Islom dinidagi asosiy tushunchalar teologiya va qurʼonni falsafiy tushunish - Falsafa - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	39.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	27 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Falsafa

Islom dinidagi asosiy tushunchalar teologiya va qurʼonni falsafiy tushunish

Sotib olish

Islom dinidagi asosiy tushunchalar teologiya va
qur onni falsafiy tushunishʼ
Reja
Kirish
I BOB. Islom dinidagi asosiy tushunchalar teologiya va qur onni
ʼ
falsafiy tushunish
I.1. Islom falsafasi va teologiyasi
I.2. Qur oni karim bo yicha insoniyat tarixi falsafasi
ʼ ʻ
II BOB. Islom teologiyasi bo yicha faoliyat yuritgan allomalar
ʻ
asarlarida tarix falsafasi haqida fikrlar
II.1. Abu Nasr Farobiyning ijtimoiy-siyosiy va falsafiy qarashlari
II.2. Ibn Xaldunning tarix falsafasiga oid fikrlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Tarix falsafasi haqida gap ketganida eng avvalo ta kidlash lozimki, ushbuʼ
fan sohasi tarix fanini anglash hamda to g ri talqin etishda muhim ahamiyatga ega
ʻ ʻ
va tarix fanining yondosh sohalaridan biri hisoblanadi. Ushbu fan bilimlari va
metodlari orqali biz tarixda kechgan har bir voqea va hodisa, shuningdek yashab
o tgan mashxur va oddiy shaxslargacha o sha davr dunyoqarashi va falsafasidan
ʻ ʻ
kelib chiqqan holda to g ri talqin etish imkoniyatiga ega bo lamiz. Ushbu fan
ʻ ʻ ʻ
haqida qisqacha tarif berib o tsak, avvalo shuni aytib o tish kerakki tarix falsafasi
ʻ ʻ
bu tarixni falsafiy sharlash va baholash. "Tarix falsafasi" atamasi antik davr
falsafasi va tarixnavisligida namoyon bo lsada, uni fanga M. F. Volter kiritgan deb
ʻ
hisoblanadi. Tarix falsafasining quyidagi yo nalishlari bor: teologik
ʻ t arix falsafasi
xudoning irodasini tarixni harakatga keltiruvchi kuch deb hisoblaydi; metafizik
Tarix falsafasi hech qanday chegaralar va doiralar bilan cheklanmaydigan, turli
shakl va ko rinishga kiradigan tushunchalar tizimini Tarix falsafasi deb biladi;
ʻ
idealistik Tarix falsafasi — unda g oyalar, insonning axloqiy tushunchalari,
ʻ
ma naviy-ruhiy kechinmalari asosida tarixga munosabat bildiriladi; naturalistik
ʼ
Tarix falsafasi uchun inson hissiyoti va tuyg usi orqali olamni anglash, o tmishga
ʻ ʻ
nazar solish va uni baholash asosiy mezondir; materialistik Tarix falsafasi unda
iqtisodiy omillarga katta e tibor beriladi; tarixni yo naltiruvchi kuch sifatida
ʼ ʻ
moddiy ehtiyoj va iqtisodiy zaruriyat asos qilib olinadi. Tarixda shaxsning roliga
qanday baho berilishiga qarab, alohida shaxsni ustun qo yib yoki jamoani birinchi
ʻ
qo yib fikr yuritadigan Tarix falsafasi ham mavjud. Tarix falsafasida, shuningdek,
ʻ
tarix fani tushunchasi, qonuniyatlari, tarixiy jarayon va inson, inson mohiyati,
fe latvori, xatti-harakati, manfaati talqin etiladi. Tarix falsafasi ildizlari antik davr
ʼ
allomalari Gerodot va Fukididning tarixiy harakatga doir qarashlariga borib
taqaladi. U Polibiy, Posidoniy, Plutarx qarashlarida nisbatan shakllandi. Avgustin
esa ilohiy davlat tarixi falsafasini yaratdi va keyingi ming yillarda tarixiy
tafakkurning shakllanishiga kuchli ta sir ko rsatdi. XVIII asrga kelib Tarix
ʼ ʻ
falsafasining yo nalishlari tubdan o zgardi. Tarixiy taraqqiyotda insonning ta siri,
ʻ ʻ ʼ
o rni va roli, tarixga inson qalbi, ichki dunyosi, ma naviy-ruhiy olami mahsuli
ʻ ʼ
2

sifatida qarash tamoyillari shakllandi. Biroq, bunda ham turlicha yondashishlar
mavjud edi. Chunonchi, Leybnis tarixda metafizik kuchlar va g oyalar ustuvor debʻ
tushunsa, Gegel butun voqelikni tarix deb hisoblab, unda dunyoviy aqlni ustun
qo yadi. XIX-XX asrlarda tarixni anglashda mavhum mantiq va tarixni bilish
ʻ
nazariyasi bilan bir katorda A. Shopengauer, Ya. Burkxardt, O. Shpengler tarixni
tushkunlik orqali anglash, A. Toynbi optimizm, marksizm asoschilari esa tarixiy
materializm g oyalarini ilgari surdi.
ʻ Sharqda "Tarix falsafasi" tushunchasi o ziga ʻ
xos jihatlarga ega. Forobiy qarashlariga ko ra, jamiyat taraqqiyotini ilohiy
ʻ
qonunlar boshqaradi. U Aristotelning jamiyat rivojlanishi xaqidagi ta limotini o z
ʼ ʻ
xulosalari bilan boyitdi. Beruniy esa tarixiy taraqqiyot bosqichlarini tabiat,
astrologiya, astronomiya, kecha va kunduz, fasllar almashinuvi orqali o rgandi. U
ʻ
"Hindiston", "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarlarida insoniyat
tarixiga falsafiy nuqtai nazardan yondashadi, tarixni anglash, idrok etishda
butunlay yangicha qarashlarni o rtaga tashlaydi. Beruniy dunyo tarixshunosligida
ʻ
asotirlar, afsonalar va rivoyatlardan ilmiy bilish hamda dunyoviy ta limotga
ʼ
o tishda muhim hissa qo shdi.
ʻ ʻ Sharq Tarix falsafasi bir necha yo nalishda ko zga ʻ ʻ
tashlanib, voqealar tahlili ibratli hikoyalar, pand-nasihatlar, yuksak axloqiy
me yorlar bilan mushtarak holda olib boriladi. Ayrim hollarda tarixga geografik-
ʼ
hududiy jihatdan yondashiladi. Sayohatnomalar orqali jamiyat tarixi yaratiladi,
podshohlarning boshqaruv usuli, siyosati, uning mohiyati ochib beriladi.
3

