Ishlab chiqarishda kasbiy amaliy jismoniy tayyorgarlik - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	205.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

Ishlab chiqarishda kasbiy amaliy jismoniy tayyorgarlik

Sotib olish

Mavzu:Ishlab chiqarishda kasbiy amaliy jinmoniy tayyorgarlik
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………..
I BOB. KASBIY-AMALIY JISMONIY TAYYORGARLIK…………………..
1.1 Mutaxassislar mehnat sharoiti va ularning jismoniy tayyorgarligiga
qo‘yiladigan talablar………………………………………………………..
1.2 O‘quvchi va ishlovchilarning kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarligini
tashkil qilish shakllari………………………………………………………
II BOB. MEHNAT FAOLIYATI TARTIBIDA JISMONIY TARBIYA ……….
2.1 Gigienik gimnastika… …………………………………………………
2.2 Qishloq mehnatkashlari mehnat rejimidagi jismoniy tarbiyaning
xususiyatlari …………………………………………………………………..
XULOSA …………………………………………………………………………..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………….

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Jismoniy tarbiya – bu sportchi tryenirovka
jarayonining eng muhim qismi bo‘lib, yuksak sport natijalariga erishish uchun
mustahkam zamin yaratilishini ta'minlaydi. U, eng avvalo, sportchining har
tomonlama va maxsus jismoniy rivojlanish jarayoni hisoblanadi.
Shu munosabat bilan, jismoniy tayyorgarlik umumiy jismoniy tayyorgarlikka
hamda maxsus jismoniy tayyorgarlikka bo‘linadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik sportchi butun gavdasini, umuman, uyg‘un
tarzda rivojlantirishga, barcha harakat, mushaklarini rivojlantirishga, organizm
a'zolari va tizimlarini mustahkamlashga hamda ularning funksional
imkoniyatlarining oshirishga, harakatlarni muvofiqlashtira olish qobiliyatini, kuch-
quvvatni, tyezkorlikni, chidamlilikni, chaqqonlik va epchillikni oshirishga, gavda
tuzilishidagi va gavda dyefyektlarini tuzatishga qaratilgan bo‘ladi. Mazkur
masalalarlarning hal etilishi kishining har tomonlama jismoniy takomillashuviga
ko‘proq ta'sir etib, sportchining uyg‘un rivojlanishini ta'minlaydi.
Bunga erishish uchun jismoniy mashqlar organizmining barcha a'zolari va
tizimlariga kuchli ta'sir ko‘rsatish ta'minlanishi, u gavdada a'zolarning barcha
qismiga, har xil harakat faoliyatida ishtirok etadigan a'zolariga kyeng miqiyosda
ta'sir ko‘rsatish ta'min etilishi kyerak.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik sportchi barcha a'zolari va tizimlarining yuksak
darajada rivojlanishiga favqulodda yuqori ta'sir ko‘rsatishga qaratilgan bo‘lib,
sportchi organizmining barcha funksional imkoniyatlarini ishga soladi. Lyekin
bunda baskyetbol o‘yinida talab qilinadigan sifatlarni rivojlantirishga alohida
e'tibor byeriladi. Tabiiyki, tanlanadigan mashqlar ham ana shu maqsadga xizmat
qiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik uchun ta'sir doirasi kyeng bo‘lgan
mashqlardan foydalaniladi. Ma'lumki, har bir jismoniy mashq sportchi
organizmiga turli ta'sir ko‘rsatadi. Bu esa, ko‘pincha, sport tryenirovkasida bir
vaqtning o‘zida bir nyecha masalani hal qilish imkonini byeradi. Masalan, krosslar
yordamida chidamlilik sifatlari rivojlanadi, qat'iyatli bo‘lish xususiyati

tarbiyalanadi, qiyinchiliklarni yyengib o‘tish uchun zarur bo‘lgan iroda
mustahkamlanadi.
Ixtisoslikka qaratilgan jismoniy mashqlardan ko‘proq foydalanish, ayniqsa,
maxsus jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlari uchun qo‘l kyeladi. Biroq umumiy
jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlarida ham jismoniy o‘sishdagi ayrim
kamchiliklarni bartaraf etish, kuch yoki tyezlik sohasida tayyorgarlik yyetarli
bo‘lmagan vaqtlarda va boshqa shunga o‘xshash kamchiliklarni yo‘qotish uchun
ham bunday aniq maqsadga yo‘nlatirilgan mashqlarga foydalanish mumkin.
Kurs ishniing maqsadi: Kuch, tyezlik, chidamlilik va boshqa sifatlarni
rivojlantirish uchun mo‘ljallangan mashqlar umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlikda asosiy rol o‘ynaydi. Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikda
ayni mana shu jihatlar rivojlanishning har tamonlama bo‘lishini va yuksak
yutuqlarga erishishi imkoniyatini ma'lum darajada byelgilab byeradi. Shunday
bo‘lishi tabiiydir, chunki ko‘rsatib o‘tilgan jismoniy sifatlar sportchining ayrim
a'zolari va sistyemalari hamda, umuman, butun organizmning yuksak darajadagi
ish qobiliyatiga asoslangan harakat imkoniyatlarining namoyon etilishi
hisoblanadi.
Kurs isinhihntg vazifalari:
 Mutaxassislar mehnat sharoiti va ularning jismoniy tayyorgarligiga
qo‘yiladigan talablar
 O‘quvchi va ishlovchilarning kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarligini
tashkil qilish shakllari
 Gigienik gimnastikani tgaskil etgish
Kurs isinhihntg obyekti: Ishlab chiqarishda kasbiy amaliy jinmoniy
tayyorgarlik
Kurs ishining predmeti: Ishlab chiqarishda kasbiy amaliy jinmoniy
tayyorgarlik jarayoni va unga qo’yiladigan talablar.

I BOB. KASBIY-AMALIY JISMONIY TAYYORGARLIK
1.1 Mutaxassislar mehnat sharoiti va ularning jismoniy tayyorgarligiga
qo‘yiladigan talablar
Jismoniy tarbiya tizimining asosiy tamoyili jismoniy madaniyat va sportning
kishilar mehnati va mudofaa faoliyati bilan aloqasi hisoblanadi. Amaliyotda
jismoniy madaniyat va sportdan mehnatni ilmiy tashkil qilishda (MIT), kasbiy-
amaliy jismoniy tayyorgarlik (KAJT) va harbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlik
(HÀJT) deb ataladigan shakllardan foydalaniladi.
Kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlik quyidagi vazifalarni hal qilishga
qaratilgan:
— o‘quvchilarning mehnat operatsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishlari uchun
ularga zarur jismoniy sifatlar to‘g‘risida, kasb haqida amaliy bilimlarni o‘rgatish;
— o‘quvchilarda bo‘lajak mutaxassislikning ishlab chiqarish mehnatiga ta’sir
ko‘rsatadigan harakat, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish;
— ularda jismoniy va ruhiy sifatlarni tarbiyalashga, mehnat operatsiyalarini
hamda kasbni tez o‘zlashtirishga ta’sir ko‘rsatish;
— ishlab chiqarishda toliqishning oldini olish, kuchlarni tez va to‘liq tiklash
uchun faol dam olish vositalaridan foydalanishga o‘rgatish;
— hayot faoliyati, mehnat operatsiyasi jarayonida kuch, tezkorlik, chidamlilik,
chaqqonlik va egiluvchanlikni oshira borib, ishlayotganlar o‘rtasida ishlab
chiqarish shikastlanishining oldini olish.
O‘rta maxsus o‘quv muassasalarining jismoniy tarbiya dasturida o‘quvchilarni
KAJTning nazariy asoslari bilan tanishtirish ko‘zda tutilgan. Chunonchi, ularni
ayrim kasbiy-amaliy jismoniy mashqlarga o‘rgatish, asosiy jismoniy sifatlarni
o‘zida tarbiyalash hamda ularni kasbiy-amaliy sport turlari bo‘yicha oddiy
musobaqalarda qatnashishga tayyorlash shular jumlasidandir.
KAJTning vazifalarini tushunishda kerakli bilim, ko‘nikma va malakani
egallash, ularni amaliyotda samarali qo‘llash, mutaxassislarning mehnat

sharoitlarini oqilona tahlil qilish, ularning jismoniy tayyorgarligiga bo‘lgan
talablarini o‘rganish muhim hisoblanadi. 1
Har xil mehnat turlariga tavsif berganda uning jismoniy og‘irligi va asab-ruhiy
tizimga ko‘rsatgan ta’siriga e’tibor qaratiladi. Mehnatning jismoniy og‘irligi
deganda ish vaqtida jismoniy zo‘r berish hajmining yig‘indisi tushuniladi.
Mehnatning asabruhiy zo‘riqishi deb ish bajarish paytidagi emotsional yuklama
darajasiga aytiladi. Mehnatning asab-ruhiy zo‘riqishi aqliy va jismoniy turlarga
ajratiladi. Mehnatning bu ikki asosiy turi uchinchi — aralash mehnat turini keltirib
chiqaradi.
Jismoniy og‘ir mehnatga kon qazuvchi va po‘lat quyuvchilarning kasblarini
namuna qilib ko‘rsatish mumkin. Bu mehnat faoliyati zamirida sezilarli muskul
zo‘riqishi yotadi. Og‘ir jismoniy mehnat turiga, shuningdek, yengil atletika,
velopoyga, og‘ir atletika, chang‘i sporti va boshqalar ham kirishi mumkin.
Aqliy mehnat turiga hisobchi xodimlar, EHM operatorlari va dastur
tuzuvchilar, olimlar, ijodkor kishilar va boshqalarning mehnatini kiritish mumkin.
Shunga qaramay ularning faoliyatida to‘liq yoki qisman jismoniy mehnat
komponenti ishtirok etadi.
Texnika taraqqiyoti bilan og‘ir ishlab chiqarish mehnati ko‘proq har xil
mexanizmlar zimmasiga yuklatilmoqda, insonga esa aksariyat hollarda boshqarish
va nazorat qilish vazifasi qolyapti. Ishlab chiqarish avtomatlashgani sari inson
mehnati jarayonida jismoniy yuklama doimiy ravishda kamayib bormoqda. Biroq
hali ham yordamchi ishchilar, boshqaruvchilar, montajchilar, jihozlarni
ta’mirlovchilarning jismoniy mehnat hissasi yetarlicha yuqori. Shunga qaramay,
avtomatika, robot texnikasining rivoji inson ruhiy zo‘riqishi barqarorligini, ishlab
chiqarishning ilgarilashi to‘g‘risidagi katta axborot oqimini o‘rganishni, tez qabul
qilishni talab qilmoqda.
Bajariladigan jismoniy ishning hajmi va quvvatini hisoblashda har xil o‘lchov
birligi qo‘llaniladi: ko‘tariladigan yuk massasi, bosib o‘tilgan yo‘l, ishga
1
Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (1-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti,
2017. - 400 bet.

