Islom ta’limotida ijtimoiy-pedagogik g‘oyalar - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	132.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

69 Продаж

Islom ta’limotida ijtimoiy-pedagogik g‘oyalar

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“ INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND
SCIENCE ” NODAVLAT OLIY TA’LIM MUASSASASI
PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA KAFEDRASI
IJTIMOIY PEDAGOGIKA
fanidan
KURS ISHI
MAVZU: ISLOM TA ’ LIMOTIDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK G ‘ OYALAR
Bajardi: ______________________
22-PPD-07 guruh talabasi
Ilmiy rahbar: Ashurov N.R.
p.f.n., dotsent

Toshkent – 2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 4
I-BOB. ISLOM TA ’ LIMOTIDAGI AXLOQIY VA IJTIMOIY
QADRIYATLAR
1.1. Axloqiy asoslar va tarbiya…………………………………………………... 6
1.2. Ijtimoiy adolat va
tenglik……………………………………………………. 9
1.3. Oila va uning tarbiyaviy
roli …………………………………………………. 13
II-BOB. ISLOMDA ILM OLISH VA IJTIMOIY MAS’ULIYAT
2.1. Ilm olishning islomdagi ahamiyati ………………………………………….. 19
2.2. Pedagogik yondashuvlar va o‘qituvchining
roli ……………………………... 23
2.3. Jamiyatda ijtimoiy mas’uliyat va bir-biriga yordam
berish………………….. 27
XULOSA………………………………………………………………………... 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 32
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Islom ta’limoti faqat diniy amallarni bajarish yoki
ibodatlar bilan cheklanmay, balki insonni jamiyatda axloqiy va ijtimoiy jihatdan
to‘liq rivojlantirishga qaratilgan tizimdir. Bu ta’limot o‘zida ijtimoiy va pedagogik
qadriyatlarni mujassamlashtirgan bo‘lib, insonning axloqiy, ma’naviy va
intellektual rivojlanishiga yo‘naltirilgan. Islomda tarbiya jarayoni faqat shaxsning
diniy e’tiqodini shakllantirish bilan cheklanmay, balki uning jamiyatdagi o‘rnini,
ijtimoiy mas’uliyatini va axloqiy qadriyatlarni ham o‘z ichiga oladi. Tarbiyaviy
g‘oyalar, ijtimoiy adolat va tenglik, ilm olishning ahamiyati kabi masalalar islom
ta’limotining ajralmas qismlaridir. Bugungi kunda, ijtimoiy-pedagogik g‘oyalar
nafaqat diniy jamiyatlarda, balki umumiy ta’lim tizimlarida ham muhim ahamiyat
kasb etmoqda. Ayniqsa, yosh avlodni tarbiyalashda va axloqiy qadriyatlarni
shakllantirishda islomning ta’limiy g‘oyalari katta rol o‘ynamoqda. Islomning bu
boradagi g‘oyalari, o‘zining axloqiy va ijtimoiy jihatlariga qarab, jamiyatda
barqarorlik va tinchlikni ta’minlashga qaratilgan. Shuningdek, ilm olish, tarbiya va
ijtimoiy mas’uliyatning ahamiyati bugungi zamon talablariga mos ravishda
zamonaviy pedagogik yondashuvlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Prezidentimizning 2020-yil 19-iyundagi Ta’lim tizimini yangilash va
rivojlantirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risidagi Farmoni bu mavzuga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri aloqadordir. Ushbu farmonda ta’lim tizimida axloqiy va ijtimoiy
qadriyatlarni o‘rgatish, yoshlarni ma’naviy jihatdan yetuk qilib tarbiyalash, ilm
olishga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirish kabi vazifalar belgilangan. Shuningdek,
farmonda ijtimoiy-pedagogik g‘oyalarning ahamiyati, bu g‘oyalar asosida ta’lim
jarayonini yanada yaxshilashga qaratilgan aniq chora-tadbirlar ko‘rsatilgan. Islom
ta’limotining ijtimoiy-pedagogik g‘oyalari insonni o‘zining axloqiy, ma’naviy va
3

ijtimoiy jihatlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan. Bu ta’limot nafaqat odamlarni
bir-biriga mehr-muhabbat, hurmat va adolat bilan qarashga chaqiradi, balki
jamiyatda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy
mas’uliyatni ham o‘rgatadi. Islomda tarbiya, faqat diniy e’tiqod bilan bog‘liq
emas, balki insonni to‘liq ijtimoiy hayotga tayyorlashga qaratilgan yondashuvni
o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, bu mavzu ijtimoiy-pedagogik g‘oyalar nuqtai
nazaridan ilmiy va amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega. Islomning axloqiy va
ijtimoiy qadriyatlari zamonaviy ta’lim tizimida ham o‘z aksini topmoqda, bu esa
yoshlarni tarbiyalashda yangi imkoniyatlar yaratadi.
Kurs ishining maqsadi. Islom ta’limotida ijtimoiy-pedagogik g‘oyalarining
nazariy asoslarini o‘rganish va ularning jamiyatdagi axloqiy, ma’naviy va ijtimoiy
rivojlanishga ta’sirini tahlil qilishdir. Islomda tarbiyaning axloqiy va ijtimoiy
jihatlarini, ilm olish va jamiyatda o‘zaro yordamning muhimligini aniqlash,
shuningdek, zamonaviy ta’lim tizimida ushbu qadriyatlarni qanday amalda
qo‘llash mumkinligini ko‘rib chiqish. Islom ta’limotida tarbiya jarayonida muhim
bo‘lgan oila, jamiyat va pedagoglarning roli tahlil qilinadi.
Kurs ishining vazifalari:
 Islom ta’limotidagi ijtimoiy-pedagogik g‘oyalarni o‘rganish.
 Tarbiya va axloqiy qadriyatlarning jamiyatdagi ahamiyatini tahlil qilish.
 Islomda ilm olish va ijtimoiy mas’uliyatning o‘rnini aniqlash.
 Oila va jamiyatdagi tarbiya jarayonidagi rolni ko‘rib chiqish.
 Zamonaviy ta’lim tizimida islomiy g‘oyalarni qo‘llash usullarini
tavsiflash.
Kurs ishining predmeti. Islom ta’limotida ijtimoiy-pedagogik g‘oyalarning
nazariy va amaliy asoslari, ularning axloqiy, ma’naviy va ijtimoiy rivojlanishga
ta’siri, shuningdek, zamonaviy ta’lim tizimida ushbu g‘oyalarni qo‘llash usullari
hisoblanadi.
Kurs ishining obyekti. Islom ta’limotida tarbiya jarayoni, ijtimoiy-
pedagogik g‘oyalar, ularning jamiyatda axloqiy va ijtimoiy rivojlanishga ta’siri,
4

shuningdek, zamonaviy ta’lim tizimida bu g‘oyalarning qo‘llanilishi va amaliyoti
hisoblanadi.
Mavzuni o‘rganilganlik darajasi. Islom ta’limotida ijtimoiy-pedagogik
g‘oyalar mavzusi turli olimlar tomonidan o‘rganilgan. Ushbu soha bo‘yicha olib
borilgan tadqiqotlar va ilmiy asarlar quyidagi davrlar va shaxslar bilan bog‘liq. Al-
Farobiy (872-950 yillar) – Islom falsafasi va ta’limoti bo‘yicha birinchi asosiy
nazariyalarni ishlab chiqqan olimlardan biri. U o‘z asarlarida ijtimoiy va pedagogik
g‘oyalarini jamiyatdagi ideal insonni tarbiyalash va axloqiy rivojlanish bilan
bog‘lagan. Al-Farobiy ijtimoiy adolat, ilm olish va axloqiy tarbiyaning jamiyatdagi
roli haqida ko‘plab fikrlar bildirgan. Ibn Sinó (980-1037 yillar) – Ibn Sinó ilm
olish, axloqiy tarbiya va ijtimoiy mas’uliyat haqida asarlar yozgan. U ijtimoiy-
pedagogik g‘oyalarini o‘z zamonasining ilmiy nuqtai nazaridan shakllantirgan.
Imom al-G‘azzoliy (1058-1111 yillar) – Islomda ta’lim va tarbiyaning axloqiy
asoslarini chuqur o‘rganib, ijtimoiy-pedagogik g‘oyalarni ilmiy asarlarida
ifodalagan. Uning Ihya’ Ulumiddin asarida, insonning axloqiy va ma’naviy
rivojlanishi hamda jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar tahlil qilingan.
Jahiz (781-868 yillar) – Al-Jahiz Kitab al-Bukhala asarida ijtimoiy va
iqtisodiy masalalarni ko‘rib chiqqan bo‘lib, odamlar orasidagi munosabatlarni
ijtimoiy va pedagogik nuqtai nazardan tahlil qilgan. U jamiyatda yordam, tenglik
va adolatni qo‘llashning ahamiyatini yoritgan. Muxtor Ashrafov (1950-yillardan
boshlab) – O‘zbek pedagogikasi va ijtimoiy ta’lim sohasidagi yetakchi olimlardan
biri, Islom ta’limotining pedagogik jihatlarini va uning jamiyatdagi rolini ilmiy
ishlarida tahlil qilgan. Ashrafov zamonaviy ta’lim tizimida Islom pedagogikasining
o‘rni va ahamiyatini o‘rganib, amaliy qo‘llanmalar yaratgan. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining Farmonlari (2017-yil, 2020-yil) – Islom ta’limotining
tarbiya va ijtimoiy-pedagogik g‘oyalarini zamonaviy ta’lim tizimiga integratsiya
qilish bo‘yicha Prezident tomonidan qabul qilingan farmonlar va qarorlar mavjud.
Masalan, 2020-yil 19-iyunda Ta’lim tizimini yangilash va rivojlantirishga oid
chora-tadbirlar to‘g‘risidagi Farmon, bu mavzuni ilmiy jihatdan tadqiq qilish va
5

jamiyatda axloqiy qadriyatlarni shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlarni o‘z
ichiga oladi. Bu olimlar va qarorlar asosida Islom ta’limotidagi ijtimoiy-pedagogik
g‘oyalar o‘rganilgan va hozirgi zamonaviy ta’lim tizimiga integratsiya qilinmoqda.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-BOB. ISLOM TA ’ LIMOTIDAGI AXLOQIY VA IJTIMOIY
QADRIYATLAR
1.1. Axloqiy asoslar va tarbiya
Islomda tarbiyaning axloqiy asoslari insonning ma’naviy va ijtimoiy
rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan muhim tushunchalarni o‘z ichiga oladi. Bu
asoslar, odamlarni to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va
ma’naviyatni yuksaltirishda hal qiluvchi o‘rin tutadi. Islomda shakllangan axloqiy
qadriyatlar nafaqat insonning individual axloqini, balki jamiyatdagi
munosabatlarni ham tartibga soladi. Islomda iymonning ahamiyati juda katta.
Iymon, Allohga, Uning Payg‘ambarlariga, Qur’onning so‘zlariga va ohiratga
ishonch, insonning ma’naviy holatini belgilovchi eng asosiy omildir. Iymonli inson
to‘g‘ri yo‘lni tanlaydi, o‘zining va jamiyatning yaxshilanishi uchun harakat qiladi.
Iymon, nafaqat diniy masalalarda, balki odamning axloqiy xulq-atvorida ham aks
etadi. Iymonli shaxs o‘zining harakatlarida, so‘zlarida va munosabatlarida
haqqoniylik va to‘g‘rilikni ta’minlaydi.
Adolat Islomda juda yuqori qadriyatga ega. Adolat, jamiyatda tenglikni,
haqqoniy munosabatlarni va o‘zaro hurmatni ta’minlaydi. Rasululloh (s.a.v.)
hadislarida adolatni har bir musulmonning shaxsiy burchi sifatida ta’kidlagan.
Adolat insonlarning o‘zaro munosabatlarida ishonch va hurmatni saqlashga
yordam beradi. Islomda adolat nafaqat ijtimoiy hayotda, balki yuridik sohada ham
asosiy prinsip sifatida namoyon bo‘ladi. Adolat, barcha odamlar o‘rtasida teng
imkoniyatlar yaratish va ularga haqqoniy muomala qilishga imkon beradi.
To‘g‘rilik – Islomda to‘g‘ri so‘zlash va harakat qilish insonning axloqiy
fazilatlaridan biridir. Payg‘ambar (s.a.v.) o‘z hadislarida to‘g‘rilikni eng muhim
6

