Қишлоқ хўжалигида инвестициялар ва уларнинг самарадорлигини ошириш йўллари - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	92.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Қишлоқ хўжалигида инвестициялар ва уларнинг самарадорлигини ошириш йўллари

Sotib olish

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК – ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ

5230100- “Иқтисодиёт” (қишлоқ хўжалиги) таълим йўналиши
3-курс 361-гуруҳ талабаси
Норов Жавоҳирнинг

Қишлоқ хўжалигида инвестициялар ва
уларнинг самарадорлигини ошириш йўллари

КУРС ИШИ

т/р Курс ишининг
бўлимлари Кириш Бажариш муддати
1 Кириш Инвестицияларнинг назарий илмий
асослари 01/12-2013
2 1-боб 10/12-2013
3 2-боб Ҳозирги шароитда фермер хўжалигида
инвестицион жараённинг иқтисодий
таҳлили 15/12-2013
4 3-боб Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози
шароитида тармоқда инвестициялар
самарадорлигини ошириш йўллари 20/12-2013
5 Хулоса ва таклифлар Хулоса ва таклифлар 10/01-2014
6 Фойдаланилган
адабиётлар Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 15/01-2014
7 Иловалар Иловалар
4. Курс ишини бажариш учун зарур бўлган материаллар;
а) Адабиёт манбалари; мавзуга оид маҳаллий ва хорижий иқтисодчи олимларнинг
илмий асарлари ва бошқа иқтисодий адабиётлар
б)Қонуний меьёрий ҳужжатлар; Ўзбекистон Республикасининг қонунлари,
Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Президент фармонлари ва қарорлари ҳамда ьошқа
локал меьёрий ҳужжатлар
в) статистик ва бошқа маьлумотлар; Ўзбекистон республикаси макроиқтисодий ва
алоҳида олинган корхонанинг камида уч йиллик маьлумотлари
5 .Тасвирий материаллар: график, чизма, жадвал, диаграмма, расм ва бошқалар
6. Топшириқ берилган кун: 01 декабрь 2013 йил
7. Ишни топшириш муддати: 16 январь 2014 йил
8. Илмий раҳбарнинг курс ишини ҳимояга қўйиш ҳақида
хулоса __________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________

Кириш
Мамлакат ахолисининг истеъмол буюмларига ва озиқ-овқат махсулотларига бўлган
талабни қондириш энг аввало агросаноат мажмуаси ва бу мажмуанинг асоси бўлган
қишлоқ хўжалиги тармогининг ривожланиш даражасига боглиқ. Бозор иқтисодиёти
шароити, қишлоқ хўжалигининг иқтисодиётимиздаги, хаётимиздаги ўрни бу сохани ислох
қилишни янада чуқурлаштиришни тақазо этмоқда. Кишлоқ хўжалигини ислох қилиш
бўйича жуда катта ишлар қилинди. Мулк муносабатлари шакллантирилди, кўп укладли,
мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган турли корхоналар вужудга келди, улар
мақсадга мувофиқ фаолият кўрсатишлари учун хуқуқий асослар яратилди, кадрлар
тайёрлашнинг замон талабларига жавоб берадиган тизими шакллантирилди. Хозирги
кунда республикамиз қишлоқ хўжалигида 3,2 миллиондан ортиқ дехқон ва 120 мингдан
ортиқ фермер хўжаликлари фаолият кўрсатмоқда. қишлоқ хўжалигидаги ислохотларнинг
асосий мақсади инсон омилининг роли ва ахамиятини, унинг ишлаб чиқаришнинг
пировард натижаларини юксалтиришдан мафаатдорлиги ва жавобгарлигини оширишдан
иборат.
Кишлоқ хўжалиги самарадорлигини ошириш, уни дунё талаблари даражасида
ташкил қилишни таъминлаш бу сохага фан ва техника ютуқларини кенг жорий этишни
тақазо қилади.
Куп укладли иктисодиётнинг ташкил этилиши товар ишлаб чикарувчиларни
мулкка, мехнатга ва мехнат натижалари асосида шаклланадиган молиявий натижаларга
булган муносабатини ўзгартирди.
Бозор товар ишлаб чикарувчиларни ходимни мавжуд ишлаб чикариш омилларидан
янада самарали ва тежамли фойдаланиш, товар ракобатбардошлигини ошириш, корхона
молиявий салохиятини янада ошириш каби долзарб масалаларни атрофлича хал килишни
талаб этмокда.
Қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилиш, фермер хўжаликларига бириктирилган ер
участкаларини оптималлаштириш, пахта, ғалла ва пилланинг харид нархларини ошириш
бўйича амалга оширилаётган изчил ишлар натижасида иқтисодиётимизнинг аграр
секторида таркибий сифат ўзгаришлари юз бермоқда.
―Ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган яна бир муҳим устувор йўналиш – чет эл
инвестицияларини кенг жалб қилиш, хорижий инвесторлар учун янада қулай шароитлар
яратишга улкан эътибор қаратаётганимизни алоҳида қайд этмоқчиман.
Ўзбекистонда инвесторлар учун, айтиш мумкинки, кўп жиҳатдан беқиёс, ўта қулай
инвестицион муҳит, имтиёз ва преференциялар тизими яратилган, деб айтишга барча
асосларимиз бор. Иқтисодиётимизга жалб қилинаётган хорижий инвестициялар ҳажми
йилдан йилга ортиб бораётгани ҳам бунинг ёрқин далилидир. .‖ 1

1 Президент Ислом Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга
мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
мажлисидаги маърузаси.

1. боб. Инвестицияларнинг назарий илмий асослари
1.1. Инвестицияларга оид тушунчалар, униг мазмун моҳияти, турлари ва
аҳамияти.

Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш корхоналарида хўжалик фаолиятини юритишнинг
асосий элементларидан бири инвестиция ҳисобланади.
Инвестиция лотинча ―investire (кийинтириш, ясантириш), немисча ―investition‖ ‖
сўзидан келиб чиқиб, узоқ муддатга қандайдир ишга ёки корхонага капитал маблағ
қўйишни билдиради. Инвестиция сўзидан инвестор - омонатчи сўзи келиб чиқиб, у омонат
берувчи шахс, ташкилот ёки давлатни англатади. Инвесторлар қаторига қимматли
қоғозларни сотиб оладиган ва бу билан ўзларининг бўш маблағини жойлаштирадиган
юридик ҳамда жисмоний шахслар ҳам киради.
Инвестиция - бу молиявий (пул) ёки реал капиталга маблағ қўйиш. У пул маблағлари,
кредит, қимматбаҳо қоғоз шаклида олиб борилади ва кўчма, кўчма бўлмаган мол-мулкга,
интеллектуал мулкга, неъматларга бўлган ҳуқуқга ва бошқа қийматликларга қўйилади,
яъни корхонанинг барча активларига ишлатилади.
Инвестиция – асосий ва айланма капитални қайта тиклаш ва кўпайтиришга, ишлаб
чиқариш қувватларини кенгайтиришга қилинган сарфларнинг пул шаклидаги кўриниши.
У пул маблағлари, банк кредитлари, акция ва бошқа қимматли қоғозлар кўринишида
амалга оширилади.
Инвестиция сиёсати хар кандай давлатнинг икгисодий ривожланиши ва унда ишлаб
чикаришни кенгайтиришнинг энг асосий йуналишларидан биридир. Шундай экан, миллий
икгисодиётни хар томонлама ривожлантириш фаол инвестиция сиёсатини юргизишни
талаб килади. Бу, уз навбатида, республикада чукур таркибий узгаришларни амалга
оширишни таъминлайди. Миллий иктисодиёт сохаларига ташки ва ички ивестициялар
оқимини фаоллаштириш иктисодий юксалишнинг янги боскичини бошлаб берадиган
асосий омил хисобланади. Шунинг учун хам Узбекистон Республикаси Президенти И.
Каримов «Ватанимизнинг келажаги, унинг жахон икгисодий алокалари тизимидаги урни
инвестицияларга боғлик булиб турибди», — деб бежиз таъкидламаган эдилар. Шунга
кура, иктисодиётни фаол ривожлантириш кенг микёсдаги инвестицияларни талаб килади."
Демак, инвестициялар хар кандай иктисодиётни харакатга келтирувчи ва унин
тараккиётини таъминловчи куч экан, барча имкониятларимизни ишга солиб
иктисодиётимизга йуналтириладиган инвестициялар хажмини оширишимиз лозим.
Шу бонс инвестиция фаолияти туғрисида суз юритишдан аввал бу сохага оид баъзи
бир атамалар (инвестиция, капитал куйилма, хорижий инвестиция) мохиятини аниклаб
олишимиз зарур булади. Мисол учун, собик совет йилларида «инвестиция» ва «капитал
куйилмалар» тушунчалари бир хил мазмунда талкин килиниб келинарди. Бундай холларда
капитал куйилмалар деганда асосий фондларни вужудга келтириш ва такрор ишлаб
чикариш, мавжуд кувватларни таъмирлаш ва уларни кенгайтиришга маблағлар солиш деб
тушуниларди. Бу унчалик тугри эмас, чунки маблаглар айланма активларга хам, номоддий
активларнинг айрим турларига хам, турли молиявий воситаларга хам солинади.
Хозирга кадар «инвестиция» тушунчаси мохиятини иктисодчи олимлар турлича
талқин килиб келадилар. Айрим иктисодчилар уни «тадбиркорлик фаолиятига даромад
олиш максадида сафарбар этилган барча турдаги бойлик» деб тушунсалар, айримлари

