bo’lish, zarur xom-ashy o v a t ay y or mahsulot ni,
shu jumladan xalq is’t emol mollarini jahon narxlaridan past
narxlarda sot ib olish, shuningdek , o’z mahsulot ini sot ish
uchun k eng k o’lamdagi bozorning mav judligidan oqilona
foy dalanish lozim"
(I. A. Karimov "O’zbeqiston buyuk kelajak sari" T. "O’zbeqiston"
1998y. 27-b.) Milliy iqtisodiyotda tadbirkorlik faoliyatini har
tomonlama qo’llab quvvatlash va rivojlantirish bo’yicha
islohotlarni amalga oshirish mamlakatimizni iqtisodiy jihatdan
ravnaq toptirishda asosiy o’rin tutishini tushunib yetish lozim.
Ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti munosabatlarini
qaror toptirish jarayonida insonlarning tadbirkorlik qobiliyatlari
va ko’nikmalari eng asosiy omillardan biri hisoblanadi. “ Bir
necha o’n y illar dav omida respublik ada ssenariy si uzoq
Mark azda t o’qilgan qarorlar amalga oshirildi,
“ k ompaniy alar” o’t k azildi. O’zbeqist onning chinak am
manfaat lari o’ziga xos sharoit i v a imk oniy at lari pisand
qilinmadi. Nat ijada xalq xo’jaligining nuqsonli, bir
t omonlama xom-ashy o t uzilmasi shak llandi. Respublik a
ay rim xom
- ashy o t urlarini y oqilg’i asbob - usk unalar v a
t exnologiy alarnigina emas, balk i hay ot iy muhim oziq - ov qat
mahsulot larini, xalq is’t emoli mollarini chet dan k elt irishga
majbur. (I. A. Karimov "O’zbeqiston buyuk kelajak sari" T.
"O’zbeqiston" 1998y. 36-b.) bo’lgan bo’lsalar, iqtisodiyotni
erkinlashtirish asnosida tadbirkorlar uchun tadbirkorlik
faoliyatiga keng yo’l ochildi.

Endi oltita omilni birikish jarayonlarini tushuntiramiz. Shu oltala
omilni birikishi tufayli ishlab chiqarish tashkil etiladi. Bunda
inson omili va uning kobiliyati asosiy omil xisoblanadi. Ishlab
chiqarish jarayonini quyidagi yig’indilarni natijasi deb qaraladi.
Ya’ni,
I/ch=A+V+S+D+E+F.
Bunda: I/ch – ishlab chiqarish,
A – yer,
V – kapital,
S – inson mehnati (ishchi kuchi),
D – tadbirkorlik qobilyati,
E – axborotlar,
F – ekalogiya.

Ko’rib turganimizdek qachonki yuqoridagi omillarning barchasi
birgalikda ishlab chiqarishga jalb qilingandagina, samara va
yuqori foydaga erishish mumkin.
Ma’lumki qishilarni extiyojlari ko’p qirrali bo’lib, u cheksizdir bu
extiyojni ta’minlab borish, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
soxalarining rivojlanish darajasiga bog‘liq bo’ladi. Shuning
uchun ham ishlab chiqarish o’zini maqsadiga va mazmuniga ega
bo’ladi. Ishlab chiqarish tufayli moddiy va ma’naviy ne’matlar
ishlab chiqariladi, lekin u cheklangan iqtisodiy resurslar bilan
bajariladi. Resurslar cheklanganligi sababli ulardan tejab-tergab
foydalanishdan maqsad undan unumli foydalanishga erishishni
ta’minlab, kishilarni kundalik va undan keyingi moddiy va
ma’naviy extiyojlarni qondirib borish asosiy maqsad xisoblanadi.
Ishlab chiqarishni maqsadi va mazmuni ham shundan iborat

bo’lmog’i lozim. Ishlab chiqarishni zaminida inson mehnati
yotadi. Mehnat tufayli ishlab chiqarish vujudga keltiriladi,
mehnat tufayli maxsulotlar ishlab chiqariladi, xizmatlar
ko’rsatiladi. Shu sababli iqtisodchilar ta’kidlab o’tganlaridek,
mehnat kishilar hayotining asosi xisoblanadi umuman olganda
inson mehnati bilan tabiatga ta’sir ko’rsatadi, uni ya’ni tabiat
moddalari o’zgarishi uchun mehnat bilan yangi texnika,
texnologiyalar yaratadi, bu yo’lda o’zini ilmini, malakasini ham,
oshirib boradi.