sarflangan vaqt va boshqalar. Inson bajargan ishni aniqlashning aniq va ilmiy
asoslangan maxsus usullari, uning ish qobiliyatiga yarasha tavsiyalar berilgan va
joriy qilingan. Buning uchun YQT yoki tomir urish ko‘rsatkichlari yig‘indisi vaqt
birligida organizmning kislorod iste’mol qilishi va butun ish davrida mazkur ishga
sarflanadigan energiya (kkal), KDJ va boshqalarda o‘lchanadi. Ushbu metodlar
yordamida olingan natijalar jismoniy mehnatning og‘irligi to‘g‘risida xulosa
chiqarish imkonini beradi. Bajarilgan mehnat shartli ravishda juda yengil, yengil,
o‘rtacha og‘irlikda, og‘ir va o‘ta og‘ir ishlarga bo‘linadi. Masalan, juda yengil
mehnat umumiy va sutkalik energiya sarfini talab qiladi, bu asosiy modda
almashuvining (2300 kkal atrofida) o‘rtacha miqdoridan oshadi, YUT esa
oshmaydi, odatda, bir daqiqada u 80 zarbadan yuqorini tashkil qiladi. Bundan
farqli o‘laroq, juda og‘ir jismoniy mehnat sutkalik energiya sarfini 4000 dan 6000
kkal gacha, ayrim holatlarda esa bundan ham yuqori bo‘lishini talab etadi. Bunday
paytlarda YUT eng ko‘p miqdorda bo‘ladi, ya’ni bir daqiqada 180–200 zarbaga
yetadi. Bunday ishni yaxshi mashq qilgan kishilargina bajarishlari mumkin,
o‘shanda ham uzoq vaqt davomida emas.
Jismoniy mehnatning og‘irligini o‘lchash yoki baholash nisbatan yengil bo‘lsa,
aqliy mehnatning emotsional-ruhiy zo‘riqishini o‘lchash va tasniflash hiyla og‘ir.
Bu o‘rinda ishlab chiqarishning borishi to‘g‘risidagi katta axborot oqimini, ya’ni
jismoniy ishni o‘lchash paytida foydalaniladigan fikrlash usullarini qo‘llab
bo‘lmaydi. Buni faqat YUT ni o‘lchash orqali bilish mumkin. Misol uchun
uchuvchi-sinovchi yangi samolyotda bir soatlik uchishda 3 kg dan 4 kg gacha vazn
yo‘qotadi, uning yurak urishi keskinlashib, bir daqiqada 200 zarbaga yetadi. Og‘ir
jismoniy mehnat paytlarida ham bunday holat yuz bermaydi. 2
Mehnatning aralash turlari —bu (zamonaviy ishlab chiqarishda ko‘pchilikni
tashkil qiladi) inson organizmiga jismoniy og‘irlik yoki asab-ruhiy zo‘riqish ta’sir
ko‘rsatishi bilan bog‘liq bo‘lib, unga, ko‘pincha, o‘rta bo‘g‘indagi mutaxassislar
hamda o‘rta maxsus, kasb-hunar bilim yurtlari o‘quvchilari mehnati kiradi.
2
Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (1-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti,
2017. - 400 bet.

Mutaxassislar mehnat sharoiti va ular boshdan kechiradigan zo‘riqishlarga bir
qator misollar keltiramiz.
Yer ostida ishlaydiganlar mehnati. Uzoq vaqt joyidan siljishlar va majburiy
holatlarda (bukilib, o‘tirib, tizzalab, yotib) mehnat operatsiyalarini bajarishda,
quyosh nuri va kislorodning yetishmasligida, nafas olishdagi qiyinchilik va
havoning gazlashganligi, yorug‘likning pastligida, shuningdek, katta hajmdagi turli
axborotlarda kuzatiladi.
Charchoq, ko‘pincha, og‘ir jismoniy mehnat va uning asab zo‘riqishiga ko‘ra
paydo bo‘ladi, shuningdek, diskomfort sharoit, ya’ni changga to‘lalik, yuqori
namlik va hokazolar tufayli ham yuz beradi. Bunday mehnat ishchilardan
mustahkam sog‘liq, yuqori darajadagi umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikni
talab qiladi.
Ilmiy texnika inqilobi yer ostida ishlovchilarning mehnat sharoitini tubdan
o‘zgartirib yubordi. Qazib olib uni tashqariga chiqaruvchi texnika va transport
mehnatidagi jismoniy qiyinchiliklarni sezilarli kamaytirdi, qisman yer ostida
bo‘lish paytidagi diskomfort sharoitni bartaraf qildi. Natijada o‘rta bo‘g‘indagi
mutaxassislar ishida asab-ruhiy zo‘riqish nisbatan kamaydi.
Qishloq xo‘jaligidagi mutaxassislarga: agronomlar, zootexniklar va
boshqalar mehnati kiradi. Ish kunining uzunligi va dam olishning yetishmasligi,
doimiy faol harakat, yil davomidagi umumiy ish va harakat yuklamasidagi
mavsumiy nomutanosiblik, aralash ish, manzildan manzilga siljishda piyoda
yurishdan, otdan, mototsikldan, avtoulovdan foydalanish, tayanch-harakat
apparatiga tushadigan katta yuklama, sezilarli jismoniy va ish kuni oxiriga borib
aqliy-emotsional charchash ularga xos xususiyatlardir.
Bu kabi mutaxassislardan mehnat va dam olish tartibi haqida, turli mashina va
mexanizmlardan foydalanish paytida xavfsizlik texnikasi to‘g‘risida, chiniqishning
asosiy usullari haqida, quyi bo‘g‘inlarning mehnat usullari o‘zgarishi to‘g‘risida,
ishlovchilarning faol dam olishlari uchun jismoniy madaniyat va sport
vositalaridan foydalanish haqida bilimga ega bo‘lish, turmush sharoitini
ko‘ngildagidek tashkil qilish talab qilinadi.

Quyish sexlari, domna va prokat ishlab chiqarish mutaxassislari. Ular
xomashyoni tayyorlash, metallarni silliqlash, ularni qoliðga solish va kesib,
tozalash operatsiyalarini atrofni o‘rab turgan havo haroratining keskin o‘zgarishi
paytida, har xil shovqin va umumiy tebranishlar sharoitida bajaradilar. Bu kasb
egalari texnologik jarayonni vizual va instrumental kuzatib, mashina va
agregatlarda ishlaydilar.
Shu bois, ushbu kasb egalari quyidagi sifatlarni o‘zlarida tarkib toptirgan
bo‘lishlari kerak:
• chaqqonlikning yuqori darajasi, yaxshi rivojlangan muvoza-natni saqlash va
vestibulyar turg‘unlik, atrofni o‘rab turgan havo haroratining keskin o‘zgarishiga
chidashni;
• irodaviy sifatlarning yuqori darajasi — jasurlik, jasorat, qat’iyatlikni;
• yurak qon-tomir va nafas olish hamda asab tiziminingyaxshi holatini.
Zamonaviy domna va prokat ishlab chiqarishining mexanizatsiyalashtirilishi va
avtomatlashtirilishi ishchilar va muhandistexnik xodimlarning mehnatini
yengillashtirdi.
Kemada suzuvchilar tarkibidagi ishchilarning jismoniy mehnati ham
avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashning o‘sishi bilan kamaymoqda.
Dengizchilar mehnati va turmushida yetishmayotgan harakat faolligi jismoniy
mashqlarga katta e’tiborni talab qiladi. Shuning uchun dengizchilarga suzish,
sho‘ng‘ish, suvga sakrash, eshkak eshish va boshqalar bilan ko‘proq shug‘ullanish
zarur bo‘ladi. Chaqqonlik va harakat koordinatsiyasi, tezkorlik va sezgirlik
harakati, ya’ni reaksiyalar aniqligi, chayqalishga chidamlilik, o‘zgaruvchan iqlim
va haddan tashqari issiqlikka moslashish kabi zaruriy jismoniy sifatlar
dengizchilarda tarkib topgan bo‘lishi kerak.
Fuqarolik aviatsiya xizmati mutaxassislarining mehnat sharoiti ham
o‘ziga xosdir. Mexanik va radistlar yil davomida ochiq havoda har xil ob-havo
sharoitida ishlaydilar. Ularning barcha faoliyati, asosan, 15 metr balandlikda,
chegaralangan tayanch maydonida (narvonda) o‘tadi. Ishchi holati bir xil va
noqulay (cho‘kka tushib o‘tirib, bukilgan holatda, qo‘llari yuqoriga ko‘tarilgan va

hokazo), uzoq vaqt zo‘riqish bilan o‘tadi. Smena davomida muhandislar, texnik
xodimlar, rahbarlar ko‘p yuradilar. Shuning uchun ularning mehnat sharoiti har
tomonlama jismoniy tayyorgarlikni, asosiy muskul guruhlari kuchini, ayniqsa,
maxsus chidamlilikni, uzoq vaqt davomida o‘ziga xos ishlarni bajara olish
ko‘nikmasini, egiluvchanlikni talab qiladi.
Elektr tarmoqlarida ishlovchilar mehnati. Bu kasb egalaridan yuqori
darajadagi jismoniy va ruhiy tayyorgarlik talab etiladi. Shuningdek, yuqoriga
tirmashib chiqish, chegaralangan tayanch maydoni bo‘ylab siljish, yuklarni olib
o‘tish, o‘zini o‘zi muhofaza qilish, chidamlilik, kuch, chaqqonlik, aniq harakat
koordinatsiyasi va reaksiyasiga, jasurlik, vestibulyar barqarorlik, o‘zgaruvchan ob-
havo sharoitida ishlash malakasiga ham ega bo‘lishi lozim.
Ko‘p yillik amaliyot va o‘tkazilgan sinovlarning ko‘rsatishicha, energiya
tarmoqlarida ishlovchilar yuqori kasbiy salohiyatga erishishlari uchun alpinizm,
gimnastika, sport o‘yinlari, yakka kurash, og‘ir atletika bilan doimiy shug‘ullanib
turishlari kasbiyamaliy samara beradi.
ABT (avtomatik boshqarish tizimi), EHM mutaxassislarining mehnati
o‘ziga xos bo‘lib, ular turli jihozlar yordamida ishlarni uzoq vaqt kuzatish va
nazorat ishlari katta oqimida axborotlarni qayta ishlash va murakkab bo‘lgan
harakatlarni tez va aniq hamda sezilarli darajada emotsional-irodaviy zo‘r berish
bilan bajarishlari lozim.
Kasblar orasida doimiy qo‘l barmoqlari zo‘riqishi bilan ishlaydigan hisoblash
mashinasi operatorlari, pianinochi, tikuvchi, telegrafchilar bor. Bunday kasb
vakillarining barmoqlari doimiy zo‘riqish bilan ishlashi natijasida qo‘l
muskullarida, panja va barmoq bo‘g‘inlarida og‘riq paydo bo‘ladi. Bunday holatlar
yuz bermasligi uchun ishonchli vosita o‘zini o‘zi uqalash, maxsus jismoniy
tayyorgarlik hisoblanadi. Ular chidamlilik, egiluvchanlik va barmoqlar
harakatchanligining rivojlanishiga, inson ish qobiliyatining oshishiga ta’sir
ko‘rsatadi.

