Ishlab chiqarish xarajatlari va uni hisoblash. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

18 Sotish

Ishlab chiqarish xarajatlari va uni hisoblash.

Sotib olish

Ishlab chiqarish xarajatlari va uni hisoblash.
MUNDАRIJА
Kirish…………………………………………………………………..….…..3
Аsоsiy qism
1. Maxsulotlar tannarxining iqtisodiy moxiyati va nazariy asoslari.. ……….5
2.Firmaning qisqa va uzoq muddatli oraliqdagi faoliyati……….……..……10
3. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda xorijiy
davlatlar tajribasini joriy etish va u bilan bog’liq muammolar......................15
4. Qashqadaryo viloyati, yillik “kichik biznes (firmalar) tadbirkorlik” va
Sanoat ishlab chiqarish subyektlari miqiyosida statistik malumotlar……..23
Xulоsа …………………………………………………………………….… 27
Fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlа..………………………………………………..…..30

KIRISH:
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda mamlakatimiz hukumati
ishlab chiqarishda samaradorlikni oshirishga va maxsulot tannarxini
pasaytirish masalalariga jiddiy e’tibor qaratmoqda. Bunda ishlab
chiqarish korxonalarini takshil etish va ularning restrukturizasiyasi
bo’yicha faol ishlar olib borilmoqda .
Shu bilan birga, joylarda sanoat ishlab chiqarishiga e’tiborning
pastligi ham kuzatiladi. Jumladan, 2019 yilda Qashqadryo viloyati
bo’yicha ishlab chiqarishda sanoat ulushining 3,3% ni tashkil etishi
achinarli holdir. Bu esa ushbu sektorda faoliyat ko’rsatayotgan barcha
ishlab chiqarish korxonalarining rivojlanishini faollashtirish, raqobat va
ishlab chiqarish muhitini shakllanishini jadallashtirishni taqozo etadi.
Mamlakatimizda milliy iqtisodni yanada erkinlashtirish va islohotlarni
chuqurlashtirish dasturini qabul qilinishini ishlab chiqarish korxonalarini
jadal rivojlantirish ustuvor vazifa qilib qo’yildi.
Hozirgi vaqtda respublikada ishlab chiqarish korxonalarini tashkil
etish va ularni rivojlantirish bo’yicha moddiy-texnika ta’minoti hamda
zamonaviy asbobuskunalarni joriy etish bo’yicha izlanishlar va
tadqiqotlar muntazam olib borilmoqda.
Shu bilan bir qatorda ishlab chiqarish korxonalarida zamonaviy
texnologiyalarning yetishmasligi, bu boradagi axborotlarning taqchilligi,
marketing, menejment va moliyaviy boshqaruv bo’yicha
savodxonlikning pastligi, maxsulot sifati pastligi va ishlab chiqarish
tannarxining yuqoriligi, huquqiyme’yoriy xujjatlarning
takomillashtirilmaganligi kabi muammolar mavjud.

Bu muammolar ko’p jihatdan ishlab chiqarish korxonalarida
xarajatlarning m’yoridan ortib ketishiga yo’l qo’ymoqda. Bu esa
muammoning yetarli darajada o’rganilmaganligi, xorijiy davlatlarning
bu sohadagi yutuqlari joriy etilmaganligi bilan bog’liqdir.
Ushbu maqsadga erishish uchun bir qancha vazifalarni amalga
oshirish kuzda tutilmoqda. Bular quyidagilarda o’z aksini topgan:
- Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari bilan bog’liq
tushunchalarning ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini ochib berish va ularning
ta’rifiga izoh berish;
- Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari samaradorligini tadqiq
qilish obyektiv zaruriyat ekanligini asoslab berish;
- Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlaridan foydalanish
samaradorligiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish va aniqlash
yo’llarini ko’rsatib berish;
- Korxonalar ishlab chiqarish xarajatlaridan pasaytirishning bir
qancha yo’llarini ko’rsatib berish