лотинча сузининг айнан таржимаси «солиш» деган маънони билдиришидан келиб чиккан
холда «капитал солиш» билан бирдай килиб таърифлайдилар.
Xycycaн Нобел мукофотининг иктисодиёт буйича лауреати булган У. Ф. Шарпнинг
энг оммабоп хисобланган «Инвестиция» дарслигида — «Инвестициялар келгусида
(эхтимол номуайян) кийматлик олиш максадида хозирги вактда муайян кийматликдан воз
кечишдир», — деб таърифланади. «Инвестициялаш» атамасининг маъносини бу кулланма
муаллифи куйидагича шархлайди: «Келажакда фойда олиш учун бугун пулдан
ажралишдир» ва хисоблайдиларки, ё реал ёки молиявий активларга инвестициялаш
мумкин».
Швед иктисодчи олими Клас Эклунд фикрича, «инвестиция — бу келажакда
купрок истеъмол килиш шароитига эга булиш учун эртанги кунга колдирилган нарса.
Унинг бир кисми хозирда ишлатилмасдан захирага колдириладиган истеъмол буюмлари
булиб, бошка кисми эса бу ишлаб чикаришни кенгайтиришга йуналтирилган
ресурслардир». Бу иктисодчи олим инвестицияларнинг мохиятини соддарок талкин
килган булиб, у «капитал куйилмаларга» берилган таърифга купрок мос тушади.
«Экономика, принципы, проблемы и политика» (2001) дарслигининг муаллифлари
инвестиция тушунчасини куйидагича шархлайдилар, яъни «инвестиция» — бу моддий
захираларнинг купайиши, ишлаб чикариш воситаларининг жамгарилиши ва ишлаб
чикаришга харажатлардир». Ушбу таъриф уз мазмунига кура, купрок., «капитал
куйилмалар» тушунчасига мос келишини таъкидлаб утиш жоиз.
Россиялик иктисодчи олим Е. В. Михайлова эса «инвестициялар — келажакда
даромад ёки ижтимоий самара олиш максадида капитални хар кандай шаклда куйиш
сифатида ифодаланади», деган фикрни илгари суради. Бу таъриф умумий ва содда килиб
тушунтирилган булиб, бозор икгисодиёти манфаатларига мос талкин килинган.
Узбекистонлик икгисодчи олимлардан Д. F. Гозибеков ва Т. М. Коралиевлар
инвестицияни даромад (фойда) ёки ижтимоий самара келтирадиган ва тадбиркорлик,
ишбилармонликнинг давлат томонидан таъкикланмаган фаолиятларига жалб килинадиган
(сарфланадиган) барча турдаги мулкий ва интеллектуал бойликлар деб таърифлайдилар.
Самара келтирадиган мулкий ва интеллектуал бойликлар, яъни инвестициялар куйидаги
шаклларда булиши мумкин:
• пул маблаглари, банклардаги максадли жамгармалар, пайлар, акциялар ва бошка
кимматли когозлар;
• харакатдаги ва харакатда булмаган мулклар (бинолар, иншоотлар, асбоб-ускуналар); •
муаллифлик
ХУКУКИ , ихтиролардан фойдаланиш хукукларидан (ноу-хау) ташкил топган
мулкдорлик хукуклари, бошка интеллектуал бойликлар;
• ер ва бошка табиий ресурслардан фойдаланиш хукуклари хамда мулкчилик хукуклари;
• бошка бойликлар.
Шунингдек инвестиция тушунчасининг мазмуни Узбекистон Республикасининг
«Инвестиция фаолияти тугрисида»ги Конунида «Иктисодий ва бошка фаолият
объектларига киритиладиган моддий ва номоддий неъматлар хамда уларга дойир
хукуклар» сифатида хам таърифланади.
Юкоридагиларни тахлил килиб, умумлаштирар эканмиз унинг жуда кенг
тушунчага эга эканлигини ва уни хар хил талкин килиш мумкинлигини куришимиз
мумкин. Шунинг учун «инвестиция» тушунчасига таъриф бераётганда унинг барча
жихатларини хисобга олмогимиз лозим. Иктисодий фаннинг турли булимларида,
шунингдек амалий фаолиятларининг турли йуналишларига тадбиқан маблаг солиш

сохалари ва объектларининг хусусиятларидан келиб чикиб, бу атамага турли маъно
берилмокда.
Фикримизча, бу атаманинг барча жихатларини умумлаштириб, куйидагича таъриф
бериш лозим. «Инвестиция» — бу фойда (даромад) олиш ёки ижтимоий самарага эришиш
максадида, давлат, хукукий ва жисмоний шахслар (инвесторлар) томонидан чекланган
имкониятлардан самарали фойдаланиб, чекланмаган эхтиёжни кондириш учун
иктисодиётнинг турли сохаларига маълум муддатга сарфланган барча турдаги бойликлар.
Инвестиция мохиятини очувчи ушбу таърифга биноан хозирги бозор иктисодиёти
даврида инвестор «чекланган имконият»ларидан самарали фойдаланиб, ишлаб чикаришга
«маълум микдордаги» маблаг сарфлаши натижасида кисман фойда олиши, ушбу холатни
умумжамият микиёсида кенгайтирилган такрор ишлаб чикаришнинг барча жабхаларида
катнашиши натижасида иктисодий-молиявий ва маънавий усишини таъминлайди. Бу уз
ўрнида Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримовнинг — «Инвестиция сохаси
мамлакатнинг иктисодий мустакиллигини, баркарорлигини таъминлайди ва халқ
хўжалиги барча тармокларининг жадал усиши, бўлгуси юксалишнинг мухим пойдевори
булиб хизмат килади», —деб таъкидлаган фикрига бевосита туғри келади.
Юкоридаги фикрларга асосланиб, инвестиция икгисодиёт холатини тавсифловчи
«асосий бирламчи» элементи деган хулоса килиш мумкин. Шундан келиб чикиб,
инвестиция маълум субъект оркали икгисодиёт сохаларидан даромад олиш ёки самарага
эришиш максадида сарфланаётган экан, уни бевосита ва билвосита даромад келтирувчи
инвестицияларга ажратиш максадга мувофикдир.
Инвестицияларни рўёбга чиқариш бўйича амалий ҳаракатлар инвестицион
фаолият деб аталиб, у қуйидаги манбалар ҳисобига амалга оширилиши мумкин:
- инвесторларнинг ўз молиявий ресурслари (фойда, амортизация ажратмалари, пул
жамғармалари ва ҳ.к.);
- қарз олинган молиявий маблағлар (облигация заёмлари, банк кредитлари);
- жалб қилинган молиявий маблағлар (акцияларни сотишдан олинган маблағлар,
жисмоний ва ҳуқуқий шахсларнинг пай, аъзолик бадаллари ва бошқа тўловлари);
- давлат бюджети маблағлари;
- чет элликлар маблағлари;
Инвестицияни бир тури бу - аннуитет. Аннуитет аҳолининг шахсий инвестицияси
бўлиб, омонатчига қандайдир бир давр ичида ёки доирасида унга даромад беради.
Аннуитет асосан суғурта ва пенсия жамғармаларига маблағ қўйишни англатади.
Инвестиция муассасаларига молия брокерлари, инвестиция компаниялари (диллерлар),
инвестиция соҳаси бўйича маслаҳатчилар, инвестиция фондларидан иборат бўлиб, улар
инвестиция бўйича воситачилик, қимматли қоғозларни чиқаришни йўлга қўйиш, уларни
учинчи шахслар фойдасига жойлаштириш бўйича кафолатлар бериш, акциялар чиқариш
каби ишлар билан шуғулланади.
Ўзбекистонда инвестиция сиёсати ривожланиши қуйидаги босқичларни ўз ичига
олади:
1- босқич - 1991-1994 йиллар.
2- босқич - 1995-2003 йиллар.
3- босқич – 2003 й – ҳозирги давр.
1-босқич:
• турли мулкчилик шаклларини яратиш борасидаги инвестицион жараён
(номарказлаштириш тадбирлари амалга оширилди);

• хусусий молиялаштириш манбаларига эга бўлмаган ижтимоий аҳамият касб этувчи
объектларни бюджетдан молиялаштириш сақлаб қолинди; • хусусий мулкчиликни
жорий этиш тадбирлари олиб борилди; 2-босқич:
 инвестиция фаолиятини тартибга солувчи қонунчилик базаси яратилди;
 танлов асосида лойиҳаларни молиялаштиришга ўтилди;
 Хорижий инвестицияларни жалб этиш чора-тадбирлари амалга оширила бошлади;
 иқтисодиётнинг реал секторига инвестициялар киритилиши кучайтирилди;
 инвестицион лойиҳаларни амалга оширишда турли молиялаштириш манбалари
қўлланила бошлади.
3-босқич:
 валюта муносабатлари ва операциялари либераллаштирилмоқда;
 хорижий инвесторларнинг хуқуқларини ҳимоя қилиш ва улар манфаатларини
ҳимоялаш бўйича муҳим хужжатлар қабул қилинмоқда;
 корхоналарнинг техник қуроллантирилиши кучайтирилмоқда;
 экспортга мўлжалланган ва импорт ўрнини босувчи маҳсулотлар ишлаб чиқаришга
иҳтисослашган лойиҳаларни молиялаштиришга устуворлик берилмоқда.
Хорижий инвестициялар – бу чет эл инвестортлари томонидан юқори даражада даромад
олиш, самарага эришиш мақсадида мутлақ бошқа давлат иқтисодиётининг, қонун билан
тақиқланмаган тадбиркорлик ва бошқа фаолиятларига сафарбар этадиган барча мулкий,
молиявий, интеллектуал бойликларидир. Чет эл инвестициялари ички инвестицияларидан
фарқли ҳолда ташқи молиялаштириш манбаига киради.
“Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги Қонунга кўра Ўзбекистон Республикасида чет
эллик инвесторлар қуйидагилар бўлиши мумкин:
 чет эл давлатлари, чет эл давлатларининг маъмурий ёки ҳудудий органлари;
 давлатлараро битимлар ёки бошқа шартномаларга мувофиқ ташкил топган ёки
халқаро оммавий ҳуқуқ субъектлари бўлган ташкилотлар;
 четэл давлатларининг қонун ҳужжатларига мувофиқ ташкил топган ва фаолият
кўрсатиб келаётган юридик шахслар, бошқа ҳар қандай ширкатлар, ташкилотлар
ёки уюшмалар;
 чет эл давлати фуқаролари бўлмиш жисмоний шахслар, фуқаролиги бўлмаган
шахслар ва чет элларда доимий яшайдиган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари.
Чэт эл инвестортлари, асосан, даромад (фойда) олиш мақсадида тадбиркорлик
фаолияти ва қонун хужжатларида тақиқланмаган бошқа турдаги фаолият
объектларига қўшадиган барча турдаги моддий ва номоддий бойликлар ва уларга
доир ҳуқуқлар, шу жумладан, интеллектуал мулкка доир ҳуқуқлар, чет эл
инвестицияларидан олинган ҳар қандай даромад Ўзбекистон Республикаси
ҳудудида чет эл инвестициялари деб эътироф этилади.
Ўзбекистон Республикасида хорижий инвестицияларни жалб этиш соҳасидаги асосий
меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар:
 Ўзбекистон Республикасининг «Инвестиция фаолияти тўғрисида»ги Қонуни,
4.12.1998 й.
 Ўзбекистон Республикасининг «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги Қонуни,
30.04.1998 й.
 Ўзбекистон Республикасининг «Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг
кафолатлари ва ҳимоя чоралари тўғрисида»ги Қонуни, 30.04.1998 й.

 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасининг 2010
йилги Инвестиция дастури тўғрисида»ги Қарори, 28.10.2009 й.
 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Тўғридан-тўғри хусусий хорижий
инвестицияларни жалб этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча
чоратадбирлар тўғрисида»ги Фармони, 11.04.2005 й.