axloqiy prinsip sifatida ko‘rsatgan. To‘g‘ri so‘z va amallar, musulmonlarning
o‘zaro ishonchini va hurmatini mustahkamlashga yordam beradi. To‘g‘rilik,
odamlar o‘rtasidagi munosabatlarda halollikni va ishonchni ta’minlaydi. Islomda
so‘zga va amallarga ahamiyat berish, to‘g‘ri yo‘lni tanlashda va boshqalar bilan
yaxshi munosabatlar o‘rnatishda asosiy tamoyil hisoblanadi.
Xushmuomalalik – Islomda xushmuomalalik, insonning o‘zini va
boshqalarni hurmat qilish, yaxshi munosabatda bo‘lish kabi muhim axloqiy
qadriyatlarni o‘z ichiga oladi. Rasululloh (s.a.v.) hadislarida xushmuomalalikni,
ayniqsa, oilada va jamiyatda yaxshi munosabatlarni saqlashning asosiy tamoyili
sifatida ta’kidlagan. Xushmuomalalik, insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy tinchlikni
mustahkamlaydi. Yaxshi munosabatlar, o‘zaro hurmat va samimiy aloqalar
jamiyatdagi barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Islomda bu qadriyatlar,
nafaqat diniy yo‘naltirish sifatida, balki jamiyatdagi odob-axloq va ijtimoiy
hayotni yaxshilashga qaratilgan. Axloqiy tarbiya orqali insonlar o‘zlarini, o‘z
oilalarini va jamiyatni rivojlantirish uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishadi.
Islomda shakllangan bu axloqiy asoslar, nafaqat musulmonlar, balki butun
insoniyat uchun o‘zaro tinchlik, adolat va hurmatni saqlashga xizmat qiladi.
Rasululloh Muhammad (s.a.v.)ning hadislarida axloqiy tarbiya
prinsiplarining ahamiyati juda katta. Hadislar, Islomda axloqiy fazilatlarni
tarbiyalashga katta e’tibor qaratadi va bu fazilatlar ijtimoiy hayotning turli
jabhalarida – oila, jamiyat, ish joyi va kundalik hayotda amalda qo‘llanilishini
targ‘ib qiladi. Rasululloh (s.a.v.) ning hadislarida tarbiyalash, yaxshi muomalaga
chaqirish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan ko‘plab printsiplar
mavjud. Masalan, Rasululloh (s.a.v.) o‘z hadislaridan birida shunday degan:
Sizlardan eng yaxshilaringiz, o‘z oilalariga nisbatan eng yaxshi bo‘lganlardir.
(Tirmiziy) Bu hadis, oila muhitida axloqiy tarbiya, hurmat va xushmuomalalikni
rivojlantirishning ahamiyatini ta’kidlaydi. Oila, jamiyatning asosiy poydevori
bo‘lib, undagi yaxshi munosabatlar va axloqiy qadriyatlar, boshqa ijtimoiy
tuzilmalar uchun ham asos yaratadi. Rasululloh (s.a.v.) bu hadis orqali, oilada
7

yaxshi munosabatlar o‘rnatish va oilaviy tarbiyaning jamiyatda ijobiy ta’sirini
namoyish etgan.
Yana bir hadisda Rasululloh (s.a.v.) xushmuomalalikni va so‘zlashning
ahamiyatini ta’kidlagan: Kimki Allohga va oxirat kuniga ishonadi, yaxshi so‘zlasin
yoki jim kalsin. (Buxoriy) Bu hadis, musulmonlarni xushmuomalalikka chaqiradi,
ya’ni yaxshi so‘zlash, yomon gaplardan saqlanish va jim turishni ham maslahat
beradi. So‘zlarning kuchi juda katta bo‘lib, ular odamlar orasidagi munosabatlarni
shakllantiradi. Xushmuomalalik va to‘g‘ri so‘zlash jamiyatni barqaror va tinch
qilishda, o‘zaro hurmatni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Rasululloh (s.a.v.)ning
hadislarida adolat, to‘g‘rilik, iymon va xushmuomalalik kabi axloqiy
prinsiplarning jamiyatda qanday ahamiyatga ega ekanligi ham ko‘rsatilgan. Adolat,
insonlar o‘rtasida tenglikni ta’minlaydi va ijtimoiy adolatni saqlashga yordam
beradi. To‘g‘rilik, so‘z va amallarda halollik va ishonchni ta’minlaydi, jamiyatda
hurmat va ishonchni oshiradi. Rasululloh (s.a.v.)ning hadislarida axloqiy tarbiya
prinsiplariga amal qilish, faqat individual darajada emas, balki jamiyatning butun
tizimini yaxshilashga qaratilgan muhim bir vazifa sifatida ko‘rsatiladi. Islomda bu
prinsiplar, nafaqat shaxsiy axloqni shakllantirish, balki ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlashda ham asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Hadislar orqali Islom, axloqiy
fazilatlarni targ‘ib qilish orqali, odamlarning o‘zaro hurmatini, hamjihatlikni va
tinchlikni rivojlantirishga intiladi.
Insonni to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishda axloqiy qadriyatlar juda muhim rol
o‘ynaydi, chunki ular nafaqat shaxsiy axloqiy xulq-atvorni shakllantirishda, balki
jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda ham zarurdir. Islomda bu
qadriyatlar, insonning ma’naviy va axloqiy rivojlanishini ta’minlash orqali,
jamiyatda tinchlik va adolatni mustahkamlashga yordam beradi. Islomda axloqiy
qadriyatlar, insonni nafaqat axloqiy jihatdan, balki ijtimoiy hayotda ham to‘g‘ri
yo‘lga yo‘naltiradi. Iymon, adolat, to‘g‘rilik va xushmuomalalik kabi qadriyatlar
insonning ijtimoiy mas’uliyatini, boshqalarga nisbatan hurmatini va adolatli
munosabatlarni ta’minlaydi. Bular, o‘z navbatida, jamiyatda adolatli va tinch
8

muhitni yaratishda muhim omil hisoblanadi. Axloqiy qadriyatlar nafaqat individual
hayotda, balki jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda ham muhim
rol o‘ynaydi. Islomda bu qadriyatlar, odamlarni to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish, ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlash va tinchlikni saqlash uchun zarur asos hisoblanadi.
1.2. Ijtimoiy adolat va tenglik
Islomda ijtimoiy adolat va tenglik muhim asosiy prinsiplar hisoblanadi.
Ijtimoiy adolat – bu har bir insonning huquqlarini hurmat qilish, ularning
mehnatini qadrlash, va barcha jamiyat a’zolariga teng munosabatda bo‘lishdir.
Islomda barcha insonlar, ularning millati, rangi, ijtimoiy statusidan qat’i nazar,
teng huquqlidir. Qur’onda va hadislarida bu prinsiplar bir necha bor ta’kidlangan.
Qur’onda, Ey insonlar! Biz sizlarni bir-biringizdan ajratib turadigan
mo‘ljallarda yaratdik, shuning uchun bir-biringizni yuksaltmang, balki teng
huquqli bo‘ling! (Hujurat surasi, 13-oyat) – bu oyat ijtimoiy adolat va tenglikka
chaqiradi va barcha insonlarni bir xil huquqlarga ega ekanligini ta’kidlaydi. Bu
oyat odamlarni bir-biriga nisbatan tenglik va hurmat bilan qarashga undaydi,
jamiyatda faqat axloqiy qadriyatlar asosida insonlarni qadrlash kerakligini
anglatadi.
Rasululloh (s.a.v.) ham hadislarida insonlar o‘rtasidagi tenglikni
ta’kidlaganlar. Bir hadisda ularning biri, Allohning oldida faqat taqvo (axloqiy
poklik) bilan insonning qadr-qimmati oshadi, boshqa hech narsa bilan emas, deb
aytganlar. Bu hadis ijtimoiy mavqeini, boylikni yoki boshqa tashqi ko‘rinishlarni
emas, balki insonning ichki pokligini va axloqiy fazilatlarini qadrlashni
ta’kidlaydi. Islomda, insonlar o‘rtasidagi tenglik faqat materialistik yoki tashqi
ko‘rinishlarga asoslanmaydi, balki ruhiy va axloqiy holatlarga qarab baholanadi.
Shu bilan birga, Islomda jamiyatdagi tenglik va adolatni ta’minlash uchun odamlar
o‘rtasidagi ijtimoiy farqlarni kamaytirish kerakligi ta’kidlanadi. Bu prinsip, nafaqat
odamlarning individual huquqlarini himoya qilish, balki barcha jamiyat a’zolari
9

o‘rtasida tenglikni saqlashga qaratilgan. Islomda ijtimoiy adolat va tenglik nafaqat
diniy, balki ijtimoiy hayotdagi barcha sohalarni qamrab olgan. Jamiyatdagi barcha
a’zolar, ular qanday hududda yashashidan, qaysi millatdan ekanligidan yoki
boshqa ijtimoiy holatdan qat’iy nazar teng huquqlarga ega bo‘lishi kerak. Islomda,
barcha odamlar bir xil adolat va huquqlarni taqdim etadigan jamiyatda yashashga
haqlidir. Islomda ijtimoiy adolat va tenglikning mohiyati odamlarning bir-biriga
hurmat bilan qarashi, bir-birini yuksaltirmasdan teng huquqlarda yashashi va har
bir insonning haqqini himoya qilishdir. Bu prinsiplar Islomda nafaqat huquqiy,
balki axloqiy muvozanatni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Islomda teng huquqlilik va ijtimoiy adolatni ta’minlashga qaratilgan asosiy
g‘oyalar ko‘plab ijtimoiy tamoyillarga asoslanadi, ular jamiyatda barcha a’zolar
o‘rtasida tenglikni yaratishga va adolatni ta’minlashga xizmat qiladi. Bu g‘oyalar
nafaqat diniy ahamiyatga ega, balki jamiyatni tinchlik va taraqqiyot sari
yo‘naltiradi. Islomda ijtimoiy adolatni ta’minlash davlatning eng muhim
vazifalaridan biri sifatida qaraladi. Bu adolat jamiyatdagi barcha insonlarga teng
huquqlar berishni, ularga bir xil imkoniyatlar yaratishni, hech kimni o‘z statusi,
dini yoki irqiga qarab kamsitmaslikni talab qiladi. Qur’onda ijtimoiy adolat haqida
ko‘plab oyatlar mavjud bo‘lib, ular barcha odamlar o‘rtasida tenglikni saqlashni va
ularni bir-biriga hurmat bilan munosabatda bo‘lishga chaqiradi. Masalan, Qur’onda
Biz sizlarni bir-biringizdan ajratib turadigan mo‘ljallarda yaratdik, shuning uchun
bir-biringizni yuksaltmang, balki teng huquqli bo‘ling deb aytiladi. Bu oyat
ijtimoiy adolat va tenglikka bo‘lgan ishonchni kuchaytiradi.
Islomda mehnat va uning haq-huquqlariga ham alohida e’tibor berilgan. Har
bir inson o‘z mehnati orqali haqini olishga haqlidir. Islomda beg‘arbiy ishlarga
asoslangan mehnat taqsimoti va ishchilarning huquqlari himoya qilinadi.
Rasululloh (s.a.v.) hadislarida mehnatni qadrlash va odamlarning mehnatiga
adolatli yondashishni o‘rgatadi. Islomda mehnat taqsimoti adolatli bo‘lishi zarur,
ya’ni har bir inson o‘zining haqini, mehnatiga mos ravishda olishga haqli.
Hukumatning mas’uliyati ham islomda katta ahamiyatga ega. Islomda hukumat o‘z
10