3.Ishlab chiqarish v a ist emolni o’zaro bog’liqligi.

Iste’molchi va korxona bozor munosabatlarining asosiy
agentlari bo’lib hisoblanadi. ular bozorda talab va taklifni
vujudga keltiradilar, muvozanat narxining qaror topishida faol
ishtirok etadilar. ushbu holatda, zamonaviy iqtisodiyot
iste’molchiga bozor iqtisodiyotining eng oliy bo’g’ini sifatida
murojaat etadi, chunki u o’z pul mablag’lari bilan, ishlab
chiqaruvchi tomonidan chiqarilgan tovarlarga "ha" yoki "yo’q"
deya ovoz beradi. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda
iste’mol xarajatlari YaMMning 3/4 qismini tashkil etadi. Bu esa
iste’molchilar hatti- harakati iqtisodiy rivojlanishni ta’min etishda
eng muhim omil bo’lib hisoblanishidan darak beradi.
Odatda istemolchi hatti - harakati quyidagilar bilan izohlanadi:
Foydali, oqilona hatti - harakat, yani o’z daromadidan ko’radigan
navflilikni oshirish.

Iste’molchining tovar afzalligini ajratishida o’rtacha tipdagi
iste’mol bozoridagi taklif etiladigan tovarlar va xizmatlarga
nisbatan aniq - ravshan fikrga ega bo’ladi deb, hisoblashimiz
mumkin. Biz faraz qilamizki, haridorlar harid qilishi mumkin
bo’lgan har bir keyingi birlik mahsulotdan pirovard natijada
qanday foyda ko’rishlarini aniq tasavvur qiladilar.
Byudjetdagi (oila daromadidagi) cheklanish.
Narxlar. Tovarlarni ishlab chiqarish iqtisodiy resurslar sarfini
talab etadi va shuning uchun ular ma’lum narxga ega bo’ladi.
Daromadi cheklangan haridor cheklangan miqdorda tovar harid
qiladi. Shuning uchun muqobil mahsulotlar orasidan o’z
ehtiyojlarini maqbul tarzda qondiradigan tovarlarni tanlab olish
zaruri bo’ladi. Iste’molchi xulqi chegaraviy foydalilik va farqsizlik
egri chiziqlari nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. Chegaraviy
foydalilik deyilganda, iste’mol qilishning bir birlikka o’sishida
tovar umumiy foydaliligining o’sishi tushuniladi. Shu bilan bir
qatorda iste’mol qilinayotgan tovar miqdori o’sib borishi bilan,
har bir qo’shimcha tovar birligining chegaraviy foydaliligi
kamayib boradi.
Iste’molchi imkon darajasida, cheklangan daromadlariga
shunday tovarlar guruhini xarid qilishga intiladiki, toki unga o’z
ehtiyojlarini eng yuqori darajada qondirish imkonini bersin.
Har bir farqsizlik egri chizig’i iste’molchi uchun bir xil
navflikka ega bo’lgan, mahsulotlarning har - xil to’plamlarini
grafik tarzda aks ettiradi.

№ Farqsizlik egri chizig’i

Befarqlik egri chizig’ining barcha nuqtalarida bir xil darajadagi
foydalilik ta’minlangani uchun F mahsulotni iste’mol hajmining
o’sishi hisobiga olinadigan umumiyfoydalilikning kamayishi S
mahsulot iste’molining kamayishini muvozanatga keltirishi
zarur. mahsulotlarga bo’lgan talab hajmining ko’p yoki oz
bo’lishi oila (uy xo’jaligi)ning moliyaviy imkoniyatlariga, ya’ni oila
byudjetiga bog’liq. Oila byudjeti yoki oila imkoniyati deb, eng
yuqori miqdorda mahsulotlar sotib olish mumkin bo’lgan
mablag’larga aytiladi, agar oila daromadi pasaysa unda egri
chiziq pasayadi, agar oila byudjeti o’zgarmasdan tovarlar bahosi
ko’tarilsa ham byudjet egri chizig’i ham pasayadi va aksincha.
Agar mahsulotlar narxi va iste’molchilar daromadi bir xilda
oshsa yoki pasaysa byudjet egri chizig’i o’zgarmaydi.
byudjet egri chizig’i har bir oilaning nima olishga qodirligini
ko’rsatsa, befarqlik egri chizig’i har bir oilaning nima olishga
xohishi borligini ko’rsatadi. Agar biz ikki turdagi F (oziq-ovqat) va
S (kiyim bosh) tovar mavjud, deb faraz qilsak va uni xarid qiluvchi
xaridorning daromadi 40 dollar deb qabul qilsak; oziqovqat
mahsulotining bir birligi bir dollar, kiyim-bosh bir donasining
bahosi 2 dollar bo’lsa va 40 dollar daromadning hammasi kiyim S
15
10
5
0 5 10 15 §