1.1. Maxsulotlar tannarxining iqtisodiy moxiyati va nazariy asoslari
Mamlakatda xalq xo'jaligining eng muhim tarmog'larini
serqirra faoliyatini tashkil etish va boshqarish uchun ma'lum
miqdordar moddiy, pul hamda mehnat sarf - xarajatlari amalga
oshiriladi. Ularning mamlakat miqyosidagi miqdori jami ijtimoiy
xarajatlar deb ataladi. Ijtimoiy xarajatlar ijtimoiy mahsulot qiymati
bilan tengdir. Ularning tarkibi quyidagilardan tashkil topadi :
1. Ishlab chiqarish vositalarida buyumlashgan xarajatlar. Ular
o'tgan davr xarajatlari bo'lib, C harfi bilan belgilanadi.
2. Jonli mehnat xarajatlari. Ular o'zi uchun yangi qiy matni
yaratadi, V harfi bilan belgilanadi.
3. Buyumlashgan va jonli mehnat uyg'unlashishi natijasida
jamiyat uchun qo'shimcha qiymat yaratiladi. U m harfi bilan
belgilangan.
Ijtimoiy xarajatlar, ya'ni yalpi ijtimoiy mahsulot qiymatining umumiy
ko'rinishi quyi dagicha : m+V+ С
Mamlakatning jami ijtimoiy xarajatlari – davlat hamda tarmoqlar,
korxona va tashkilotlar miqyosidagi barcha xarajatlarning yig'indisidir.
Tarmoqning ijtimoiy xarajatlari– individual korxonalarning,
tashkilotlarning xarajatlari yig'indisidir. Shunday tarmoqlardan eng
muhimi, qishloq xo'jaligidir. Qishloq xo'jalik korxonalari turli
xildagi talablarni qondirish maqsadida mahsulotlar ishlab chiqarish,
xizmatlarni bajarish uchun moddiy, pul va mehnat xarajatlarini
amalga oshiradilar.
Yuqorida qayd etganimizdek, korxona miqyosidagi moddiy va
buyumlashgan xarajatlar C harfi bilan, mehnat xarajatlari, ish haqi
shaklida bo'lib, V harfi bilan belgilanadi. Korxonalar xarajatlarining
umumiy ko'rinishi quyidagicha: .
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tarmoqda amalga oshiriladigan
xarajatlarning eski tartibi 1995 yil 1 yanvardan boshlab joriy etilgan. U
«Mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat) va sotish tannarxlariga
qo'shiladigan xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish
tartibi to'g'risidagi nizom»da (Toshkent, 1999 y.) o'z ifojasini topgan.
Hozirgi davrda qishloq xo'jaligida amalga oshiriladigan
xarajatlar

o'zgaruvchan hamda doimiy xarajatlardan tashkil topadi. Ular ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlarning hajmi, ish miqdorining o'zgarishi
bilan uzviy bog'langan bo'ladi.
Doimiy xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot hajmining
o'zgarishi bilan bog'liq emas. Mahsulot hajmi ko'payishi yoki
kamayishi bilan doimiy xarajatlar qiymati o'zgarmaydi. Masalan, yer
uchun ayrim asosiy vositalarga to'lanadigan ijara haqi, ayrim asosiy
vositalarning eskirish summasi (amortizasiya summasi) to'lovlari va
boshqalar doimiy xarajatlar tarkibiga kiradi. O'zgaruvchan
xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot hajmining o'zgarishi
bilan bevosita bog'liqdir. Ishlab chiqariladigan mahsulotlar
miqdorining ko'payishi o'zgaruvchan xarajatlar ko'proq
sarflanishini taqozo etadi
1.2 Maxsulot tannarxini xisoblash usullari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tarmoqlar, korxonalar miqyosida
umumiy qiymat ko'rsatkichlari bilan birgalikda o'rtacha xarajatlar,
ya'ni tannarx ko'rsatkichi ham faoliyat ko'rsatishi taqozo etiladi.
Tannarx bozor iqtisodi sharoitida iqtisodiy
k ategoriya hisoblanadi. Uning yordamida qishloq xo'jaligida
etishtirilayotgan mahsulotlar , bajarilayotgan ishlar va

ko ' rsatilayotgan xizmatlarning bir birligi xo ' jaliklar uchun qancha
so ' mga tushganligi aniqlanadi . Ularning darajasi qiymatni
ifodalovchi baholar darajasi bilan taqqoslanishi natijasida olinadigan
foyda yoki ko ' riladigan zararlar darajasi aniqlanadi . Bu
ko ' rsatkich xo ' jaliklarning ichki boshqaruvchilari uchun juda
muhimdir.
Hozirgi davrda mahsulot ( ish , xizmat ) ning ishlab chiqarish
tannarxi aniqlanadi . Tannarx deganda bir birlikdagi mahsulot ishlab
chiqarish , ish va xizmatlarni bajarish uchun sarflangan moddiy ,
mehnat , pul xarajatlari nazarda tutiladi . Uning mutlaq ( absolyut )
darajasini aniqlash uchun barcha bevosita va bilvosita ishlab
chiqarish xarajatlarining umumiy summasi shu xarajatlar yordamida
ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot miqdoriga taqsimlanadi . Qishloq
xo'jaligida 1 s. mahsulotning narxi; 1 etalon gektarning; 1
tonna- km/ning; 1 kvt/soat elektroenergiyaning tannarxi
aniqlanadi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin.
Bunda: Tn –mahsulot, ish, xizmat tannarxi, so'mda;
 Их –ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy summasi, so'mda;
(Mm (Im, Xm) –yalpi etishtirilgan mahsulot, jami bajarilgan
ish, xizmatlar miqdori sen., tonnada, etalon gektarda ...
Yetishtirilayotgan mahsulotlarning:
-ishlab chiqarish tannarxi;
-to'liq tannarxi, tijoriat tannarxi aniqlanadi.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini aniqlash usuli yuqorida
keltirilgan. Uning to'liq yoki tijorat tannarxi jami xarajatlarni
(jumladan, sotish xarajatlari bilan) etishtirilgan yalpi mahsulot
miqdoriga yoki sotiladigan mahsulot miqdoriga nisbati bilan
aniqlanadi.
Qishloq xo'jalik mahsulotlari (ishlar va xizmatlar) ning haqiqiy
hamda reja tannarxlari aniqlanadi. Haqiqiy tannarx darajasi yil