fuqarolarining huquqlarini himoya qilish va adolatni saqlash bilan mas’uldir.
Shuningdek, hukumat jamiyatdagi eng muhtoj bo‘lganlarni qo‘llab-quvvatlashni,
ijtimoiy xizmatlarni adolatli taqsimlashni o‘z zimmasiga oladi. Rasululloh (s.a.v.)
o‘z hadislarida hukumatning fuqarolarga nisbatan adolatli bo‘lishi zarurligini
ta’kidlaganlar. Bu g‘oya adolatli boshqaruvning muhimligini va ijtimoiy
farovonlikni ta’minlashni maqsad qiladi.
Islomda kambag‘allarga yordam, yetimlarga e’tibor va muhtojlarga rahm-
shafqat ko‘rsatilishining o‘ziga xos o‘rni bor. Islomda iqtisodiy tenglikni
ta’minlash uchun ijtimoiy yordamning eng muhim shakllaridan biri – zakotni
to‘lashdir. Zakot, jamiyatda kambag‘allarni qo‘llab-quvvatlash va ularning
ehtiyojlarini qondirish maqsadida to‘lanadigan moliyaviy yordamdir. Bu yordam
jamiyatdagi ijtimoiy tenglikni saqlashga xizmat qiladi. Islomda muhtojlarga
yordam berish, ularni qo‘llab-quvvatlash va ular uchun yaxshilik qilish bir xil
axloqiy fazilatlar sifatida qadrlanadi. Islomda o‘zaro hurmat, yaxshi munosabatlar
va xushmuomalalik ham ijtimoiy adolatni ta’minlashning muhim qismi
hisoblanadi. Bu qadriyatlar yordamida jamiyatda tinchlik, do‘stlik va ahillik
o‘rnatiladi, bu esa o‘z navbatida ijtimoiy adolat va tenglikka olib keladi. Islomda
o‘zaro hurmat va adolatli munosabatlar nafaqat diniy masalalar bilan bog‘liq, balki
jamiyatda farovonlikni, hamjihatlikni va tinchlikni ta’minlash uchun muhim asos
bo‘lib xizmat qiladi. Islomda ijtimoiy adolat va tenglikka qaratilgan g‘oyalar
jamiyatda barcha a’zolarni bir xil huquqlarga ega bo‘lishini ta’minlashga, ijtimoiy
adolatni saqlashga va kambag‘allarni qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Bu
g‘oyalar nafaqat individual ravishda, balki butun jamiyatda tinchlik va adolatni
o‘rnatish uchun zaruriy tamoyillarni yaratadi.
Islomda kambag‘allarga yordam berish, yetimlarga g‘amxo‘rlik qilish va
muhtojlarga rahm-shafqat ko‘rsatish nafaqat axloqiy, balki diniy majburiyat
sifatida qaraladi. Bu qadriyatlar ijtimoiy adolatni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi
va jamiyatdagi farovonlik va tenglikni saqlashga xizmat qiladi. Qur’on va hadislar
kambag‘allarga, yetimlarga va muhtojlarga yordam berishga doimo chaqiradi, bu
11

esa musulmonlarni o‘zlarini faqat o‘z manfaatlariga emas, balki jamiyatning
ehtiyojlariga ham bag‘ishlashga undaydi. Islomda kambag‘allarga yordam berish
muhim ijtimoiy vazifadir. Qur’onda sadaqa berish, ya’ni kambag‘allarni qo‘llab-
quvvatlash Allohning yo‘lida sarflanishi lozim bo‘lgan narsalar sifatida
ta’kidlanadi. Bu nafaqat moddiy yordam, balki insonlarning ehtiyojlarini
qondirish, ularni jamiyatda teng va hurmatli holatga keltirishga qaratilgan bir amal
sifatida tushuniladi. Qur’onda: Sadaqa (yordam) faqat kambag‘allar va muhtojlar
uchun, Allohning yo‘lida sarflanishi lozim (Baqara surasi, 177-oyat) deb aytiladi.
Bu oyat, kambag‘allarni qo‘llab-quvvatlash, ularni moddiy yordam bilan
ta’minlashning diniy ahamiyatini tushuntiradi va musulmonlarni bu amallarni ado
etishga undaydi.
Islomda yetimlarga g‘amxo‘rlik qilish va ularni himoya qilish katta
ahamiyatga ega. Rasululloh (s.a.v.) yetimlarni himoya qilish va ularga rahm-
shafqat ko‘rsatishni o‘z hayotida namuna qilib ko‘rsatganlar. Qur’onda, yetimlarga
nisbatan rahm-shafqat va yordam ko‘rsatish alohida ta’kidlangan. Yetimning
molini zo‘ravonlik bilan yemang va uning holatini bilmasdan u bilan yolg‘on
so‘zlashmang (Baqara surasi, 220-oyat). Islomda yetimlar nafaqat moddiy jihatdan,
balki ma’naviy jihatdan ham himoya qilinadi. Ularga ta’lim berish, yaxshi tarbiya
olishlari va jamiyatda o‘z o‘rnini topishlari uchun zarur yordam ko‘rsatilishi kerak.
Rasululloh (s.a.v.) o‘z hadislarida: Men va yetimni boqib, tarbiyalovchi jannatda
shunday bo‘lamiz, faqat shaxsiy duolarni amalga oshirgan holda deb, yetimlarga
nisbatan o‘zining ulkan rahm-shafqatini bildirganlar.
Islomda muhtojlarga rahm-shafqat ko‘rsatish va ularni qo‘llab-quvvatlash
jamiyatning barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Rasululloh (s.a.v.)
muhtojlarga yordam berishni har bir musulmonning vazifasi sifatida belgilaganlar.
Kimki muhtojlarga yordam bermasa, u musulmon emas, degan hadis ham
odamlarni o‘z qardoshlariga yordam berishga chaqiradi. Islomda muhtojlarga
yordam berish, ular uchun yordam so‘rashni sharmandalik sifatida ko‘rmaslik,
aksincha, insonni boshqalarga yordam berish orqali yuksaltirish sifatida qaraladi.
12

Islomda muhtojlarga yordam nafaqat moddiy jihatdan, balki ma’naviy va ruhiy
yordam ko‘rsatishni ham o‘z ichiga oladi. Masalan, ularga yaxshi maslahatlar
berish, ruhiy qo‘llab-quvvatlash, dardini tinglash va yordam so‘raganlar uchun
vaqt ajratish ham ijtimoiy adolatning amaliy shakllaridan biridir. Bu yondashuv,
jamiyatdagi tenglikni va adolatni saqlashda muhim ahamiyatga ega.
1.3. Oila va uning tarbiyaviy roli
Oila jamiyatning asosiy va eng muhim birliklaridan biridir. Oila — bu inson
hayotining ilk tarbiya manbai bo‘lib, uning shakllanishi va rivojlanishining
boshlang‘ich bosqichlari aynan oila ichida amalga oshadi. Oila jamiyatda
insonning axloqiy, diniy va ma’naviy qadriyatlarni o‘rganishi, shuningdek, uning
shaxs sifatida shakllanishi uchun juda muhimdir. Oila nafaqat farzandning
ma’naviy yuksalishiga, balki uning jamiyatga moslashishi va kelajakda
muvaffaqiyatli bo‘lishiga ham xizmat qiladi. Oila — bu insonning ilk ijtimoiy
muhitidir. Bu yerda bolaning hayotiy ko‘nikmalari, mehnatga bo‘lgan munosabati,
axloqiy qadr-qimmatlari, va hayotning asosiy maqsadlari shakllanadi. Ota-ona va
oila a’zolarining bola bilan aloqasi, uning dunyoqarashi va o‘ziga bo‘lgan
munosabatini belgilaydi. Shuning uchun oila, tarbiyaning boshlang‘ich manbai
sifatida, nafaqat bolaga yaxshi yashashni o‘rgatadi, balki uning ijtimoiy hayotga
tayyorlanishiga ham yordam beradi.
Islomda oila tarbiyasiga alohida e’tibor berilgan. Qur’on va hadislar, oila
a’zolarining o‘zaro munosabatlariga va tarbiya jarayoniga nisbatan aniq
yo‘riqnomalarni taqdim etadi. Oiladagi ota-ona roli bolaga tarbiya berishda muhim
ahamiyatga ega. Bolaning rivojlanishida oila muhitining ta’siri kuchli bo‘lib, bu
muhitning o‘zida bolaning axloqiy, diniy va ijtimoiy qadriyatlari shakllanadi.
Islomda ota-onaning farzandga bo‘lgan roli va mas’uliyati juda katta. Ota-ona —
bu farzandning birinchi tarbiyachilari bo‘lib, ular nafaqat bolalarning moddiy
ehtiyojlarini qondiradi, balki ularni ma’naviy, diniy va axloqiy jihatdan
13