I.1. Islom falsafasi va teologiyasi
Islom falsafasi bu islom an’analariga mansubligi bilan ajralib turadigan
falsafadagi rivojlanishdir. Arab tilida lotin tiliga “falsafa”deb tarjima qilingan
ikkita atama bor va ular “falsafa”, ya’ni falsafa bilan bir qatorda mantiq,
matematika va fizika hamda “nutq ilmi”ga ham tegishli; Bu diniy e'tiqodlarni
mantiqiy dalillar bilan isbotlashni maqsad qilgan fanga ishora qiladi. Ilk islom
falsafasi islom taqvimining II asrida milodiy IX asr boshlarida Yoqub ibn Ishoq al-
Kindiy bilan boshlanib,hijriy VI asrda, milodiy XII asr oxiri, Ibn Rushd bilan
yakunlangan bo’lib,u keng ko’lamda bir vaqtga to’g’ri kelgan.Islom uchun Oltin
asr deb nomlanuvchi davr bilan.Ibn Rushdning o'limi islom falsafasining odatda
arab peripatetik maktabi deb ataladigan muayyan fanining tugashini belgilab berdi
va Andalusiya va Shimoliy Afrika kabi g'arbiy islom mamlakatlarida Islom
falsafasi Sharqiy islom mamlakatlarida,xususan,Fors Safaviylar davlati va Usmonli
va Mo g ul imperiyalarida ko plab falsafa maktablari Avitsennaya (Ibn Sinogaʻ ʻ ʻ
nisbatan), Rushdizm (Ibn Sinoga nisbatan) ravnaq topishda davom etgan. Nuroniy
falsafa va so’fiylik falsafasi, transsendental hikmat falsafasi va Isfahon falsafasi.
Ibn Xaldun o zining “Muqaddima” asarida tarix falsafasiga muhim hissa qo shgan.
ʻ ʻ
Islom falsafasiga qiziqish XIX asr oxiri–XX asr boshlarida arab uyg’onish harakati
davrida kuchaydi va hozirgacha davom etmoqda. Islom falsafasi nasroniy
Yevropada katta ta sirga ega bo ldi, chunki arab falsafiy matnlarining lotin tiliga
ʼ ʻ
tarjimasi “O rta asr lotin dunyosidagi deyarli barcha falsafiy fanlarni o zgartirib
ʻ ʻ
yubordi bunda tabiiy falsafa, psixologiya va metafizikaga ixtisoslashgan
musulmon faylasuflarining ayniqsa kuchli ta siri bo ldi. “Islom falsafasi” atamasi
ʼ ʻ
islom olamida ishlab chiqarilgan falsafaga ishora qiladi va bu umumiy atama
bo lib,turli yo llar bilan ta riflanishi va ishlatilishi mumkin.Bu atama keng
ʻ ʻ ʼ
ma’noda koinotning yaratilishi va Yaratuvchining irodasiga oid islomiy
matnlardan kelib chiqqan holda islomning dunyoqarashini bildiradi.Boshqacha
aytganda,bu islom imperiyasi davrida yoki arab-islom madaniyati va islom
sivilizatsiyasi davrida gullab-yashnagan har qanday ta'lim maktabini anglatadi.Tor
ma'noda falsafa so'zi Falasafa tarjimasi bo'lib, u maxsus tafakkur maktablarini
4

anglatadi, ularning aksariyati Platonik va Aristotelchi kabi yunon falsafiy
yondashuvlarining ta'siri ko'rastgan.Islom falsafasi diniy masalalar bilan bog'liq
emas va faqat musulmonlar tomonidan ishlab chiqarilgan emas.Islomdagi barcha
mazhablar ham falsafiy izlanishning foydali yoki qonuniyligini tan
olmaydilar.Ba'zilarning ta'kidlashicha, insonning cheklangan bilimi va tajribasi
sizni haqiqatga olib borishi mumkinligiga ishora yo'q.Shuni ham ta'kidlash
kerakki,"aql"islomda huquq manbai sifatida tan olinadi.Falsafa so'ziga eng yaqin
so'z "hikmat" so'zi bo'lib,u asosiy islom matnlarida (Qur'on va Sunnatda)
qo'llaniladi.Shuning uchun ko'plab musulmon faylasuflari "donishmandlik" so'zini
sinonim sifatida ishlatishlarini uchratamiz.Arab-islom tafakkuriga
kirgan“falsafa”so’zi uchun.”Falsafa” so'zi yunoncha bo'lib, ikkita yunon
bo'g'inidan iborat: "philien" "sevmoq" va "sophia" "donolik" degan ma'noni
anglatadi. Falsafada musulmon faylasuflari uchun bir qancha ta’riflar
mavjud,jumladan,al-Kindiy aytganlaridek: va agar islom sivilizatsiyasi kontekstida
falsafa so'zi yunon-g'arb falsafasi tushunchalari bilan bog'liq bo'lib qolgan
bo'lsa,biz umumiy ma'noda islom falsafasi haqida umumbashariy tushuncha va
hayot tabiatidagi tadqiqot sifatida gapirishga harakat qilsak,biz quyidagilarni o'z
ichiga olishimiz kerak.Imom al-Buxoriy hadislar to plamiga ko ra, 610-yilningʻ ʻ
Ramazon oyida (o sha yil Grigoriy taqvimi bo yicha avgust oyiga to g ri kelgan),
ʻ ʻ ʻ ʻ
Muhammad payg ambar 40 yoshda, Hiro g orida yolg izlik paytida, Jabroil
ʻ ʻ ʻ
farishta unga zohir bo lib, Qur’onning dastlabki besh oyatini nozil qildi. Bu yilni
ʻ
(610) islom dini paydo bo lgan yil deb hisoblash mumkin.
ʻ
Islom dini payg ambari Muhammad payg ambarlik vahiyi kelish
ʻ ʻ
boshlanganidan keyin 3 yil ichida do stlari va qarindoshlari orasida yashirin vaqt
ʻ
o tkazdi. Bu davrda 40 ga yaqin kishi islomni qabul qildi, ular orasida
ʻ
Muhammadning rafiqasi Xadicha bintu Xuvaylid hamda kuyovi Ali ibn Abu Tolib,
xalifa Abu Bakr va boshqalar bor edi.613-yilda Muhammad Makkada payg ambar
ʻ
sifatida omma oldida paydo bo ldi. Makkaning hukmron doiralari Muhammadga
ʻ
dushman bo lib, uning Makkadagi mavqei xavf ostida qoldi, 622-yilda u Madinaga
ʻ
hijrat qilishga majbur bo ladi. Madinada yashovchi Avsa va Xazraj qabilalari
ʻ
5

Islomni qabul qilib, Muhammadning tarafdorlarining asosiy guruhiga aylandilar.
Muhammadning umrining oxiriga kelib, butun Arabiston yarim orolini — Arab
xalifaligini egallagan islom teokratik davlati tashkil topdi. Da vogarlarningʼ
hammasi quraysh edi. Kengash da vogarlar sonini ikkiga (Usmon va Ali)
ʼ
kamaytirdi va bu lavozimga xalifa Usmon ibn Affonni sayladi. Usmon ichki
muammolarga qaramay, o zidan oldingilarning bosqinchilik urushlarini davom
ʻ
ettirdi. Xalifalik qo shini Shimoliy Afrikani, Pireney yarim orolining qirg oqbo yi
ʻ ʻ ʻ
rayonlarini bosib oldi va Hind daryosining quyi oqimigacha yetib borgan
Sosoniylar imperiyasini to liq bosib oldi. Usmon davrida Qur’onning yozma
ʻ
matnini bitta kitobga yig ish tugallandi.656-yilda Usmon ibn Affon uning
ʻ
siyosatiga rozi bo lmagan qo zg olonchilar tomonidan o ldirildi. Uchinchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
xalifaning o ldirilishidan keyin Muhammad payg ambarning sahobalari Ali ibn
ʻ ʻ
Abu Tolibni yangi xalifa etib sayladilar. Ko p o tmay Ali Usmonning
ʻ ʻ
qarindoshlari bo lgan bir qancha hokimlarni ishdan bo shatib, ularning o rniga
ʻ ʻ ʻ
o zining ishonchli vakillarini tayinladi. Ali davrida xalifalik poytaxti Madinadan
ʻ
Kufaga ko chirildi. Usmon o ldirilgach, xalifalik aholisining bir qismi, az-Zubayr,
ʻ ʻ
Talha va Oisha boshchiligida jinoyatchilarni jazolash talabi bilan chiqishdi.
Qo zg olonchilar tomonidan to plangan qo shin Basraga kirib, bu qotillikka
ʻ ʻ ʻ ʻ
aloqadorlikda gumon qilingan 600 ga yaqin kishini qatl qildi. Xalifa Ali o z
ʻ
qo shini bilan isyonchilar va unga bay at qilgan Usmonning qotillari bilan
ʻ ʼ
muzokaralar olib borish uchun Basraga yetib keldi. Sunniy manbalarga ko ra,
ʻ
Usmonning o limida aybdorlar Ali va isyonchilar o rtasidagi muzokaralar ularning
ʻ ʻ
ta qib va qatl etilishi bilan yakunlanishidan qo rqib, janglarni boshlagan. Ali va
ʼ ʻ
isyonchilar o rtasidagi jang musulmonlar o rtasidagi birinchi jang bo lib, „Tuya
ʻ ʻ ʻ
jangi deb nomlanadi. Xalifa Ali g olib bo ldi, Talha va az -Zubayr jangda halok
ʻ ʻ
bo ldi, Muhammad payg ambarning xotini Oysha Hasan ibn Ali hamrohligida
ʻ ʻ
Madinaga yuborildi.
6