yakunidagi ma'lumotlar yordamida hisoblanadi. Reja tannarxi esa
normativlar, eris
hilgan ma'lumotlar asosida aniqlanib, «Biznes reja»da aks ettiriladi.
Qishloq xo'jaligida barcha xarajatlarni amalga oshirish
natijasida turli xildagi asosiy, qo'shimcha hamda yordamchi
mahsulotlar olinadi. Jumladan, paxtachilikda paxta xomashyosi
asosiy mahsulot hisoblansa, g'o'zapoyasi qo'shimcha mahsulot
sanaladi. Donchilikda don asosiy, somoni (poyasi)
qo'shimcha mahsulotdir. Qoramolchilikda go'sht, sut asosiy, buzoq
qo'shimcha, go'ng esa yordamchi mahsulot hisoblanadi. Lekin
tarmoqdagi barcha xarajatlar asosiy mahsulotni etishtirishga
qaratilgan bo'ladi. Shundan kelib chiqqan holda 3.2.1-rasmda aks
ettirilgan ob'ektlar tannarx ob'ektlari hisoblanadi
Mahsulot xarajatlari va tannarxini o'rganish boshqaruv
hisobining muhim bo'limlaridan biridir. Mehnat va moddiy
ko'rinishidagi to'g'ri xarajatlar bevosita aniq bir mahsulot yoki
xizmat turiga oid bo'lishi, umumishlabchiqarish xarajatlari mahsulot
turiga qarab faqat maxsus usullar yordamida taqsimlanishi mumkin.
Xarajatlarni taqsimlash - qilingan xarajatlarning aniq bir xarajat
ob'ektiga borish jarayonidir.
Xarajatlar ob'ekti – tashkiliy bo'linma, shartnoma yoki boshqa
hisob birligi bo'lib, u bo'yicha xarajatlar haqidagi ma'lumotlar yig'iladi
va jarayonlar, mahsulot, shu kapitalni qo'yish loyihasi va hokazolar
qiymati o'lchanadi.
Mahsulotlar tannarxlarini hisoblashda ta'kidlangan marjinal
- kosting va abzorbshn - kosting uslublari asosida turli xildagi
usullar qo'llanishi mumkin. Ushbu usullar 3 – chizma da ifodalangan
.

Ushbu usullarning ijobiy tomonlarini boshqaruv hisobi tizimida
mahsulotlar
tannarxlarini hisoblash jarayonida tatbiq etish zarur.
Xarajatlarni taqsimlashning muhim kategoriyasi bo'lib, xarajatlar
markazi
hisoblanishini yana bir bor ta'kidlamoqchimiz.
Xarajatlar markazi – tashkiliy birlik yoki faoliyat sohali bo'lib, u
erda aktivlar xaridi uchun qilingan chiqimlar va xarajatlar haqida
axborot to'plash maqsadga muvofiqdir.
Barcha xarajat guruhlari boshqaruv echimlarini qabul qilishga
mo'ljallangan.
Boshqaruv hisobida xarajatlar ikki asosiy ob'ekt guruhlari bo'linmalar va
mahsulotlar bo'yicha taqsimlanishi kerak. Ushbu jarayon ikki bosqichda
amalga oshiriladi:
 xarajatlar javobgarlik markazlari bo'yicha to'planadi;
 xarajatlar muayyan brigadada etishtirayotgan aniq mahsulot
tannarxiga taqsimlanadi.
Tayyor mahsulot tannarxini hisoblashda quyidagi usullarga
murojaat qilishadi: hamma xarajatlarni hisobga olgan holda xarajatlarni
kalkulyasiya qilish yoki ularning bir qismi bo'lgan o'zgaruvchan
xarajatlarnigina hisobga olib, kalkulyasiya qilish mumkin.

2. Х arajatlar to’g’risida tushuncha. Kor х ona (firma) iqtisodiy foydasi.
2.1 . Ishlab chiqarish harajatlari korxonaning mahsulot ishlab
chiqarish. maqsadlarida, iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan pul
sarflari. Firma o z faoliyatini bozordan moddiy resurslar, ya ni asbob-ʻ ʼ
uskuna, dastgohlar, transport va aloqa vositalari, xom ashyo, yoqilg i,
ʻ
har xil materiallarni, mehnat bozoridan ish kuchini sotib olishdan
boshlaydi. Shunga muvofiq holda ishlab chiqarish, tarkibiga xom ashyo,
asosiy va yordamchi materiallar, yonilg i va energiya harajatlari, asosiy
ʻ
kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug urtaga ajratmalar, foiz
ʻ
to lovlari va b. harajatlar kiradi. ishlab chiqarish xarajatiga qilingan
ʻ
barcha harajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxinn tashkil qiladi.
Firmaning ishlab chiqarishi va xarajatlari to`g`risida gapirganda
ularni ikki xil vaqt oralig`ida qarash lozim, qisqa muddatli va uzoq
muddatli.
Qisqa muddatli oraliq - bu shunday vaqt oralig`iki, firma bu
oraliqda faoliyat ko`rsatganda, u ishlab chiqarish omillaridan kamida
bittasining hajmini o`zgartira olmaydi. Bunday omilga o`zgarmas ishlab
chiqarish omillari deyiladi.
O`zgarmas omil sifatida firma kapitali - ishlab chiqarish quvvati
hisoblanadi. Masalan, firma kapitalidan foydalanish yo`nalishini
o`zgartirish uchun odatda uzoq vaqt talab qilinadi. Yangi zavod qurish
uchun, birinchi navbatda uning loyihasi ishlab chiqiladi, uskuna va
texnologik liniyalar sotib olinadi va o`rnatiladi. Ushbu ishlarni amalga
oshirish uchun ko`p vaqt talab qilinadi (kamida bir yil). Uzoq muddatli