O‘rta maxsus ta’lim muassasalari o‘quvchilari — bo‘lajak texniklar,
operatorlar, pedagoglar, tibbiyot hamshiralari va boshqa kasb egalari — KAJTning
asoslarini hamda jamoa bilan mashg‘ulotlarni uyushtirishni bilishlari muhimdir.
1.2 O‘quvchi va ishlovchilarning kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarligini
tashkil qilish shakllari
O‘quvchi va ishlovchilarning KAJT vazifalarini hal qilish uchun nazariy va
amaliy mashg‘ulotlar olib boriladi.
Nazariy mashg‘ulotlar suhbatlar, turli mavzuga doir kechalar va adabiy
manbalarni mustaqil o‘rganish shaklida o‘tkaziladi. Tegishli kasb
mutaxassislarining mehnat sharoiti o‘rganiladi, ularning psixofiziologik
tayyorgarligiga ishlab chiqarish jismoniy tarbiyasining roli, shuningdek,
ishlovchilarga KAJTning ijobiy ta’siri tushuntiriladi va muayyan talablar
qo‘yiladi. Mutaxassis uchun kasbiy muhim bo‘lgan jismoniy sifatlarga alohida
e’tibor qaratiladi. Amaliy mashg‘ulotlar har xil shakllarda o‘tkaziladi: KAJT
bo‘yicha maxsus o‘quv mashg‘ulotlari, kasbiy-amaliy maqsad qo‘yilgan ommaviy
sport tadbirlari; kasbiy-amaliy jismoniy mashqlar va maxsus-amaliy sport turlari,
individual mustaqil mashg‘ulotlar kasb xususiyatlariga moslashtirilgan holda
ishlab chiqarish gimnastikasi (badantarbiya pauzalari) tashkil qilinadi. 3
KAJB bo‘yicha maxsus o‘quv mashg‘ulotlarida o‘quvchilar ko‘nikma va
malakalar hosil qiladilar, kasbga doir zarur jismoniy sifatlarni takomillashtiradilar.
Masalan, qishloq xo‘jaligi kollejlarida o‘quvchilar otni parvarish qilishga
o‘rgatiladi va ularda otda yurish malakasi hosil qilinadi. Bir qator kollejlarda
KAJT bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlari uchun maxsus maydon yoki shaharchalar,
maxsus trenajor qurilmalari bilan jihozlangan zallar qurilgan. Masalan, qurilish
kollejlarida, balandlikda ishlaydigan montajchilar tayyorlashda ularga mo‘ljallab
muvozanat saqlashni o‘rgatish maqsadida yotqizilgan to‘sinli inshoot o‘rnatiladi.
Osma tebranib turadigan sport snaryadlari keng qo‘llanadi. O‘t o‘chirish texnik
3
Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (2-jild)/ Toshkent /
«NAVRUZ» nashriyoti, 2018. - 418 bet.

kollejida maxsus to‘siq chiziqlari chizilib, turli jihozlar o‘rnatiladi. Masalan, tog‘-
kon kollejlari o‘quvchilari uchun kontrol mashq turlari ishlab chiqilgan.
1. Kross (poyga)—1500 m dan 3000 m gacha.
2. Marsh-brosok—6 km.
3. Suzish: vaqt hisobga olinmaydi—100 m dan 500 m gacha.
4. O‘tirib-turish: ikki oyoqda — 100 dan 350 martagacha,bir oyoqda — 15 dan
150 martagacha.
5. Ko‘krakdan shtangani siltab ko‘tarish. Variantlari: tik turib,tizzada turib,
chalqancha yotib 1—2 dan 8—10 martagacha. (Shtanganing og‘irligi gavda
vaznining 45—80% ini tashkil etishi kerak.)
6. Qo‘llarga tayanib yotib, uni bukib-yozish. Oyoqlarnigimnastika skameykasi
ustiga qo‘yib,20 dan 40 martagacha bukib yozish.
7. Chalqancha yotgan holatdan gavdani 30 dan 90 martagachako‘tarib-
tushirish.
8. 16 kg li toshni gimnastika skameykasidan oshirib o‘tkazishva teskarisi,
tizzalarda turgan holatda toshni u yoqdan bu yoqqa 1 daqiqa ichida kim tez
o‘tkazish.
9. Yarimbukilgan qo‘llarda yotib tayanish (50 dan 110 soniyagacha).
10. Oyoqlarni yelka kengligida qo‘yib, yuzni yuqorigaqaratib, qo‘llarni bosh
orqasiga qo‘yib 35 dan 85 soniyagacha gavdani yotiq holatda ushlash; yuzni
pastga qaratib, 80 dan 130 soniyagacha 5 kg li to‘ldirma to‘pni qo‘llarni to‘g‘ri
qilib ushlash.
11. Gimnastika skameykasi ustida yurish va o‘tirib-turish(10 dan 35
martagacha).
12. 15–20 m ga o‘tirib yurish; oyoq yordamisiz 10—15 m ga qo‘llarga tayanib
yotib siljish — bukilib yurish. 5 –10 m ga tosh ko‘tarib yugurish (22—26
soniyada).
13. 10 m ga tizzalarga tayanib emaklash: yon tomonga — 10 m; yerbag‘irlab
sudralib — 10 m; 5 dan 15 kg gacha yuk bilan yurish (20—24 soniya.)
14. 30 m ga 7,5—10 soniyada o‘tirib tez yurish.

15. 20 m ga 10 kg li to‘ldirma to‘p bilan o‘tirib yurish. Qo‘llarga tayanib, 20 m
ga oyoq yordamisiz emaklash. Cho‘qqayib o‘tirib, 20 m ga (27—44 soniyada) orqa
bilan oldinga siljish.
Ishlab chiqarishda ishlaydiganlar uchun KAJT bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlari
o‘tkazishga ko‘proq e’tibor qaratilmoqda, ko‘pgina sanoat korxonalarida
salomatlik sexlari yaratilgan, salomatlikni tiklash markazlari, reabilitatsiya va faol
dam olish hamda apparatli massaj seansini qo‘llash, funksional musiqa eshitish
xonalari tashkil qilinmoqda.
Ko‘pchilik o‘rta maxsus ta’lim muassasalarida KAJT bo‘yicha ommaviy sport
tadbirlari o‘tkazilmoqda. Bu tadbirlarning kasbiy-amaliy yo‘nalishi kollejlararo
spartakiadalar maqomini olgan. Musobaqa dasturiga alohida kasbiy-amaliy
jismoniy mashqlar, maxsus amaliy sport turlari kiritilgan. Har bir o‘quvchi KAJT
bo‘yicha musobaqalarda qatnashib nafaqat yuqori shaxsiy natijaga erishishi, balki
o‘z guruhi, kursi, bo‘limi, kolleji sharafini munosib himoya qilishi lozim.
KAJT bo‘yicha musobaqa dasturiga quyidagi mashqlar kiritilgan.
1. Bir oyoqni yerga tekkizmay oldinga uzatib, boshqasi bilano‘tirib-turish.
Chap, o‘ng qo‘llar oldinga („to‘pponcha“ qilib) uzatilgan holda.
2. Oyoqlar gimnastika skameykasi ustida, gavdani to‘g‘ritutib, yerga tayanib
qo‘llarni bukish va yozish.
3. Toshni gimnastika skameykasidan oshirib, bir gal utomonga, bir gal bu
tomonga olib qo‘yish. Tizzalarda turib, toshlarni o‘ng va chapga olib qo‘yish.
Mashq bir daqiqa mobaynida bajariladi. Bunda toshning o‘rindiq orqali necha
marta olib o‘tilgani hisobga olinadi.
4. Estafeta 3½2 m.
a) o‘tirib 5—8 kg to‘ldirma to‘p bilan siljish, to‘p bukilgan
qo‘llarda, ko‘krak oldida;
b) qo‘llarga to‘g‘ri tayanib yotib, oyoq yordamisiz siljish;
d) orqaga tayanib yotib, oldinga siljish.
Musobaqa g‘oliblari ko‘pkurash turlari bo‘yicha aniqlanadi. (birinchi o‘ringa
— 1 ochko, ikkinchi o‘ringa — 2 va hokazo).