tarbiyalaydi. Rasululloh (s.a.v.) hadislarida ota-onaning farzandga nisbatan bo‘lgan
munosabatini ta’kidlab, ularning mas’uliyatlarini o‘z zimmasiga olishni
buyurganlar. Bir hadisda Rasululloh (s.a.v.) shunday deganlar: Har biringiz o‘z
oilasida mas’uldir, va sizlarning har biringiz mas’uliyatni to‘g‘ri bajarishdan
javobgardir (Buxoriy, Muslim). Bu hadis ota-ona mas’uliyatining jamiyatdagi
ahamiyatini ta’kidlaydi.
Ota-onaning tarbiyasi farzandning to‘g‘ri yo‘ldan borishini, axloqiy va diniy
qadriyatlarni o‘zlashtirishini ta’minlaydi. Shuningdek, ota-ona farzandning bilim
olishida, turmush tarzi va axloqiy maqsadlarida asosiy ta’sir ko‘rsatadi. Islomda
bolalarga diniy va axloqiy ta’lim berish alohida e’tiborga loyiqdir. Qur’onda va
hadislarida, bolalarga axloqiy poklik, sabr-toqat, hurmat, mehnatsevarlik va adolat
kabi qadriyatlarni o‘rgatish buyurilgan. Rasululloh (s.a.v.) hadislarida: Bola
uchinchi o‘rinda kimga qarshi hurmat ko‘rsatishini o‘rganadi: ota-onasiga, so‘ngra
kattalarga va oxirgi o‘rinda kichiklariga, deb ta’kidlaganlar. Bu hadis bola
tarbiyasida oila muhitining rolini tasdiqlaydi. Diniy ta’lim ham oila ichida muhim
o‘rin tutadi. Islomda bolalarga Qur’on o‘qitish, namozni o‘rgatish, axloqni
o‘rgatish va ularni to‘g‘ri diniy amallarni bajarishga undash zarur. Bu jarayonlar
bolalarning nafaqat dunyoviy, balki ma’naviy hayotini shakllantirishda asosiy rol
o‘ynaydi. Rasululloh (s.a.v.) bolalarga Qur’onni o‘rgatishni buyurganlar, chunki
Qur’on nafaqat dinning, balki axloqning ham asosiy manbai hisoblanadi. Ota-
onaning tarbiyasi yordamida bola, faqat diniy bilimlar emas, balki ahloqiy
fazilatlarni ham o‘zlashtiradi. Shuningdek, Islomda bolaga mustahkam axloqiy
asoslar va ijtimoiy mas’uliyatlar haqida ta’lim berish zaruriyat sifatida
ta’kidlanadi.
Oila, faqat bolalarning tarbiyasi uchun emas, balki jamiyatning ijtimoiy
barqarorligini ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Oila ichidagi munosabatlar
va tarbiya, jamiyatda adolat, hurmat va ijtimoiy muvozanatni ta’minlaydi. Oila
a’zolarining bir-biriga bo‘lgan hurmati, samimiyati va ishonchi jamiyatning
mustahkamligiga ta’sir qiladi. Bolalar oiladan olingan tarbiya asosida jamiyatda
14

to‘g‘ri va sog‘lom munosabatlar o‘rnatadilar. Oila ichidagi bir-biriga bo‘lgan mehr,
hurmat va tushunish jamiyatda ham ijobiy o‘zgarishlarga olib keladi. Islomda oila,
jamiyatning ijtimoiy negizlarini mustahkamlashda eng muhim omil sifatida
ko‘riladi. Oila — bu bolalarning nafaqat moddiy ehtiyojlarini, balki ma’naviy va
axloqiy rivojlanishlarini ta’minlaydigan muhim ijtimoiy birlikdir. Oila a’zolarining
o‘zaro munosabatlari va tarbiyasi, jamiyatning asosiy qadriyatlarini
shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Islomda oila tarbiyasiga alohida e’tibor
qaratilgan va bu jarayonda ota-onaning roli juda katta. Oila, insonlarning axloqiy,
diniy va ijtimoiy rivojlanishini ta’minlashda asosiy omil hisoblanadi.
Oila — insonning ilk tarbiya olish va dunyoqarashini shakllantirish uchun
eng muhim o‘rinlardan biridir. Har bir bola o‘z hayotining dastlabki yillarini oilada
o‘tkazadi va bu davrda uning asosiy qadriyatlari, hayotiy ko‘nikmalari, va
dunyoqarashi shakllanadi. Ota-onalar bolaning birinchi va eng muhim
o‘qituvchilari hisoblanadi. Oila orqali bola mehr, hurmat, adolat, haqiqat kabi
ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni o‘rganadi. Bu qadriyatlar nafaqat uning shaxsiy
hayotini, balki jamiyatga moslashishini ham belgilaydi.
Islomda oila tarbiyaviy roli alohida ahamiyatga ega. Qur’onda oilaning
tarbiyadagi o‘rni va mas’uliyati haqida aniq ko‘rsatmalar mavjud. Oila nafaqat
bolalar uchun, balki jamiyat uchun ham muhim tarbiyaviy makon hisoblanadi. Oila
orqali bola nafaqat axloqiy jihatdan rivojlanadi, balki diniy qadriyatlarni ham
o‘zlashtiradi.
Qur’onda oilaning tarbiyaviy roli to‘g‘risida quyidagi oyatlar mavjud:
 O‘zingizni va oilangizni jahannam o‘tidan saqlang (Tahrim surasi, 6-
oyat). Ushbu oyat ota-onalarning farzandlarini yaxshi tarbiyalash, to‘g‘ri yo‘lga
yo‘naltirish va ularga yaxshi axloqiy ta’lim berishdagi mas’uliyatini ta’kidlaydi.
Ota-ona farzandining axloqiy, ma’naviy va diniy rivojlanishida to‘g‘ri yo‘lni
ko‘rsatishda eng birinchi mas’uliyatni o‘z zimmalariga olishlari kerak.
Bu oyat, oilaning faqat farzandlarni boqishdan iborat emas, balki ularning
tarbiyasi, ma’naviy rivojlanishi, diniy e’tiqodlari va jamiyatga bo‘lgan
15

mas’uliyatini o‘rganishi uchun zarur bo‘lgan barcha sharoitlarni yaratish
zarurligini ko‘rsatadi. Islomda bola oilada qanday tarbiyalansa, shunday
rivojlanishiga katta ahamiyat beriladi. Oila, jamiyatning birinchi yirik tarbiyaviy
makonidir, chunki bolaning axloqiy me’yorlari, jamiyatda o‘z o‘rnini topishi va
ijtimoiy ko‘nikmalari aynan oilada shakllanadi. Shuning uchun oila tarbiyaviy
jihatdan jamiyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Qur’on va hadislar,
oilaning ahamiyatini ko‘rsatishda va ota-onaning farzandlarini tarbiyalashdagi
mas’uliyatini yuksaltishda o‘zining kuchli ta’sirini ko‘rsatadi. Ota-ona faqat o‘z
bolalariga axloqiy qoidalarga rioya qilishni o‘rgatishlari kerak emas, balki ularga
jamiyatga xizmat qilishni, do‘stlikni, yordamni va mehr-muhabbatni ham
o‘rgatishlari zarurdir. Oila — bu bolalarning birinchi o‘qituvchisi va tarbiyachisi
bo‘lib, uning axloqiy, diniy va ijtimoiy rivojlanishiga asos bo‘ladi. Qur’on va
hadislar, oila a’zolarining tarbiyaviy mas’uliyatini ta’kidlaydi va oilaning
jamiyatdagi muhim rolini yuksaltiradi. Ota-ona farzandlariga to‘g‘ri yo‘lni
ko‘rsatishda mas’uliyatli bo‘lishi kerak, chunki bolalar oiladan olingan qadriyatlar
asosida jamiyatga moslashadilar.
Ota-ona, bola uchun birinchi va eng ta’sirli tarbiyachidir. Ularning bolaga
bo‘lgan munosabati, tarbiya uslubi va hayotiy qadriyatlari farzandining
dunyoqarashini, axloqiy tuyg‘ularini va xulq-atvorini shakllantiradi. Ota-onaning
tarbiyasi bola hayotida katta rol o‘ynaydi, chunki ularning o‘rnini hech narsa
almashtira olmaydi. Islomda ota-onaga bo‘lgan hurmat va e’tibor juda katta
ahamiyatga ega. Rasululloh (s.a.v.) bir hadisida: Ota-ona farzand uchun jannatning
eshigi hisoblanadi deganlar. Ushbu hadis, ota-ona tarbiyasining farzandning
oxiratdagi holatiga bevosita ta’sir qilishini ko‘rsatadi. Ota-ona farzandlariga
haqiqiy hayot darslarini berishlari, ularni odob-axloq, to‘g‘ri niyat va sabr bilan
tarbiyalashlari kerak. Islomda bolaga adolatli, xushmuomalalik bilan yondashish
va ularga hurmat ko‘rsatish muhim vazifa sifatida belgilangan. Rasululloh (s.a.v.)
aytganlar: Sizlar uchun eng yaxshisi o‘z oilasiga eng yaxshi muomalada
16

bo‘lganlardir. Bu hadis ota-onaning bolaga munosabatini, xususan, hurmat va mehr
bilan yondashishning ahamiyatini ta’kidlaydi.
Islomda ota-onaning mas’uliyati faqat farzandning moddiy ta’minoti bilan
cheklanmaydi. Ularning ma’naviy va diniy tarbiyasi ham ota-onaning eng muhim
vazifalaridan biridir. Farzandlar nafaqat oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshpana
bilan ta’minlanishi kerak, balki ular ma’naviy tarbiya olishi, diniy qadriyatlarni
o‘zlashtirishi va axloqiy me’yorlarga amal qilishi zarur. Masalan, Rasululloh
(s.a.v.) bolalarga Qur’on o‘qitishni, axloqni o‘rgatishni, xatoliklardan saqlanishni
tavsiya qilganlar. Bir hadisda aytilgan: Bola uchun eng yaxshi meros – yaxshi
tarbiya va to‘g‘ri diniy e’tiqoddir. Bu so‘zlar ota-onaning farzandlarini diniy,
axloqiy va ma’naviy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalashda mas’ul ekanligini ko‘rsatadi.
Ota-onaning tarbiyasidagi asosiy prinsiplari:
1. Ota-onalar farzandlariga adolatli, teng va xushmuomalalik bilan
yondashishlari kerak. Farzandlarni bir-biriga teng muomala qilish, ular orasidagi
farqlarni inkor etmaslik muhimdir.
2. Islomda bolalarga yaxshi axloqni o‘rgatish, ularga pokiza niyat va xulqni
aşırish, ularni musaffo va samimiy qilish juda ahamiyatlidir.
3. Ota-onalar farzandlariga Qur’onni o‘qish va uning ma’nolarini
tushunishga, duolarni o‘rganishga yordam berishlari kerak. Rasululloh (s.a.v.)
bolalarga to‘g‘ri namozni o‘rgatish va Allohni sevish haqida maslahat berishgan.
4. Farzandlariga sabr, toqat va qat’iyatlilikni o‘rgatish ota-onaning muhim
vazifasidir. Bu sifatlar ularga hayotda turli qiyinchiliklarni yengish va
mustahkamlikni ta’minlashga yordam beradi.
Ota-onaning tarbiyadagi roli juda katta va uning mas’uliyati faqat
farzandning moddiy ta’minoti bilan cheklanmaydi. Ota-ona farzandlariga adolat,
sabr, xushmuomalalik, diniy va axloqiy qadriyatlarni o‘rgatish orqali ularga
haqiqiy hayot darslarini beradi. Islomda bu mas’uliyat juda muhim bo‘lib, ota-
onaning farzandiga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatishdagi roli oxiratdagi mukofotlar bilan
bog‘lanadi. Bu, nafaqat dunyoviy, balki diniy yuksalishga ham olib keladi.
17