oraliq - bu oraliqda firma ishlab chiqarishda foydalanayotgan barcha
ishlab chiqarish omillari hajmini (ishlab chiqarish quvvatini ham)
o`zgartiradi.
Uzoq muddatli oraliqda barcha ishlab chiqarish resurslari
o`zgaradi va bunday resurslarga o`zgaruvchan resurslar deyiladi. Qisqa
muddatli oraliqda firma ishlab chiqarish quvvatini o`zgartira olmaydi,
lekin undan foydalanishni intensivlashtirishi mumkin. Uzoq muddatli
oraliqda ishlab chiqarish quvvati ham o`zgaradi. Albatta uzoq va qisqa
muddatli oraliqlar har-xil mahsulotlar uchun turlicha bo`lishi mumkin.
Ishlab chiqarish xarajati o rganishga iqtisodchilar turlicha ʻ
yondoshadilar. Jumladan, harajatlarning qiymat nazariyasiga ko ra,
ʻ
ishlab chiqarish xarajatlari quyidagi turlarga bo linadi:
ʻ doimiy harajatlar :
— korxona to lov majburiyatlari, soliqlar, amortizatsiya ajratmalari,
ʻ
ijara haqi, qo riqlash xizmati harajatlari, boshqaruv xodimlari maoshi va
ʻ
o zgaruvchan harajatlar- xom ashyo, materiallar, yonilg i, transport
ʻ ʻ
xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun harajatlar.
Umumiy (yalpi) harajatlar- doimiy va o zgaruvchan harajatlar
ʻ yi-
g indisi. Bevosita i.ch. harajatlari konkret mahsulot ishlab chiqarishga
ʻ
ketgan va bevosita uning tannarxiga o tadigan harajatlar. Bilvosita
ʻ
harajatlar mahsulot tannarxiga bevosita qo shilmaydigan harajatlar.
ʻ
O rtacha harajatla ma lum vaqt oralig idagi mahsulot birligiga, tovarlar
ʻ ʼ ʻ
partiyasi bo yicha yoki tashkilotlar gu-ruqi bo yicha bir buyumga to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
keladigan harajatlarning o rtacha kattaligi. Ekspluatatsiya (foydalanish)
ʻ
harajatlari uskunalar, mashinalar, transport, ishlab chiqarish vositalarini
va kundalik foydalaniladigan xo jalik buyumlarini ishlatish bilan bog liq
ʻ ʻ
bo lgan harajatlar.
ʻ

2.2 . Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda vaqt omili, ya’ni
xarajat qilingandan pirovard natija olinguncha o’tgan davr s е zilarli ta’sir
ko’rsatadi. Shu sababli vaqt omilidan k е lib chiqib, ishlab chiqarish
xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda alohida tahlil qilinadi.
Qisqa muddatli davr – bu korxonaning faqat o’zgaruvchi
xarajatlari miqdorini o’zgartirish uchun taqozo etiladigan davrdir.
Misol uchun, korxona mahsulotiga talab k е skin oshdi, d е b faraz qilaylik.
Taklifning muayyan hajmida talabning oshishi narxning ham
ko’tarilishiga va, binobarin , korxona foydasining ko’payishiga olib
k е ladi. O’z o’rnida, ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali korxona
foyda massasini yanada oshirish imkoniga ega. Buning uchun u eng
avvalo qisqa muddatli davrdagi ishlab chiqarish xarajatlarini amalga
oshiradi. Bunday xarajatlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
1) jonli m е hnat xarajatlarini oshirish, ya’ni qo’shimcha ishchi
kuchini yollash va ulardan foydalanish;
2) xomashyo, mat е rial, el е ktr en е rgiyasi va boshqa xarajatlar
miqdorini ko’paytirish;
3) nisbatan arzon va ishlab chiqarishga osonlik bilan joriy etish
mumkin bo’lgan m е hnat vositalari miqdorini ko’paytirish va h.k.