I.2. Qur oni Karim bo yicha insoniyat tarixi falsafasiʼ ʻ
Qur’oni karim - dunyo musulmonlarining muqaddas kitobi bo’lib, u arab
tilida “qiroat” ma’nosini bildiradi. Islom e tiqodiga ko ra, Qur on vahiy orqali
ʼ ʻ ʼ
Muhammad payg ambarga 610—632 yillar davomida nozil qilingan. U Allohning
ʻ
kalomi (Kalomulloh). „Kitob― (yozuv), „Furqon― (haq bilan botilning orasini
ayiruvchi), „Zikr― (eslatma), „Tanzil― (nozil qilingan) kabi nomlar bilan atalib,
„Nur― (yorug lik), „Hudo― (hidoyat), „Muborak― (barakotli), „Mubin―
ʻ
(ochiq-ravshan), „Bushro― (xushxabar), „Aziz― (e zozlanuvchi), „Majid―
ʼ
(ulug ), „Bashir― (bashorat beruvchi), „Nazir” ― (ogohlantiruvchi) kabi so zlar
ʻ ʻ
bilan sifatlangan. Islom olamida Qur on mus haf nomi bilan ham mashhur. Islom
ʼ ʼ
ulamolari Qur onning 30 xil nomi
ʼ va sifatlarini sanab o tganlar. Qur’oni karim 114 ʻ
suradan, 6210 oyatdan iborat. Qur’on har bir davrda, har qanday holatda insonlarni
yaxshilikka, birodarlikka, tinch-totuv yashashga, ezgulikka undaydi. Shuning
uchun ham u katta axloqiy ahamiyatga va falsafiy mushohadaga yetaklovchidir.
“Qur’onning axloqiy qiymati haqida fikr yuritar ekanmiz, u insonning ma’naviy
kamolga yetishida ulkan darajada muhim o’ringa ega ekanligini ko’rishimiz
mumkun. Bizga ma’limki, Qur’oni karimdan keyingi o’rinda turuvchi hadis ilmi
ham alohida falsafiy-axloqiy o’ringa ega. Hadis ilmining paydo bo ʼ lishida
muhaddislarning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi alohida ahamiyatga egadir.
Islom olamida Qur’oni karimdan keyingi o‗rinda turuvchi hadislar - ishonchli
axloqiy manba sifatida yuksak baholanadi. Haqiqiyligi puxta o‗rganib chiqilgan
ishonchli hadislar ‘‘sahih hadislar’’ deyiladi. ‘‘Sahih’’ so‗zining ma’nosi sog'lom,
to g
ʼ ʻ ri, xatosiz degan ma’noni bildiradi. Hadisni to‗plagan muallif esa ‘‘muhaddis ,
deb yuritiladi. Hadislarni to’plash ishlari VIII asrdan boshlangan. Payg'ambarimiz
Muhammad (s.a.v.) ni hayot vaqtlarida ko’rgan, bilganlardan yozib olingan
ma’lumotlarga qaraganda, dastlabki hadis to’plovchilar ibn Shahob az-Zuhriy,
Yahyo ibn Sa’d al-Ansoriy, Ibn Jurayj kabilar bo’lgan. Dunyoga mashhur
muhaddislar Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Imom Muslim ibn
Hajjoj, imom Nisoiy, imom ibn Majj’ Kazviniy, Abu Iso Muhammad
asSamarqandiy, imom at- Termiziylar hisoblanadi. Yuqorida nomlari zikr qilingan
8

muhaddislarning hadis to’plashdagi xizmatlari juda katta bo’lgan. Ulug’ muhaddis
Imom al-Buxoriy birgina “Al jome’ as-sahih” asari ustida o’n olti yil izlanish olib
borgan va 600 ming hadisni to’plab, 7275 tasini saralab olganlar. Shuningdek, “Al-
jome as-sahih” asaridan odob-axloq mavzusiga bag’ishlangan hadislarni tanlab
olib, alohida kitob holiga keltirganlar. Bu kitob ‘‘Al-adab al-mufrad’’ deb
nomlangan bo’lib, bu asar 1322 ta hadisni o’z ichiga olganligi bizga ma’lum.
AlBuxoriyning ijodiy faoliyatida yaratgan asarlari ichida, “А1-Jome’ as-sahih”
asari eng asosiy o’rinni egallaydi. Qur’oni Karimda - insonni yaxshilikka,
ezgulikka boshlaydigan hamda uni razolatga eltadigan xulqlar mavjud. O’zaro
dushmanlik va kelishmovchilik bu taraqqiyot dushmani. Fitna va fasod, to’qnashuv
va olishuvlar, qon to’kishlar, urushlar, jamiyat va insonlar uchun ham koni
zarardir. G’iybat va fisqufasod, behuda so’z aytish, gap tarqatish, noma’qul so’zlar
so’zlash, ayirmachilik, g’avg’o ko’tarish, bir musulmonning boshqasini
ko’rolmasligi, musulmonmusulmonning umrini xazon qilishi gunohi azimdir.
Qur’onda ehsonli, qo’li ochiq, bag’ri keng, muruvvatli, keng fe’lli, saxovatli
bo’lish, ertadan oqshomgacha, uydan ish joyigacha, beshikdan qabrgacha
chinakam ezgulikdir, deb qaraladi. Kimda-kim odamlardan himmati, muruvvatini
ayamasa, saxovat eshigini bekitmasa, bundan eng avvalo uning o’zi katta naf
ko’radi, ma’naviy qoniqish va falsafiy kamolot hosil qiladi, ruhi ko’tariladi.
Qur’onda ehsonning foydasi ehson qiluvchining o’ziga bo’lishi aytilgan. Unda
aytilishicha, agar ehson qilsalaringiz ham, yomonlik qilsalaringiz ham o’zingiz
uchun. Alloh kalomida ezgulik qilish, el-yurtga foyda keltirish, yomonlarni
noto’g’ri yo’ldan qaytarib, to’g’ri yo’lga solish yuksak ma’naviy fazilat, huquqiy,
odob-axloqlilik belgisi sifatida e’zozlanadi. Ezgu niyatli, qalbi pok, xulqi go’zal,
iymoni butun odamlar yaxshilik qilishni o’zi uchun eng katta maqsad, olijanoblik
deb biladi. “Kimki bir yaxshilik qilsa, unga o’sha yaxshiligi o’n barobar qilib
beriladi”. Inson ezgulik ishlarini qancha ko’p qilsa yaratganning o’zi uni balo
qazolardan asraydi, unga kuch-qudrat ato etadi, yo’lini ochib beradi. Bu masalada
Prezidentimizning mana shu fikrlari katta ilmiy, ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega:
“Savob – ulug’ insoniy fazilat, yuksak milliy qadriyatlardan biridir. Mening komil
9