Islomda bolalarga diniy va axloqiy ta’lim berish juda muhim hisoblanadi.
Bolaning axloqiy shakllanishi va uning to‘g‘ri diniy yo‘lda tarbiyalanishi oila va
jamiyatning barqarorligi uchun zarurdir. Qur’on va hadislar, ota-onalarga bolalarga
to‘g‘ri axloq va diniy ta’lim berishni buyuradi, chunki bu ta’lim bolalarni nafaqat
dunyoda, balki oxiratda ham baxtli qiladi. Qur’onda bolalarga diniy va axloqiy
tarbiyaning ahamiyatini ko‘rsatuvchi ko‘plab oyatlar mavjud. Masalan, Bolalar va
mol-mulk – bu dunyoning bezaklaridir, ammo yaxshiliklar va to‘g‘ri xulq-atvor –
bu oxiratda eng ulug‘ ne’matlardir (Kahf surasi, 46-oyat). Ushbu oyat, bolalarga
axloqiy fazilatlar va diniy e’tiqodlar nafaqat dunyo hayotida, balki oxiratda ham
baxtli bo‘lishga yordam berishini ta’kidlaydi.
Bolalarga axloqiy va diniy ta’lim berish, ularni ijtimoiy qadriyatlar asosida
tarbiyalash va to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatish jamiyatning barqarorligiga hissa qo‘shadi.
Qur’on va hadislar nafaqat bolalarning axloqiy fazilatlarini shakllantirishga, balki
ularni Allohga bo‘lgan muhabbat, hurmat va taqvodan xabardor qilishga ham katta
e’tibor qaratadi. Rasululloh (s.a.v.) o‘z hadislarida bolalarga yaxshi tarbiya
berishning ahamiyatini alohida ta’kidlaganlar. Masalan, Bolalaringizga yaxshi
tarbiya bering, chunki ular sizning baxtli bo‘lishlaringizga sabab bo‘ladi degan
hadis, ota-onalarni bolalariga e’tibor berishga va ularni to‘g‘ri yo‘lga
yo‘naltirishga chaqiradi. Shuningdek, Rasululloh (s.a.v.) bolalariga mehribonlik,
sabr, hurmat va adolatni o‘rgatishni muhim vazifa deb bilganlar.
Islomda bolalarga Qur’onni o‘qitish, namozni o‘rgatish va diniy amallarni
bajartirish muhimdir. Diniy ta’lim bolalarga nafaqat jismoniy, balki ruhiy o‘sishni
ta’minlaydi. Qur’onni o‘rganish, namozni o‘qish va Allohning amallarini bajarish
bolalarning ma’naviy holatini mustahkamlaydi va ularga to‘g‘ri yo‘lni tanlashni
o‘rgatadi. Bu ta’lim bolalarni adolatli, rahm-shafqatli, sabrli va mehribon bo‘lishga
o‘rgatadi. Diniy ta’lim bolalarni Allohdan qo‘rqish, ularga haqiqiy ma’naviy
o‘zlikni anglash va axloqiy fazilatlarni shakllantirishga yordam beradi. Namoz va
boshqa ibodatlar, bolalarga tartib, vaqtni boshqarish va ishonchni shakllantirishga
yordam beradi. Bolalarga diniy va axloqiy ta’lim berish, ularning jamiyatda to‘g‘ri
18

yo‘lni tanlashlariga yordam beradi va ularni axloqiy jihatdan mukammallashtiradi.
Islomda bu jarayon ota-onalar va jamiyatning eng muhim vazifalaridan biridir,
chunki yaxshi tarbiya nafaqat dunyodagi baxtni, balki oxiratdagi mukofotlarni ham
keltiradi. Qur’on va hadislar bolalarga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatishga, axloqiy va diniy
fazilatlarni o‘rgatishga chaqiradi, chunki bu nafaqat farzandning baxtli hayoti,
balki jamiyatning barqarorligi va huzur-halovatiga ham olib keladi.
II-BOB. ISLOMDA ILM OLISH VA IJTIMOIY MAS’ULIYAT
2.1. Ilm olishning islomdagi ahamiyati
Islomda ilm olish juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu nafaqat shaxsiy
rivojlanish, balki jamiyatning ijtimoiy va ma’naviy farovonligini ta’minlashda ham
asosiy o‘rin tutadi. Qur’on va hadislar ilmni o‘rganishga doimiy ravishda
rag‘batlantirgan va uni insonning dunyo va oxiratdagi yuksalishi uchun zarur deb
bilgan. Ilm olishning Qur’ondagi o‘rni va ahamiyati juda katta. Islomda ilm
nafaqat bir insonning o‘zini rivojlantirish, balki jamiyatni yuksaltirish uchun ham
zarur deb hisoblanadi. Qur’on va hadislar ilmga bo‘lgan rag‘batni ko‘rsatadi va ilm
olishni har bir musulmonning burchi deb biladi.
Qur’onda ilm olishning ahamiyati to‘g‘risida bir nechta oyatlar mavjud. Bu
oyatlar ilmni izlashning nafaqat insonning shaxsiy rivojlanishiga, balki
jamiyatning ma’naviy va axloqiy shakllanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatishini
ta’kidlaydi. Masalan, Mudassir surasining 6-oyatida: Bilim ega bo‘lganlar,
bilimsizlardan ustundirlar deb aytiladi. Bu oyat ilmning ahamiyatini ochib beradi.
Bilimga ega bo‘lish orqali inson nafaqat dunyoqarashini kengaytiradi, balki
jamiyatda o‘z o‘rnini mustahkamlaydi. Ilm insonni har tomonlama rivojlantiradi va
uni boshqalar orasida ustun qiladigan fazilatdir.
19

Alaq surasining 1-oyatida esa: O‘qing! degan buyrug‘ini eslatib o‘tish
mumkin. Bu oyat Rasulullohga (s.a.v.) nozil bo‘lgan birinchi vahiyni ifodalaydi.
Islomning birinchi vahiysi ilmning ahamiyatini ochib beradi, chunki bu oyat ilmga
bo‘lgan chaqiruvni boshlaydi. O‘qing! buyrug‘i orqali musulmonlarga ilmni izlash
va o‘rganish vazifasi berilgan. Rasululloh (s.a.v.) ham ilmning ahamiyatini doimo
ta’kidlab kelganlar. Hadislar ilm olishga bo‘lgan rag‘batni kuchaytiradi va bu
borada musulmonlar uchun aniq yo‘l-yo‘riqlarni beradi. Rasululloh (s.a.v.) bir
hadisida shunday deganlar: Ilmni izlash har bir musulmonning burchidir (Ibn
Maja). Bu hadis ilm olishning umumiy burch ekanligini bildiradi. Islomda ilm
izlash faqat diniy ilm bilan cheklanmaydi, balki ilm-fan, madaniyat, san’at kabi
turli sohalarda ham o‘rganish va bilim olish kerakligi ta’kidlanadi. Rasululloh
(s.a.v.) yana bir hadisda: Ilm o‘rganish uchun yo‘lni tanlagan insonni Alloh o‘z
yo‘lidan yuksaltiradi deb aytganlar. Bu hadisda ilm izlagan insonlarning Alloh
tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi, ilmning ruhiy va jismoniy yuksalishiga olib
kelishini ta’kidlaydi. Ilm nafaqat dunyoviy yutuqlarga, balki ruhiy va ma’naviy
yuksalishga ham olib keladi.
Ilm jamiyatning rivojida muhim o‘rin tutadi. Islomda ilm jamiyatning
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ilmli insonlar
o‘z bilimlarini jamiyatning manfaatlariga yo‘naltiradi va bu orqali jamiyatni
adolat, barqarorlik va taraqqiyot sari olib boradi. Ilm olish, ayniqsa, jamiyatda
axloqiy va ma’naviy qadriyatlarni shakllantirishda muhimdir. Qur’onda ilm
nafaqat Allohni tushunish, balki uning yaratgan olamiga bo‘lgan munosabatni ham
o‘rgatadi. Ilmli insonlar Allohning yaratgan olamini yaxshi tushunib, uning azaliy
qonunlariga hurmat ko‘rsatadilar. Bu ilm esa jamiyatni adolatli va ma’naviy
yuksakligini ta’minlashda yordam beradi.
Ilm, insonning ijtimoiy hayotidagi o‘rnini ham yuksaltiradi. Islomda ilmli
insonlar jamiyatda yuqori hurmatga sazovor bo‘ladilar. Ularning bilimlari
jamiyatning ijtimoiy hayotini rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi. Ilmli
shaxslar nafaqat o‘zlarini, balki jamiyatni ham to‘g‘ri yo‘naltirish va yuksaltirish
20

uchun harakat qilishadi. Islomda ijtimoiy adolat va tenglikni ta’minlash, ilmli
insonlar yordamida amalga oshiriladi. Islom ilm-fanga, san’atga va turli sohalarda
yangi bilimlarni yaratishga katta ahamiyat beradi, chunki ilmli jamiyatlar barqaror
va taraqqiy etgan jamiyatlar hisoblanadi. Qur’on va hadislar ilmga bo‘lgan katta
e’tibor va rag‘batni ko‘rsatadi. Ilm olish nafaqat shaxsiy rivojlanish, balki
jamiyatning barqarorligi va taraqqiyoti uchun zarurdir. Islomda ilm izlash har bir
musulmonning burchi sifatida qaraladi va ilmli insonlar jamiyatni yuksaltirishda
asosiy rolni o‘ynaydi. Ilm jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishni
qo‘llab-quvvatlashda muhim vosita hisoblanadi.
Ilm jamiyat rivojida va ijtimoiy barqarorlikda katta rol o‘ynaydi. Islomda
ilm, faqat individning shaxsiy rivojlanishi uchun emas, balki jamiyatni ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlantirishda ham ahamiyatlidir. Ilmli insonlar
jamiyatda to‘g‘ri qarorlar qabul qilish, adolatni ta’minlash va ijtimoiy mas’uliyatni
o‘z zimmasiga olishda faol bo‘ladilar. Qur’onda jamiyatning ilmga bo‘lgan
ehtiyoji ko‘rsatilgan. Yer yuzidagi ilmlar va fazilatlar faqat Allohdan (Luqmon
surasi, 27-oyat) degan oyat ilmning jamiyatni yuksaltirishda va barqaror qilishda
qanday rol o‘ynashini ko‘rsatadi. Ilmli jamiyatlar taraqqiyotga yo‘l ochib beradi,
ularning iqtisodiy va madaniy o‘sishi jahon miqyosida ahamiyatli bo‘ladi. Islomda
ilm nafaqat diniy ilmni o‘z ichiga oladi, balki ilm-fan, texnika, va jamiyatning
barcha sohalarini ham o‘z ichiga olgan keng tushuncha sifatida qaraladi. Ilm
o‘zining barcha sohalarida jamiyatni rivojlantiruvchi kuch bo‘lib, nafaqat
ma’naviy, balki iqtisodiy va siyosiy yuksalishga ham yordam beradi. Islom, ilmni
izlashni barcha sohalarda targ‘ib qiladi, shuning uchun ilmli jamiyatlar nafaqat
diniy fazilatlar, balki ilm-fan va texnologiyalar sohasida ham yuksalib boradi.
Islom tarixida ilm-fan va madaniyatning rivojlanishi, musulmon
olimlarining yutuqlari bilan bog‘liqdir. Masalan, xayriyali ilmiy meros qoldirgan
Abu Ali Ibn Sino, al-Xorazmiy, al-Farobiy va boshqa ko‘plab islom olimlari o‘z
zamonalarida ilm-fan sohasida katta yutuqlarga erishgan. Ularning ilmiy ishlari
nafaqat Islom olamida, balki butun dunyoda ilm-fan rivojiga muhim hissa
21