Bundan ko’rinadiki, korxona ishlab chiqarish hajmini o’stirish
uchun qisqa davrda faqat o’zining o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini

o’zgartirishi mumkin bo’lib, ular qisqa muddatli xarajatlar
hisoblanadi. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish bino va
inshootlari maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo’lib
qoladi, hamda bu davr faqat ulardan foydalanish darajasini o’zgartirish
uchun yetarli bo’lishi mumkin.
Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini
va barcha band bo’lgan r е surslari miqdorini o’zgartirish uchun yetarli
bo’lgan davrdir.
Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining
o’zgarishini taqozo qiladigan davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona
xususiyatidan k е lib chiqib farqlanishi mumkin. Misol uchun, tikuvchilik
korxonasida ishlab chiqarish quvvatlarini nisbatan qisqa muddatda,
masalan bir n е cha kunda o’zgartirish mumkin. Buning uchun bir n е cha
ish stoli va tikuvchilik mashinalari sotib olish va o’rnatish kifoya qiladi.
Mashinasozlik yoki n е ftni qayta ishlash zavodidagi qo’shimcha
quvvatlarni ishga tushirish esa bir n е cha yilni taqozo etishi mumkin.
Uzoq muddatli davrda barcha xarajatlar, shu jumladan, doimiy xarajatlar
ham o’zgaruvchi hisoblanadi.

3. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda xorijiy
davlatlar tajribasini joriy etish.

Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida O’zbekiston
Respublikasining iqtisodiyotini muvafaqqiyatli rivojlanishi va
takomillashuvining hal qiluvchi sharoitlaridan biri samaradorlikni
oshirish fan-texnika taraqqiyoti bilan olib borilayottan ishlarni doimiy
sur’atda yaxshilashdan iborat.
Amaliyot shuni ko’rsatdiki, bozor munosabatlarining imkoniyatlari
va ustunligidan samarali foydalanish aynan ishlab chiqarishni
samaradorlikni oshirish kadrlarning va birinchi navbatda rahbarlarning
aqli, ishbilarmonligi, yangi sharoitda ishlab chiqarishni samaradorlikni
oshirish maqsadlari, tamoyillari va uslublarini qay darajada qo’llay
bilish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi.
O’z vaqtida ishlab chiqarishni samaradorlikni oshirish har qanday
davlatni rivojlanishi uchun uchta asosiy omilga amal qilishni alohida
ta’kidlab o’tish joiz hisoblanadi. Bularga:
 Insonlar;
 Moliya siyosati;
 Texnika va texnologiya kiradi
Birinchi o’ringa insonlarning qo’yilishi bejiz emas. Yapon,
Amerika va Yevropadagi ko’zga ko’ringan menejerlarning biznes
sohasida erishgan yutuqlarini ana shu omillarga tayanib, ish ko’rganlari
bilan bog’lash mumkin.
Hozirgi sharoitda ishlab chiqarish korxonasi rahbarlari rolining
oshib borishi bir qator omillar bilan belgilanadi. Bularga ishlab chiqarish
korxonalardagi sifatli o’zgarishlar, ishlab chiqarish hajminnng oshishi,
ishlab chiqarish jarayonlarining murakkablashishi, davrga xos bo’lgan
yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish, ishchi-xodimlar mafkurasining
o’zgarishi, ishlab chiqarishni samaradorlikni oshirishni shakl va
uslublarining o’zgarishi, hamma sohada demokratlashtirishni amalga

oshirilishi, davr talabi bilan rahbarlarning alohida o’rin egallashi va
hokazolarni ko’rsatish mumkin
Yuqoridagi texnikadan keng ko’lamda foydalanish samaradorlikni
oshirish xodimlarini hammaga ma’lum bo’lgan, noijodiy vazifalardan
ozod qilib, asosiy diqqat e’tiborni eng asosiy masalalarga qaratishni
talab qiladi.
Shunday qilib, iqtisodiyot murakkablashib borgan sari
murakkablashib boraveradi. Rahbar ijtimoiy, professional va shaxs
nuqtai nazardan olib tekshirilishi lozim.
Shuni aytish joizki, har qanday xo’jalik rahbari eng oldin bozor
iqtisodiyoti sharoitida turli mulk shakllariga asoslangan mavjud
iqtisodiy munosabatlar ustunligini amalga oshirish yo’llarini o’ylab
topishi kerak. Bu bilan u yuqori darajadagi mas’ul ijtimoiy-iqtisodiy
vazifani bajargan bo’ladi. O`shbu vazifani bajarish uchun unda hamma
imkoniyatlar mavjud. Eng asosiysi, unga kerak bo’lgan va huquqiy
xujjatlar bilan mustahkamlangan vakolat berilgan.
Avvalo, bizning respublikamizda bajarilgan vazifalarning sifati va
samaradorligi so’z bilan emas uni ishi bilan baholanishi yaxshi yo’lga
qo’yilgan. Eng asosiy iqtisodiy vazifasini muvaffaqiyatli bajarishi uchun
yuqori darajadagi professional bo’lishi va uni amaliyotga joriy qila
olishi lozim va birinchi navbatda mehnat jamoasining tashabbusini
davlat tomonidan belgilangan maqsadga erishish jarayoniga jalb qila
bilishi kerak. Bu ko’rsatkich mehnat unumdorligining teskarisi bo’lib,
uning hajmi qancha yuqori bo’lsa, natijaning yomonlashganligi va aksi
bo’lsa, (ya’ni past bo’lsa) natijaning yaxshilanganligidan dalolat beradi.
U asosan ishlab chiqarish korxona darajasida aniqlanadi. Ishlab
chiqarish korxonalarida aniqlanishi mumkin bo’lgan texnologik mehnat
sig’imini, ishlab chiqarish mehnat sig’imini farqlash va anglash lozim.
Ijtimoiy mahsulot sig’imi - bu ko’rsatkich xom-ashyo materiallar,
yonilg’i, energiya va boshqa mehnat predmetlari harajatlarining yangi
ijtimoiy mahsulotga bo’lgan nisbati bilan aniqlanadi.Ishlab chiqarish
korxonasining mahsulot sig’imi shu mahsulotni yaratilishi uchun ketgan
moddiy harajatlarning jami ishlab chiqarilgan mahsulotga bo’lgan
nisbati orqali aniqlanadi.