1.2. Инвестиция манбалари ва уларнинг корхонага қўйиш соҳалари

Инвестиция ресурслари иқтисодиёт тармоқларини ривожланишини бошқаришнинг
иқтисодий омили вазифасини бажаради. Инвестиция маблағлари ишлаб чиқариш, хизмат
кўрсатиш жараёнларида ҳамда аҳолининг фойдаланилмаётган маблағларини тўпланиш
натижасида, уларни бошқа жараёнларда ишлатилишини таъминлайди.
Корхона нуқтаи назаридан инвестиция манбалари улар ўз маблағлари (фойда,
амортизация, бошқа пул жамғармалари); қарзга олинган маблағлар (банк кредити ва
бошқа ташкилотларни омонатлари); бошқа жалб қилинган маблағлар (акция ва бошқа
қимматбаҳо қоғозларни сотишдан келган даромадлар); бюджет ва бюджетдан ташқи
маблағлар ташкил қилади.
Инвестиция таркибида унинг манбалари ўз аксини топади.
Инвестиция манбаларини унинг таркибидан келиб чиқиб молиявий ва моддий
ресурсларга ажратиш мумкин.
Молиявий манбаларга - нақд пул; чет эл валютаси; халқаро тўлов пуллари; акциялар;
заёмлар; корхоналар маблағлари; амортизация фонди киради.
Моддий ресурсларга - хом-ашё ресурслари; кўчмас мулк; жамоа-ширкат-хўжалик
мулки; фермерлар мулки; деҳқон хўжалик мулки; тадбиркорлар мулки киради.
Инвестиция манбаларини шакллантиришда молия бозори ва унинг инфратузилмаси
муҳим аҳамиятга эгадир. Молия бозорининг асосий мақсади муамоладаги ортиқча бўлган
пул ресурсларини актив капитал сифатида ишлаб чиқаришга жалб қилишдан иборатдир.
Молия бозори жуда кенг маъноли тушунча бўлиб, у доимо пайдо бўладиган
жамғармалардан самарали фойдаланиш жараёнини ўзида ифодалайди.
Молия бозори ҳаётда вужудга келган жамғармаларни (оилада, корхонада) бир турдан
(жамғармаланиши) иккинчи турга (реал капиталга айланиши) ўтишини таъминловчи
механизмдир.
Ҳозирги замон молия бозорининг асосини молия муассасалари ва воситачилар ташкил
қилади. Улар сотувчилар ва харидорлар, ҳамда сотиладиган ва сотиб олинадиган товар,
пул ва бошқа молия активлари мавжуд бўлган бозордир.
Инвестицияларни объектларга қўйиш соҳаларига қараб қуйидагиларга ажратиш
мумкин:
- кам қўлланиладиган инвестицион маблағлар, яъни, қўриқ (бўш ётган) ерларни
ўзлаштириш, меҳнат ресурсларидан вақтинча фойдаланиш (мутахассислар ва
раҳбарлардан) ва ҳ.к.;
- маълум ҳажмда талаб қилинадиган инвестиция маблағлари;
- режалаштирилган инвестициядан олинадиган даромадга таъсир этувчи бошқа
инвестицион шароитлар, яъни режалаштирилган асосий инвестиция маблағларига
қўшимча инвестиция маблағларини жалб этиш йўли билан инвестициядан келадиган
фойдани ошириш;

- фаолиятга қўйилган шаклига қараб, инвестиция ўз ҳаракатида даромадларни
ошириш ёки камайтириш, хавф-хатарни камайтириш, меҳнат жамоасини
манфаатдорлигини ошириш, иш шароитини яхшилаш, ижтимоий-иқтисодий
муносабатларни мувофиқлаштиришга йўналтирилишини таъминлаш зарур;
- қўшимча инвестициялар харажатларни камайтириш, самарадорликни ошириш,
маҳсулот ишлаб чиқишни ва сотишни ошириш, қўшимча даромад олишни таъминлашга
йўналтирилиш керак;
- маълум ишлаб чиқаришга йўналтирилган инвестициялар таркиби ишлаб
чиқаришни ихтисослашувига қараб тақсимланиши даркор;
- инвестициялар ресурсларни тежаш, янги маҳсулот ишлаб чиқиш, корхона
имджини ошириш, табиатни муҳофаза қилиш ва ҳоказоларни таъмилаши ҳам зарур
Инвестициялаш ким томонидан амалга оширилганлиги нуқтаи назаридан икки турга, яъни
ички ва ташқи инвестицияларга бўлинади:
-ички инвестициялар - бу мазкур давлат ҳудудида ички инвесторлар томонидан
йўналтириладиган инвестициялардир.
-ташқи инвестициялар - бу хорижий инвесторлар томонидан йўналтирадиган
инвестициялар бўлиб, чет эл мулкдорлари томонидан иқтисодиётнинг турли тармоқларига
(саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт ва ҳ.к) узоқ муддатга қўйилган капитал
маблағларидир.
Инвестиция фаолияти объектлари – бу: моддий ва номоддий бойликларни ишлаб
чиқариш воситаларидир.
Инвестиция фаолияти субъектлари - бу:
-Жисмоний ва юридик шаҳслар – Ўзбекистон Республикаси субъектлари
-Республика ва жойлардаги давлат бошқаруви органлари
-Хорижий давлатлар, халқаро ташкилотлар ва чет эл жисмоний ва юридик шаҳслари ҳамда
фуқаролиги йўқ ва чет элда доимий истиқомат қиладиган ш Инвестиция фаолияти
объектлари – бу: моддий ва номоддий бойликларни ишлаб чиқариш воситаларидир.

2.боб. Ҳозирги шароитда фермер хўжалигида инвестицион жараённинг иқтисодий
таҳлили

2.1 Инвестициявий лойиҳалар самарадорлиги кўрсаткичлари, уларни аниқлаш,
баҳолаш ва самарадорлигини ошириш йўллари

Инвестиция фаолияти алоҳида таркибий қисмлардан иборат бўлиб, инвестиция
стратегиясини аниқлаш, стратегик режалаштириш, инвестициявий лойиҳалаштириш,
лоиҳаларни таҳлил қилиш ҳамда инвестицияни самарасини аниқлаш кабилардан иборат
бўлади.
Корхона мисолида инвестиция стратегиясини аниқлаш - бу келажак даврга
корхоналарни асосий фаолиятларини ривожлантириш йўлларини аниқлаш, шу жумладан
ўз маблағлари ҳисобидан ва бошқа инвесторлар ҳисобидан харажатларни қопланиш
миқдорини аниқлаш. Корхона активларини ҳажмини ва рентабеллигини прогноз қилиш.
Стратегик режада активларга бўлган эҳтиёж ва уни таъминлаш ресурслари узоқ муддатга
аниқланади.

Инвестицион лойиҳа бу инвестицияни техник-иқтисодий асослаш бўлиб, у
инвестицион фаолият иштирокчиларини (мулкдор, тадбиркор, банкир, давлат ва халқаро
ташкилотлар кабилар) иқтисодий ахборотномаси, уларни ўзаро алоқаларини боғлайди
ҳамда тушинтиради. Қисқа қилиб айтганда инвестиция лойиҳаси инвестициядан
фойдаланиш режасини англатади.
Инвестиция лойиҳасини самарадорлигини ҳисоблаш - бу инвестициядан келадиган
самара кўрсаткичларини аниқлашни англатади.
Инвестиция лойиҳасини асоси бу капитал қўйилмаларга бўлган эҳтиёжни
аниқлашдан иборат. Шу сабабли Инвестиция лойиҳаси самарадорлиги капитал
қўйилмалар самарадорлиги орқали аниқланади.
Жамият миқёсида капитал қўйилмалар самарадорлиги коэффициенти (К
с ) миллий
даромаднинг ўсиш миқдорини ( МД) капитал қўйилмалар суммасига (К
к ) нисбатан
аниқланади. Яъни: МД
К
с = ———
К
к

Корхона миқёсида инвестиция самарадорлиги (капитал қўйилма) коэффициенти
(К
к.с ) қуйидагича ҳисобланади.

М
к -Т Ф
К
к.с = ——— ёки ———
К К
Бу ерда: М
к - йиллик ишлаб чиқарилган маҳсулот қиймати; Т -
йиллик ишлаб чиқарилган маҳсулотни таннархи; Ф - йиллик
фойданинг миқдори.
Кўп вариантли капитал қўйилмалар лойиҳаси самарадорлигини аниқлаш учун ҳар
бир вариантдаги харажатларни минимумга келтириш йўли билан аниқланади. Яъни:

Т
i + Е
н  К  min

Бу ерда: Т
i - i варинатдаги харажатлар;
Е
н - капитал қўйилмалар самарадорлиги
коэффициенти;
К - капитал қўйилмалар суммаси.
Солиштирилаётган вариантлар ҳар хил даврга мўлжалланган бўлса, бундай
шароитда вариантлар (В) келтирилган коэффициентлар бўйича аниқланади. Яъни:

1
В= ————  t
(1+Е
н
в )
Бу ерда: Е
н
в - ҳар хил даврдаги харажатларни келтириш нормативи;
t - маблағларни ишга туширишдан самара олгунгача
бўлган вақт.

Инвестиция самарадорлигини аниқлашда унинг ўзини қоплаш муддати, хавф
даражаси, инфляцияни ошиш темпи, келажакда солиқлар миқдорини ўзигариши кабилар
ҳисобга олиниши шарт. Чунки инвестицияни қулай ва самарали соҳага қўйиш
инвесторлар учун муҳим аҳамиятга эга. Жаҳон амалиётидан шу маълумки пулни
банкларда сақлаш энг қулай ҳисобланади, чунки омонатчи ундан процент олади.
Пулни инвестиция қилиш (ишлаб чиқаришга қўйиш ёки қимматбаҳо қоғозлар
сотиб олиш) инвесторга фақатгина унга банк тамонидан бериладиган процентдан кўпроқ
даромад келтирсагина фойдаликроқ бўлади. Бу инвесторлар учун биринчи қоида бўлиб
ҳисобланади.
Инвесторларнинг иккинчи қоидаси - инвестиция рентабеллиги инфляция
даражасидан юқори бўлиши керак.
Шундай қилиб, инвестиция самарадорлигини ҳисоблаганда
юқорида келтирилган қоидаларда келтирилган кўрсаткичларни солиштирма таҳлили
катта аҳамиятга эга.
Инвестиция лойиҳасини баҳолашда харажатлар ва даромадларини ҳар хил
даврга солиштирма таҳлили катта аҳамиятга эга. Чунки харажатлар бирон даврда
ишлатилади, даромад эса нафақат бирон даврдан кегин, у асосан харажатлар амалга
оширгандан кейин кела бошлайди. Шу сабабли даврий пул қиймати деган тушунча
ишлатилади. Ушбу кўрсаткич олдин олинган 1 сўм кейин олинган 1 сўмдан қимматроқ
туришини англатади.
Шу сабабли иқтисодий ва молиявий таҳлилда сўмнинг жорий ва келажакдаги
қийматини ҳисоблайди, таҳлил қилади. Бундай ҳисоб-китоблар дисконтирования деб
юритилади.
Дисконтлаштириш инвестиция ёки пул оқимларини келгусидаги қийматининг
жорий баҳода ифодаланиши тушунилади.
Дисконтлаштириш мураккаб фойиз ҳисоблашнинг тескари жараёнидир.
Мураккаб фойиз усули орқали инвестициянинг келажак қиймати (И
к.қ . ) қуйидагича
аниқаланади.