qo‘shgan. Ilmli jamiyatlar o‘z bilimlarini boshqa xalqlarga etkazib, ularning
rivojlanishiga ko‘maklashgan. Misol uchun, al-Xorazmiy tomonidan yaratilgan
algebra asoslari va Ibn Sinoning tibbiyotga oid ishlari hozirgi kunda ham katta
ahamiyatga ega.
Ilm jamiyatning madaniy rivojlanishiga ham bevosita ta’sir qiladi. Islomda
ilm, nafaqat ilmiy bilimlar, balki axloqiy va ma’naviy ta’limni ham o‘z ichiga
oladi. O‘zini rivojlantirgan va axloqiy me’yorlarga rioya qiladigan insonlar
jamiyatda barqarorlikni ta’minlaydilar. Islomda, ilmli insonlar jamiyatda yaxshi
axloq va adolatni tarqatish orqali umumiy farovonlikni oshirishda muhim o‘rin
tutadi. Madaniyat va ilm-fan bir-birini to‘ldiruvchi, bir-birini rivojlantiruvchi
omillardir. Ilmli shaxslar jamiyatdagi madaniy yuksalishni qo‘llab-quvvatlaydilar,
chunki ular bilim va tafakkur orqali madaniy qadriyatlarni targ‘ib qilishadi.
Ilmning jamiyat rivojidagi roli ulkan. Islomda ilm izlash faqat diniy bilimlar bilan
cheklanmay, balki jamiyatning barcha sohalarida rivojlanishni qo‘llab-
quvvatlashga yordam beradi. Ilmli jamiyatlar barqaror va taraqqiyotga
yo‘naltirilgan bo‘lib, ular iqtisodiy, madaniy va axloqiy sohalarda ijobiy
o‘zgarishlarni amalga oshiradilar. Ilm, Islomda insoniyatni va jamiyatni
yuksaltirishning asosiy vositasi sifatida qaraladi.
Ilm inson hayotining eng asosiy ustunlaridan biri bo‘lib, uning shaxsiy va
ijtimoiy hayotini tubdan o‘zgartiradi. Tarbiya – inson shaxsini shakllantirish, unga
axloqiy va ma’naviy mezonlarni singdirish jarayoni bo‘lsa, ilm esa bu jarayonning
eng kuchli vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Ilm orqali inson o‘zini anglaydi,
hayotdagi o‘rnini topadi, maqsad sari intiladi va jamiyatda foydali a’zo sifatida
shakllanadi. Islom ta’limotida ilm tarbiya bilan chambarchas bog‘liq. Ilmli inson
nafaqat o‘zining axloqiy qiyofasini, balki boshqalarga bo‘lgan munosabatini ham
to‘g‘rilaydi. Qur’onda va hadislarda ilm olishga katta e’tibor qaratilgan. Rasululloh
(s.a.v.) shunday deganlar: Ilmga erishgan kishi insonlar orasida eng yuqori
darajaga erishadi (Tirmiziy). Bu hadis ilmning nafaqat shaxsiy rivojlanish, balki
ijtimoiy mavqeni belgilashdagi ahamiyatini ko‘rsatadi.
22

Ilm insonda yaxshi fazilatlar – adolat, to‘g‘rilik, sabr, mehr-oqibat kabi
xislatlarning shakllanishiga xizmat qiladi. Bu fazilatlar esa insonning jamiyatdagi
muomala madaniyatini va boshqalar bilan bo‘lgan munosabatini yuksaltiradi. Ilmli
inson o‘z harakatlarida mas’uliyatli, fikrlarida izchil, qarorlarida adolatli bo‘ladi.
Bundan tashqari, ilm tarbiyaning ajralmas bir bo‘lagi sifatida yosh avlodning
ongiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ilm orqali bola axloqiy qadriyatlarni anglaydi,
o‘zini tutish madaniyatini egallaydi va jamiyatning faol, mas’uliyatli a’zosi sifatida
voyaga yetadi. Ayniqsa, ilm orqali o‘rgatilgan diniy, axloqiy va dunyoviy bilimlar
birgalikda tarbiyaning mukammallashuviga sabab bo‘ladi. Ilmli shaxs atrofidagi
kishilarga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. U o‘z bilimini boshqalar bilan baham
ko‘radi, muammolarni hal etishda boshqalarga yordam beradi, jamiyatdagi
muvozanat va totuvlikni saqlashga xizmat qiladi. Shunday qilib, ilm inson
tarbiyasining asosi bo‘lib, uning ijtimoiy hayotdagi o‘rnini belgilovchi muhim omil
hisoblanadi.
2.2. Pedagogik yondashuvlar va o‘qituvchining roli
Zamonaviy ta’lim jarayonida pedagogik yondashuvlar markaziy o‘rinni
egallaydi. Bu yondashuvlar nafaqat o‘quv jarayonining qanday tashkil etilishini,
balki o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabat, ta’lim mazmuni va natijasiga
erishish usullarini ham belgilab beradi. Hozirgi kunda ta’limda shaxsga
yo‘naltirilgan, faoliyatga asoslangan, kompetensiyaga yo‘naltirilgan hamda
integratsiyalashgan yondashuvlar keng qo‘llanilmoqda. Shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuvda o‘quvchining ichki dunyosi, qiziqishlari, ehtiyojlari, qobiliyati va
individual xususiyatlari asosga olinadi. Bunda har bir bola takrorlanmas shaxs
sifatida e’tirof etiladi va unga mos tarzda ta’lim-tarbiya yo‘naltiriladi. Faoliyatga
asoslangan yondashuv esa o‘quvchining mustaqil fikrlashini, amaliyotda
bilimlarini qo‘llashini va hayotiy muammolarni hal qilishga qodir bo‘lishini
ta’minlaydi. Kompetensiyaga asoslangan yondashuv orqali esa o‘quvchilar nazariy
bilimlarni emas, balki hayotiy vaziyatlarda qo‘llash mumkin bo‘lgan ko‘nikma va
23

malakalarni egallaydi. Bu orqali ta’limdan ko‘zlangan maqsad – hayotda faol,
mas’uliyatli, yetuk shaxslarni tarbiyalashga erishiladi.
Ta’limning mazmuni va metodikasi qanday bo‘lishidan qat’i nazar, bu
jarayonning muvaffaqiyati, eng avvalo, o‘qituvchining shaxsiga bog‘liq.
O‘qituvchi nafaqat bilim egasi, balki pedagogik mahorat va insoniy fazilatlar
uyg‘unligidir. U o‘quvchi bilan doimiy muloqotda bo‘ladi, ularning shaxsiy
rivojlanishiga ko‘maklashadi, axloqiy mezonlarni singdiradi. O‘qituvchi o‘zining
har bir harakati, so‘zi, munosabati orqali namuna bo‘lishi lozim. Bugungi kunda
o‘qituvchidan faqat bilim o‘rgatish emas, balki o‘quvchini mustaqil o‘ylovchi,
mas’uliyatli, tolerant, ijtimoiy faol shaxs sifatida shakllantirish ham talab etiladi.
Shu boisdan ham o‘qituvchi o‘z ustida doimiy ishlashi, yangiliklardan xabardor
bo‘lishi, zamonaviy texnologiyalarni ta’lim jarayoniga muvaffaqiyatli tatbiq eta
olishi muhimdir. Uning o‘quvchiga bo‘lgan munosabati, mehribonligi, adolatliligi,
sabr-toqati, e’tiborli bo‘lishi o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va
ta’limga qiziqishini kuchaytiradi. O‘qituvchi tarbiya beruvchi sifatida ham muhim
rol o‘ynaydi, chunki har bir so‘z va harakati o‘quvchi shaxsining shakllanishiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, pedagog nafaqat fan o‘rgatuvchi, balki
jamiyat kelajagini belgilovchi shaxslarni tarbiyalaydigan muhim kasb egasidir.
Islomda tarbiya tushunchasi insonni har tomonlama komil qilishga
qaratilgan mukammal tizimni ifodalaydi. Bu tizimning asosi Qur’on oyatlari va
Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning hadislaridir. Islomiy tarbiya insonning
ruhiy, axloqiy, ijtimoiy va aqliy jihatdan kamol topishini maqsad qiladi. Unda bola
va yoshlarni tarbiyalash jarayoni faqat ma’lumot berish bilan cheklanmaydi, balki
shaxsni jamiyatda foydali, axloqiy me’yorlarga sodiq va halol yashashga undovchi
sifatlar bilan shakllantirishga urg‘u beriladi.
Islomiy tarbiyada birinchi asosiy yondashuv bu — namuna orqali tarbiyadir.
Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)ning hayoti bu borada eng ulug‘ namunadir. U
zotning so‘zlari, amallari, insonlarga bo‘lgan munosabati orqali eng yuqori
darajadagi pedagogik uslub ko‘rsatilgan. Islomda o‘qituvchi yoki tarbiyachi
24

nafaqat og‘zaki dars beruvchi, balki o‘zining shaxsiy fazilatlari bilan o‘rgatuvchi
bo‘lishi kerak. Bolalar kattalarning harakatlarini kuzatib o‘rganadilar, shuning
uchun tarbiyachi shaxs har tomonlama ibratli bo‘lishi lozim.
Ikkinchi muhim yondashuv bu — muhabbat va hurmat asosida
yondashuvdir. Islomiy ta’limda bolani jazolash emas, balki tushunish, quvvatlash
va rag‘batlantirish orqali tarbiyalash muhim hisoblanadi. Bu usul bolaning qalbida
o‘ziga nisbatan ishonch va boshqalarga nisbatan hurmat tuyg‘usini shakllantiradi.
Tarbiya jarayonida mehr va sabr bilan yondashilgan bola ijtimoiy muhitda
bardavom va samimiy bo‘lib o‘sadi. Islomiy metodologiyada tarbiya bosqichma-
bosqich, ya’ni yoshga va aqliy rivoj darajasiga mos ravishda amalga oshiriladi.
Bola hali aqlan tayyor emas bo‘lgan masalalarni tushunishga majbur qilinmaydi,
balki asta-sekinlik bilan, tushunarli va unga mos ravishda o‘rgatiladi. Bu
yondashuv bolani haddan ortiq zo‘riqmasdan, tabiiy o‘sishiga mos holda
tarbiyalash imkonini beradi.
Yana bir muhim metod bu — savol-javob usulidir. Payg‘ambarimiz (s.a.v.)
o‘z sahobalari bilan ko‘plab muhokamalar o‘tkazgan, savollar bergan va ularga
savollar orqali javob topishga yordam berganlar. Bu usul tafakkurni rivojlantiradi,
muammolarga mustaqil yondashishni o‘rgatadi va bilimlarni mustahkamlashga
xizmat qiladi. Islomiy tarbiyada amaliy mashq va hayotiy tajribaning o‘rni ham
beqiyosdir. Inson faqat nazariy bilim bilan emas, balki o‘z bilimlarini amalda sinab
ko‘rish orqali haqiqiy tarbiyani oladi. Masalan, saxovat, sabr, halollik, odob kabi
fazilatlar haqida gapirish bilan birga, ularni hayotda qo‘llash o‘rgatiladi. Islomiy
tarbiya metodologiyasining yana bir muhim jihati — har bir inson Alloh
tomonidan berilgan “amanat” sifatida qaraladi. Shu boisdan unga nisbatan
mas’uliyat bilan, g‘amxo‘rlik va adolat asosida yondashish zarur. Bu tushuncha
tarbiyachi va ota-onani bola oldidagi burchini chuqur anglashga undaydi.
O‘qituvchi – jamiyatda eng muhim va mas’uliyatli kasb egalaridan biri
sanaladi. U faqatgina bilim beruvchi emas, balki hayotiy saboqlarni, axloqiy
qadriyatlarni, insoniylik tamoyillarini singdiruvchi shaxsdir. Tarbiya va ta’lim bir-
25