ishonchim shuki, savob ishni har kim qilishi kerak, savob ishni har kuni qilish
kerak. Savobli amallar qilish esa xalqimizga xos azaliy xislatdir. Savobli ishlarni
qilgan odamga uning elu yurtiga albatta Allohning rahmatlari yog’iladi. Muqaddas
Qur’on oyatida ta’kidlanganidek, yaxshilikning mukofoti faqat yaxshilikdir.
Qur’onda inson haq-huquqlarini hurmat qilish g’oyasi etakchilik qiladi. Unda ota-
onalarning farzandlar tarbiyasi masalasi bo’yicha burchlari, mas’uliyatlari
nimalardan iboratligi belgilangan. Ta’kidlanishicha, “ota-onalik huquqini qozonish
uchun bola tug’ulishining o’zi kifoya qilmay, balki ularga ta’lim-tarbiya berish eng
muhim shartlardan biridir. Farzandga odob-axloq o’rgatish, uni kasb-hunarli qilib
tarbiyalash, balog’atga etganda o’g’il bo’lsa uylantirish, qiz bola bo’lsa turmushga
chiqarish, ularni moddiy va ma’naviy ta’minlab turish kabi sermashaqqat vazifalar
ham ota-onalar zimmasidadir”. Qur’oni Karimda farzandlarning ota-onalar
oldidagi vazifalari ham bayon etilgan. Bu haqda uning Al-Isro surasi, 23-oyatida
shunday deyilgan: “Parvardigoringiz, yolg’iz Uning o’ziga ibodat qilishlaringizni
hamda ota-onaga yaxshilik qilishlaringizni amr etdi. Agar ularning (ota-
onangizning) birovi yoki har ikkisi sening qo’l ostingda keksalik yoshiga etsalar,
ularga qarab uf tortma va ularning (so’zlarini) qaytarma! Ularga doimo yaxshi so’z
ayt...!”. Qur’oni Karimda insonni ulug’lash lozimligiga oid qoidalar bo’yicha
muhim ko’rsatmalar mavjud. Unda quyidagilar marhamat qilinadi: “Bandalarimga
aytingki, ular eng go’zal so’zlardan so’zlashsinlar”, “Biz odam bolalarini aziz–
mukarram qildik, ularga halol-pok narsalardan risqu-ro’l insonning har bir lahzasi
iymonli bo’lishga harakat qilishi berdik va ularni o’zimiz yaratgan juda ko’p
jonzotlardan afzal-ustun qilib qo’ydik”, “yer yuzida kibr-havo bilan yurmagin!
Chunki sen hargiz erni teshib ketolmaysan va bo’y-bastda tog’larga etolmaysan”,
“Ey mo’minlar, sizlarga rizq qilib berganimiz -pokiza narsalardan englar”,
“Odamlarni aldab fitnaga solish o’ldirishdan yomonroqdir”. “Alloh zulm
qiluvchilarni sevmaydi”, “Zinoga yaqinlashmanglar! Chunki (bu) buzuqlikdir - eng
yomon yo’ldir”. Qur’on odamlarni haq yo’ldan borishga, nohaqlikni tark etishga
da’vat etadi. “Ey mo’minlar, mollaringizni o’rtalaringizda nohaq (ya’ni o’g’irlik,
qaroqchilik, sudxo’rlik, poraxo’rlik, qimor kabi) yo’llar bilan emangiz! Balki
10

o’zaro rizolik bilan bo’lgan savdo-sotiq orqali moldunyo kasb qilingiz. Niso surasi,
29-oyat), - deb ta’kidlangan. Baxillik yo’lini tashlab sahiylik tomon yuz o’tirganlar
Alloh Kalomida najot topguvchilar, deyilgan. “Kimki baxillik va ziqnalikdan
saqlangan bo’lsa, unday kishilar najot topguvchilardir”. Islom dini, uning ilohiy
manbai hisoblangan Qur’on har ishda rostlikka, omonatni saqlashga, qo’ni-
qo’shnilar haqini bilishga buyuradi. Zulmxiyonat qilishni, urush-talash, nohaq qon
to’kishlarni, yolg’on so’zlash, tuhmat qilishlarni, buzuqchiliklaru harom ishlarni,
etim-esirlar molini eyishni, insonlar haqiga ko’z olaytirishni qoralaydi. Makr-hiyla,
zulm-xiyonat, hasad, buzuqchilik, jaholatda yashash, harom-halolni farqiga
bormay eyish, qaroqchilik qilishlarni ta’qiqlaydi. Ularning hammasi g’ayri
islomiy, g’ayri insoniy, g’ayri axloqiy, g’ayri qonuniy illatlar sifatida qoralanadi.
Qur’onning aksariyat suralari va oyatlarida insonlarning bilim olishi, ma’rifatli
bo’lishi qayta-qayta uqtirilgan, bilimlilar bilan bilimsizlarni tenglashtirib
bo’lmasligi aytilgan. Uning oyatlaridan birida, Alloh taolo sizlarning orangizdagi
iymon keltirganlarni va ilmni yuksaltirganlarni bu dunyoda yorlaqab, martabasini
ulug’ qilgaydir, oxiratda jannatga kirmoqlikni nasib etgusidir, Alloh taolo
qilayotgan ishlaringizdan xabardor, deyilgan. “Alaq” surasining uchinchi-
beshinchi oyatlarida, “O’qing! Sizning Parvardigoringiz (insoniyatga) qalamni
(ya’ni qalamni, xatni) o’rgatgan o’ta karamli Zotdir. U Zot insonga uning bilmagan
narsalarini o’rgatadi”, deyilgan. Qur’onda “ilm” so’zi turli hollarda bir necha marta
takrorlangan. Ana shuning o’zi ham ilm, madaniyat, ma’naviyat, ma’rifat haqidagi
g’oyalar Qur’oni Karimning butun ruhi, mazmuni, mag’izmag’izigacha chuqur
singdirib yuborilganligini ko’rsatadi. Qur’onda ilk nozil bo’lgan oyat ham “Iqro”,
ya’ni “O’qi” so’zidir. Qur’oni Karimda ma’naviy-ma’rifiy, falsafiy, diniy-axloqiy
masalalar bilan bir qatorda huquqiy yo’l-yo’riqlar ham o’z ifodasini topgan.
Fiqhiyhuquqiy masalalar bo’yicha Qur’onda juda ko’plab oyatlar mavjud. Buni bu
ilohiy kitobda amaliy ibodatlar bo’yicha 140 oyatlar, shaxsiy huquq (oila, taloq,
vasiyat va boshqalar) bo’yicha 70 oyat, fuqarolik huquqi (olti-sotdi, ijara, garov,
qarz, shirkat) bo’yicha 70 oyat, jinoyat va jazo bo’yicha 30 oyat, sud, sud jarayoni,
11