И к.қ. =И ж.қ. (1+Ч) п

Бу ерда: Ц
ж.қ . - инвестицияни жорий қиймати;
Ч - банк фойизи ставкаси; П - йиллар сони.

Масалан: банк фойизи 10% бўлган ҳолда 5 йилдан кейин 1 сўмнинг қиймати =
1 (1+0,1) 5
=1 1,55=1,55 сўмни ташкил қилади.
Ушбу кўрсаткични дисконтлаштириш усули билан инвестициянинг жорий
қиймати аниқланади. Бунинг учун инвестицияни келажак қийматини (1+банк фойизи)
мўлжалланган йиллар сони даражасига бўлиш билан аниқланади, яъни:
И
к.қ
И
ж.қ. = ——— = И
к.қ  (1+Ч) -п

(1+Ч) п

Масалан: банк фойизи 10% бўлган ҳолда 20 йилдан кейинги 1 сўмнинг жорий
қиймати =1:(1+0,10) 20
=1:1,10 20
=1:6,7=0,15 сўмни ташкил қилади.
Шундай қилиб дисконтлаштириш йилма йил кетма-кетликда даромадлар,

харажатлар потокларини дисконт ставкасига асосли бир-бирига келтириш йўли орқали
келажакдаги даромад ва харажатларни жорий қийматини белгилаб олиш учун
инвестицияни иқтисодий ва молиявий таҳлил қилишда ишлатилади.

2.2. Фермер хўжалигида инвестициялардан фойдаланиш асосида
маҳсулот ишлаб чиқариш ҳолати таҳлили

Бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнидаги хўжалик юритиш амалиётида
мулкчилигининг янги шакллари юзага келади. Хусусан, мулк давлат тасарруфидан
чиқарилиши туфайли мулкчиликнинг турли шакллари шаклланиб, самарали фаолият
юритмоқда. Ижара меҳнатни ташкил қилишнинг илғор шаклларидан бири эканлиги
амалда тасдиқланди. Бозор иқтисодиёти даврида турли шаклдаги мулкнинг бўлиши
туфайли жамиятда ижтимоий адолат тикланади, «ҳар кимнинг қобилиятига яраша, ҳар
кимнинг меҳнатига яраша» тамойили ўз қадрига эга бўлади.
Президент И.А.Каримов республикамизни сифат жиҳатидан янги поғонага
кўтарувчи ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг устувор йўналишлари зарурлигини,
чунончи, қишлоқ хўжалиги ва унга боғлиқ тармоқларни устувор ривожлантириш, ҳозирги
босқичда ерни сотишга йўл қўймасдан, давлат мулкчилигини сақлаш кераклигини
таъкидлаганлар. Аграр ислоҳотларнинг дастлабки босқичларида Президентимиз қишлоқда
ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий кооператив шаклини ташкил қилиш масаласини олға сурган
эди.
Зарар кўраётган давлат хўжаликлари дастлаб жамоа хўжаликларига айлантирилди.
Ҳозирги кунда бундай хўжаликлар деҳқон ва фермер хўжаликлари, кичик корхоналар,
оилавий пудрат ва ижара жамоаларига асосланган йирик кооператив хўжаликларга
айлантирилди.
Узбекистонда барча соха тармокларда булгани сингари аграр тармокда хам олиб борилган
туб иктисодий ислохотлар узининг ижобий натижасини курсатмокда. Мамлакатда амалга
оширилган давлат мулкини ислох килиш аграр тармокда хам давлат хужаликларини
тугатиш ва унинг негизида жамоа мулкига асосланган ширкат хужаликларини тузиш,
билан амалга оширилиб, ислохотлар боскичида ширкатлар негизида фермер
хужаликларини ташкил килиш ишлари давом эттирилди.
Узбекистонда «Фермер хужаликларини ривожлантиришнинг 2003-2009 йилларга
мулжалланган концепциясига» асосан усимликчиликка ихтисослашган барча ширкатлар
тугатилиб унинг негизида фермер хужаликлари ташкил этилди.Хозирги кунда Узбекистон
Республикаси Кишлок ва сув хужалиги тасарруфида 126 та чорвачиликка ихтисослашган
ширкат хужаликлари фаолият юритиб келмокда.
Инвестиция маблағларидан фойдаланишни молиявий тахлил этиш уларнинг
самарадорлигини очиб беришда марказий уринни эгаллайди.

Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни курсатадики, инвестиция лойихаси, энг
аввало, маълум бир максадни кузлаган холда купчиликнинг (лойиха иштирокчилари ва
ахолининг) манфаатларини эътиборга олиш билан амалга оширилиши лозим. Хозирги
иктисодий вазият, мамлакатнинг иктисодий ривожланишидаги вазифалар, инвестиция
лойихасини амалга оширишда бир неча манфаатларнинг узаро тукнаш келиши жахон
иктисодиётидаги энг етук тажрибаларни Узбекистон иктисодиётининг узига хос
хусусиятларини хисобга олган холда жорий этиш барча сохалардаги каби инвестиция
лойихалари тахлилида хам услубий узгаришларга эришишни такозо этди ва уни мухим
вазифа сифатида куйди.
Инвестициялаш молиявий, икгисодий ресурсларни келгусида фойда олиш ёки уни
яратиш ва ижтимоий самарага эришиш максадида узок муддатга иктисодий ресурсларни
куйишдир.
Ушбу куйилманинг асосий жихати инвесторнинг уз маблагларини инвестициялаш
асосида ишлаб чикариш активларига, шунингдек ушбу ресурсларни ишлатиш билан янги
ликвидликни хосил килишга узгартиришда намоён булади.
Юкоридагиларни хисобга олиш билан "инвестициялаш" тушунчаси узига хос
аниклик касб этади, молиявий тахлил ва лойихани сунгги бахолаш эса лойиха буйича
талаб килинадиган куйилмаларни, кутилаётган натижани, шунингдек келгуси соф
фойдани тахлил этиш ва бахолашни (кийматини) кузда тутади.
Ушбу максад учун кулланиладиган усуллар куйидагилардир:
 лойиханинг башорат килиниш хусусиятлари хакконийлигининг тахлили;
 инвестициянинг амалга ошувчанлигига сезиларли таъсир курсатувчи жиддий
узгаришларни аниклаш билан лойихалаштирилаётган харажат ва даромадларнинг
таркиби ва ахамиятлилигини тахлил этиш;
 инвестициялардан келадиган даромад, уларнинг фойдалилиги, самарадорлиги
оркали акс эттирилган хар йиллик хосил килинган ва жамгарилган соф молиявий
фойдани аниклаш ва бахолаш;
 вакт омилининг капитал киймати, бахолар ва ноаниклик шароитида (аник лойиха
билан боглик булган рисклар) кабул килинадиган карорлар муносабатини хисобга
олиш.
Қишлоқ хўжалиги корхонаси бўлган фермер хўжалиги инвкстициое фаолиятини
қуйидаги жадваллар оррқали таҳлил қилиб кўрамиз

Касби тумани "Бекмуродов Жавоҳир" фермер хўжалигида экинларнинг
ҳосилдорлиги ва ялпи ҳосил таҳлили 2.2.1 .жадвал

т/р
Ёзувнинг мазмуни ў/б йиллар Ўзгариши
2010
129,20 2011
129,20 2012,
129,20 фарқи
0,00 %
100,00
Жами ер майдони га
шундан, суғориладиган экин
майдони га 125,80 125,80 125,80 0,00 100,00
ш.ж.дан; пахта; экин майдони га 66,00 69,00 67,10 1,10 101,67
ҳосилдорлик ц/га 29,80 29,90 30,80 1,00 103,36
Ялпи ҳосил цент 1966,80 2063,10 2066,68 99,88 105,08
Ғалла; экин майдони га 59,80 56,80 58,70 -1,10 98,16

ҳосилдорлик ц/га 31,40 30,90 30,60 -0,80 97,45
Ялпи ҳосил цент 1877,72 1755,12 1796,22 -81,50 95,66

Қишлоқ хўжалиги корхонасида ишлаб чиқариш самарадорлигини таьминловчи
иқтисодий кўрсаткичлардан энг муҳими бу бир гектар ер майдони бирлиги ҳисобига
экинлардан олинадиган ҳосилдорлик ва ялпи ҳосил миқдоридир. Ер бирлиги ҳисобига
қанчалик кўп миқдор ва сифатга эга бўлган маҳсулот ишлаб чиқарилиши корхоналарджа
дарормадлар ҳажмини ошишини таьминлайди.Шу боис фермер хўжалигидаги пахта
майлдони бирлиги ҳисобига олинган ҳосилдорликни таҳлило қилсак, таҳлилни ўз ичига
олган даврда ҳосилдорлик 1,0 ц/га га ёки 103,36 фоизга ошганлигини, ғаллачиликда эса
0,80 ц/га камайганлигини кўриш мумкин. Ўз навбатида ялпи ҳосил миқдори ҳам
пахтачиликда 105,08 фоизга ошганлигини , ғаллачиликда эса 95,66 фоизга камайганлигини
кўриш мумкин.