Ishlab chiqarishda ishlovchilar uchun ommaviy sport tadbirlari kasbiy-amaliy
maqsad asosida belgilanadi va keng ko‘lamda o‘tkaziladi. Alohida kasbiy-amaliy
jismoniy mashqlar sayohat va uchrashuvlar dasturiga, salomatlik va sport kunlari,
korxona va tashkilotlarning an’anaviy spartakiadalari, „Alpomish“, „Barchinoy“
maxsus testlari bo‘yicha brigada, sex va uchastkalar musobaqalariga kiritiladi.
O‘quvchilarning KAJT individual dasturida mashg‘ulotning maqsadi aniq
ifodalanadi, qulay vositalar belgilanadi. Bunday vositalar maxsus amaliy sport
turlarining alohida unsurlari, buyumlarsiz jismoniy mashqlar, buyumlar,
espanderlar, trenajor va boshqalar bilan bajarilishi, shuningdek, ularga suv va
chiniqish muolajalarini ham kiritish mumkin. Kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlik
ko‘nikma va malakasini tezroq egallash maqsadida yaqin sport inshootida, istirohat
bog‘ida, o‘rmonlarda mustaqil ravishda shug‘ullanish ham yordam beradi.
Demak, mehnatni ilmiy tashkil qilish bo‘lajak xalq xo‘jaligi mutaxassislari
oldiga muhim vazifalarni qo‘yadi: kasbiy bilimlarni, ko‘nikma va malakalarni tez
va mustahkam o‘zlashtirish; kelajakdagi mehnatga tayyorgarlikni yanada oshirish;
kasbiy zarur jismoniy va axloqiy sifatlarni oshirish; barcha a’zolarni chiniqtirish —
organizmni issiq va sovuqqa, ayrim mehnat sharoitiga xos bo‘lgan zararli
ta’sirlarga qarshiligini oshirish. Bu vazifalar sizning qiziqishingiz va faol
qatnashishingiz, jismoniy tarbiyaga, va xususan, KAJTga ongli munosabatda
bo‘lganingizdagina muvaffaqiyatli hal etilishi mumkin. Siz o‘qishni tugatib
egallagan kasbingiz bo‘yicha ishga kelasiz. Qo‘yilgan vazifalarni hal qilishda sizga
jismoniy tarbiya sohasida olgan bilim, ko‘nikma va malakalaringiz yordam beradi.

II BOB. MEHNAT FAOLIYATI TARTIBIDA JISMONIY TARBIYA
2.1 Gigienik gimnastika.
Ijtimoiy tadqiqotlar sport bilan shug‘ullanuvchilarning mehnat unumdorligi
sport bilan shug‘ullanmaydigan shaxslarning mehnat unumdorligidan 3-8% ga
yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Butun mamlakat miqyosida shuning o‘zi katta
iqtisodiy foyda beradi.
Bevosita mehnat tartibida jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish muhim
ahamiyatga ega. Sakkiz soatli ish kuni ancha sezilarli charchashga olib keladi, shu
sababli ish kuni davomida kuchni saqlash uchun mehnat va faol dam olishni
optimal navbatlash tartibini yaratish kerak. Faoliyatning bir turidan boshqasiga
yoki jismoniy mashqlarni bajarishga o‘tish charchagan organizmning tiklanishiga
qulay imkoniyat yaratadi.
Mehnat tartibiga u yoki bu jismoniy tarbiya turini kiritish ish qobiliyati
dinamikasiga bog‘liq holda aniqlanadi. Insonning ish qobiliyati ish kuni davomida
tebranib (o‘zgarib) turadi. Dastlab u past (ishga kirishish davri) bo‘ladi, keyin
ko‘tariladi va yuqori darajada (mustahkam ish qobiliyati davri) saqlanadi, undan
keyin yana pasayadi (kompensatsiyalangan charchash davri). Bunday o‘zgarish bir
ish kuni davomida ikki marta – tushlik tanaffusgacha va undan keyin takrorlanadi.
Ba’zan ish kunining oxirida ish qobiliyatining bir oz ortishi kuzatiladi (1 -
chizma).
b
1 b
2
a
1 v
1 a
2
v
2
g Kun davomida ish
qobiliyatining o‘zgarish
dinamikasi (G.G.Sanoyan
bo‘yicha). a
1 - boshlang‘ich
ishga kirishish; b
1 -yuqori va
doimiy ish qobiliyatini
ko‘rsatish davri; v
1 - ish
qobiliyatining birinchi
pasayish davri; a
2 -qayta ishga
kirishish davri; b
2 - ishИш
қобилияти
(шартли белги)

qobiliyatining nisbatan
turg‘unlik davri; v
2 - ish
qobiliyati pasayishining
kuchayib borishi; g-oxirgi
davri.
Ish qobiliyati fazalarining ketma–ketligi ish kuni davomida turli shart-
sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. Bunday sharoitlarga quyidagi tashqi omillar: ishlab
chiqarish faoliyati xususiyati, ma’naviy-ruhiy yuklama, gigienik shart-sharoitlar,
ishchining malakasi va mahorati, jinsi, ish staji va organizmining jismoniy holati
kiradi. Ichki omillar, birinchi navbatda, organizmning turli organlari va
tizimlarining holatini o‘z ichiga oladi.
Ish kuni davomida ish qobiliyati o‘zgarishining (ko‘rsatilgan tipik variantdan
tashqari) quyidagi beshta asosiy variantlari o‘zaro farqlanadi:
1) engil jismoniy yuklama bilan, konveyerda – uning optimal tezligida
ishlaganda ish qobiliyatini doimo oshira borish;
2) kunning birinchi yarmida ish qobiliyatini oshirish, keyinchalik yuqori
darajada nisbatan stabillik va asta–sekinlik bilan pasaytirish; bunday vaziyat
murakkab boshqaruv pultida xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarga xos;
3) kunning birinchi yarmida va tushlikdan keyin ham charchashning
nisbatan tez o‘sib borishi; bunday vaziyat jismoniy mehnat bilan
shug‘ullanganlarda kuzatiladi;
4) tezkorlik bilan yuqori ish qobiliyatiga erishish, keyin uning pasayishi
va ish kunining qolgan qismida past darajada saqlanishi; bunday vaziyat
ishchining kuchaytirilgan diqqat-e’tibori hamda qo‘llar bilan tez va aniq harakatlar
qilishi jarayonida, o‘ta yuqori jismoniy kuchlanish bilan ishlaganida vujudga
keladi;
5) ish kunining deyarli boshida birdaniga ish qobiliyatining keskin
pasayishi; bunday hol o‘z mazmuniga ko‘ra murakkab ishdagilarga yoki oddiy,
biroq tezkor tempda ishlaydiganlarga xos.

Biroq ishlab chiqarishning aniq bo‘limida ish qobiliyatini optimallashtirish
vositalarini tanlashda uning faqat ish smenasi davomida emas, balki sutka
davomida, hattoki hafta davomida o‘zgarishini ham inobatga olish kerak.
Ko‘p yillik tajriba va ilmiy tadqiqotlar boshlang‘ich gimnastika ta’siri ostida
moslashish davrining qisqarishi, organizmda fiziologik jarayonlar sodir
bo‘lishining tezlashishi, organizmning ish bajarishga tayyorlik darajasi ortishidan
dalolat beradi. Masalan, yuqori malakali ishchilarning kun tartibiga boshlang‘ich
gimnastika kiritilganidan keyin moslashish davri 60 daqiqadan 30 daqiqagacha
qisqaradi. SHu bilan bir vaqtda, dastlabki yarim soat davomidagi mehnat
unumdorligi 13,2 % ga ortadi.
Agar bevosita ish qobiliyati pasayishi arafasida jismoniy tarbiya tanaffusi yoki
jismoniy tarbiya daqiqasi o‘tkazilsa, u holda bu tadbir bilan ish qobiliyatini oldingi
erishilgan darajasida ancha uzoq vaqt saqlab turish mumkin.
Masalan, konveyerda ishlaydigan tikuvchilarning ish unumdorligi jismoniy
tarbiya tanaffusi o‘tkazilganidan keyin bir soat davomida bunday tanaffus
o‘tkazilishidan oldingisiga nisbatan 6 %ga yuqori bo‘lgan.
Umuman, jismoniy tarbiyani turli shakllarda ishlab chiqarishga tatbiq qilish
mehnat unumdorligining ortishi, ishchi va xizmatchilar jismoniy rivojlanishining
yaxshilanishi, ishlab chiqarishdagi shikastlanishlarning kamayishi,
shug‘ullanuvchilarning kayfiyati ko‘tarilishida ifodalanadi. 4
Mehnatni dam olish bilan navbatlashning optimal, ilmiy asoslangan tartibi
butun ish kuni (smenasi) davomida o‘ta charchashga o‘rin qoldirmay, yuksak ish
unumdorligini saqlash imkoniyatini beradi. Namunaviy mehnat va dam olish
tartiblari 7- ilovada keltirilgan.
Ishlab chiqarish sohasida jismoniy tarbiyani yanada rivojlantirish
mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish usullarining yangi shakllarini ilmiy
asoslanishi; funksional musiqadek, suv muolajasidek, o‘z – o‘zini uqalashdek, o‘z
– o‘zini ruhiy boshqarishdek nomaxsus ta’sir vositalari singari jismoniy tarbiya
vositalaridan foydalanish; qisqa muddatli mashg‘ulotlar samaradorligini oshirish
4
Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (2-jild)/ Toshkent /
«NAVRUZ» nashriyoti, 2018. - 418 bet.

uchun xizmat qiladigan yordamchi snaryadlarni va maxsus qurilmalarni qo‘llash;
noqulay ish shart – sharoitlarida va uzluksiz texnologik jarayonlarda jismoniy
tarbiyaning kichik ko‘rinishlarini tadbiq etish; mashg‘ulotlarning individual
shakllarini qo‘llash jismoniy tarbiya bilan mehnatni ilmiy tashkil etishning turli
shakllari o‘rtasidagi yanada mustahkam aloqa bilan bog‘liq.
Mehnatni ilmiy tashkil etish tizimida jismoniy tarbiyaning quyidagi shakllarini
o‘zaro farqlaydilar: boshlang‘ich gimnastika, jismoniy tarbiya tanaffusi (pauza),
jismoniy tarbiya daqiqasi, mikropauza, tushlik tanaffus paytida jismoniy tarbiya
mashqlarini bajarish. Bunday shakllarning barchasi mehnat kuni tartibida
jismoniy tarbiya tadbirlarining tizimini tashkil etadi.
Mehnat xususiyatlariga, xizmatchilarning kasbiy charchash xususiyatiga
bog‘liq holda turli kasb guruhlari uchun ish smenasi davomida jismoniy tarbiya
shakllarini navbatma-navbat o‘zgartirib, ularni takrorlanishi, mashg‘ulotlar
mazmuni, tarkibi, ta’sir vositalari va b. jihatidan turli variantlarda qo‘llash
mumkin. Mehnatning turli jarayonlarida jismoniy tarbiyaning uzoq davom
etmaydigan shakllaridan (jismoniy tarbiya daqiqalari, miropauzalar) ko‘proq
foydalanish maqsadga muvofiq, shu bilan birga, oqimlar va konveyerlardagi
uzluksiz texnologik jarayonlarda mashg‘ulotlarning individual shakli ancha foydali
hisoblanadi.
Gigienik gimnastika quyidagi vazifalarni echishga xizmat qiladi:
organizmning asosiy fiziologik (mushak, asab) tizimlarini ishga tayyorlashni
tezlashtirish; xizmatchining hissiy tonusini ko‘tarish; organizmning mehnat
faoliyatiga moslashish fazasi davomiyligini qisqartirish; butun mehnat kuni
mobaynida yuksak ish qobiliyatini saqlashga xizmat qilish.
Gigienik gimnastika ish kunining boshida 4-10 daqiqa davomida o‘tkaziladi.
Uni faqat birinchi smenadagina emas, balki ikkinchi smenada ham o‘tkazish
maqsadga muvofiq. SHu bilan birga, kechki smenadagi kirishish gimnastikasi
organizmning mehnat jarayonida asosiy yuklama tushadigan organlari va tizimlari
faolligini oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishini inobatga olish kerak.