harid qilish uchun sarflansa, u holda xaridor eng ko’pi bilan 20
birlik A turdagi tovardan harid qilishi mumkin. Buni quyidagi
jadval va chizma ma’lumotlaridan ko’rish mumkin. V, S va D
variantdagi tovarlar to’plami 40 dollar daromadni sarf qilish
imkoniyatlarini ko’rsatadi.

Tov ar t anlov v a budjet chizig’i

Tov arlar
t o’plami
(v ariant lar) Oziqov qat la
r
(F) Kiy imbosh
(S) Umumiy
harajat lar
(dollar)
A
B
C
D 0
10
20
30 20
15
10
5 40
40
40
40
E 40 0 40

Jadval ma’lumotlarini umumlashtirib, grafik tarzda byudjet
chizig’ini hosil qilish mumkin.

Kiyiml
ar

S A
20 B
15
10 D
5 E
0 10 20 30 40 C

Oziq-ovqatlar.
Agar oilaning talabini xohlagan mutanosiblikdagi tovarlar
qondirsa, unda oilaning bunday tovarga bo’lgan talabi befarq
bo’lib hisoblanadi.

Mavzuga doir testlar:

1. Ishlab chiqarish jarayoni nima?
A) Ishlab chiqarish vositalarini iste'mol qilinishi;
B) Moddiy va ma'naviy ne'matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq
faoliyat;
S) Mehnat predmetlaridan foydalanish jarayoni;
D) Ishchi kuchidan samarali foydalanish jarayoni;
E) Hamma javoblar to`g`ri;

2. Ishlab chiqarishning shaxsiy omili nima?
A) Ish kuchi;
B) Ishlab chiqarish vositalari;
S) Mehnat qurollari;
D) Kapital;
E) Yer;
3. Ishlab chiqarish omillarining birikish usulini ko`rsating?
A) Mehnat mahsuli ishlab chiqaruvchiga ta'luqli bo`ladi; B) Ishlab
chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchining mulki hisoblanadi;
S) Mehnat resurslari bilan ishlab chiqarish vositalari o`rtasida mulkiy tafovut
bo`lmaydi;
D) Ishlab chiqarish vositalari yagona shaxs mulki hisoblanadi;
E) Mehnat mahsuli ishlab chiqaruvchiga tegishli bo`lmaydi;
4. Ishchi kuchi tushunchasining mazmunini aniqlang:
A) Moddiy ne'matlar yaratishda qatnashuvchi shaxs;
B) Bilim va malakaga ega bo`lgan kishi;
S) Ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi shaxs;
D) O`z ehtiyojini qondira oladigan kishi;
E) Insonning mehnat qilishga bo`lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlari yig`indisi;
5. Ijtimoiy ishlab chiqarish nima?
A) Ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish jarayoni;
B) Iste'mol buyumlarini ishlab chiqarish;
S) Ishchi kuchini ishlab chiqarish;
D) Jamiyat miqyosida amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayoni;
E) Ijtimoiy munosabatlarni ishlab chiqarish jarayoni;
6.Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i:
A)Ishlab chiqarish ko’zda tutilgan ikkita tovarning miqdoriy nisbatini;
B) ikkita tovarning eng yaxshi kombinasiyasini;
S)resurslarning berilgan miqdorida tovarlarninng muqobil kombinasiyasini;