guvohlik masalalari bo’yicha 20 oyat, davlat huquqi sohasida 3 oyat, hammasi
bo’lib 333 oyat borligidan bilib olsa bo’ladi.
II.1. Abu Nasr Farobiyning ijtimoiy-siyosiy va falsafiy
qarashlari
Farobiy taxallusi; to liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibnʻ
Uzlug Tarxon Forobiy. 873-yilda Farob shahrida tug’ilgan, 950-yilda Damashqda
ʻ
yashagan. O rta Osiyoning mutafakkiri va qomusiy olimi. Yunon falsafasini
ʻ
chuqur bilgani, unga sharhlar bitganligi va jahonga targ ib qilgani hamda
ʻ
zamonasining ilmlarini puxta o zlashtirib, fanlar rivojiga ulkan hissa qo shgani
ʻ ʻ
uchun „al Muallim assoniy Ikkinchi muallim, Aristoteldan keyin, „Sharq Arastusi
nomlariga sazovor bo ldi. Farobiy Sirdaryo sohilidagi Farob (O tror) degan joyda
ʻ ʻ
turkiy qabilaga mansub harbiy xizmatchi oilasida tavallud topadi. O sha davrda
ʻ
Movarounnahrda somoniylar sulolasi hukmronlik qilayotgan edi. Bo lajak faylasuf
ʻ
boshlang ich bilimini O trorda olgandan so ng, o qishini Toshkent, Samarqand va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Buxoroda davom ettirdi. Farobiy ilmini yanada chuqurlashtirish maqsadida
Bag dodga yo l oladi. Olim yo l-yo lakay Eronning yirik shaharlari Ray,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Hamadon, Isfahon va boshqa joylarda bo ladi. Bag dodda Yaqin va O rta Sharq
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlaridan kelgan talaba va olimlar to plangan edi. Bu yerda ko zga
ʻ ʻ
ko ringan olim-u fuzalolar bilan tanishdi, yunon falsafiy maktabi, turli fan sohalari
ʻ
namoyandalari bilan uchrashib, ulardan ilm sirlarini o rgandi. Masalan, Abu
ʻ
Bashar Matta ibn Yunusdan (870-940) yunon tili va falsafasini, Yuhanna ibn
Hiylondan (860-920) esa tibbiyot va mantiq ilmini o rgandi. Ba zi tarixiy
ʻ ʼ
manbalarda keltirilishicha, Farobiy 70 dan ortiq tilni bilgan. Falsafiy qarashlar
nazaridan 6 daraja (sabab)ga bo ladi: Xudo - birinchi sabab; ikkinchi sabab esa
ʻ
osmon jinslari, so ng faol aql, jon (annafs), shakl (assurat), modda yoki ashyolar.
ʻ
Xudo - vojibul vujud, ya ni zaruriy mavjudlik bo lsa, qolganlari vujudi mumkin,
ʼ ʻ
ya ni imkoniy mavjud narsalardir. Bular bir-biri bilan sababiy bog langan. Xudo,
ʼ ʻ
ya ni „vujudi vojib birinchi bo lib aql faolni yaratadi. Aql esa har bir sayyoraga
ʼ ʻ
xos aqlni yaratadi. Eng so nggi samoviy aql natijasida Yerdagi aql-ruh va barcha
ʻ
moddiy jismlar, ya ni 4 unsur: tuproq, havo, olov, suv paydo bo ladi. 4 unsurdan
ʼ ʻ
12

esa nabotot odami, hayvonot olami, inson zoti va notirik tabiat vujudga keladi.
Organik olamga o simlik ruhi, hayvoniy ruh va insoniy ruh xosdir. Jismlargaʻ
harakat xos bo lib, ular o zaro bir-biri bilan bog langan. Shunday qilib,
ʻ ʻ ʻ
Farobiyning borliq haqidagi ta limoti keyingi davrlarda hurfikrlikning keng quloch
ʼ
yozishida muhim ahamiyatga ega bo ldi. Farobiyning gnoseologik qarashlari, ya ni
ʻ ʼ
bilish haqidagi ta limoti ijtimoiyfalsafiy fikr rivoji tarixida alohida o rinni
ʼ ʻ
egallaydi. Olimning bu boradagi fikrlari uning Mantiq to g risida risolaga
ʻ ʻ
“muqaddima, „Mantiqqa kirish, Akl to g risida, „Falsafaning ma nosi va kelib
ʻ ʻ ʼ
chiqishi va boshqa asarlarida taxlil qilib berilgan. Mutafakkir inson Yer yuzidagi
oliy mavjudot ekanligini ta kidlab, uning qobiliyati, tevarakatrofdagi narsa va
ʼ
hodisalarni idrok qilish kuchiga katta baho beradi. U shuning uchun ham vujudga
kelgan, mantiq ilmi ham xato kelib chiqishi mumkin bo lgan joyda tafakkurni
ʻ
to g ri yo ldan olib borish uchun aklni to g rilab turadi. Farobiy mantiq ilmining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shakllari: tushuncha, muhokama, xulosa, isbot va boshqalarni tahlil qiladi. U
induksiya, deduksiya va sillogizm (qiyoslash) haqida batafsil ma lumot beradi.
ʼ
Olim o zining Mantiq ilmiga kirish asarida esa hech qanday dalilisbotsiz
ʻ
bilinadigan fikrlarni 4 ga taqsimlaydi: maqbulot (ya ni maqbul bo lgan fikrlar);
ʼ ʻ
mashhurot (ya ni, mashhur bo lgan); mahsulot (ya ni sezish va idrok natijasida
ʼ ʻ ʼ
bo lgan); boshlang ich ma qulot (ya ni bilimtushunchalar). Forobiy ularning har
ʻ ʻ ʼ ʼ
birini mufassal tasvirlaydi. Olim mantiq ilmi va uning maqsad hamda vazifalari,
voqelikni bilishdagi o rnini aniq ko rsatib bera olgan. Forobiyning mantiq ilmi
ʻ ʻ
haqidagi qarashlari hozir ham ahamiyatini yo qotgani yo q, ular oliy o quv
ʻ ʻ ʻ
yurtlarida qo llanma vazifasini o tamoqda. Farobiy dunyoqarashida ijtimoiysiyosiy
ʻ ʻ
va axloqiy fikrlar ham muhim o rinni egallaydi. Allomaning „Baxtsaodatga
ʻ
erishuv haqida“, „Fozil shahar aholisining fikrlari“, „Baxtsaodatga erishuv yo llari
ʻ
haqida risola“, „Buyuk kishilarning naqllari“, „Musiqa haqida katta kitob“,
„Fuqarolik siyosati“ va boshqa asarlari jamiyat va uni boshqarish, axloqd-oob va
ta lim-tarbiya masalalariga bag ishlangan.Farobiyning dunyoqarashi, uning
ʼ ʻ
jamiyat va axloq to g risida yaratgan yaxlit ta limoti ilk o rta asrlar va keyingi
ʻ ʻ ʼ ʻ
davrlarda ijtimoiy-falsafiy, siyosiy va axloqiy fikr rivojida muhim ahamiyatga ega
13

bo ldi. Uning qarashlari Sharq mamlakatlariga keng yoyildi. O rta asrʻ ʻ
mutafakkirlari Ibn Xallikon, Ibn alKiftiy, Ibn Abi Usabi a, Bayhaqiy, Ibn Sino, Ibn
ʼ
Boja, Umar Xayyom, Beruniy, Ibn Rushd, Ibn Xaldun va boshqa ta limotini
ʼ
chuqur o rganib, uni yangi g oyalar bilan boyitganlar. Buyuk mutafakkir va
ʻ ʻ
shoirlardan Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Dovoniy
Farobiyning ijtimoiy-falsafiy, siyosiy va axloqiy ta limotidan bahramand
ʼ
bo lganlar. Farobiy ilgari surgan fikrlar XVI-XX asrlarda ham musulmon
ʻ
mamlakatlari olimlari tomonidan katta qiziqish bilan o rganildi. Mutafakkir
ʻ
qoldirgan meros faqat Sharq mamlakatlarida emas, balki Yevropada ham tarqaldi
va ijtimoiyfalsafiy fikr taraqqiyotida sezilarli ta sir ko rsatdi. Farobiyning ilmiy
ʼ ʻ
merosini o rganish XX asrning 1yarmida boshlangan. Yevropa olimlari Karra de
ʻ
Vo, R. Xorten, M. Alonsa, D. M. Donlap, A. Shtekl, T. U. Buur, B. M.
Shtrenshneyder, G. Ley, R. Xammond, R. de Erlanjer, I. Goldsiyer, Forobiy
Deteritsi, G. Farmer, N. Rishar va boshqa Forobiyning ilmiy merosini o rganishga
ʻ
o z hissalarini qo shdilar. Rus olimlari A. Krimskiy, M. M. Filippov, T. I. Raynov,
ʻ ʻ
V. V. Bartold, Ye. E. Bertels, S. N. Grigoryan, O. V. Traxtenberg, A. V.
Sagadeyev, A. M. Johid va boshqa Forobiy asarlarini tadqiq etish borasida ko p ish
ʻ
qildilar. Yaqin va O rta Sharq mamlakatlari olimlari Dexxudo Husayniy, alFaxuri,
ʻ
Usmon Amin, M. Maxdi, Sayd Nafisiy, I. Madkur, Rajabi Tabriziy, Mexrdod, A,
Atesh, Oydin, Umar Farrux, Saidhusayn Nosir, Mahmud Abbos, Turker va boshqa
Forobiyning hayoti va ijodi bilan qiziqdilar. Qozoq olimlari A. Moshanov, A. X.
Qosimjonov, A. Kubasov, S. K. Satibekova va boshqa Forobiyning asarlarini rus
tilida chop etib, ijtimoiyfalsafiy, mantiqiy va axloqiy qarashlarini tahlil qildilar.
Forobiyning boy ilmiy merosini o rganishda, ayniqsa, o zbek olimlarining hissasi
ʻ ʻ
katta bo ldi. A. Saadiy, T. N. QoriNiyoziy, I. M. Mo minov, V. Y. Zohidov, M. K.
ʻ ʻ
Oripov, R. Nosirov, H. Aliqulov, O. Fayzullayev, A. Kaziberdov, A. Irisov va
boshqa allomaning hayoti, ijodi va falsafiy qarashlari haqida ilmiy tadqiqot olib
bordilar. M. M. Xayrullayev sobiq Sho rolar davrida birinchi bulib I. M.
ʻ
Mo minov rahbarligida 1966-yil Forobiyning falsafiy merosi hamda
ʻ
dunyoqarashiga bag ishlangan drlik dissertatsiyasini himoya qildi va
ʻ
14