Gigienik gimnastikada mehnat jarayonida bajariladigan harakatlar xususiyatiga
mos jismoniy mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi. SHuning uchun mashqlarni
tanlashda mehnat jarayoni harakatlarini yaxshi o‘rganish va jismoniy tarbiya
mashqlari majmuasiga shunday mashqlarni kiritish kerakki, ular organizmning
aniq mehnat turi jarayonida etakchi rol o‘ynaydigan fiziologik funksiyalarini
tezlashtirishga yordam bersin.
Xususan, boshlang‘ich gimnastikada harakat sur’ati o‘sib boruvchi
mashqlardan foydalanish lozim. Shu bilan birga, harakatlarning ishchi sur’atini tez
o‘zlashtirish uchun oddiydan ancha yuqori sur’atni rivojlantirish tavsiya etiladi.
Mehnat xususiyati va shart-sharoitlariga bog‘liq holda gigienik gimnastika
jismoniy mashqlari majmuasining quyidagi uchta varianti o‘zaro farqlanadi:
chigal yozish mashqlari, profilaktik faol dam olish va yaxlit ta’sirli mashqlar
majmuasi.
C h igal yozish mashqlari variantidan og‘ir jismoniy mehnat bilan
shug‘ullanadigan ishchilar uchun majmualar tuzishda foydalaniladi. Ularga
mehnat jarayonida asosiy yuklama tushadigan mushak guruhlarini ketma-ket jadal
faoliyatga jalb qiladigan, koordinatsiyasi bo‘yicha oddiy dinamik mashqlar
kiritiladi. Mashqlarni bajarish sur’ati – o‘rtacha yoki tezkor. Mashqlar
majmuasida yuklama asta-sekinlik bilan ortib boradi va majmua oxirida
minimumga tushadi.
Profilaktik dam olish varianti harakatlanish stereotipi aniq qayd etilgan
(masalan dastgohda ishlovchi) ishchilar uchun gigienik gimnastika majmuasi
asosini tashkil etadi. Mehnat operatsiyalarida bevosita ishtirok etuvchi mushak
guruhlari faoliyatini jalb etadigan dinamik mashqlardan foydalaniladi.
Majmuaning o‘rtasigacha jismoniy yuklama tobora orttirilib, keyin asta-sekinlik
bilan pasaytirib boriladi. Harakatlanish sur’ati – o‘rtadan yuqori. To‘g‘ri nafas
olishga, mushaklarning cho‘zilishiga va harakatchanligining ortishiga e’tibor
qaratish kerak.
Yaxlit ta’sir ko‘rsatuvchi variant mehnat faoliyati uzoq muddat kuchli diqqat-
e’tiborni talab etadigan (aqliy mehnat xizmatchilari, transport haydovchilari,

konveyer xizmatchilari va b.) xizmatchilar uchun mo‘ljallangan. Mashqlar,
asosan, bo‘lajak ishlab chiqarish faoliyatida bevosita band bo‘lmagan mushak
guruhlariga, organizmning tizim va organlariga ta’sir etadi. Bunday mashqlar
murakkab koordinatsiyali bo‘ladi, chunki qo‘llar, gavda, oyoqlarning qo‘shimcha
harakatlarini o‘z ichiga oladi va diqqat-e’tiborning jamlanishini talab qiladi. Sur’at
– oldingi ishdagi singari. Mehnati aniq harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan shaxslar
uchun (masalan, mayda mexanizmlarni yig‘uvchi yoki transport haydovchilari)
maksimal jismoniy yuklama birinchi mashqlarga to‘g‘ri keladi. Qolgan kontingent
uchun katta yuklama majmuaning 4-6-mashqlariga to‘g‘ri keladi.
Gigienik gimnastika majmualarida quyidagi jismoniy mashq guruhlari
qo‘llanadi: kerishish (cho‘zilish), yon tomonga egilishlar, o‘tirib turishlar, hamla
qilish, sakrashlar, sport yurishi, yugurish, oldinga egilish, bo‘shashish elementlari
ishtirok etgan siltanish harakatlari, orqaga egilishlar, qo‘l va elka kamari
mushaklarini bo‘shashtirish, koordinatsiyaga, aniqlikka va diqqat-e’tiborga
yo‘naltirilgan mashqlar.
Turli kasb egalari uchun boshlang‘ich gimnastika majmualarini tuzishda
mehnat faoliyatining quyidagi xususiyatlarini inobatga olish tavsiya etiladi:
1) ishlash (o‘tirib, turib) holatini, gavda vaziyatini (egilgan yoki to‘g‘ri, erkin
yoki kuchlanishli);
2) ish harakatlari (tezkor yoki sekin, kuchlanishli yoki kuchlanishsiz, katta yoki
kichik amplitudali, simmetrik yoki asimmetrik, bir xil yoki turli xildagi harakatlar
va b.);
3) mehnat faolligi xususiyati (harakatlar aniqligi, harakatlarning
takrorlanuvchanligi, reaksiya tezligi, diqqat-e’tiborning kuchliligi va
konsentratsiyasi, sezish organlariga yuklama, mehnatning bir maromliligi va b.);
4) sub’ektiv ko‘rsatkichlar bo‘yicha charchashning darajasi va xususiyati
(diqqat-e’tiborning tarqoqligi, mushaklarda og‘riq sezish, bosh og‘rishi,
asabiylashish va boshqalar);

5) jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanuvchilar orasida salomatligida og‘ishi
bo‘lgan shaxslar mavjudligi (ular uchun xususiy mashqlar tanlash maqsadga
muvofiq);
6) sanitariya-gigienik omillar (yoritilganlik, shovqin, keragidan ortiq gaz
mavjudligi).
Jismoniy tarbiya pauzasi
Jismoniy tarbiya pauzalari charchashning rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik,
organizmning funksional holatini yaxshilash, ishchi ritm, sur’at, diqqat-e’tibor
konsentratsiyasini yuksak darajada saqlab turish, gavdaning ishchi vaziyati va
kasbiy faoliyatning salbiy oqibatlarini bartaraf etish, harakat tanqisligini ma’lum
darajada bartaraf etish maqsadida o‘tkaziladi.
Gigienik gimnastikadan farqli o‘laroq, jismoniy tarbiya pauzasi bevosita
mehnat faoliyati jarayonida, odatda, ish smenasining birinchi va ikkinchi
yarimlarida ikki martadan bajariladi. Jismoniy tarbiya pauzasi, hal qilinadigan
asosiy vazifalardan kelib chiqqan holda, ishchilarda charchoqning rivojlanishi
arafasida yoki ish qobiliyati pasayishining birinchi alomatlari paydo bo‘lishi
bilanoq o‘tkazilishi kerak. Muddatidan oldin jismoniy mashqlar majmuasini
o‘tkazish ish ritmining buzilishiga va ish qobiliyatining pasayishiga olib kelishi
mumkin. Odatda, jismoniy tarbiya pauzalari tushlik tanaffusdan yoki ish smenasi
tugashidan 1–2 soat oldin o‘tkaziladi. Agar jismoniy tarbiya yo‘riqchisi har bir
aniq ishlab chiqarish uchastkasidagi ishchilar ish qobiliyatlarining o‘zgarishi
asosida ish ko‘rsa, yanada ijobiyroq holat kuzatiladi. 5

Quyidagi uslubiy qoidalarga rioya qilinganda, jismoniy tarbiya pauzasining
foydasi ortadi:
– mashg‘ulotlarni o‘tkazish vaqti charchoqning dastlabki
alomatlari paydo bo‘lish lahzasi bilan aniq mos tushishi kerak;
– jismoniy mashqlar to‘g‘ri bajarilishi, mashg‘ulotlar jonli,
qiziqarli tarzda, musiqa sadolari ostida o‘tkazilishi kerak;
5
Daminov I. A., Qosimov O'. R. Sportchilarni tayyorlash texnologiyalari (Engil atletika misolida). Lesson-
Press. Toshkent / 2021. 216 b.

– majmualardagi yuklama shug‘ullanuvchilarning yoshiga,
jinsiga, jismoniy tayyorgarlik darajasiga va salomatlik holatiga bog‘liq holda
tabaqalashtirilishi kerak;
– kunning ikkinchi yarmida jismoniy tarbiya pauzasini
o‘tkazishda uning yuklamalari yig‘indisi kunningbirinchi yarmidagi yuklamadan
30–40 % kam bo‘lishi kerak.
Mashg‘ulot o‘tkazishning guruhli usulida shug‘ullanuvchilar uch guruhga
bo‘linadilar. Birinchi guruhga deyarli sog‘-salomat kishilar, ikkinchisiga
salomatlik holatida deyarli sezilmaydigan og‘ishlari bor shaxslar, uchinchisiga esa
yoshi katta odamlar va salomatlik holatida jiddiy og‘ishlari bor shaxslar kiritiladi.
Agar majmuadagi ayrim mashqlarni bajarishda yuklama qiymati birinchi guruh
vakillari uchun 100 % ni tashkil etsa, u holda ikkinchi guruh uchun 90 %,
uchinchisi uchun esa 80 % bo‘lishi kerak.
Jismoniy tarbiya pauzalari uchun majmua mashqlarini tanlash quyidagilarga
bog‘liq holda amalga oshiriladi:
a) majburiy ish vaziyati (pozasi) va texnologik jarayon sababli vujudga
keladigan salbiy ta’sirlarni kamaytirishi;
b) mehnat jarayonida ishtirok etayotgan mushak tizimlari va organlarning dam
olishlariga xizmat qilish darajasi;
v) harakatsiz mushaklarga qancha yuklama berishi.
Jismoniy tarbiya pauzalaridagi mashqlarni o‘rtacha va tez sur’atda bajarish
kerak. Mashqlar majmuasini har to‘rt haftada almashtirib turish tavsiya etiladi.
Umumiy holda yuklama mashqlar majmuasining o‘rtasida ortadi, keyinchalik
pasayadi.
Kasbga bog‘liq holda jismoniy tarbiya pauzalarining namunaviy majmualari
ishlab chiqilgan. SHu bilan birga, hamma kasblar mehnat turiga qarab to‘rtta
guruhga bo‘linadi:
Birinchi guruhga qisqa muddatli operatsiyalarni (amallarni) bajarish bilan
bog‘liq mehnat turlari birlashtilgan. Ular katta bo‘lmagan jismoniy yuklamani
talab qiladi va ish harakatlarining bir maromliligi bilan farqlanadi. Ish, odatda,