Касби тумани "Бекмуродов Жавоҳир" фермер хўжалигининг тармоқларида маҳсулот
етиштириш харажатлари ва даромадлари таҳлили 2.2.2. жадвал

т/р Ёзувнинг мазмуни ў/б йиллар Ўзгариши
2010,00 2011,00 2012,00 фарқи %
1. Жами ишлаб чиқариш
харажатлари м.сўм 176068,35 196469,34 213358,11 37289,75 121,18
ш.ж.дан м.сўм
1.1. Ўсимликчиликда м.сўм 175232,51 195429,40 212221,33 36988,82 121,11
улардан; м.сўм
Пахтачиликда м.сўм 125285,16 144004,38 158514,36 33229,20 126,52
Ғаллачиликда м.сўм 49947,35 51425,02 53706,98 3759,63 107,53
1.2. Чорвачиликда м.сўм 835,84 1039,94 1136,77 300,93 136,00
улардан;
пиллачиликда м.сўм 835,84 1039,94 1136,77 300,93 136,00
2. Маҳсулот сотишдан
тушган тушум м.сўм 189308,12 207304,05 232725,13 43417,01 122,93
ш.ж.дан м.сўм
Ўсимликчиликда м.сўм 188446,41 206191,28 231555,23 43108,83 122,88
улардан; м.сўм
Пахтачиликда м.сўм 135119,16 151431,54 171741,11 36621,95 127,10
Ғаллачиликда м.сўм 53327,25 54759,74 59814,13 6486,88 112,16
Чорвачиликда м.сўм 861,71 1112,77 1169,90 308,18 135,76
улардан; м.сўм
пиллачиликда м.сўм 861,71 1112,77 1169,90 308,18 135,76

Даромадлар ва харажатлар нисбатини таққослаш иқтисодий таҳлилнинг муҳим
ўзагини ташкил этади. Фермер хўжалигида таҳлил даврида маҳсулот ишлаб чиқариш
харажатлари 121,18 фоизга, маҳсулот сотишдан тушган тушум ҳажми эса 122,93 фоизга
ўзгарганлигини кўриш мумкин. Бу нисбат корхонани иқтисодий ривожланишини унчалик
таьминламайди, чунки даромадлар ошиши билоан бир қаторда харажатлар массаси ҳам

қарийиб тенг миқдорда ошмоқда. Корхонани иқтисодий ривожини таьминлаш учун
ресурслардан тежамли фойдаланиш ва даромадларни оширишга ҳаракат қилмоқ
шарт.Асосий даромад манбаи бўлган пахта хом ашёси етиштириш ва сотиш натижалари
таҳлили шуни тасдиқлайдики, пахтачиликда ишлаб чиқариш харажатлари ўсиши 126,52
фоизга, маҳсулот сотишдан тушган тушум ҳажми эса 127,10фоизга ошмоқда холос.

Касби тумани "Бекмуродов Жавоҳир" фермер хўжалигшида бир гектар ер ва
бир центнер маҳсулотга сарфланган харажатлар ва олинган даромадлар
таҳлили 2.2.3. жадвал

т/
р
Ёзувнинг мазмуни ў/б йиллар Ўзгариши
2010,00 2011,00 2012,00 фарқи %

1. Ўсимликчилик;
ш.ж.дан.Пахтачиликда
Ер майдони га 66,00 69,00 67,10 1,10 101,67
Ҳосилдорлик ц/га 29,80 29,90 30,80 1,00 103,36
Ялпи ҳосил цент 1966,80 2063,10 2066,68 99,88 105,08
Ишлаб чиқариш
харажатлари, жами м.сў
м 125285,16 144004,38 158514,3
6 33229,20 126,52
Маҳсулот сотишдан тушган
тушум м.сў
м 135119,16 151431,54 171741,1
1 36621,95 127,10
Бир га ерга сарфланган
харажат м.сў
м 1898,26 2087,02 2362,36 464,10 124,45
Бир га ердан олинган
даромад м.сў
м 2047,26 2194,66 2559,48 512,22 125,02
Бир га ердан олинган натижа м.сў
м 149,00 107,64 197,12 48,12 132,30
Бир центнер маҳсулот
таннархи м.сў
м 63,70 69,80 76,70 13,00 120,41
Бир центнер маҳсулотнинг
сотиш баҳоси м.сў
м 68,70 73,40 83,10 14,40 120,96
Бир центнер маҳсулот ишлаб
чиқариш ва сотиш натижаси м.сў
м 5,00 3,60 6,40 1,40 128,00
ш.ж.дан; Ғаллачилик
Ер майдони га 59,80 56,80 58,70 -1,10 98,16
Ҳосилдорлик ц/га 31,40 30,90 30,60 -0,80 97,45
Ялпи ҳосил цент 1877,72 1755,12 1796,22 -81,50 95,66
Ишлаб чиқариш
харажатлари, жами м.сў
м 49947,35 51425,02 53706,98 3759,63 107,53
Маҳсулот сотишдан тушган
тушум м.сў
м 53327,25 54759,74 59814,13 6486,88 112,16
Бир га ерга сарфланган
харажат м.сў
м 835,24 905,37 914,94 79,70 109,54
Бир га ердан олинган м.сў
891,76 964,08 1018,98 127,22 114,27

даромад м
Бир га ердан олинган натижа м.сў
м 56,52 58,71 104,04 47,52 184,08
Бир центнер маҳсулот
таннархи м.сў
м 26,60 29,30 29,90 3,30 112,41
Бир центнер маҳсулотнинг
сотиш баҳоси м.сў
м 28,40 31,20 33,30 4,90 117,25
Бир центнер маҳсулот ишлаб
чиқариш ва сотиш натижаси м.сў
м 1,80 1,90 3,40 1,60 188,89
2 Чорвачиликда
ш.ж.дан;пиллачиликда
олинган қутилар сони дона 6 7 7 1 116,67
Бир қути пилла уруғидан
оллинган маҳсулот цент 0,49 0,51 0,52 0,03 106,12
Ялпи маҳсулот цент 2,94 3,57 3,64 0,7 123,81
Ишлаб чиқариш м.сў 835,84 1039,94 1136,77 300,93 136,00
харажатлари, жами м
Маҳсулот сотишдан тушган
тушум м.сў
м 861,71 1112,77 1169,90 308,182 135,76
Бир центнер маҳсулот
таннархи м.сў
м 284,3 291,3 312,3 28 109,85
Бир центнер маҳсулотнинг
сотиш баҳоси м.сў
м 293,10 311,70 321,40 28,3 109,66
Бир центнер маҳсулот ишлаб
чиқариш ва сотиш натижаси м.сў
м 8,80 20,40 9,10 0,3 103,41

Таҳлилни ўзига хос жиҳатларидан фойдаланиб, бир гектар ер майдонига ва бир
бирлик маҳсулот турига сарфланган харажатлар ва олинган натижаларни таҳлил
қилганимизда, асосий экин тури бўлган пахтачиликда таҳлил даврида бир гектар ерга
сарфланган харажатлар улуши 124,45 фоизга, даромадлар улуши 125,02 фоизга
ошганлигини ёки, бир центнер пахта хом ашёсини етиштириш харажати 120,41 фоизга,
уни сотиш баҳолари 120,96 фоизга ўзгарганлигини ҳамда бир центнер маҳсулот ишлаб
чиқариш ва сотиш натижалари 128,00 фоизга ўзгарганлигини жадвал маьлумотларида
кўриш мумкин.
Шунингдек ғаллачилик ва пиллачилик тармоқларидаги ўзгаришлар ҳам унчалик
диққатга сазовор кўрсаткич эмас.
Бозор муносабатлари шароитида молиявий натижалар муҳим иқтисодий кўрсаткич
ҳисобланади. Чунки ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида корхоналарнинг асосий
пировард мақсади инсон эҳтиёжлари учун моддий неьматлар ишлаб чиқариш ва фойда
олишдир.

Касби тумани "Бекмуродов Жавоҳир" фермер хўжалигида ма=сулот ишлаб
чиыариш ва сотиш ҳамда фаолиятнинг бошқа турлари бўйича молиявий
натижалар таҳлили 2.2.4. жадвал

т/р Ёзувнинг мазмуни ў/б йиллар Ўзгариши

2010,00 2011,00 2012,00 фарқи %

Маҳсулот (товар ва
хизмат)ларни сотишдан
соф тушум м.сўм 189308,12 207304,05 232725,13 43417,01 122,93
Сотилган маҳсулот (иш
ва хизмат)ларни
таннархи м.сўм 176068,35 196469,34 213358,11 37289,75 121,18
Маҳсулот (товар ва
хизмат)ларни сотишнинг
ялпи фойдаси
м.сўм 13239,77 10834,72 19367,02 6127,26 146,28
Давр харажатлари м.сўм 17723,70 19083,30 21311,50 3587,80 120,24
ш.ж.дан; Сотиш
харажатлари м.сўм 14580,90 15486,70 16345,80 1764,90 112,10
Маьмурий харажатлар
м.сўм 3142,80 3596,60 4965,70 1822,90 158,00
Асосий фаолият
фойдаси м.сўм -4483,93 -8248,58 -1944,48 2539,46 26,04
Умумхўжалик фаолият
фойдаси м.сўм -4483,93 -8248,58 -1944,48 2539,46 26,04
Фавқулодда фойда ва
зарарлар м.сўм 9945,80 13126,80 10358,80 413,00 104,15
Даромад (фойда)
солиғини тўлагунга
қадар фойда м.сўм 5461,87 4878,22 8414,32 2952,46 130,19
Ҳисобот даврининг соф
фойдаси м.сўм 5461,87 4878,22 8414,32 2952,46 130,19

Шу маьнода фермер хўжалиги ишлаб чиқариш фаолиятини молиявий натижаларини
2.2.4 жадвал асосида таҳлил қилганимизда , таҳлил даврида маҳсулот сотишдан тушган
тушум ҳажми 122,93 фоизга, маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари 121,18 фоизга, ялпи
фойда ҳажми 146,28 фоизга ўзгарганлигини кўриш мумкин. Бу ерда фойда массасини
ўсишининг асосий шарти асосан пахтачиликда ялпи ҳосил ҳажмининг ва сотиш
баҳоларининг ошиши ҳисобига рўй бермоқда

Касби тумани "Бекмуродов Жавоҳир" фермер хўжалигида қишлоқ хўжалигига
мўлжалланган асосий воситалар улардан фойдаланиш самарадорлиги таҳлили 2.2.5.
жадвал

т/р Ёзувнинг мазмуни ў/б йиллар Ўзгариши
2010 2011 2012 фарқи %
Қишлоқ хўжалигига
мўлжалланган асосий
ишлаб чиқариш
воситалари м.сўм 74369,70 98346,70 118148,00 43778,30 158,87

Қишлоқ хўжалигининг
ялпи маҳсулоти
қиймати м.сўм 189308,12 207304,05 232725,13 43417,01 122,93
Фонд қайтими м.сўм 2,55 2,11 1,97 -0,58 77,38
шундан м.сўм 0,00
а)деҳқончиликда м.сўм 2,55 2,10 1,96 -0,59 76,99
б)чорвачиликда м.сўм 0,00
Фонд сиғими м.сўм 0,39 0,47 0,51 0,11 129,23
Қўшимча қиймат
нормаси м.сўм 13,29 10,57 15,31 2,03 115,27