D) ishlab chiqarish omillari unumdorligining kamayib borish
qonunning harakatga kelish vaqtini ko’rsatadi.
7. Quyidagilarning qaysi biri ishlab chiqarishning moddiy omili hisoblanadi ?
A) ishchi kuchi;
B) tabiiy omillar;
S) xom ashyo, materiallar, bino va inshootlar, asbob va uskunalar;
D) tadbirkorlik faoliyati.
8. Iqtisodiy faoliyat turlaridan qaysi birining natijasi bo’lib moddiy-ashyoviy
qo’rinishdagi natijalar olinadi?
A) ayirboshlashda;
B) ishlab chiqarishda;
S) taqsimotda; D)
iste‘molda.
9. Mehnat unumdorligi qanday aniqlanadi?
A) vaqt birligida yaratilgan mahsulot hajmi bilan:
B) qancha resurs sarflab qanday natija olinganligi bilan;
S) sarf-xarajatlarning qoplanganligi bilan;
D) foydaning ko’pligi bilan.
10. Quyidagilarning qaysi biri ishlab chiqarishning moddiy omili hisoblanmaydi?
A) bino va inshootlar, mashina, asbobva uskunalar;
B) ishchi kuchi;
C) transport vositalari;
D) xomashyo va materiallar.
11. Ishlab chiqarish omillari qaysi qatorda to’liq berilgan?
A) yer, kapital;
B) tabiat, ishchi kuchi, kapital, tadbirkorlik qobiliyati, axborot
(informatsiya);
C) yer, tadbirkorlik, ishchi kuchi;
D) ishchi kuchi, kapital, axborot (informatsiya), tabiat .

Tayanch iboralar:

Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i - iqtisodiyotda to’la bandlik va ishlab
chiqarishning boshqa omillaridan to’la foydalanilgan sharoitda ikkita mahsulotni
ishlab chiqarishning har xil kombinasiyalarini ko’rsatuvchi egri chiziq.
Ishchi kuchi - insonning jismoniy va aqliy qobiliyatlari yig’indisi va mehnat
qilishga layoqati bo’lib, har qanday jamiyat ishlab chiqarishining asosiy sharti
hisoblanadi. Aholining jismoniy va aqliy mehnatga layoqatli qismi ishchi kuchini
tashkil etadi.

Ishlab chiqarish xarajatlari - ma’lum bir mahsulot yoki xizmat turini ishlab
chiqarishga korxona tomonidan sarflangan moddiy sarflar. Doimiy, o’zgaruvchan va
yalpi xarajatlar farqlanadi.
Inson kapitali - insonlar tomonidan o’z umrlari davomida to’plangan bilim,
ko’nikma, sog’liq va hayotiy tajriba.
Ishlab chiqarish jarayoni - kishilarning maqsadni ko`zlab amalga oshiriladigan
faoliyati bo`lib, iste'mol uchun zarur bo`lgan moddiy va ma'naviy ne'matlarni
yaratishga qaratilgan jarayon.
Ishchi kuchi - insonning mehnat qilishga bo`lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlari
yig`indisi.
Ijtimoiy ishlab chiqarish - o`zaro bog`langan va aloqada bo`lgan barcha
individual ishlab chiqarishlarning yig`indisi.
Yalpi milliy mahsulot - bu ma'lum vaqt davomida yaratilgan va bevosita
iste'molchilarga borib yetadigan barcha tayyor mahsulot va ko`rsatilgan xizmatlarning
bozor bahosidagi qiymati.
Ishlab chiqarishning umumiy samarasi - bu ishlab
chiqarishga sarf qilingan resurslar xarajatlari bilan hosil qilingan daromadlar
o’rtasidagi nisbatdan iboratdir;
Mehnat unumdorligi - mahsulot va xizmatlarga yoki ular
birligini yaratish uchun sarflangan ish vaqtidir;
Zaruriy mahsulot – bu ishlab chiqaruvchi sub‘ektlarning (ishchi, xizmatchi,
dehqon, fermer va h.k) zaruriy ish vaqtida yaratgan va ularni ishchi kuchini qayta
tiklash uchun zarur bo’lgan mahsulotlardan iboratdir;
Qo’shimcha mahsulot - bu ishlab chiqaruvchi sub‘ektlarning qo’shimcha ish
vaqtida yaratilgan mahsulotidir. U sof mahsulotining zaruriy mahsulotdan oshiqcha
qismi bo’lib, tadbirkorlarga, mulkdorlarga va davlatga tegishli bo’ladi;
Ishlab chiqarish funksiyasi - bu ishlab chiqarish omillari bilan uning
samaralari o’rtasidagi bog’liqlikdan iborat;

Qo’shilgan kapital - bu ishlab chiqarishda band bo’lgan kapital miqdoriga
yangi qo’shimcha ravishda qo’shilgan kapital yoki kapital miqdorining o’sgan
qismidir;
O’rtacha mahsulot - ishlab chiqarishga jalb qilingan mehnat resursi va
kapitalning bitta birligiga to’g’ri keladigan mahsulot miqdoridan iborat;
So’nggi qo’shilgan mahsulot - so’nggi qo’shilgan omil (kapital yoki ishchi
kuchi) evaziga ko’paygan (o’sgan) mahsulotni bildiradi.