gavdani bir oz oldinga egib o‘tirgan holatda bajariladi. Asosiy ish harakatlari –
kuchlanishli, diqqat-e’tiborni talab qiladigan qo‘llar harakati (masalan, tikuvchilar,
mexanizm yig‘uvchilar, perforatorchilar, chilangarlar va b.). Gimnastika
majmuasida quyidagi mashqlar ketma–ketligi tavsiya etiladi:
1-mashq – tortilish.
2-mashq – qo‘llar va oyoqlarni harakatlantirib burilishlar, yon tomonlarga va
oldinga egilishlar.
3-mashq – 2-mashqni ancha yuqori sur’atda bajarish.
4-mashq – o‘tirib-turishlar, sakrashlar, yugurishlar, sport yurishi.
5-mashq – o‘rtadan past sur’atda oyoqlar, qo‘llar bilan siltanib
harakatlanishlar.
6-mashq – qo‘l mushaklarini bo‘shashtirish.
7-mashq – aniqlikka va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan mashqlar.
Ikkinchi guruh o‘rtacha jismoniy kuchlanishlar, ancha sezilarli darajadagi
diqqat-e’tibor, mehnat harakatlarining turli-tumanligi (masalan, dastgohchilar:
tokarlar, frezerchilar, karuselchilar, shlifovkachilar) bilan tavsiflanadigan
kasblarni birlashtiradi. Mashqlar majmualari tarkibiga ishlab chiqarish mehnati
jarayonida ishtirok etadigan mushaklarni harakatga jalb etmaydigan quyidagi turli
dinamik mashqlar kiritiladi:
1-mashq – tortilish.
2-mashq – cho‘zilish, gavda, qo‘llar, oyoqlarning mushaklarini bo‘shashtirish.
3-mashq – oldingi mashqni ancha yuqori sur’atda bajarish.
4-mashq – oyoqlar va qo‘llarni siltash harakatlari.
5-mashq – o‘tirib-turishlar, sakrashlar, yugurish, sport yurishi.
6-mashq – boldir va tovon mushaklarini bo‘shashtirish orqali oyoqlarni
siltash harakatlari.
7-mashq – eng faol ishlayotgan mushak guruhlarini bo‘shashtirish.
8-mashq – aniqlikka va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan mashqlar.
Uchinchi guruhga katta jismoniy yuklamalar, nisbatan yuqori sur’atda
bajariladigan ishchi harakatlari (masalan, qurilish ishchilari, shaxtyorlar va b.)

bilan bog‘liq kasblar kiritilgan. Mashqlar majmuasining asosiy yo‘nalishi – bu
organizmni umumiy, har tomonlama mustahkamlash. Mashqlar sekin, chuqur
nafas olish bilan bajariladi. Majmuaga, odatda, quyidagi mashqlar kiritiladi:
1-mashq – keyinchalik qo‘llar va elka kamari mushaklarini bo‘shashtirish
orqali tortilish.
2-mashq – qo‘l mushaklarini bo‘shashtirish.
3-mashq – butun gavda mushaklarini (o‘tirgan yoki yotgan holatda)
bo‘shashtirish.
4-mashq – yon tomonga egilishlar, gavdani burishlar.
5-mashq – o‘rtacha va tez sur’atda qo‘llarni siltash harakatlari.
6-mashq – hamlalar, o‘tirib-turishlar, sakrashlar, yugurish.
7-mashq – diqqat–e’tibor va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan mashqlar.
To‘rtinchi guruh aqliy mehnat vakillaridan iborat. Kam harakatli bunday
ishlash salomatlik holatiga, jismoniy rivojlanishga noqulay (salbiy) ta’sir
ko‘rsatadi. Ular uchun quyidagi jismoniy tarbiya pauzalari mashqlari majmuasi
tavsiya etiladi:
1-mashq – tortilish.
2-mashq – gavda, oyoq va qo‘l mushaklari uchun mashqlar.
3-mashq – oldingi mashqlarni kuchli dinamika, katta amplitudalar bilan
bajarish.
4-mashq – yugurish, sakrashlar, o‘tirib-turishlar, sport yurishi.
5-mashq – qo‘llarni siltash harakatlari.
6-mashq – qo‘l mushaklarini bo‘shashtirish uchun mashqlar.
7-mashq – diqqat-e’tiborga yo‘naltirilgan mashqlar.
Faol dam olish jismoniy tarbiya daqiqasi va mikropauzasi
Jismoniy tarbiya daqiqalari, odatda, jismoniy tarbiya pauzalari hal etadigan
vazifalar bilan bir xil vazifalarni echishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, jismoniy
tarbiya daqiqalari va mikropauzalar mehnatni ilmiy tashkil etish tizimining
universal shakllari hisoblanadi, chunki ayrim hollarda jismoniy tarbiya pauzasi va
gigienik gimnastikadan noqulay sanitariya-gigiena shart-sharoitlari, uskuna-

qurilmalarni to‘xtatish imkoniyati yo‘qligi, uzluksiz texnologik jarayon va
boshqalar sababli foydalanish mumkin bo‘lmay qoladi. Masalan, elektr
poezdlarining dispetcherlari, mashinistlari mehnatining xususiyati va tashkil
etilishi ularga uzoq muddatli tanaffus qilish imkoniyatini bermaydi, tez-tez qisqa
muddatli tanaffuslar esa ularga juda ham zarur. S h uning uchun ham ularga
jismoniy tarbiya daqiqasi majmuasini bajarish tavsiya etiladi.
Faol dam olish jismoniy tarbiya daqiqasi va mikropauzani ishlab chiqib,
jismoniy tarbiyasi tizimiga kiritish xususiyatlari shundan iboratki, ulardan quyidagi
hollarda foydalanish mumkin:
1) jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan qat’i nazar, ish smenasining
ixtiyoriy paytida;
2) deyarli har qanday sanitariya-gigienik shart-sharoitlarda;
3) mehnatni tashkil etish shart-sharoitlari va ishlab chiqarish texnologiyasi
bo‘yicha uskuna va qurilmalarni to‘xtatish imkoniyati bo‘lmagan hollarda;
4) alohida bitta xizmatchi qisqa muddatli dam olish zaruriyatini sezgan
hollarda individual tarzda.
Jismoniy tarbiya daqiqalari va mikropauzalar mashqlarini tanlashda
boshlang‘ich gimnastika va jismoniy tarbiya pauzalarini tanlashda foydalanilgan
uslubiy talablar inobatga olinadi.
Jismoniy tarbiya daqiqasi 1-2 daqiqa davom etadi va charchash alomatlari
sezilayotgan mushak guruhlari dam olishi uchun maxsus tanlangan 2-3 ta
mashqlardan tashkil topgan bo‘ladi. Jismoniy tarbiya daqiqalarida kuchlanishni
yo‘qotish uchun o‘z-o‘zini uqalash usullari orqali bo‘shashtirish mashqlaridan
foydalaniladi va bu charchagan mushaklarning ish qobiliyatini tezroq va to‘liqroq
tiklash imkoniyatini beradi.
Umumiy charchashni pasaytirish uchun mo‘ljallangan jismoniy tarbiya
daqiqalarida mashqlar charchashning xususiyatiga bog‘liq holda tanlanadi.
Bunday hollarda mushaklarni zo‘riqtiruvchi va bo‘shashtiruvchi mashqlar,
dinamik va statik xususiyatli hamda boshqa mashqlar qo‘llanishi mumkin.
Mashqlarni tanlashda jismoniy tarbiya daqiqasi maqsad va vazifalariga bog‘liq

holda ma’lum sxemaga tayanish tavsiya etiladi. Birinchi mashq, odatda, kuraklarni
to‘g‘rilash, elkalarni orqaga tortishdan iborat bo‘ladi. Biroq lokal (tor doirada)
ta’sir etuvchi jismoniy tarbiya daqiqalarida tortilish mashqi bo‘lmasligi ham
mumkin bo‘lib, mashg‘ulot esa birdaniga charchagan organ ishtirok etadigan
mashqdan boshlanishi ham mumkin. Keyingi mashqlar charchashni yo‘qotish
uchun yo‘naltirilgan bo‘ladi. Umumiy ta’sir kompleksida ikkinchi mashq –
egilishlar, burilishlar, uchinchi mashq esa siltanish harakatlari bo‘ladi.
Bir xil kasb egalari bo‘lgan odamlarning bir ish smenasida charchashi ularning
turli organlarida vujudga keladi. Avval, masalan, qo‘l, elka mushaklarida charchoq
paydo bo‘ladi, oyoqlar qo‘rg‘oshindek qotib qoladi, ko‘zlar charchaydi, bosh
og‘riy boshlaydi. SHuning uchun, odatda, turli mushak guruhlari lokal
charchaganda va umumiy charchash turlicha namoyon bo‘lganda, faol dam olish
uchun foydalaniladigan jismoniy tarbiya daqiqalari majmualari seriyasi taklif
etiladi. Bunday majmualar bir oydan kam bo‘lmagan muhlatda bir marta
o‘zgartirilishi mumkin.
Tushlik tanaffus vaqtida jismoniy tarbiya
Tushlik tanaffus paytida faqat passiv dam olishgina emas, balki hayot tonusini
va kayfiyatni ko‘tarish hamda ishlab chiqarish ritmiga tezroq kirishish maqsadida
dam olish, tiklanish jarayonlarini faollashtirish maqsadga muvofiqdir. Buning
uchun quyidagi mashq majmualari qo‘llaniladi: sportcha yurish, sport o‘yinlari va
mustaqil mashg‘ulotlarning boshqa ayrim shakllari. Bu vositalarni qo‘llash tushlik
tanaffus uzoq davom etib, ovqatlanish qisqa vaqt talab qiladigan hollarda o‘zini
oqlaydi.
Majmua sekin sur’atda chuqur nafas olish va katta mushak guruhlarini
bo‘shashtirish orqali bajariladigan 5-6 mashqdan iborat. Bu mashqlar tinch,
passiv dam olishdan keyin ish boshlanishidan 5-10 daqiqa oldinroq qulay holatda
3-4 daqiqa davomida bajariladi.
Sportcha yurish avvaliga sekin, keyinchalik esa o‘rtacha sur’atda bajariladi.
Shug‘ullanuvchilar nafas olishga alohida e’tibor qaratishlari lozim. Yurishning
davomiyligi – 10-20 daqiqa. Tushlik tanaffus paytida engil sport o‘yinlarini