O zbekistonda forobiyshunoslikka asos soldi.Respublikamiz mustaqillikkaʻ
erishgach, qomusiy olimning asarlari o zbek tilida chop etila boshladi, uning boy
ʻ
merosi xolisona, tarixiylik va mantiqiylik tamoyillari asosida yoritila boshlandi
Oliy o quv yurtlari, maktab va kutubxonalar, ko chalar uning nomi bilan
ʻ ʻ
ataladi.“Ilmlarning kelib chiqishi haqida”, “Musiqa haqida katta kitob”, “Baxt-
saodatga erishuv haqida”, “Masalalar mohiyati”, “Buyuk kishilarning naqllari”,
“Ihso alulum”, “Hikmat ma nolari”, “Aql to g risida”, “Ilmlar va san atlar
ʼ ʻ ʻ ʼ
fazilati”, “Qonunlar haqida kitob”, “Substansiya haqida so z”, “Falak harakatining
ʻ
doimiyligi haqida”, “She r va qofiyalar haqida so z”, “Ritorika haqida kitob”,
ʼ ʻ
“Hajm va miqdor haqida so z”, “Musiqa haqida so z”, “Fizika usullari haqida
ʻ ʻ
kitob”, “Fazilatli xulqlar”, “Fozil shahar aholisining fikrlari”, “Jismlar va
aksidensiyalarning ibtidosi haqida”, “Aristotel “Metafizika” kitobining maqsadi
to g risida” va boshqa Forobiy asarlari XX asrning 70–80 yillarida Toshkent va
ʻ ʻ
Olmaotada “Falsafiy risolalar”, “Mantiqiy risolalar”, “Matematik risolalar”,
“Ijtimoiy-axloqiy risolalar”, “Tadqiqotlar va tarjimalar” nomlari ostida rus tilida
nashr etilgan. Forobiy ilk o rta asrda, Sharq Uyg onish davrida ijod etdi. Bu davr
ʻ ʻ
ishlab chiqaruvchi kuchlarning o sishi, hunarmandchilik, irrigatsiya
ʻ
inshootlarining yuksalishi, yangi shaharlarning bunyod etilishi, madaniy va
ma naviy hayotning ravnaq topishi bilan ajralib turadi. IX-X asrlarda ichki va
ʼ
tashqi savdo kuchaydi, ayniqsa, Hindiston, Xitoy, Vizantiya, Afrika mamlakatlari
bilan aloqa yo lga qo yildi. Bu davr qarama-qarshilik va adovatlardan holi emas
ʻ ʻ
edi. Forobiyning falsafiy qarashlarida o sha davrning yutuq va kamchiliklari,
ʻ
murakkab va ziddiyatli jihatlari o z ifodasini topdi. Olimning ilm-fan oldidagi
ʻ
xizmatlaridan biri uning yunon mutafakkirlari asarlarini sharhlagani va ularni
yangi g oyalar bilan boyitganidir. Alloma, eng avvalo, Arastu asarlariga sharhlar
ʻ
bitgan, uning natur-falsafiy g oyalarining targ ibotchisi va davomchisi sifatida
ʻ ʻ
tanilgan. Forobiy, shuningdek, Aflotun, Aleksandr Afrodiziyskiy, Yevklid,
Ptolemey, Porfiriy asarlariga ham fikrlar yozgani ma lum. Bulardan tashqari,
ʼ
Gippokrat, Epikur, Anaksagor, Diogen, Xrisipp, Aristipp, Suqrot, Zenon
asarlaridan xabardor bo lgan hamda epikurchilar, stoiklar, pifagorchilar, kiniklar
ʻ
15

maktablarini yaxshi bilgan. Forobiy o rta asrda mukammal hisoblangan ilmlarʻ
tasnifini yaratdi. U “Ilmlarning kelib chiqishi haqida”, “Ilmlarning tasnifi haqida”
nomli risolalarida o sha davrda ma lum bo lgan 30 ga yaqin ilm sohasining tavsifi
ʻ ʼ ʻ
va tafsilotini bayon qilib berdi. Forobiy dunyoqarashida ijtimoiy-siyosiy va axloqiy
fikrlar ham muhim o rinni egallaydi. Allomaning “Baxt-saodatga erishuv haqida”,
ʻ
“Fozil shahar aholisining fikrlari”, “Baxt-saodatga erishuv yo llari haqida risola”,
ʻ
“Buyuk kishilarning naqllari”, “Musiqa haqida katta kitob”, “Fuqarolik siyosati”
va boshqa asarlari jamiyat va uni boshqarish, axloq-odob va ta lim-tarbiya
ʼ
masalalariga bag ishlangan. Mutafakkir “Musiqa haqida katta kitob” nomli ko p
ʻ ʻ
jildli asarida musiqa nazariyasi va tarixi, turli musiqa asboblari, kuylar va ularning
ichki tuzilishi, tovushlar, ritmlar, ohanglar haqida ma lumot berdi; ilmi iyqo, ilmi
ʼ
ta lif fanlariga asos soldi. Yuqoridagi asarida o tmishdagi musiqashunos va
ʼ ʻ
tadqiqotchilar musiqa taraqqiyotiga katta hissa qo shganini alohida qayd qiladi.
ʻ
Shuningdek, kuylar uyg unligi, kuy ijro etish usullari haqida so z yuritadi.
ʻ ʻ
Rivoyatlarda keltirilishicha, Forobiy yangi musiqa asbobi yaratgan, kuy
bastalagan, mohir sozanda sifatida nom chiqargan. Forobiyning aytishicha,
musiqiy tasavvurlar inson ruhining eng nozik joyidan qaynab chiqib, ohang holida
sezgi quvvatlariga ta sir qiladi. Forobiyning dunyoqarashi, uning jamiyat va axloq
ʼ
to g risida yaratgan yaxlit ta limoti ilk o rta asrlar va keyingi davrlarda ijtimoiy-
ʻ ʻ ʼ ʻ
falsafiy, siyosiy va axloqiy fikr rivojida muhim ahamiyatga ega bo ldi. Uning
ʻ
qarashlari Sharq mamlakatlariga keng yoyildi. O rta asr mutafakkirlari Ibn
ʻ
Xallikon, Ibn al-Kiftiy, Ibn Abi Usabi a, Rushd, Ibn Xaldun va boshqa
ʼ
Forobiyning ta limotini chuqur o rganib, uni yangi g oyalar bilan boyitganlar.
ʼ ʻ ʻ
Buyuk mutafakkir va shoirlardan Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy,
Jaloliddin Davoniy Forobiyning ijtimoiy-falsafiy, siyosiy va axloqiy ta limotidan
ʼ
bahramand bo lganlar. Forobiy ilgari surgan fikrlar XVI–XX asrlarda ham
ʻ
musulmon mamlakatlari olimlari tomonidan katta qiziqish bilan o rganildi.
ʻ
Mutafakkir qoldirgan meros faqat Sharq mamlakatlarida emas, balki Yevropada
ham tarqaldi va ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyotida sezilarli ta sir ko rsatdi.
ʼ ʻ
Forobiyning ilmiy merosini o rganish XX asrning yarmida boshlangan.
ʻ
16