birini to‘ldiruvchi, uzviy bog‘liq ikki jarayondir. Bu jarayonlarda o‘qituvchining
o‘rni beqiyos bo‘lib, u bolalarning fikrlash doirasini shakllantiradi, ularni
jamiyatga foydali shaxs sifatida tarbiyalaydi. O‘qituvchi o‘quvchining ichki
dunyosini anglaydi, uning hissiy holati, qiziqishlari va ehtiyojlarini chuqur his etib,
shunga monand yondashadi. U o‘quvchini mustaqil fikrlashga, mustahkam
dunyoqarashga ega bo‘lishga, muammolarga ijodiy yondashishga o‘rgatadi.
Bundan tashqari, o‘qituvchi bolalarda ijtimoiy ong va mas’uliyat hissini
shakllantiradi. U axloqiy me’yorlar, insoniy fazilatlar, halollik, adolat, sabr-toqat
kabi qadriyatlarni kundalik ta’lim jarayonida doimiy targ‘ib qilib boradi.
O‘qituvchining ta’siri faqat darsliklar bilan cheklanmaydi. U o‘zining fe’l-
atvori, muomalasi, nutqi, kiyinish madaniyati, hatto muayyan holatlardagi sabr-
toqati bilan ham o‘quvchilarga tarbiya beradi. O‘qituvchi qanday bo‘lsa, o‘quvchi
ham shunday bo‘lishga intiladi. Shu sababli u har bir so‘z va harakati bilan namuna
bo‘lishga harakat qilishi lozim. Islom dini ta’lim va tarbiyaga juda katta ahamiyat
bergan. Rasululloh (s.a.v.) “Men o‘qituvchi bo‘lib yuborildim” deganlar. Bu hadis
o‘qituvchilik kasbi nafaqat dunyoviy, balki ilohiy darajadagi muqaddas vazifa
ekanligini bildiradi. Shuningdek, bu kasb egasi har bir so‘zining, bergan bilimining
va tarbiyaviy yondashuvining Alloh oldidagi javobgarligini ham chuqur
anglamog‘i lozim. Haqiqiy o‘qituvchi – yuragi bolalar sevgisiga to‘la, qalbi
ezgulikka moyil, sabrli, fidokor va maqsadga intiluvchan insondir. U yoshlarga
faqat bugun uchun emas, balki kelajak hayoti uchun ham zamin hozirlaydi. Shu
bois, o‘qituvchilik nafaqat kasb, balki buyuk burch va sharafdir.
Pedagog tarbiya jarayonining asosiy ishtirokchisi bo‘lib, u o‘z faoliyatida
katta mas’uliyatni zimmasiga oladi. U nafaqat bilim beruvchi, balki yosh avlod
qalbiga insoniylik, axloqiylik, yurtparvarlik, halollik kabi muhim fazilatlarni
singdiruvchi murabbiy hisoblanadi. Shu bois, pedagogning tarbiya jarayonidagi
mas’uliyati har doim ustuvor ahamiyat kasb etadi. Pedagog o‘z faoliyatida ikki
asosiy yo‘nalishda mas’uliyatlidir. Birinchisi – ma’naviy-axloqiy mas’uliyat
bo‘lib, bu har bir o‘quvchiga mehr bilan yondashish, ularning shaxsini tushunish,
26

adolatli bo‘lish, har bir o‘quvchiga individual e’tibor qaratish va ularni to‘g‘ri
yo‘lga yo‘naltirishdek vazifalarni o‘z ichiga oladi. Har bir bola — noyob shaxs,
pedagog esa uning qalbiga yo‘l topuvchi. Shu sababli o‘qituvchi bolaning orzulari,
ichki kechinmalari, ehtiyojlari bilan hisoblashib, unga salbiy tashqi ta’sirlardan
himoya qiluvchi qalqon bo‘la olishi zarur.
Ikkinchisi esa — kasbiy mas’uliyat bo‘lib, bu zamonaviy pedagogik metod
va texnologiyalardan samarali foydalanish, doimiy izlanish, o‘z ustida ishlash va
bilim darajasini oshirib borishni o‘z ichiga oladi. Pedagogik madaniyat, did, nutq
boyligi, o‘zini tutish madaniyati – bularning barchasi o‘qituvchining kasbiy
obro‘sini belgilovchi omillardir. Har bir dars – bu nafaqat bilim berish, balki
tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish imkoniyatidir. Pedagog o‘zining har bir so‘zi, harakati,
kayfiyati va munosabati bilan ham tarbiyalaydi. Uning qanday kiyinishidan tortib,
qanday muomala qilishi, bolalarga qanday ohangda gapirishi ham tarbiyaning
uzviy bir qismidir. O‘quvchilar o‘z o‘qituvchilarini doim kuzatadilar, ulardan
o‘rnak oladilar. Shu bois, pedagog har bir daqiqada namuna bo‘lishga intilishi,
bolalar qalbida chuqur iz qoldirishni maqsad qilgan bo‘lishi kerak.
2.3. Jamiyatda ijtimoiy mas’uliyat va bir-biriga yordam berish
Insoniyat qadimdan ijtimoiy mavjudot bo‘lib, u har doim boshqa insonlar
bilan hamkorlikda yashab, rivojlanib kelgan. Shu sababli har bir inson o‘z jamiyati
oldida mas’uliyatli bo‘lishi, uni ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish orqali
mustahkamlashi lozim. Aynan shu mas’uliyat hissi va bir-biriga yordam berish
tamoyillari jamiyatni birdam, ahil va barqaror qiladi. Bu qadriyatlar Islom
ta’limotida alohida o‘rin egallaydi. Islomda ijtimoiy mas’uliyat tushunchasi,
insonning jamiyatdagi o‘rni va boshqa insonlar oldidagi javobgarligini anglatadi.
Har bir mo‘min-musulmon, o‘zining shaxsiy hayotida va jamiyatdagi faoliyatida
mas’uliyatli bo‘lishi kerak, chunki bu Islomning asosiy qadriyatlaridan biridir.
Ijtimoiy mas’uliyatni amalga oshirish orqali, musulmonlar jamiyatda tinchlik,
adolat, va o‘zaro yordamni ta’minlashga hissa qo‘shadilar. Qur’on va hadislar
orqali Islomda ijtimoiy mas’uliyatning turli jihatlari ta’kidlangan. Qur’oni
27

karimning Adolatli bo‘linglar, bu taqvoga eng yaqin yo‘ldir (Moida surasi, 8-oyat)
oyati musulmonlarni adolat va mas’uliyatga chaqiradi. Bu oyat, har bir
musulmonning jamiyat oldidagi burchini, boshqalarga adolatli, mehribon, va
mas’uliyatli munosabatda bo‘lishini belgilaydi.
Islomda ijtimoiy mas’uliyatni quyidagi asosiy yo‘nalishlarga bo‘lish
mumkin:
1. Axloqiy mas’uliyat: Bu, boshqalarga zarar yetkazmaslik, g‘iybat, tuhmat
va boshqa axloqsizliklardan tiyilish, hamda boshqalarga adolatli va mehribon
bo‘lishni anglatadi. Mas’uliyatli inson nafaqat o‘zining shaxsiy hayotida, balki
boshqalarning huquqlarini hurmat qilishda ham ehtiyotkor bo‘ladi.
2. Moliyaviy mas’uliyat: Islomda ijtimoiy adolatni ta’minlash uchun
moliyaviy mas’uliyat katta ahamiyatga ega. Masalan, zakot, sadaqa va nafaqa kabi
vositalar orqali, kambag‘allarga yordam berish, muhtojlarni qo‘llab-quvvatlash,
jamiyatdagi tengsizlikni kamaytirishga yordam beradi. Moliyaviy mas’uliyatni
bajarish, jamiyatda yordamga muhtojlarni qo‘llab-quvvatlash orqali ijtimoiy
barqarorlikka hissa qo‘shadi.
3. Aqliy va hissiy mas’uliyat: Islomda insonlar o‘rtasidagi aloqalar faqat
jismoniy yoki moliyaviy emas, balki ruhiy va aqliy mas’uliyatga ham asoslangan.
Boshqalarning qalbini og‘ritmaslik, ularni tushunishga harakat qilish, xususiy
hayotiga hurmat bilan yondashish — bu ham ijtimoiy mas’uliyatning bir qismidir.
Mas’uliyatli inson boshqalarning ehtiyojlarini, hissiyotlarini va holatini
tushunishga intiladi.
Islomda ijtimoiy mas’uliyat faqat individual emas, balki umumjamiyat
darajasida ham amalga oshirilishi kerak. Bu jamiyatda hamma kishilarning bir-
biriga yordam berishi, o‘zaro hurmat va ishonchni shakllantirishi zarur. Jamiyatni
rivojlantirish va mustahkamlash uchun, har bir inson jamiyat oldida mas’uliyatli
bo‘lishi kerak. Islom bu mas’uliyatni faqat jamiyatning kuchli va farovon qatlami
uchun emas, balki barcha a’zolari uchun belgilaydi. Ijtimoiy mas’uliyat — bu
nafaqat dunyoviy, balki ruhiy bir burch hamdir. Islomda har bir musulmon
28

o‘zining jamiyat oldidagi burchlarini to‘liq bajarishga intilish va bu orqali Alloh
oldidagi mas’uliyatini ham his qilishi kerak. Boshqalar oldidagi hurmat va yordam,
ijtimoiy muhitni yaxshilashga xizmat qiladi va Allohning roziligiga olib boradi.
Islomda o‘zaro yordam va hamkorlik, jamiyatdagi birlik va birdamlikni
ta’minlash uchun muhim ahamiyatga ega. Qur’onda bir-biringizga yordam
beringlar (Moida surasi, 2-oyat) degan oyat, musulmonlarni o‘zaro yordamga
chaqiradi va insonlar o‘rtasida tinchlik, hamjihatlik va birdamlikni ta’minlashni
maqsad qilgan. Bu, faqatgina material yordam bilan emas, balki ruhiy, aqliy va
ma’naviy yordamni ham o‘z ichiga oladi.
Islomda yordamning turlari quyidagicha tasniflanadi:
Moliyaviy yordam: Islomda moliyaviy yordam muhtojlarga yordam
berishning asosiy vositalaridan biridir. Zakot, sadaqa, nafaqa kabi ijtimoiy
yordamlar yordamida kambag‘allarga yordam ko‘rsatish, ularni qo‘llab-quvvatlash
va ijtimoiy tengsizlikni kamaytirishga xizmat qiladi. Bu orqali musulmonlar
jamiyatda adolatni ta’minlaydilar.
Jismoniy yordam: Jismoniy yordam, insonlarning o‘z vaqtlarini, kuchlarini
va salomatliklarini boshqalarga yordam berish uchun sarflashidir. Masalan,
kasallik yoki nogironlik holatidagi insonlarga yordam ko‘rsatish, ularga qulay
sharoitlar yaratish, jamiyatdagi boshqalar uchun o‘qish yoki ishlash
imkoniyatlarini yaxshilash kabi amallarni o‘z ichiga oladi.
Aqliy yordam: Aqliy yordam, boshqalarga maslahat berish, ularga bilim
taqdim etish va muammolarni hal qilishda yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishdan iboratdir. Bu,
o‘zaro fikr almashish, maslahatlashish va qiyin vaziyatlarda o‘z tajribalarini baham
ko‘rish orqali amalga oshiriladi. Aqliy yordam jamiyatning aqliy rivojlanishini
ta’minlashga hissa qo‘shadi.
Ma’naviy yordam: Ma’naviy yordam, boshqa insonlarga ruhiy va qalbiy
yordam ko‘rsatishdir. Masalan, bir-biriga duo qilish, qalbni tinchlantirish, yengillik
berish, muammolarga sabr qilishni o‘rgatish. Islomda ma’naviy yordamning
29