Ижтимоий ҳаётда меҳнатнинг оддийликдан мураккабликка ўзгариши, ўз навбатида
қўл меҳнатининг камайиши ва механизациялашагн меҳнатни кўпайишига олиб келмоқда.
Шунинг учун корхона моддий техника базасининг мустаҳкамланиши, ишлаб чиқаришни
модернизациялаш ва техник технологик янгилаш меҳнат унумдорлиги ва ишлаб чиқариш
самарадорлигини оширишга олиб келади. Ислоҳотлар самараси ўлароқ 2008 йилдан
бошлаб фермер хўжаликлари ер майдонлари ўлчамини оптималлаштиришдан асосий
мақсад фермер хўжалиги моддий техника базасини мустаҳкамлаш, қишлоқ хўжалиги
ишлаб чиқаришини модернизациялаш, техник ва технологик янгилаш асосида кўп
тьармоқли фермер хўжаликларини ташкил этишдан иборатдир.
Таҳлил ўтказилаётган фермер хўжалигини қишлоқ хўжалигига мўлжалланган
асосий ишлаб чиқариш воситалари таҳлил даврида 158,87 фоизга, қишлоқ хўжалигидаги
ялпи маҳсулот қиймати эса 122,93 фоизга, фонд қайтими 77,38 фоизга, фонд сиғими эса
129,23 фоизга ўзгарганлигини кўриш мумкин.Қўшимича қиймат нормаси эса 115,27
фоизга ўзгарган.
Юқоридаги барча жадвал маьлумотларига асосланиб шуни қайд этиш мумкинки,
фермер хўжалигининг микроиқтисодий кўрсаткичлар ўзгариши, ҳозирги давр талабига
унчалик мос тушмайди, сабаби замон шиддат билан ривожланаётган шароитда иқтисодий
ўсиш кўрсаткичлари ҳам анча юқори бўлишини даврнинг ўзи тақозо этмоқда.

3-боб. Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози шароитида тармоқда инвестициялар
самарадорлигини ошириш йўллари

3.1 Инвестицион фаолиятни ривожлантиришда давлатнинг роли

Инвестиция сиёсати хар кандай давлатнинг икгисодий ривожланиши ва унда ишлаб
чикаришни кенгайтиришнинг энг асосий йуналишларидан биридир. Шундай экан, миллий
икгисодиётни хар томонлама ривожлантириш фаол инвестиция сиёсатини юргизишни
талаб килади. Бу, уз навбатида, республикада чукур таркибий узгаришларни амалга
оширишни таъминлайди. Миллий иктисодиёт сохаларига ташки ва ички ивестициялар
оқимини фаоллаштириш иктисодий юксалишнинг янги боскичини бошлаб берадиган
асосий омил хисобланади. Шунинг учун хам Узбекистон Республикаси Президенти И.
Каримов «Ватанимизнинг келажаги, унинг жахон икгисодий алокалари тизимидаги урни
инвестицияларга боғлик булиб турибди», — деб бежиз таъкидламаган эдилар. Шунга
кура, иктисодиётни фаол ривожлантириш кенг микёсдаги инвестицияларни талаб килади."
Демак, инвестициялар хар кандай иктисодиётни харакатга келтирувчи ва унин
тараккиётини таъминловчи куч экан, барча имкониятларимизни ишга солиб
иктисодиётимизга йуналтириладиган инвестициялар хажмини оширишимиз лозим.

Кишлок хужалик корхонаси деб, давлатга карашли булган ерни узок муддатга
ижарага олиб, уз жамоаси мехнати ва ишлаб чикариш воситалари ёрдамида, бизнес режа
ва ичкии хужалик хисоби тизимига таянган холда, юридик макомга эга булган товар
кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикарувчи хужалик юритувчи субьектлар
тушунилади.
.Бу тармокнинг давлат томонидан бошкарилишини куйидагиларда куриш мумкин;
-Кишлок хужалигида хужалик юритишнинг дехкон фермер ва ширкат
хужаликларига утилиши муносабати билан турли мулкчиликка йуналтирилган
иктисодиётнинг ташкил этилиши
-Ер давлат мулки булиб, ердан фойдаланувчилар учун узок муддатга ижара
шартномаси асосида фойдаланишга берилиши
-Инсон ва давлат эхтиёжлари учун ута зарур махсулотлар (пахта, галла, пилла)
махсулотлари учун давлат буюртмаларини саклаб колиниши
-Ута зарур кишлок хужалик махсулотлари етиштириш учун давлат томонидан
имтиёзли ставкаларда банк кредит маблаглари билан таьминлаб турилиши
-Махсулот етиштириш учун зарур булган ресурслар, ёкилги мойлаш материаллари,
угит, уруглик, сув ва бошкаларни давлат томонидан узлуксиз таьминлаб турилиши
-Ишлаб чикарувчилар учун хизматлар бозорини ташкил этилиши ва бу бозорни
давлат томонидан тартибга солиб борилиши
-Давлат буюртмасидан ортикча етиштирилган махсулотларни ишлаб
чикарувчиларни узлари эркин тасарруф этишлари
-Давлат агросугурта компаниясининг ташкил этилиши ва бу компаниянинг кишлок
хужалик экинлари ва корхона фаолиятларини баьзи жихатларини сугурталаш тизими
-Лизинг оркали кишлок хужалик техникалари етказиб беришни йулга куйилиши
-Узбекистон савдо саноат палатаси томонидан мунтазам равишда пахта ярмаркаси,
кишлок хужалик машиналари савдо ярмаркаси ва бошка шу сингари бозорларни ташкил
этиш оркали ишлаб чикарувчиларни куллаб кувватланиши
-Ерларнинг мелиоратив холатини яхшилашнинг давлат томонидан амалга
оширилиши
-Ишлаб чикарувчиларни уз маблагларини узлари эркин тасарруф этишлари -
Кишлок мехнат бозорини давлат томонидан куллаб кувватланиши ва бошкалар.
-Шикастланишлар, касб касалликлари, Шунингдек бетоб булиб колганда ехуд
ишсизлик холатларида фукарони давлат томонидан ижтимоий химояланиши
Юкорида кайд килинган холатлар кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларини хам
иктисодий хам ижтимоий жихатдан куллаб кувватлашни кафолатлайди.Бу уз навбатида
ишлаб чикарувчиларни корхонада янада самарали фаолият олиб боришини таьминлайди

Кишлок хужалиги корхоналарини тузишдан кузда тутилган асосий максад-
корхоналар ички имкониятларидан максимал даражада самарали фойдаланиб, ахолини ва
бозорни арзон, юкори сифатли, ракобатга чидамли товар кишлок хужалик махсулотлари
билан доимий равишда таьминлаб, максадга мувофик равишда фойда олишдир.
Президент И.А.Каримов таькидлаганидек «Максад – кишлок хужалиги сохасида
ишлаб чикариш самарадорлигини кескин ошириш, кишлокда яшаётган халкимизни хаёт
даражасини кутариш, улар учун муносиб шарт шароитларни яратишдан иборат булмоги
керак» 2

2 Каримов.И.А «Кишлох хужалиги тараккиеoти – тукин ха еoт манбаи» Тошкент «Узбекистон»,1998 йил.

Уш бу максадларга эришиш учун кишлок хужалиги корхоналарида куйидаги
вазифаларни амалга ошириш ва уш бу вазифаларни бажаришда давлатнинг иштирокини
янада таьминлаш максадга мувофикдир.
-кишлокда мулкчилик муносабатларини ривожлантириш, энг аввало хусусий
мулкчиликни ривожлантириш ва мустахкамлаш, кишлокда мулкдорлар синфини
шакллантириш
-дехконларга ерга ва мулкка эгалик хиссини уйготиш, дехконларни уз мехнати
натижаларидан фойдаланиш хукукига Тула эга булишини таьминлаш, мулкий
муносабатларни такомиллаштириш
-хар хил турдаги товар кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикарувчиларнинг
ташкилий хукукий шаклларини – кишлок хужалик ширкати, фермер ва дехкон
хужаликларини ташкил этиш уларни хукукий ва хужалик мустакиллигини таьминлаш ва
улар уртасида соглом ракобат мухитини шакллантириш
-дехконларнинг уз мехнатидан ва бутун кишлок хужалиги корхонаси фаолиятининг
пировард натижаларидан манфаатдорлигини ошириш
-дехкончилик маданиятини ва тупрок унумдорлигини ошириш
-экинлар хосилдорлиги ва чорва моллари махсулдорлигини оширишни
таьминловчи агро зоотехник тадбирлар куламини кенгайтириш
-кишлок хужалик экинлари селекцияси ва уругчилиги ишларини
такомиллаштириш, чорва молларини наслли зотларини купайтириш ишларини
такомиллаштириш
-экинларни жойлаштириш ва кишлок хужалик корхоналарини ихтисослаштиришни
тугри ташкил этиш
Уш бу юкоридаги вазифаларни муваффакиятли амалга ошириш учун куйидаги
принципларга риоя килиш максадга мувофикдир:
-Мулк шаклини танлашда эркинлик мухитини яратиш
-Ердан фойдаланишда Ер кодекси талабларига сузсиз риоя килиш
-Узбекистонда мехнат килиш эркин ва ихтиёрийлик принципидан келиб чикиб.
Мехнат жамоасини шакллантиришда эркинликка устиворлик бериш
-Товар ишлаб чикарувчини мехнат фаолиятини пировард натижа Билан
богликлигиним таьминлаш
-Корхона ишлаб чикариш фаолиятини бизнес режа асосида ташкил этиш
-Кенгайтирилган такрор ишлаб чикаришни таьминлаш учун, даромадни харажатлар
Билан киёслаб фойда олишга эришиш, корхонани ишлаб чикариш молия фаолиятини тула
хужалик хисоби шартлари асосида ташкил этиш
- Кишлокм хужалигида иктисодий ислохотларни чукурлаштиришнинг асосий
максади, кучли давлат химоясига таянган холда кишлок хужавлиги ишлаб чикаришида уз
узини бошкаришни таьминлаш тизимини яратишдан иборатдир.
Хозирги жахон молиявий иктисодий инкирози шароитида кишлок хужалиги
корхоналарининг ижтимоий ва иктисодий самарадорлигини таьминлашнинг асосий
йуллари куйидагилардан иборат;
-ерга хусуий мулкчилик муносабатларини янада мустахкамлаш , ердан фойдаланиш
ижара шартномаси муддатини узайтириш, хужалик юритувчи
субьектларнинг моддий манфаатдорлигини кучайтириш
-уз узини бошкариш тизимини такомиллаштириш, кишлок мехнаткашлари
фаоллигини ошириш, уларнинг кичик ва урта бизнесга кизикишини ошириш