Respublikamiz mustaqillikka erishgach, qomusiy olimning asarlari o zbek tilidaʻ
chop etila boshladi, uning boy merosi xolisona, tarixiylik va mantiqiylik
tamoyillari asosida yoritila boshlandi. Oliy o quv yurtlari, maktab va kutubxonalar,
ʻ
ko chalar uning nomi qo’yildi.
ʻ
17

II.2. Ibn Xaldunning tarix falsafasiga oid fikrlari
Ibn Xaldun Abduraxman Abu Zayd Ibn Muhammad 1332-yilda Tunisda
tug’ilgan, 1406-yil Qahirada vafot etdan, arab tarixchisi va faylasufi. Ibn
Rushd(Averroes)ning izdoshi. 1349-1375 yillarda Tunis, Fes, G arnota, Bujjoyaʻ
(Jazoirda) hukmdorlari saroyida yuqori lavozimlarda ishlagan. 1382-yil Misrga
kelib, mudarrislik qilgan, umrining oxirida molikiylar mazha-bi qozisi bo lgan. I.
ʻ
X. Damashq shahri ning Amir Temurga topshirilishi shartlari haqida muzokara
olib borgan delegatsiya tarkibiga kirgan edi. Shu tariqa I. X. Amir Temur bilan
shaxsan suhbatlashishga musharraf bo lgan. dalolat berishicha, Amir Temur undan
ʻ
Mag rib mamlakatlari, uning manzillari va shaharlarini batafsil bayon qilib
ʻ
berishni so ragan. Amir Temur tashqi siyosiy faoliyatiga salbiy nazar bilan
ʻ
qarashidan qat i nazar, sohibqiron shaxsiga munosib baho bergan. U Amir
ʼ
Temurning harbiy tarix sohasidagi teran bilimidan hayratga tushgan, uni
"munozara-bahslarni yaxshi ko radigan o tkir zakovatli va teran zehnli inson", deb
ʻ ʻ
ta riflagan. Asosiy asari: "Kitob ul-ibar" "Ib-ratli misollar kitobi", 1370-yil. Asarda
ʼ
jamiyat taraqqiyoti xususida o z fikrlarini hamda Sharq musulmon xa-lqlari
ʻ
(xususan, Mag rib) tarixini bayon qilgan. kishilar hayot tarzidagi tafovutlarni,
ʻ
asosan, geografik va boshqa moddiy omillarga bog liq deb hisoblagan. Asarda o z
ʻ ʻ
tarixiy-ijtimoiy nazariyasini bayon qilib, axloq va ijtimoiy muassasalar kishilar
turmushi bilan bog liqligini hamda mehnat va kishilarning o zaro munosabati
ʻ ʻ
jamiyat hayotida muhim ahamiyatga ega ekanligini ta kidlagan. Tarixiy-ijtimoiy
ʼ
taraqqiyotning moddiy tamoyillarga asoslanishi haqida fikr yuritgan. Ibn Xaldun
(1332-1406-yillar) faqat iqtisodiy masalalar bilan qiziqmadi. Uning iqtisodiy
masalalarni o’rganishga doir qarashlari kattaroq kontekstda bo’lgan. Biz bugun
rivojlanish sikli deb atayotgan qishloq xojalik ustuvorlik qilgan jamiyatdan
hunarmandchilik sohasi ustuvorlik qilgan, qoshimcha iqtisodiy osish va yuqoriroq
mehnat samaradorligi mavjud bolgan jamiyatga otayotgan jamiyatda paydo bolgan
iqtisodiy qarashlarni uning keng miqyosli tadqiqotlari asosida organishimiz
mumkin. Bugungi kun nuqtai nazardan qaraganda, Ibn Xaldun tomonidan kop
iqtisodiy masalalar: foyda, taklif, talab, narx, jami ortiqcha miqdorlar va
18

sarmoyaning shakllanishi kabi holatlar chuqur organilganligi va tahlil qilinganli-
gini korish mumkin. Ayrim manbalarda Ibn Xaldun islom dunyosida iqtisodiy ilk
iqtisodiy qarashlar bilan shugullangani qayd etiladi, ayrim bahs va munozaralarga
kora bunday taniqlilik al-Gazzoliyga tegishli. Ulardan avval ming yillik davomida
mashhur bolib kelgan Aristotel va Platon kabi, arab faylasuflari iqtisodiyotga
nisbatan koproq fundamental muhimlikka ega bolgan masalalarni organish
jarayonida iqtisodiy faoliyatni dastlabki tadqiqotlarida ayrim qiziqarli yutuqlarga
erishdilar. Shularga erisha turib, iqtisodiy faoliyat muhimroq ijtimoiy faoliyat
bolganida, ular merkantilist mualliflar tura oladigan iqtisodiy tushunish
narvonining zinapoyalarini qoshishdi. Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi
qo'lyozmada (Qadimgi Misr, eramizdan avvalgi XXII asr) noib va aholi o'rtasidagi
munosabatlar to'g'risida fikr yuritiladi. Bu davrda sinfiy ajralish to'la
shakllanmagan bo'lib, boshqaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori
tabaqali yoki oddiy aholidan bo'lishidan qat'i nazar) kerak deyilgan. Qadimgi Misr
Afrikaning shimoliy-sharqida, Nil daryosining quyi oqimida joylashgan qadimiy
davlat. Miloddan avvalgi 106 ming yillikda Nil atrofidagi savannalarda tarqoq
yashagan qabilalar terimchilik, ovchilik, keyinroq esa baliq ovlash bilan
shugullanishgan. Ular orasida qadimiy som xalqlariga mansub qabilalar, barbarlar
va kushitlar bolib, ularning aralashuvidan miloddan avvalgi 4ming yillikda Misr
xalqi vujudga kelgan. Aholi nufusining ortishi chorvachilik va dehqonchilikka
otishni tezlashtirgan, bu esa hududiy jamoalarning paydo bolishiga olib kelgan.
Dehqonchilik qilish uchun kanallar, togonlar qurish zaruriyati tugilgan, buning
uchun esa ozaro urushlarda asir tushgan qullar mehnatidan foydalanilgan. Natijada
jamoada ijtimoiy tabaqalanish roy berib, urug zodagonlari ajralib chiqqan, qabila
sardorlari podshohchalarga aylangan. Bir qancha mayda quldorlik davlatlar
vujudga kelgan. Keyinchalik ular ortasidagi kurash natijasida, shimolda Quyi Misr,
janubda Yuqori Misr podsholiklari tuzilgan. Miloddan avvalgi taxminan 3ming
yillikda ikkala podsholik birlashib, yagona davlat barpo bolgan. Misrning keyingi
tarixi 4 asosiy davrga bolinadi: Ilk podsholik (miloddan avvalgi taxminan 3000-
2800), Qadimgi podsholik (miloddan avvalgi taxminan 2800-2250), O’rta
19