Fikr va mulohazalar uchun.

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Xulosa.

Biz xulosa o’rnida shuni takidlab o’tishni joiz deb bildik . Men ushbu kurs ish orqali
ishlab chiqarishni mamlakat va insonlar hayoti uchun qay darajada ahamiyati katta
ekanligini anglab yetdim. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida bizning asosiy
masalamiz iqtisodiyotimiz strukturasini tubdan o’zgartirish, xom ashyo yetkazib

berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish, uning sifatini va raqobatga
bardoshliligini jahon bozori talablari darajasiga yetkazibgina qolmay ularni
istemolchiladga yetkazib berishdan iborat. Bunda tarkibiy o’zgarishlarda respublika
uchun eng asosiy hisoblangan tarmoqlarni jumladan, yoqilg’i-energetika va g’alla
komplekslarini rivojlantirishda iqtisodiy mustaqillikni ta’minlash shuningdek, bu
o’zgarishlar respublika iqtisodiyoti uchun ustuvor hisoblangan, boy tabiiy, mineral
xom-ashyo, mehnat resurslariga asoslangan hamda istiqbolda xalqaro va davlatlararo
mehnat taqsimotida, jahon bozorida O’zbekistonning mustahkam o’rin egallashini
kafolatlovchi ishlab chiqarishlarni ildam sur’atlar bilan o’stirishga qaratilishi lozim.
Jahon talablari darajasidagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni kengaytirish, ularning
raqobatga bardoshligini oshirish muhim vazifa hisoblanadi. Buning uchun
korxonalarni zamonaviy ilg’or texnologiya, eng yangi uskunalar, ayniqsa, kichik va
o’rta korxonalar uchun mo’ljallangan ixcham uskunalar bilan jihozlash, ichki bozorni
to’ldirish uchun kerakli mahsulotni ishlab chiqaradigan kichik, ixcham
texnologiyalarni konsepsiyasini va milliy dasturini ishlab chiqish zarurligi g’oyasi
ilgari suriladi. Bunday dasturning ishlab chiqilishi va amalga oshirila boshlanishi -
iqtisodiy islohotlar ikkinchi bosqichining ustivor vazifasidir.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. -T:
O`zbekiston, 1998.
2. Karimov I.A. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari
izchil harakat qilishimiz lozim (2013 yil 12fevralda O`zR Vazirlar

Mahkamasining 2012 yil yakunlariga bag`ishlangan majlisida so`zlagan
nutqi). «Xalq so`zi» gazetasi, 20013 yil 13-fevral soni.
3. Shodmonov Sh.Sh., Jo`raev T.T., Romanovskiy G.M. «Iqtisodiyot
nazariyasi» fanidan namunaviy dastur (bakalavr yo`nalishi uchun).
-Toshkent, 2004. -28b
4.O`zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ko`rsatkichlari. -T.:
YuSAID, 2005.
5.Avt. jamoasi. Menejment va biznes asoslari. T.:
"Mehnat" 1997.
6.Rasulov M.’’ Bozor iqtisodiyoti asoslari’’. T.:
"O’zbekiston" 1999.
7.A BDURAHMONOV Q. X. ‘’M EHNAT IQTISODIYOTI VA
SOTSIOLOGIYASI .’’ T.: "M EHNAT " 2002.
8.Hakimova M, Xo’jaev X, Mahmudov B. Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar. T.: "O’qituvchi" 1997.
9.Azizxo’jaev A va boshq. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.:
"O’zbekiston" 2002.
10.Abdullaev Yo. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.:
"Mehnat" 1997.
11.Avt. jamoasi. Menejment va biznes asoslari. T.:
"Mehnat" 1997.
12.Robert Pindayk, Daniel Rubenfeld ”Mikroiqtisod” “sharq”
nashriyoti Toshkent 2002.
13.Erkin Egamberdiyev “Mikroiqtisodiyot” G’ofur G’ulom nomidagi
nashiriyot –matbaa ijodiy uyi Toshkent 2005. 14.Undan tashqari
quyidagi internet sayitlaridan ham foydalanildi.

http://www.reviev.uz http://www.cer.uz

www.stat.uz www.uza.uz
www.uzexport.com

Ishlab chiqarish va iste’mol

Sotib olish