ahamiyati kattadir, chunki bu nafaqat dunyoviy, balki ruhiy rivojlanishga ham
yordam beradi.
Rasululloh (s.a.v.) aytganlaridek: “Mo‘min mo‘minga devorning
g‘ishtlaridek, bir-birini mustahkamlaydi” (Buxoriy va Muslim rivoyati). Ushbu
hadis, jamiyatda har bir insonning bir-biriga bog‘liq va zarur bo‘lganligini
ta’kidlaydi. O‘zaro yordam va hamkorlik, jamiyatni yanada mustahkamlashga va
uning ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga yordam beradi. Islomda, o‘zaro yordam
faqatgina material va jismoniy yordam bilan cheklanmaydi. Jamiyatdagi bir-biriga
yordam berish, aqliy va ma’naviy yordam orqali ham amalga oshiriladi, bu esa
ijtimoiy birdamlikni mustahkamlashga, muhtojlarga yordam berishga va axloqiy
qadriyatlarni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Islomda beva, yetim va muhtojlarga yordam berish juda muhim ahamiyatga
ega. Qur’on va hadislar bu jamiyatning eng zaif qatlamlariga nisbatan doimo
yordam berishni, ularni himoya qilishni va ularga g‘amxo‘rlik ko‘rsatishni
buyuradi. Bu yordam nafaqat moddiy jihatdan, balki ruhiy va ma’naviy yordamni
ham o‘z ichiga oladi. Yetimlarga g‘amxo‘rlik qilish, ularni sevish va ularni to‘g‘ri
tarbiyalash – Islomning asosiy prinsiplaridan biridir. Qur’oni karimda “Yetimni
ranjitma” (Duho surasi, 9-oyat) degan oyat mavjud bo‘lib, bu oyat musulmonlarga
yetimlarga bo‘lgan mehr-muhabbatni va ularga zarar yetkazmaslikni buyuradi.
Shuningdek, “Yetimlarning molini adolat bilan boshqaringlar” (An’om surasi, 152-
oyat) degan oyat, yetimlarning moli bilan ehtiyotkorlik bilan muomala qilish va
ularning huquqlarini himoya qilish zarurligini bildiradi.
Rasululloh (s.a.v.)ning hadisida “Men va yetimga homiylik qilgan kishi
jannatda shunday bo‘lamiz” deb aytganlar. Bu hadis, yetimlarga yordam
berishning insonning ahloqiy burchi ekanligini va bu yordam Alloh tomonidan
mukofotlanishini ta’kidlaydi. Rasululloh (s.a.v.)ning bu so‘zlari, shuningdek,
yetimlarga bo‘lgan mehrni va g‘amxo‘rlikni jamiyatda keng targ‘ib qilish
zarurligini ko‘rsatadi. Islomda bevalarga yordam berish ham muhimdir. Bevalarga
yordam ko‘rsatish, ularning jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga yordam berish, ularni
30

ijtimoiy hayotda qo‘llab-quvvatlash Islomda juda yuqori qadrlanadi. Rasululloh
(s.a.v.)ning hadislari orqali bevalarga mehr-muhabbat ko‘rsatish va ularga yordam
berishning ahamiyati haqida ko‘plab o‘gitlar mavjud. Muhtojlarga yordam berish
ham ijtimoiy mas’uliyat hisoblanadi. Islomda muhtojlarga, kambag‘allarga yordam
berish, ularning ehtiyojlarini qondirish va jamiyatda tenglikni ta’minlash
muhimdir. Zakot va sadaqa kabi ijtimoiy yordam vositalari, muhtojlarga moddiy
yordam ko‘rsatishning asosiy yo‘llaridir. Yordam berishning bu tamoyillari,
musulmonlarni o‘zaro yordamga va ijtimoiy hamjihatlikka chaqiradi. Islomda, har
bir musulmon jamiyatdagi zaif va muhtoj insonlarga yordam berish orqali nafaqat
dunyoviy, balki diniy mukofotlarga ega bo‘ladi. Bu yordam, faqat moddiy jihatdan
emas, balki ruhiy va ma’naviy jihatdan ham bo‘lishi kerak. Shunday qilib, Islomda
beva, yetim va muhtojlarga yordam berish nafaqat yordam qilish, balki ijtimoiy
adolat va birdamlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
XULOSA
Islom ta’limotida ijtimoiy-pedagogik g‘oyalar, insonning ma’naviy va
axloqiy rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan. Islomda tarbiya jarayoni nafaqat
bilim berish, balki shaxsning axloqiy, ma’naviy, ijtimoiy jihatdan shakllanishini
ta’minlaydi. Tarbiyaviy g‘oyalar, Qur’on va hadislar asosida shakllanib, jamiyatda
tinchlik, adolat va hamjihatlikni ta’minlashga yordam beradi. Islom ta’limoti
bo‘yicha, tarbiya jarayonida o‘quvchilarni nafaqat bilimga, balki yaxshi axloqiy
qadriyatlarga ham yo‘naltirish zarur. Bu esa, jamiyatda bir-biriga mehr-shafqat,
hurmat, adolat va yordamni rivojlantirishga olib keladi. Tarbiya, ilm olish va
ijtimoiy mas’uliyatning ahamiyati Islomda alohida ahamiyatga ega. Ilm olish
Islomda juda qadrlanadi, chunki ilm nafaqat dunyo hayotida, balki oxiratda ham
insonning yaxshilanishiga yordam beradi. Tarbiya esa, shaxsni jamiyatda ijtimoiy
mas’uliyatli, axloqiy, ma’naviy jihatdan sog‘lom bir inson sifatida tarbiyalashga
31

qaratilgan. Jamiyatdagi barcha a’zolar o‘rtasida ijtimoiy mas’uliyat, yordam va
hamkorlikni ta’minlash, muhtojlarga yordam berish va zaiflarni qo‘llab-quvvatlash
Islomning asosiy prinsiplaridir.
Islom ta’limotining tarbiya sohasidagi zamonaviy yondashuvlarga ta’siri
ham katta. Islomda pedagogik yondashuvlar insonni nafaqat bilimli, balki axloqan
pok, ijtimoiy mas’uliyatli va ma’naviy rivojlangan shaxs sifatida tarbiyalashni
maqsad qiladi. Zamonaviy pedagogik yondashuvlar, shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuv, faoliyatga yo‘naltirilgan va kompetensiyaga asoslangan yondashuvlar,
Islom ta’limotining maqsadlari bilan mos keladi. Islomda tarbiya nafaqat
shaxsning ichki dunyosini, balki uning ijtimoiy faoliyatini ham rivojlantirishga
qaratilgan. Shuning uchun, Islom ta’limoti zamonaviy pedagogik yondashuvlarni
o‘zida mujassam etgan, bu yondashuvlar jamiyatda adolat, tenglik, hurmat va bir-
biriga yordam berishni rivojlantirishga xizmat qiladi. Islom ta’limotida tarbiya
jarayoni nafaqat diniy, balki ijtimoiy, madaniy va axloqiy jihatdan ham muhimdir.
Har bir musulmon jamiyatda o‘zining ijtimoiy mas’uliyatini anglab, boshqalarga
yordam berishga, adolatni ta’minlashga va o‘zaro hamkorlikni rivojlantirishga
intilishi kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdullayev, I. Islom ta’limoti va jamiyat tarbiyasi. Toshkent: O‘zbekiston
nashriyoti, 2015. 220 bet.
2. Ahmad, M. Islom va axloqiy tarbiya. Qarshi: Navro‘z nashriyoti, 2018.
175 bet.
3. Al-Ghazali, A. Ihya’ ulum al-din. Qohira: Dar al-Fikr, 2002. 450 bet.
4. Al-Muqaddimah, Ibn Khaldun. Ibn Khaldunning tarixi. Toshkent: Sharq
nashriyoti, 2010. 375 bet.
5. Andijonov, U. Islom tarbiyasining asosiy tamoyillari. Andijon: Andijon
nashriyoti, 2017. 300 bet.
6. Ayubov, F. Islom ta’limotida ma’naviy va axloqiy tarbiya. Samarqand:
Samarqand nashriyoti, 2019. 215 bet.
32

7. Karimov, I. O‘zbekistonning yangi avlodi tarbiyasining asosiy
yo‘nalishlari. Toshkent: O‘zbekiston nashriyoti, 2000. 180 bet.
8. Mahmudov, J. Islomdagi ijtimoiy mas’uliyat. Buxoro: Buxoro nashriyoti,
2021. 120 bet.
9. Ma’rufov, K. Jamiyatdagi ijtimoiy tarbiya va uning tamoyillari. Toshkent:
O‘zbekiston nashriyoti, 2014. 265 bet.
10. Mavlonov, A. Islomda beva, yetim va muhtojlarga yordam berish.
Tashkent: O‘zbekiston nashriyoti, 2020. 210 bet.
11. Rahmonov, I. Islomda tarbiya va ma’naviyat. Toshkent: Ilm-Ziyo
nashriyoti, 2012. 190 bet.
12. Sattarov, N. Islom ta’limoti va uning zamonaviy pedagogik
yondashuvlarga ta’siri. Buxoro: Buxoro nashriyoti, 2018. 185 bet.
13. Shamsiev, M. Islom va zamonaviy jamiyat. Toshkent: Akademnashr,
2016. 250 bet.
14. Shokirov, K. Pedagogik axloq va islomiy qadriyatlar. Farg‘ona: Farg‘ona
nashriyoti, 2020. 145 bet.
15. Tashkent, Z. Islomda tarbiya: tarixiy va pedagogik o‘rganishlar.
Toshkent: O‘zbekiston nashriyoti, 2013. 310 bet.
16. Usmanov, A. Islomda bilim olish va tarbiya. Toshkent: Nashriyot-
Media, 2017. 200 bet.
17. Xudoyberganov, S. Islomda ma’naviy tarbiya asoslari. Samarqand:
Samarqand nashriyoti, 2021. 170 bet.
18. Yusupov, M. Islom tarbiyasining asosiy tamoyillari. Toshkent: Sharq
nashriyoti, 2014. 225 bet.
19. Zayniddinov, M. Islomdagi axloqiy qadriyatlar va zamonaviy
pedagogika. Toshkent: Yangi Avlod nashriyoti, 2020. 260 bet.
20. Zohidov, S. Pedagogik g‘oyalar va ularning jamiyatda qo‘llanilishi.
Buxoro: Buxoro nashriyoti, 2015. 280 bet.
33

Купить