Samaradorlikni tashkil etuvchi omillar va uni ifodalovchi konkret
ko’rsatkichlar bilan bir qatorda ishlab chiqarish «korxona iqtisodiyoti»
fanida va xo’jalik tajribasida hozirgi vaqtda samaradorlikning mavjud
ko’rsatkichlari bilan bir qatorda murakkab, umumlashtiruvchi
ko’rsatkichlarni ham qo’llash hakidagi masala qo’yilmokda.
Qayd etilgan ko’rsatkichlar ijtimoiy samaradorlikning alohida
yo’nalishlarini tavsiflaydi. O`lar birgalikda hisoblansa va ijtimoiy
samaradorlikni baholashda birgalikda qo’llanilsa, ishlab chiqarishning
ijtimoiy samaradorligiga to’liq baho berish imkoniyatini tug’diradi.
Ishlab chiqarishning ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari
uzviy bog’liq.
Ijtimoiy samarani oshirmasdan turib iqtisodiy samarani o’stirib
bo’lmaydi va aksincha, nisbati, qiyosiy iqtisodiy samaradorlik esa turli
variantlar o’rtasidagi joriy harajatlar farqining kapital xarajatlar farqiga
nisbati ko’rinishida aniqlanadi. Umumiy va qiyosiy iqtisodiy
samaradorlik bir-birini to’ldiradi, ular asosida harajat va natijani
solishtirish yotadi. Ulardan quyidagilarni hal etishda foydalaniladi:
 kapital harajatlarni talab etuvchi masalarni hal etishda eng
yaxshi variantni tanlashda;
 ko’rib chiqilayotgan variantlardan eng yaxshisini amalga
oshirish sharoitida solishtirilib ko’rilayotgan variantning mavjud
bo’lgan boshqa variantlardan haqiqatda eng yaxshisi ekanligiga
ishonch hosil qilishda, kapital harajatning samaradorligini
baholashda.

Kapital harajatlar samaradorligi hal qilish xo’jaligi miqyosida
milliy daromadning, tarmoqlar va ishlab chiqarish korxonasi miqyosida
esa foydaning o’sishini, bu o’sishga imkoniyat yaratuvchi kapital
harajatlarga munosabatini ko’rsatuvchi umumiy (absolyut) samaradorlik
koeffisiyenti bilan tavsiflanadi. Butun bir xo’jaligi harajatlarining
umumiy iqtisodiy samaradorligi aniqlanganda milliy daromadning
(uning o’sishiga sabab bo’lgan) kapital harajatlarga bo’lgan nisbati
orqali aniqlanadi.
Ishlab chiqarish harajatlarining umumiy (absolyut) va qiyosiy,
iqtisodiy samaradorligi mahsulot (ish, xizmat) birligi uchun sarflangan
mablag’ ishlab chiqarish harajatlari deyiladi. Harajatsiz hyech qanday
iqtisodiy faoliyat yuz bermaydi, uni qilmasdan turib foyda topish
mumkin emas. Iqtisodiyotda harajatlarning umumiy miqdori emas,
ularning samarasi muhimdir. Harajatlar samaradorligini to’liqroq
ifodalash uchun qiymat va natural ko’rsatkichlarga umumlashgan tavsif
berish kerak bo’ladi. Bu maqsadga erishishda harajatlarning umumiy
(absolyut) va qiyosiy, iqtisodiy samaradorligi xizmat qiladi.
Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi talabini to’laroq qondirish
raqobatbardosh mahsulotlarni ko’proq ishlab chiqarish har bir ishlab