podsholik (miloddan avvalgi taxminan 2050-1700), Yangi podsholik (miloddan
avvalgi 1580-1070), Songgi (Liviya-Sais va Eron) davr dasht va cho'llardan
ko'chmanchi bosqinchilarning yangi to'lqinlari paydo bo'ladi va tarix
takrorlanadi.Din va idealizm pozitsiyalarida turishiga qaramay, odam Xudoning
asari ekanligiga ishonadi uning odamlar hayotining geografiyaga bog'liqligini
o'rnatish istagi muhim edi. va boshqa moddiy (tabiiy) omillar. Uning ta'limotining
bu jihatlari nafaqat arablarga, balki G'arbga ham katta ta'sir ko'rsatdi. va jamoat
arbobi, ijtimoiy faylasuf va tarixchi. U Shimoliy Afrikadagi musulmon
davlatlarining siyosiy hayotida muhim rol o'ynagan, o'qituvchi, maslahatchi,
kantsler, elchi va bir qancha hukmdorlarning hakami bo'lgan. Ibn Xaldunning
"faylasuf hukmdor" boshchiligidagi adolatli ijtimoiy tuzum g'oyalarini amalga
oshirishga qayta -qayta urinishlari muvaffaqiyatsiz tugadi. Falsafada Ibn Xaldun
Ibn Rushdning izdoshi va sharhlovchisi bo'lgan, haqiqatning oqilona va ob'ektiv
mohiyatini himoya qilgan, diniy va sirli donolikka empirik tarzda ega bo'lgan
amaliy va siyosiy bilimlarga qarshi chiqqan, garchi u buni jamiyatda ma'lum
hokimiyat sifatida tan olgan bo'lsa. Ibn Xaldunning dastlabki falsafiy asarlari,
mantiq, matematikaga oid risolalar, Ibn Rushd sharhlari yo'qolgan deb hisoblanadi.
Ibn Xaldunning asosiy asari - "Arablar, forslar, berberlar va o'z davrining boshqa
qudratli xalqlari tarixidan ibratli misollar va ma'lumotlar kitobi" ko'p jildli kitobi
(asarning arabcha nomi har xil tarjimalarga imkon beradi) - qimmatli tarixiy
manba. Uzoq nazariy "Kirish" ("al-Mukaddima") da Ibn Xaldun o'zining ijtimoiy
falsafasini bayon qilgan. Ijtimoiy tafakkur tarixida bu jamiyat haqidagi mustaqil
fanni yoki Ibn Xaldun aytganidek "madaniyat haqidagi fan" ni yaratishga birinchi
urinish bo'lib, u siyosiy faoliyat uchun qo'llanma bo'lib xizmat qiladi. Ibn Xaldun
geografik muhit bilan shartlangan va avlodlar almashinuvi jarayonida
tsivilizatsiyaning yuksalishi va pasayish tsikllarida namoyon bo'ladigan ijtimoiy
rivojlanishning tabiiy xarakterini tasdiqlagan. Ibn Xaldunning fikricha, davlatda
madaniy rivojlanish darajasi va boshqaruvning tabiati ijtimoiy mehnat taqsimoti,
iqtisodiy faoliyatning o'zaro almashinuvi va natijada hukmdorlar va sub'ektlarning
20

ijtimoiy birdamligi bilan belgilanadi. Ibn Xaldun hayoti va ijodini batafsil tasvirlab
bergan avtobiografiya - davrning qimmatli tarixi va adabiy yodgorligi.
21

Xulosa
Tarix falsafasida Islom teologiyasi hamda uning asosini tashkil etuvchi
asosiy Qur oni Karim, hadislar, shariat masalalari, shuningdek Islom dini falsafiyʼ
jihatlarini keng ommaga tushunarli atarzda ochib berish, ularni sharhlash va
ommalashtirhsga o z faoliyati bilan beqiyos xissa qo shgan shaxslardan ikkitasi
ʻ ʻ
ya ni, Farobiy va Ibn Xaldunlar haqida aytib o tdik. Ularning har ikkalasi ham din
ʼ ʻ
va uni falsafiy tahlil etishda o zlaeining nihoyatda yuksak qiymatga ega xissalarini
ʻ
qo shganlar. Bunga ulardan bizgacha ma anviy meros sifati saqlanib kelayotgan
ʻ ʼ
asarlar va nodir qo lyozmalarni misol keltirish mumkin. ushbu asarlar bugun
ʻ
nafaqat bizning yurtimiz, balki butun dunyo miqyosida islom ta limotini o qitish
ʼ ʻ
va o rgatish maqsadida asosiy manbalar sifatida foydalanilib kelinayotganligi biz
ʻ
bu kabi allomalardan faxr xissini tuyushga, ularning ilmiy merosini chuqurroq
o rganishga rag batlantiradi. Umuman olganda, o’rganilayotgan predmetning
ʻ ʼ
realligi obyektivlikni, uni tushunish zarurati subyektivlikni talab etadi. Ammo
ushbu ikki tamoyildan faqat biri ustuvor ahamiyat kasb etmasligi lozim. Xususan,
tarix va zamonaviy voqelik obyektivlik tamoyilining mutlaqlashtirilishi dinga
salbiy munosabatni, uning ashaddiy tanqidini keltirib chiqarishini ko’rsatadi.
Dinning muayyan shakliga alohida e’tibor tufayli umuman din fenomeniga xos
xususiyatlarning nazardan qochirilishiga va bilish natijalarining bir yoqlama bo’lib
qolishiga olib keladi. Demak, ikkala tamoyilning ham o’z holicha qo’llanilishi
dinni adekvat anglash jarayoniga ziddir. Bundan din falsafasi haqiqatan ham din
fenomenini bilishga harakat qilar ekan, u tom ma’noda dindan tashqarida bo’lishi
mumkin emasligi haqidagi xulosa kelib chiqadi. Chunki din falsafasining maqsadi
dinni obyektiv ham, subyektiv ham talqin etish emas, balki uni adekvat nazariy
tadqiq etish, taxdil qilish va tasvirlashdan iborat. Bu oxir-oqibatda falsafiy-diniy
tadqiqotlar natijalarining umuman va barcha uchun tushunarli hamda ahamiyatli
bo’lishiga zamin yaratadi. Yagona falsafiy tilning bo’lishi ehtimoldan nihoyatda
uzoq bo’lsa-da, bilish natijalarining boshqalar uchun ham tushunarli bo’lishini
ta’minlash nihoyatda muhimligini ta’kidlash zarur.
22

Foydalanilgan manba va adabiyotlar
1. I.A. Karimov. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-jild. T.:
O’zbekiston, 1999. 584 bet.
2. I.A. Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: «O’zbekiston», 1997, 445 bet.
3. I.A.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T.: Sharq , 1998. 420 bet.
4. Farobiy Fozil odamlar shahri. T.: Sharq, 1993. 432 bet.
5. Muhsin Mahdi Ibn Khaldun s pholosophy of history. London: Routledge, 2016. ʼ
P. 218.
6. Mukaddimah Ahmad An introduction to history- Ibn Khaldun. Tehran: 1958. P.
282.
7. Shayx M. S. Muhammad Yusuf Islom tarixi, ikkinchi juz. T.: Hilol, 2017. 497
bet.
8. Khudayberganova G. The evolution of asthetic views in Christianity and Islam .
European Scholar Journal (ESJ) Available Online at: https://www.scholarzest.com
Vol. 2 No.12, December 2021 ISSN: 2660-5562. P. 95-97
23

Islom dinidagi asosiy tushunchalar teologiya va qurʼonni falsafiy tushunish

Sotib olish