(badminton, stol tennisi) o‘ynash faqat xizmatchilardagi tiklanish jarayonlarigagina
ijobiy ta’sir ko‘rsatib qolmay, balki ularda ijobiy hissiyotlar va yaxshi kayfiyat
paydo bo‘lishiga ham xizmat qiladi. Bunday o‘yinlarda jismoniy va asabiy
yuklamalarni charchash alomatlari paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydigan holatda
me’yorlash kerak. O‘yinlarning davomiyligi 15-20 daqiqadan oshmasligi hamda
ular ish boshlanishidan 5-10 daqiqa oldinroq tugatilishi kerak. Bundan keyin 2 -4
daqiqa davomida xotirjamlik bilan yurish va katta mushaklarni bo‘shashtirish
orqali bir necha nafas olish mashqlarini bajarish maqsadga muvofiq. Y e ngil sport
o‘yinlarini aqliy mehnat qiluvchi xizmatchilarning tushlik tanaffusiga kiritish
tavsiya etiladi.
Shuningdek, tushlik tanaffus paytida ayrim mustaqil jismoniy tarbiya
tadbirlari: o‘z-o‘zini uqalash, suv muolajalari, autotreninglar ham qo‘llanadi.
Ishlab chiqarish sharoitlarida o‘z-o‘zini uqalash ayrim organlar (qo‘llar, oyoqlar,
gavda) ish qobiliyatini umumiy tiklash vositasi sifatida, shuningdek, mehnatning
noqulay ta’sirlari oldini olish maqsadlarida qo‘llanadi.O‘z-o‘zini uqalash, odatda,
bevosita ish joyida amalga oshiriladi, biroq maxsus salomatlik xonalarida ham
tashkil etilishi mumkin. Bunday xonalarda, shuningdek, fizioterapiya va suv
muolajalari ham taklif etilishi mumkin.
2.2 Qishloq mehnatkashlari mehnat rejimidagi jismoniy tarbiyaning
xususiyatlari
Keyingi yillarda qishloq aholisi orasida jismoniy tarbiya bilan
shug‘ullanuvchilar va sportchilar soni ancha ortdi. Bunga aholi madaniyati
umumiy darajasining ko‘tarilishi, o‘rta maktablar, klublar tarkibidagi va mustaqil
sport inshootlari sonining ortishi asos bo‘ldi. Shu bilan birga, qishloq
mehnatkashlari orasida ommaviy jismoniy tarbiyani rivojlantirishda echilmagan
muammolar, qiyinchiliklar va qarama-qarshiliklar hali ham ko‘p.
Respublikamiz qishloqlarida mehnat qilayotgan ko‘pgina kasb egalarining
aniq belgilangan kun tartibi yo‘q. Bu mehnat xususiyatiga, ishning
mavsumiyligiga va boshqa omillarga bog‘liq.

Qishloq xo‘jaligida mexanizatorlarning ishi katta jismoniy va statik kuchlanish
(zo‘riqish), noqulay ishlab chiqarish (ishlab turgan traktor yoki kombaynning
shovqini, tebranish, havoning iflosligi) va tabiiy-iqlimiy (yozda havo haroratini
keskin ortishi, qishda esa pasayib ketishi) shart-sharoitlar bilan bog‘liq. Bu
omillarning ta’siri mexanizatorlarning ish qobiliyatiga va mehnat unumdorligiga
jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Bahorgi-yozgi mavsumda ularda ish kunining davomiyligi
12-14 soatgacha etadi. Mashinada sut sog‘ish operatorlari (sut sog‘uvchilar) o‘z
ishlariga mavsumning ta’sirini sezmaydilar. Ular har kuni (ularga dam olish kuni
surilib boruvchi jadval bo‘yicha beriladi) uch marta: ertalab, kunduzi va
kechqurun sigir sog‘ishga boradilar. Ularning mehnati o‘rtacha jismoniy
kuchlanish bilan farqlanadi. Asalarichilik brigadasi a’zolari uchun og‘ir jismoniy
mehnat xos. Ularda uzoq davom etadigan mavsumiy ish ustuvorlik qiladi.
Qishloq sharoitlarida eng keng tarqalgan mazkur kasb vakillari uchun ish kuni
tartibida jismoniy mashqlarning xususiyatlariga to‘xtalamiz.
Ishdan keyin (qish paytida va mavsumlar orasida) boshlang‘ich gimnastika va
umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlarini o‘tkazish mexanizatorlarga yaxshi
ta’sir ko‘rsatadi. Yig‘im-terim davrida ularga ish boshlanishi oldidan boshlang‘ich
gimnastika bilan bir qatorda ish boshlangandan 4-6, 8 va 10 soatdan keyin
jismoniy tarbiya pauzalari va jismoniy tarbiya daqiqalari mashqlarini bajarish
tavsiya etiladi. Tortilish, gavda, qo‘l, oyoq mushaklarini bo‘shashtirish
mashqlariga hamda aniqlik va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan harakatlarga alohida
e’tibor berish kerak. Yig‘im-terim davrida mexanizatorlarning bunday harakat
rejimini maxsus tadqiq etish ularning jismoniy tayyorgarligi darajasi ortishini,
nafas olish, yurak-qon tomir va boshqa tizimlarning faoliyati yaxshilanishini
ko‘rsatdi. Mazkur holda mexanizatorlarning mehnat unumdorligi 10 % ga ortdi.
Har gal sigir sog‘ishdan oldin sog‘uvchilarga boshlang‘ich gimnastikaning
maxsus majmuasini bajarish taklif etiladi. Bu majmuaning maqsadi faqat
organizmning umumiy ish qobiliyatini oshirish bo‘lib qolmay, balki qo‘llarning
ishlaydigan mushak guruhlarida etarlicha yuqori tonusni vujudga keltirish hamdir.

Ish tugaganidan keyin qo‘llar uchun maxsus mashqlarni ularni uqalash bilan
birgalikda bajarish maqsadga muvofiq.
Asalarichilik ishlari davrida har 50–60 daqiqadan keyin bo‘shashgan holda
o‘tirib, 3 daqiqalik dam olish, undan keyin gavda va oyoq mushaklariga
yo‘naltirilgan hamda asosan dinamik xususiyatli 2-3 ta jismoniy mashqni bajarish
ishchilarningning ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Ishdan keyingi tiklanishga yo‘naltirilgan jismoniy tarbiya
Mehnatkashlarning jismoniy madaniyatida, albatta, jismoniy mashqlarga o‘rin
ajratilishi kerak. Bunday mashqlarning asosiy vazifasi ish kuni tugagandan keyin
kuchni tiklashdan, mehnatning noqulay va bir tomonlama omillariga qarshi
yo‘naltirilgan profilaktikani amalga oshirishdan va buning asosida yuqori kasbiy
tayyorgarlikni saqlab turishdan iborat.
O‘tkazilgan tadqiqotlar natijalari ishdan keyin jismoniy mashqlarni va boshqa
tiklanish muolajalarini tatbiq etish organlarning tezlikda tiklanishiga va kasb
kasalliklarining oldini olishga xizmat qilishini ko‘rsatdi.
Tiklovchi jismoniy tarbiya tadbirlari bevosita ish joylarida, korxonada maxsus
jihozlangan tiklanish markazlarida, korxona hududida yoki unga yaqin joylashgan
sport inshootlarida, profilaktoriylarda o‘tkaziladi.
Jismoniy tarbiya-profilaktika tadbirlarini ishlab chiqishda mashg‘ulotlarni
tanlash va ularni o‘tkazish uslubiyati ishlab chiqarishni tashkil etishning
texnologik xususiyatlariga va mehnatning shart-sharoitlariga, shuningdek, kasbiy
faoliyat xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Jismoniy mashqlar ishning sabab-
oqibatlarini: konveyerda ishlashdagi bir maromlilikni, yuqori asab kuchlanishini
(masalan, operatorlarda, dispetcherlarda) va boshqalarni bartaraf etishga
yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Unda quyidagi mashg‘ulot shakllaridan foydalaniladi:
a) tashkiliy: ular tiklanish-profilaktika markazlarida, kasbga moslashtirilgan
sog‘lomlashtirish guruhlarida, sport turlari bo‘yicha sport seksiyalarida o‘tkaziladi;
b) mustaqil: sog‘lomlashtirish zonalarida shug‘ullanish, profilaktik gimnastika,
profilaktik yo‘nalishdagi jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining turli shakllari.