chiqarish korxonasining kundalik vazifasiga aylangan. Bu esa ishlab
chiqarish korxonalarni to’g’ri joylashtirish, sexlarni texnik jihatidan
yangidan jihozlashtirish, amaldagi ishlab chiqarish korxonalarni
rekonstruksiya qilish, eksportga raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab
chiqarish, bir-birining o’rnini bosa oladigan mahsulotlarni yaratish,
yangi texnologiyalarni joriy etish bilan bog’liq xo’jalik yoki texnik
masalalarni hal etishda ularning turli variantlaridan foydalanishni talab
qiladi.
Bunday sharoitda harajatlarning qiyosiy iqtisodiy samaradorlik
ko’rsatkichini hisoblash tavsiya etiladi. Ishlab chiqarish korxonasida
kapital harajatlarni amalga oshirishdan oldin investision loyixalarning
bir nechta varianti tuziladi va ular bir-biri bilan qiyoslanadi. Shu asosida
optimal ko’rsatkich - eng kam (minimum) keltirilgan harajatlar
aniqlanadi.
Har bir variantlar bo’yicha keltirilgan harajatlar deyilganda joriy
harajatlar (tannarx) va kapital harajatlarning bir xil ulchamga keltirilgan
ko’rsatkichlarni nazarda tutiladi. Tabaqalashtirish fan-texnika
taraqqiyoti, mintaqalar hamda tarmoqlar xususiyatlari, qurilish davri va
hokazolar hisobga olingan holda amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish
korxonalarning xo’jalik yuritish natijalarini yaxshilashda va iqtisodiy
samaradorligini oshirishda ishlab chiqarish infratuzilmalarining o’rni
beqiyosdir.
Ishlab chiqarish infratuzilmasiga xilma-xil turdagi obyektlar,
aloqa, elektr, neftg’, gaz, suv ta’minoti tizimi, moddiy-texnikaviy
ta’minot (omborxonalar, muzlatgichlar, mahsulotni saqlash joylari va
h.k.), ma’lumotlarni qayta ishlash va hisoblash texnikalari –
kompyuterlar, internet tarmoqlari kiradi. Ishlab chiqarish
infratuzilmalari samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkich sifatida ishlab
chiqarish samaradorligi hisoblanadi, ya’ni bularga transport
vositalaridan to’g’ri va to’la foydalanish, elektr energiya, gaz, suv
hamda yonilg’ini har bir so’mlik ishlab chiqilgan mahsulotga sarfini
kamaytirib borish, omborxonalardan, muzlatgichlardan samarali
foydalanish, kompyuter texnologiyasini ishlab chiqarish jarayonlarini

ishlab chiqarishni samaradorlikni oshirishda keng qo’llash va hokazo
hisoblanadi.
Ishlab chiqarish korxona faoliyatini tahlil qilganda, uning
istiqbolini belgilaganda, faoliyatiga baho berganda yagona harajatlarning
umumiy iqtisodiy samaradorligi haqida hamda hissa samaradorligi
ko’rsatkichlarini o’rganish bilan chegaralanmaslik kerak.
Ishlab chiqarish korxona faoliyati samaradorligini qo’shimcha
ko’rsatkichlar – mehnat unumdorligi, fondlar sig’imi, fondlar qaytimi,
kapital qo’yilmalar, xom-ashyo materiallarini, yonilg’i, energiya, ishlab
chiqarish harajatlari darajasining pasayishi hamda ijtimoiy natijalari
ko’rsatkichlari orqali o’rganish zarurdir.
Iqisodiyotning erkinlashtirilishi sharoitida ishlab chiqarish
korxonasi faoliyatiga baho berish mezoni sifatida foyda va rentabellik
ko’rsatkichlari hisoblanadi.
Shu sababli, ishlab chiqarish korxonasining ishlab chiqarish
faoliyati, asosan foydani ko’paytirishga va rentabellik darajasini
oshirishga qaratilgan bo’lishi lozim.
Bu, albatta mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish,
maqsadsiz harajatlarni kamaytirish, mehnat unumdorligini oshirish,
yangi texnologiyani joriy etish va hokazolar hisobiga erishiladi.
Ishlab chiqarish korxonasida foyda olish uchun eng avvalo, ishlab
chiqarilgan mahsulotlarni realizasiya qilishdan tushgan pul tushumi
hisobidan qilingan harajatlarni qoplashi zarur. Harajatlarni hajmi qancha
past bo’lsa, foyda shuncha ko’p bo’lishi hammaga ayondir. Shunday
ekan, har bir ishlab chiqarish korxonasi faoliyatida yangilikni joriy etish
va investisiyalarni jalb qilish zaruriy jarayonga aylanib borishi kerak.

Xorijiy davlatlar ishlab chiqarishni samaradorlikni oshirish
tizimida rahbarlarning alohida roli mavjud bo’lib, ularda doimo o’z
ustida ishlash, bilimlarni takomillashtirib borish, alohida bilim sohalarini
o’rganishni talab qiladi. Hozirgi sharoitda rahbarlarning rolini aniqlash
ularni ishlab chiqarishni samaradorlikni oshirish tizimida tutgan o’rnini
belgilash imkoniyati yaratilgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi
zamonaviy ishlab chiqarish korxonasining rahbari (menejeri) eng avvalo
pedagog, boshqaruvchi, diplomat, tarbiyachi, innovator, insoniy
mavjudot tariqasida namoyon bo’lishi kerak. Bu hislatlarning har birini
amaliyotda sinab ko’rish rahbardan juda ko’p sifat va fazilatlarga ega
bo’lishni talab qiladi. Bu borada mehnatni ilmiy tashkil qilishning
zamonaviy shaklida menejerda quyidagi sifatlarni ajratib ko’rsatish
mumkin: aql, ma’lumot, texnik bilimlar, odoblilik, g’ayratlilik,
qatg’iyatlilik, rostguylik va mulohazalilik15 . Zamonaviy menejer
oldindan ko’ra bilishi va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lishi, o’z
sog’ligi bilan ajralib turishi, rivojlangan aqlu zakovat sohibi bo’lishi,
yuksak madaniy va axlokiy darajaga ega bo’lishi kerak. Qolaversa,
hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlar firma va kompaniyalarda

menejer qanaka sifatlarga ega bo’lishi kerakligi to’g’risida o’zlarining
nuqtai nazarlari mavjud. Ishlab chiqarishni samaradorlikni oshirish
masalalariga oid chet el tajribalari bilan tanishish shuni ko’rsatdiki,
ko’pchilik AKSh, Yevropa va Osiyo-Tinch okeani regionidagi raqobatga
bardosh beradigan firma va kompaniyalar qat’iylik bilan menejerlik
san’atini o’rganib, uni amaliyotda ustalik bilan tatbiq qilish natijasida
katta muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar.