-корхоналарни, фермер ва дехкон хужаликларини моддий, техника ресурслари
билан кредит ва лизингнинг имтиёзли ставкалари асосида таьминлаш, кишлок хужалиги
махсулотлари сотишда ракобат мухитини шакллантириш ва ривожлантириш
-кишлок хужалигини давлат томонидан куллаб кувватлашнинг максадли тизимини
шакллантириш ва хоказолар

3.2.Иқтисодий ислоҳотлар- қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришида инвестициялардан
самарали фойдаланиш ва экологик муаммоларни бартараф этишнинг бош омили

Мамлакатимизда иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг иккинчи босқичида
иқтисодиётни модернизация қилиш ва ислоҳ этишни янада чуқурлаштириш, инвестиция
фаолиятини кучайтириш, чуқур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, шунинг негизида
иқтисодий ўсишни таъминлаб, бозор муносабатларини тўлиқ жорий қилиш мақсад қилиб
қўйилди ва мазкур босқичда амалга оширилиши лозим бўлган вазифалар қуйидаги
тартибда белгиланди:
- давлат мулкини хусусийлаштириш соҳасида бошланган ишни охирига етказиш;
- ишлаб чиқаришнинг пасайишига барҳам бериш ва макроиқтисодий
барқарорликни таъминлаш;
- миллий валюта – сўмни янада мустаҳкамлаш;
- иқтисодиётнинг таркибий тузилишини тубдан ўзгартириш, хомашё етказиб
беришдан тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришга ўтиш.
Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаб ўтганидек, мазкур босқичда
―эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш нафақат иқтисодий, балки ҳам
ижтимоий, ҳам сиёсий вазифаларни ҳал қилишнинг асосий шартидир‖ 3
. Бу эса иқтисодиёт
соҳасида қуйидаги вазифаларни амалга оширишни кўзда тутди:
- иқтисодиётнинг барча соҳа ва тармоқларида эркинлаштириш жараёнини
изчиллик билан ўтказиш ҳамда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш;
- хусусийлаштириш жараёнини янада чуқурлаштириш ва шу асосида мулкдорлар
синфини шакллантириш;
- мамлакат иқтисодиётига хориж сармоясини, аввало, бевосита йўналтирилган
сармояларни кенг жалб этиш учун қулай хуқуқий шарт-шароит, кафолат ва иқтисодий
омилларни янада кучайтириш;
- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг иқтисодий тараққиётда устувор ўрин
эгаллашига эришиш;
- мамлакатнинг экспорт салоҳиятини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш,
иқтисодиётимизнинг жаҳон иқтисодий тизимига кенг кўламда интеграциялашувини
таъминлаш;
- иқтисодиётда мамлакатимиз иқтисодий мустақиллигини янада мустаҳкамлашга
қаратилган таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш.
Иқтисодий ислоҳотлар эса ўз ўрнида жамиятимизнинг сиёсий, ижтимоий, маънавий
ҳамда давлат қурилиши соҳаларидаги туб ислоҳотлар билан чамбарчас, узвий боғлиқликда
амалга ошириб келинмоқда.
3 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳа
еoт – пировард мақсадимиз. -Т.: ―Ўзбекистон , 2000, ‖
15-бет.

Иқтисодиётнинг таркибий тузилишини такомиллаштириш вазифаси иқтисодий
ислоҳотларни амалга оширишда доимо диққатимиз марказида бўлиб, иқтисодий
ривожланиш борасида эришган ютуқларимизнинг муҳим омили ҳисобланади. Жаҳон
иқтисодиётида кечаётган мураккаб жараёнлар иқтисодиётни барқарор ривожлантириш,
рақобатдошлигини ошириш учун унинг таркибий тузилишини муттасил такомиллаштириб
бориш заруратини янада кучайтирди. Чунки дунёдаги ҳар қандай мамлакатнинг
рақобатдошлиги энг аввало унинг иқтисодиёти қанчалик рақобатга дош бериши билан
белгиланади.
Ички ва ташқи бозордаги рақобатдошлик ўзаро жиддий фарқ қилиши мумкин. Бу
ҳолат бозорларда ички ва ташқи муҳитни ташкил этувчи омилларнинг турлича экани,
яъни тўловга қодир талабнинг ҳажми, ички ва ташқи бозордаги нархлар ўртасидаги фарқ,
олиб борилаётган ташқи савдо сиёсати ва ҳ.к.лар билан изоҳланади.
Миллий иқтисодиётнинг рақобатдошлик даражаси унинг табиий ресурс салоҳияти,
меҳнат ресурсларининг сони ва сифати (малака даражаси), ишлаб чиқаришнинг
техниктехнологик модернизациялашиш даражаси, иқтисодиёт таркибий тузилишининг
такомиллашгани, давлатнинг иқтисодий ривожланиш ҳамда ислоҳотлар стратегияси қай
даражада илмий асослангани ва ўзгаришлар жараёнларини ҳисобга олгани ҳамда бошқа
бир қанча омилларга боғлиқ.
Мураккаб тизим сифатида иқтисодиётнинг барча элементлари орасидаги шаклланган
ва ўзгариб борадиган пропорциялар ва ўзаро нисбатлар таркибий ўзгаришларни
тавсифлайди. Миллий хўжаликнинг мақбул таркиби, алоҳида турдаги ишлаб
чиқаришларнинг ривожлангани ва баланслашгани, уларнинг ўзаро мутаносиблиги ҳар
қандай давлат ривожининг пировард мақсади бўлган аҳоли турмуш фаровонлигининг
ошишига хизмат қилади.

3.3. Ахолини ижтимоий иктисодий ривожланишини таьминлаш- қишлоқ
хўжалиги ишлаб чиқаришида инвестициялардан фойдаланиш самарадорлигини
оширишнинг муҳим омили сифатида.

Ўзбекистон ўз иқтисодий сиёсатини юритишда бозор муносабатларига ўтишнинг ўз
моделини танлаган бўлиб, у давлат томонидан мувофиқлаштириб туриладиган ижтимоий
йўналтирилган хўжаликдан иборат.
Инвестицияларнинг ҳажми ва таркиби мамлакатдаги макроиқтисодий мувозанатга,
ишлаб чиқариш кучларининг жойлаштирилиши ва ривожлантирилишига бевосита таьсир
кўрсатади.
Инвестиция фаоллигининг ошиши иқтисодий ривожланишнинг айни пайтдаги босқичи
хусусиятларини ҳисобга олувчи оқилона инвестиция сиёсатини ишлаб чиқишини тақозо
этади.
Инвестиция сиёсати, давлат иқтисодий сиёсатининг таркибий қисми бўлиб. қўйилган
мақсадларга эришиш ҳамда иқтисодий сиёсатнинг қисқа муддатли, шунингдек узоқ
истиқбол учун белгиланган вазифаларини бажаришга хизмат қилади.
―. Ҳaр бир тaдбиркор aввaло шуни aниқ-рaвшaн билиб олиши керaкки, дaвлaт xусусий
мулкдор ҳуқуқлaрининг ҳимоячисидир. Шунинг учун ҳaм тaдбиркорлaр ўз бизнесигa
беxавотир инвестиция киритиши, ишлaб чиқaриш фaолиятини кенгaйтириши, мaҳсулот
ҳaжми вa олaётгaн дaромaдини кўпaйтириши, ўз мулкигa ўзи эгaлик қилиши,

фойдaлaниши, тaсaрруф этиши лозим‖ 4
дея яна бир бор таъкидланиши ушбу фикрларнинг
яққол тасдиғидир
Мамлакатимизда олиб борилаётган кенг куламли ислохотларнинг туб мохияти юрт
тинчлиги, Ватан тараккиёти ва халк фаровонлигига каратилган. Узбекистонда
инсонпарвар хукукий демократик давлат куришнинг асоси инсоннинг муносиб турмуш
даражасини таьминлашга каратилган.Ахолининг турмуш даражаси унинг маьнавий,
жисмоний ва ижтимоий эхтиёжларини ривожланганлик даражаси, кондирганлик микёси
ва кондириш учун яратилган имкониятлар чегараси билан улчанади.
Ахолини ижтимоий –иктисодий ривожланишига бир катор омиллар таьсир килади.
Бу омилларни обьектив ва субьектив турларга булиш мумкин.Субьектив омиллар
инсоннинг бевосита уз хатти харакатлари, хохиш интилишлари, истак ва кизикишлари
асосида шаклланса, обьектив омиллар эса бевосита ташки таьсирлар натижасида
шаклланади.Инсонга ташки таьсир килуви куч эса бу давлат, корхона, ташкилот, муассаса
ва ижтимоий мухит хисобланади.
Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов томонидан бозор
иктисодиётига утишнинг узбек модели ишлаб чикилди.Уш бу модел мамлакатнинг узига
хос ва узига мос хусусиятлари яьни урф одатлари, кадриятлари, менталитети ва бошка
жихатларини камраб олган холда ишлаб чикилди.Бозор иктисодиётига утишнинг
президент томонидан тавия этилган бешта принципи бу бозор муносабатларига брскичма-
боскич утиш, иктисодиётни сиёсатдан устунлиги, конун устуворлиги, давлат бош
ислохатчилиги, кучли ижтимоий химоя килиш кабилардан иборат булиб бу
принципларнинг хар бирининг уз мазмун мохияти ва узига хос жихатлари мавжуд.