Amaliyotda optimal harakatlanish rejimiga ega bo‘lgan xizmatchilarda
mehnatning eng yuqori ko‘rsatkichlari kuzatiladi.
Sog‘lomlashtirish-profilaktika gimnastikasi
Noqulay mehnat shart-sharoitlari: havoning ifloslanganligi, yuqori harorat,
shovqin, tebranish va shu singarilar, ayniqsa, neft va kimyo, gaz, issiqlik,
metallurgiya, tog‘-kon, to‘qimachilik, ko‘mir qazib olish sanoati va boshqa ayrim
korxonalarda kuzatiladi. Bular organizmdagi fiziologik tizimlarning normal
ishlashida jiddiy o‘zgarishlarga olib keladi. Agar ularga qarshi muntazam
profilaktik tadbirlar o‘tkazib borilmasa, u holda yillar o‘tishi bilan turli kasalliklar
rivojlanishi mumkin. Xuddi shunday natija majburiy ishchi vaziyatida uzoq yillar
bir xil mehnat qilish jarayonida ham namoyon bo‘lishi mumkin.
Bunday kasalliklarning oldini olish uchun sog‘lomlashtirish- profilaktika
gimnastika mashqlari majmuasidan foydalanish zarur va u quyidagi asosiy
masalalarni echishga xizmat qiladi:
a) organizmni umumiy mustahkamlash hisobiga noqulay mehnat sharoitlariga
moslanuvchanlik darajasini oshirish, organizmning nomaxsus himoyasi –
immunologik xossalari va funksional imkoniyatlarini oshirish;
b) kasb kasalliklari va funksional buzilishlarni profilaktika qilish;
v) o‘zgarishga uchragan funksional tizimlarning tiklanish vaqtini qisqartirish.
Cho‘zilish mashqlari mehnat jarayonida statik kuchlanish sababli mushaklar,
bog‘lamlar, paylarning qisqarishi natijasida buzilgan bo‘g‘inlarda harakatchanlikni
tiklash uchun qo‘llaniladi.
Bo‘shashish mashqlari organizmda qon va limfa aylanishini yaxshilab,
karbonat angidrid gazining chiqarilish jarayonini, charchoqning bartaraf etilishini
yanada tezlashtiradi. Izometrik mashqlarmushaklar atrofiyasining oldini olib,lokal
ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi.Kuch va tezlik-kuch mashqlariumumiy
mustahkamlash ta’siridan tashqari yana kichik sohada ham ta’sir ko‘rsatadi.
Ulardan qon aylanishini yaxshilash, modda almashinuvini kuchaytirish, sarflangan
kuchni va mushaklar qisqarishi tezligini tiklashda foydalaniladi. S h u bilan birga,
ular nafas olish tizimiga ahamiyatli ta’sir o‘tkazadi. Korreksiyalovchi

mashqlardan umurtqa pog‘onasi, ko‘krak qafasi, tovondagi turli deformatsiyalarni
to‘g‘rilashda foydalaniladi. Lokal ta’sir ko‘rsatuvchi va ma’lum dastlabki
holatdan bajariluvchi bunday harakatlarda kuchlanish bilan cho‘zilish
birlashtiriladi. Masalan, bukrilikni elka bo‘g‘imlarida aylanma harakatlarni,
ko‘krak mushaklarini kengaytiruvchi va elka mushaklarini mustahkamlovchi
mashqlarini bajarish orqali to‘g‘rilash mumkin. Tebranuvchi asbob bilan
ishlashda koordinatsiyani, tezkorlikni, aniqlikni, ritmikani tiklash uchun
umumrivojlantiruvchi mashqlar bilan bir qatorda barmoqlar harakatlari
koordinatsiyasiga yo‘naltirilgan maxsus mashqlar ham qo‘llanadi.
Harakatlarni koordinatsiyalash mashqlaridan mehnat ritmi va sur’atini tiklash,
shuningdek, ishga kirishishda optimal holatni yaratish uchun foydalaniladi.
Muvozanatni saqlash mashqlari vestibulyar apparat faoliyatini yaxshilashga,
to‘g‘ri gavda tuzilishini tarbiyalashga xizmat qiladi, shuningdek, trofik va
vegetativ reflekslarni kuchaytiradi hamda tiklaydi.

Xulosa
Ishdan keyingi tiklanish – profilaktika gimnastikasi uslubiyotchi- yo‘riqchi
rahbarligida guruhli usulda yoki individual o‘tkaziladi. Mashg‘ulot davomida
yuklama sekin-asta oshirib boriladi, mashg‘ulot o‘rtasiga kelganda yuklama
maksimumga etadi va keyinchalik asta-sekinlik bilan ayrim mashqlarni
takrorlashlar sonini, sur’atini, amplitudasini, mashqlar murakkabligini,
mushaklardagi kuchlanish darajasini o‘zgartirish hisobiga kamaytiriladi. Majmua
12-14 ta mashqdan iborat bo‘ladi, maxsus va umumrivojlantiruvchi mashqlar
hajmining nisbati 1:2 yoki 1:3 bo‘lishi kerak.
Changli havo, ortiqcha gazlashgan shart-sharoitlarda ishlaydiganlar uchun
o‘tkaziladigan sog‘lomlashtirish-profilaktika gimnastikasida maxsus nafas olish
mashqlarini qo‘llash kerak. SHu bilan birga, nafas olish chuqur nafas olish
hisobiga to‘liq bo‘lishiga e’tiborni qaratish kerak.
Turli xil kasalliklarning rivojlanishining oldini olish maqsadida jismoniy
mashqlar bilan bir qatorda sog‘lomlashtirish tadbirlarining butun bir
majmuasi tavsiya etiladi. Noqulay mehnat shart-sharoitlari: havoning
ifloslanganligi, yuqori harorat, shovqin, tebranish va shu singarilar, ayniqsa,
neft va kimyo, gaz, issiqlik, metallurgiya, tog’-kon, to’qimachilik, ko’mir
qazib olish sanoati va boshqa ayrim korxonalarda kuzatiladi. Bular
organizmdagi fiziologik tizimlarning normal ishlashida jiddiy o’zgarishlarga
olib keladi. Agar ularga qarshi muntazam profilaktik tadbirlar o’tkazib
borilmasa, u holda yillar o’tishi bilan turli kasalliklar rivojlanishi mumkin.
Xuddi shunday natija majburiy ishchi vaziyatida uzoq yillar bir xil mehnat
qilish jarayonida ham namoyon bo’lishi mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Ryespublikasi pryezidyenti Shavkat Mirziyoyev «Jismoniy
tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi
yangi qarorni imzoladi. 2017 yil 4 iyun № PQ-3031.
2. Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi»
(1-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2017. - 400 bet.
3. Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi»
(2-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2018. - 418 bet.
4. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi.O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
5. Daminov I. A., Qosimov O'. R. Sportchilarni tayyorlash texnologiyalari
(Engil atletika misolida). Lesson-Press. Toshkent / 2021. 216 b.
Elektron ta’lim resurslari
1. www.tersu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz

1-ilova
Tasdi q layman
Kafedra mudiri _____________
«__» _______ 20__y.
Kurs ishi (loy iha)ni bajarish y uzasidan
t opshiri q lar
_______________________________________________ fani b o‘ yicha
guru h ___ talaba __________________ ra x bar ___________________________
TOPSHIRI Q
1. Ishlanadigan loyi h a (mavzu) ________________________________________
__________________________________________________________________
2. Boshla ng ich ma’lumotlar ___________________________________________
______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
______________________________________
3. qo‘ llanmalar __________________________________________
______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
______________________________________
4. Chizma q ismining tuzilishi ________________________________
1. ____________________________________________________
2. ____________________________________________________
3. ____________________________________________________
4. ____________________________________________________
5.Yozma q ismining tuzilishi _______________________
______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
______________________________________6. qo‘ shimcha q ismining tuzilishi
____________________
_____________________________________________________
7. Kurs (ishi) loyi h asini bajarish rejasi _______________________
1 2 3 4 5 x imoyala
ndi

Ra x bar __________________
(imzo)

2-ilova
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI (loyi h asi)ga
MULO X AZA
Talaba ________________________________________________
(ismi va familiyasi)
Mavzu ____________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash_____________________________________
______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
______________________
2. q ismlar b o‘ yicha bajarilgan ish tavsifnoma (ishning nazariy va amaliy
a x amiyati, zamonaviy-ilmiy uslublardan foydalanganligi)
______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
_______________________
3. Muallif ishga ba h o (musta k illigi, intizomliligi va bosh k alar)
______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
________________________
4. Umumiy xulosalar (ishning topshiri q ga mos kelishi, talab darajasiga
javob berishi, h imoyaga qo‘ yilish imkoni)
______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
______«____» _________ 20__yil Ra x bar ________________

3-ilova
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI (loyi h asi)ga
TA Q RIZ
Talaba _____________________________________________
(ismi va familiyasi)
Mavzu ____________________________________________________________
______________________________________________________________________________
____________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash ____________________________________
__________________________________________________________________
2. Ishning tarkibini ba h olash __________________________________________
______________________________________________________________________________
____________________________
3. Mavzuning ba h olanishi va uning afzallik tomonlarini k o‘ rsatish
______________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
4. Ishda foydalanilgan adabiyotlarga ba h o berish
______________________________________________________________________________
______________________________________________________
5. Ilmiy munozara yuritish q obiliyatiga ba h o berish
______________________________________________________________________________
______________________________________________________
6. Xulosa va takliflarning ochi q ligi va dalillari asoslanganligi
______________________________________________________________________________
______________________________________________________7. Jadval va grafiklar,
chizmalar sifatiga berilgan ba h o, ishni rasmiylashtirishning talab darajasiga
javob berishi __________________________________________
__________________________________________________________________
8. Ishdagi kamchiliklar _______________________________________________
______________________________________________________________________________
____________________________
9. Mualifning q aysi taklifini ishlab chi q arishga joriy etish ma q sadga
muvofi q __________________________________________________________________
_____________________________________________________

10. Ishning qo‘ yilgan talab darajasiga mos t o‘g‘ risida umumiy xulosa
__________
______________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________
Ta q rizchining (F.I.Sh.) ish joyi, unvoni __________________________________
__________________________________________________________________
«__» _________ 20__ yil ___________
imzo (mu x r)

Tasdi q layman
Fakultet dekani
____________
Termiz Davlat Universiteti, Sport faoliyati va bosharuvi fakulteti «Sport
bosharuvi» kafedrasida bajarilgan kurs ishlarini ba h olash mezonlari
№ Mezonlar Mak
simal
ball T o‘ pl
agan
ball
1 Mavzuning dolzarbligi 5 bal
2 Ishning ilmiy-uslubiy yangiliklari
va ijodiy yondoshish darajasi 10
bal
3 Mavzu b o‘ yicha natijalarning
ilmiy t o‘ garaklarda,
konferensiyalarda ishtirok etishi 5 bal
4 Tushuntirish k ismining
rasmiylashtirilishi (natijalarning ilmiy
texnikaviy, ishlab chi k arish i q tisodiy,
madaniy so h alarga mosligi va
ishning ilmiy, ijodiy ta h lil etilishi) 20
ball
5 Ilmiy-amaliy xulosalar 10
ball
6 Imlo xatolari (orfografik) 5
ball
7 Tinish belgilari (punktiatsion)
xatolari 5
ball
8 Uslubiy xatolari (stilistik) 5
ball

9 x usni xati (kolligrafiya) 5
ball
1
0 Talabaning h imoya qilish
darajasi, pedagogik ma h orati 15
ball
1
1 Savollarga ani q va t o‘ li q javob
berishi 10
ball
1
2 K o‘ rgazmali va texnik vositalari 5
ball
Jami 100
Ushbu ba h olash mezonlari kafedra yi g‘ ilishida mu x okama q ilinib
ma ’ q ullangan . B - a №_ «__» _______ 20__ yil
Kafedra mudiri: ________________________________

Ishlab chiqarishda kasbiy amaliy jismoniy tayyorgarlik

Sotib olish