4. Qashqadaryo viloyati, yillik “kichik biznes (firmalar) tadbirkorlik” va
Sanoat ishlab chiqarish subyektlari miqiyosida statistik malumotlar

2019 yil yanvar - dekabr oylarida iste'mol mollari ishlab chiqarish
tarkibida oziq-ovqat mahsulotlari 57,6 %, nooziq-ovqat mahsulotlari -
42,4 %, va oziqovqat mahsulotlari ishlab chiqarish tarkibida sharob va
aroq mahsulotlari va pivo – 2,2 % tashkil etdi.

Xulosa:
Korxonalarning ishlab chiqarish xarajatlari va ularni hisoblashning
nazariy va amaliy masalalari iqtisodiy adabiyotlarda kam
yoritilganligiga guvoh bo’ldim.
Shu tufayli, korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari va ularni
hisoblash va pasaytirish bilan bog’liq tushunchalarni topishga harakat
qildim va ishda ular ma’lum bir tizimga keltirildi.
Shulardan kelib chiqib, korxonalar ishlab chiqarish xarajatlari
tushunchasiga quyidagicha tasnifladim:
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxni tashkil qiluvchi xarajatlar
iqtisodiy mazmunga ko’ra, quydagi elementlarga asosan guruxlarga
taqsimlanadi:
 moddiy xarajatlar;
 asosiy fondlar amortizasiyasi;
 mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar;
 ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar;
 boshqa xarajatlar;
Korxonalarning ichki potensial resurslari deganda uning faoliyatini
to’liq ta’minlaydigan turli ichki manbalardan tarkib topgan resurslar
tushuniladi.
Umumiy xulosa qilib aytganda, korxonalarning barqaror
rivojlanishida uning ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirib hisoblash va
undan foydalanish samradorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Buning uchun esa korxonaning mavjud ichki potensial resurslaridan
tejamli va oqilona foydalanish lozim ekan.
Agarda bizning mazkur ishda ko’tarilgan tavsiyalar amaliyotga
joriy qilinsa, o’ylaymanki, korxonalar erkin raqobat sharoitida
o’zlarining yashovchanligini ta’minlaydi, bankrotlik degan ofatdan
saqlanib qoladi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari
1.1.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni
«Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni ragbatlantirish
borasidagi qo’shimcha chora – tadbirlar to’g’risida». «Xalk so’zi», 2005
yil 21 iyun, № 118 (3663). 4.
1. 2.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni «Tadbirkorlik
subyektlarining xo’jalik soxasidagi xuquqbuzarliklari uchun moliyaviy
javobgarligini erkinlashtirish to’g’risida». «Xalq so’zi», 2005 yil 25 iyun,
№ 122 (3667).
2.Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari

2.1. Karimov I.A. 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda
O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi
«O’zbekiston ovozi», 2012-yil, 20 yanvar.
3. Darsliklar, o’quv qo’llanmalar va maqolalar to’plami
1. Akramov E.A. Analiz finansovogo sostoyaniya predpriyatiya. –T.:
TIO`, 2017.
2.Bekmurodov A.Sh., G’afurov O` V, Tuxliyev B.K. Jahon
moliyaviyiqtisodiy inqirozi sharoitida O’zbekistonning samarali iqtisodiy
siyosati. O’quv qo’llanma. T.: TDIO` – 124 b.
3.Pardayev M.K., Abdukarimov I. T. , Isroilov B. I. , “Korxonaning
iqtisodiy salohiyati tahlili” . T. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” 2013y.
4.Peregudov A.V., Saidov M.X. i dr. O`pravleniye kachestvom i
konkurentosposobnostyu produksii. -T.: Moliya, 2011.-204 s.
5.Emerson. G. “Dvenadsat prinsipov proizvoditelnosti truda” M.,
“Ekonomika”, 1999 g.-176 s.
6.G’ulomov S.S. «Koxona iqtisodiyoti». – Toshkent 2017y.

4. Internet sahifalariga xavolalar
4.1.O`chebnie materiali po Mikroekonomike. On-line-
http://www.ic.omskreg.ru
4.2. "Ekonomichesckoe obozrenie" jurnalining sayti
http://www.cer.uz
4.3. www.gov.uz
4.4. www.uzbektourism.uz
4.5. www.untwo.org
4.6. http://www.stat.uz
4.7. www.economy.gov.ru
4.8. www.uza.uz
4.9. uzland.uz
4.10. www.stability.uz
4.11. www.ziyonet.uz
.

Ishlab chiqarish xarajatlari va uni hisoblash.

Sotib olish