4 Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини
ривожлантириш концепцияси. – Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси // ―Халқ
сўзи газетаси, 2010 йил 13 ноябрь.
‖

Хулоса ва таклифлар

Инвестиция лотинча ―investire (кийинтириш, ясантириш), немисча ―investition‖ ‖
сўзидан келиб чиқиб, узоқ муддатга қандайдир ишга ёки корхонага капитал маблағ
қўйишни билдиради. Инвестиция сўзидан инвестор - омонатчи сўзи келиб чиқиб, у омонат
берувчи шахс, ташкилот ёки давлатни англатади. Инвесторлар қаторига қимматли
қоғозларни сотиб оладиган ва бу билан ўзларининг бўш маблағини жойлаштирадиган
юридик ҳамда жисмоний шахслар ҳам киради.
Молиявий ва номолиявий инвестицияларни жорий қилиш бўйича амалий фаолиятлар
мажмуаси инвестицион фаолият деб юритилади. Асосий фондларни ишга тушириш,
реконструкция ва модернизация қилиш капитал қурулиш деб юритилади.
Инвестиция - бу молиявий (пул) ёки реал капиталга маблағ қўйиш. У пул маблағлари,
кредит, қимматбаҳо қоғоз шаклида олиб борилади ва кўчма, кўчма бўлмаган мол-мулкга,
интеллектуал мулкга, неъматларга бўлган ҳуқуқга ва бошқа қийматликларга қўйилади,
яъни корхонанинг барча активларига ишлатилади.
Инвестиция – асосий ва айланма капитални қайта тиклаш ва кўпайтиришга, ишлаб
чиқариш қувватларини кенгайтиришга қилинган сарфларнинг пул шаклидаги кўриниши.
У пул маблағлари, банк кредитлари, акция ва бошқа қимматли қоғозлар кўринишида
амалга оширилади.
Пул маблағлари кўринишидаги инвестиция номинал инвестиция , ана шу пул
маблағларига сотиб олиш мумкин бўлган инвестицион ресурслар реал инвестиция
дейилади .
Инвестицияларни рўёбга чиқариш бўйича амалий ҳаракатлар инвестицион фаолият
деб аталиб, у қуйидаги манбалар ҳисобига амалга оширилиши мумкин:
- инвесторларнинг ўз молиявий ресурслари (фойда, амортизация ажратмалари, пул
жамғармалари ва ҳ.к.);
- қарз олинган молиявий маблағлар (облигация заёмлари, банк кредитлари);
- жалб қилинган молиявий маблағлар (акцияларни сотишдан олинган маблағлар,
жисмоний ва ҳуқуқий шахсларнинг пай, аъзолик бадаллари ва бошқа тўловлари);
- давлат бюджети маблағлари;
- чет элликлар маблағлари;
Фермер хўжалиги ишлаб чиқариш фаолиятини молиявий натижаларини таҳлил
қилганимизда , таҳлил даврида маҳсулот сотишдан тушган тушум ҳажми 122,93 фоизга,
маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари 121,18 фоизга, ялпи фойда ҳажми 146,28 фоизга
ўзгарганлиги, бу ерда фойда массасини ўсишининг асосий шарти асосан пахтачиликда
ялпи ҳосил ҳажмининг ва сотиш баҳоларининг ошиши ҳисобига рўй бермоқда.
Таҳлилни ўзига хос жиҳатларидан фойдаланиб, бир гектар ер майдонига ва бир
бирлик маҳсулот турига сарфланган харажатлар ва олинган натижаларни таҳлил
қилганимизда, асосий экин тури бўлган пахтачиликда таҳлил даврида бир гектар ерга
сарфланган харажатлар улуши 124,45 фоизга, даромадлар улуши 125,02 фоизга
ошганлигини ёки, бир центнер пахта хом ашёсини етиштириш харажати 120,41 фоизга,
уни сотиш баҳолари 120,96 фоизга ўзгарганлигини ҳамда бир центнер маҳсулот ишлаб
чиқариш ва сотиш натижалари 128,00 фоизга ўзгарганлигини жадвал маьлумотларида
кўриш мумкин.

Таҳлил ўтказилаётган фермер хўжалигини қишлоқ хўжалигига мўлжалланган
асосий ишлаб чиқариш воситалари таҳлил даврида 158,87 фоизга, қишлоқ хўжалигидаги
ялпи маҳсулот қиймати эса 122,93 фоизга, фонд қайтими 77,38 фоизга, фонд сиғими эса
129,23 фоизга ўзгарганлигини кўриш мумкин. Қўшимча қиймат нормаси эса 115,27 фоизга
ўзгарган.
Бугунги кунда ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш тармоқларида инвестицион
фаолият самарадорлигини оширишда тўсиқ бўлаётган муаммолар;
 Инвестицион лойиҳаларини молиялаштиришда кредит учун гаров предметининг
етарли бўлмаслиги, кредит таъминотини расмийлаштириш жараёнларининг
мураккаблиги;
 Инвестицион лойиҳа бўйича маркетинг тадқиқотларининг чуқур олиб борилмаслиги ва
бу лойиҳанинг келгусидаги пул оқимлари ҳаракатининг барқарорлигига ҳамда
кредитни қайтариш манбасининг ишончлилигига салбий таъсир этиши;
 Инвестицион лойиҳалар ташаббускорлари дуч келаётган асосий муаммолардан бири-
молиялаштиришнинг нокредит усулларидан суст фойдаланиши (лизинг, факторинг,
франчайзинг ва х.к.);
 Тижорат банкларининг кредит-молия муассасаларига хос бўлмаган вазифаларни
бажариши. Кўп ҳолларда банклар назорат қилувчи ва кузатувчи органлар сифатида
ҳаракат қилмоқда ва бу ҳол инвестицион лойиҳалар ташаббускорларининг банк
тизими билан муносабатига салбий таъсир кўрсатади.
 Инвестицион лойиҳалар ташаббускорларининг кредитга қобиллигини баҳолаш
ишларининг, айрим ҳолатларда, холисона ўтказилмаслиги;
 Инвестицион лойиҳаларнинг техник-иқтисодий асосномасини сифатсиз тайёрланиши.
Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш тармоқларида инвестициялардан фойдаланиш
самарадорлигини ошириш бўйича илмий талифлар
 Тижорат тузилмаларини кафолатга бўлган талабини таъминлаш мақсадида
кафолат-гаров жамғармалари тизимини шакллантириш;
 Аҳоли бўш пул маблағларини инвестицион жараёнларга жалб қилиш мақсадида
қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш, турли қимматли қоғозларни
муомалага чиқариш (уй-жой сертификатлари ва уй-жой облигациялари);
 Ишлаб чиқаришни тузилмавий-технологик қайта қуришни жадаллаштириш
мақсадида марказлашган кредит ресурсларнинг бир қисмини тез қоплайдиган
инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришга қаратиш, шу жумладан кичик бизнес
объектларига йўналтириш;
 Инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришнинг нокредит усулларидан бўлган
лизинг, франчайзинг, факторинг кабилардан фойдаланишни кенгайтириш;
 Инвестицион лойиҳаларни сифатини ошириш, лойиҳаларни капитал қўйилмалар
самарадорлиги талабларига мос келиши мақсадида тижорат асосида доимий
равишда фаолият юритадиган инвестицион лойиҳалар кўргазмасини ташкил қилиш
ва ҳ.к. Бу ва бошқа таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш
тармоқларида инвестициялардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш учун
хизмат қилади.

Фойдаланилган адабиётлар

I.Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Президент фармонлари ва асарлари ҳамда
меъёрий ҳужжатлар
1.1.Ўзбекистон Республикаси Қонунлари, кодекслари

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент «Узбекистон», 2001 йил.
2. Узбекистон Республикаси Мехнат кодекси Тошкент «Узбекистон» 1996 йил
3. Ўзбекистон Республикасининг ―Инвестициялар тўғрисида ги қонуни (янги‖
таҳрирда), Тошкент ―Адолат , 1998 йил
‖

1.2..Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Иқтисодиётнинг реал сектори
корхоналарини қўллаб-қувватлаш, уларни барқарор ишлашини таъминлаш ва
экспорт салоҳиятини ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида. 2008 йил 28
ноябрь, ПФ-4058-сон.

1.3.Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари
5. Каримов И.А. ―Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва
фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси . ―Халқ сўзи газетаси, 2010 йил
‖ ‖
13 ноябрь.
6. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни
бартараф этишнинг йўллари ва чоралари // – Т: Ўзбекистон, 2009. – 56 б.
7. Каримов И.А. ―Бош мақсадимиз –кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини
қатьият билан давом эттириш Халқ сўзи 2013 йил 19-январь
‖
8. Каримов И.А ―Мaмлaкaтимизни мoдeрнизaция қилиш вa кучли фуқaрoлик жaмияти
бaрпo этиш – устувoр мaқсaдимиздир . Халқ сўзи, 2010 йил 28 январь.
‖

1.4..Ўзбекистон Республикаси вазирликлари меъёрий-ҳукукий ҳужжатлари
9. Меҳнат ресурслари балансини тузиш ва ишга жойлашишга муҳтож шахсларни
аниқлаш услубияти бўйича ўқув-услубий қўлланма. —Тошкент «Фан» 2002 йил.
10. «Ўзбекистон Республикаси аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш органларини
хўжалик харажатлари ва уларда ахборот технологияларини яратиш харажатларини

қоплаш жамғармасини ташкил этиш ва маблағларни сарфлаш тартиби тўғрисида"
Йўриқнома, тошкент 2001 йил, апрел

II. Дарсликлар
11. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти. Дарслик. -Тошкент «Меҳнат» 2004 йил
12. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти ва социалогияси Дарслик Тошкент
«Укитувчи» 2001 йил
13. Абдукаримов Б.А Корхона иктисодиёти Дарслик Тошкент «Фан» 2005 йил
14. Жураев Ф.Кишлок хужалик корхоналарида ишлаб чикаришни ташкил этиш
Дарслик Тошкент «Истиклол» 2004 йил
15. Корнаи Я. Путь к свободной экономике: (Страстное слово в защиту экономических
преобразований). М.: Экономика, 1990. – 26-бет.
16. Назаров А.Ш. Мехнатни ташкил этиш ва нормалаш Дарслик Тошкент «УЁУАЖ»
2004 йил
III Укув қўлланмалар
17. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг ―Мамлакатимизни
модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш – устувор
мақсадимиздир ҳамда ―Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз‖
фаровонлигини янада юксалтиришдир номли маърузаларини ўрганиш бўйича
‖
ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисодиёт. – 2010
18. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг БМТ саммитининг
Мингйиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган ялпи мажлисидаги нутқини
ўрганиш бўйича ўқув-услубий мажмуа. Тошкент: ―Иқтисодиёт нашриёти, 2010. –
‖
146 бет
19. Умурзоков У.П.Кишлок хужалик иктисодиёти ва менежменти укув кулланма
Тошкент «Иктисод-молия» 2008 йил
20. Холмуминов Ш.Р. Моделирование сельского рынка труда. -Т.: «Фан», 1996.
21. Касби тумани ―Бекмуродов Жавоҳир фермер хўжалигининг 2010, 2011, 2012
‖
йиллар бизнес режасаи ва ишлаб чиқариш ҳисоботлари

Y.Статистик маълумотлар тўплами
22. Узбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтомоий муҳофаза қилиш
вазирлиги маълумотлари. Демографический ежегодник Узбекистана. Т.: 2006.
285287 стр. 23. Узбекистон Республикаси иқтисодиёт вазирлигининг 2011-2012
йиллар ҳисоботи.

YI. Виртуал кутубхона электрон дарсликлари ва ўкув кўлланмалари
24. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 2004. – 9-сон.
25. Ўзбекистон иқтисодиётни либераллаштириш ва модернизациялаш йўлида.
Экспресс-проспект. (Бекмуродов А.Ш., Беркинов Б.Б., Усмонов Б.Б., Ҳамидов
О.М., Ғафуров У.В. ва Неъматов И.У.). - Т.: Иқтисод

Қишлоқ хўжалигида инвестициялар ва уларнинг самарадорлигини ошириш йўллари

Sotib olish