Iste'mol va jamg'arish funksiyalari va ularga ta'sir etuvchi omillar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	461.8KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	16 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Iste'mol va jamg'arish funksiyalari va ularga ta'sir etuvchi omillar

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI

“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan

Iste’mol va jamg’arish funksiyalari va ularga
ta’sir etuvchi omillar
mavzusidagi

KURS ISHI

I BOB ISTE’MOL VA JAMG’ARISH FUNKSIYALARI VA ULARGA ............... 5
TA’SIR ETUVCHI OMILLAR ................................................................................. 5
1.1. Iste’mol funksiyasi va unga ta’sir etuvchi omillar ......................................... 5
1.2. Jamg’arma funksiyalari va ularga ta’sir etuvchi omillar .............................. 9
1.3. Iste’mol va jamg’arishga daromaddan boshqa omillar tahlili .................... 13
II BOB XORIJ VA O’ZBEKISTONDA ISTE’MOL VA JAMG’ARISH. XORIJIY
DAVLATLAR TAJRIBASI VA ULARNI O’ZBEKISTONGA ............................ 20
TADBIQ QILISH ..................................................................................................... 20
2.1. Iste’mol va jamg’arish. Xorijiy mamlakatlar tajribasi ................................ 20
2.2. O’zbekistonga xorij tajribasini tadbiq etish va makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarga ta’siri .......................................................................................... 24
XULOSA .................................................................................................................. 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................................. 35
MUNDARIJA
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida olib borilgan
oqilona va izchil iqtisodiy siyosat orqali katta muvaffaqiyat va natijalarga
erishilmoqda. Jumladan, o'tgan davr mobaynida milliy xo'jaligimiz iqtisodiy
jihatdan bir tomonlamalik va inqiroz holatidan chiqarildi, iqtisodiyotning barqaror
o'sishi ta'minlandi, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik mustahkamlandi,
iqtisodiyot va uning ayrim sohalaridagi mutanosiblik kuchaydi, bozor
mexanizmining tarkibiy qismlari qaror topdi va uning infratuzilmalari vujudga
keltirilib, rivojlantirildi. Bundan ko'rinib turibdiki kurs ishi sifatida bu mavzuning
tanlanishi bejiz emas. Chunki o'zgarib borayotgan jug'rofiy-siyosiy strukturaning
barcha mintaqalarda iqtisodiy ko'rsatkichlardan biri bo'lgan iste'molning ahamiyati
juda katta desak mubolag'aga yo'l qo'ymagan bo'lamiz. Umuman olganda
iqtisodiyotning iste'mol sohasida faoliyat qiluvchi asosiy tarkibiy birligi sifatida uy
xo'jaliklari kiritiladi. Uy xo'jaliklari doirasida moddiy ishlab chiqarish va xizmat
ko'rsatish sohalarida yaratilgan tovar va xizmatlar iste'mol qilinadi. Bozor
iqtisodiyotida uy xo'jaliklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini yetkazib
beruvchilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslarni sotishdan olingan pul daromadlari
shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun sarflanadi. Demak iste'mol va unga ta'sir etuvchi
omillar mavzusini yoritishda uy xo'jaliklarining daromad, xarajat va joriy yildagi
iste'mol ko'rsatkichlarining bazis yildagi iste'mol ko'rsatkichlari bilan o'zaro
taqqoslanishi orqali ko'rsatilib beriladi. Mavzuning dolzarbligi tadbirkorlik
faoliyatini rivojlantirish bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi
hisoblangan kichik mulkdorlar sinfini shakllantirishga, mamlakatimiz bozorini
iste'mol tovarlari va turli xizmatlar bilan boyitish imkoniyatini yaratadi. Tijorat
banklari tomonidan iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi korxonalarga, xususan,
ularning modernizatsiya qilinishi va texnologik yangilanishiga moliyaviy ko'mak
berish, yangi ish o'rinlari yaratilishi va aholining bandligi ta'minlanishida, ichki
iste'mol tovarlari ishlab chikarish hajmining ko'payishi va minglab oilalar
daromadlari ortishida muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz ta'biri bilan
3

aytganda, "Jahon moliyaviy-iqisodiy inqirozi sharoitida iqtisodiyotning real sektori
korxonalarini qo'llab-quwatlash bo'yicha birinchi navbatda ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilish, kooperatsiya aloqalarini kengaytirish, mustahkam
hamkorlikni yo'lga qo'yish, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki
talabni rag'batlantirish masalalari alohida o'rin tutadi. Fikrimizni aniq
ifodalaydigan bo'lsak ushbu mavzuda milliy daromad tarkibiy qismlari tahlili
davom ettirilib, uning iste'mol, hamda ishlab chiqarishni kengaytirishga ketadigan
qismi bo'lgan jamg'arishning iste'molga bevosita bog'liqligi ularning iqtisodiy
mazmuni qarab chiqiladi. Iste'molning darajasini aniqlovchi asosiy omillarni
ko'rsatib beriladi. Shu bilan birga shaxsiy daromadning iste'moldan ortiqcha
boshqa qismi - jamg'armaning iqtisodiy mazmuni va omillarini ko'rsatib berishga
ham alohida e'tibor qaratiladi.
Kurs ishining ob`ekti. Iste’mol va jamg’arish funksiyalari va ularni
boshqarish usullari bilan bog’liq jarayonlar majmui olingan.
Kurs ishining predmeti. Iste’mol va jamg’arish va ularni boshqarish usullari
uslubiyotini qamrab oluvchi boshqaruv munosabatlari hisoblanadi.
Kurs maqsadi va vazifalari. Bugungi kunda iste'mol bozorini sifatli iste'mol
tovarlari bilan to'ldirish, aholining iste'mol tovarlariga bo'lgan talabining
shakllanishi va unga ta'sir etuvchi omillarni o'rganish hamda savdoni shu asosda
tashkil etib, iste'molchilarning talablarini to'laroq qondirilishini tadqiq etish muhim
ahamiyatga ega bo'lmoqda. Qisqa vaqt ichida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy
o'zgarishlarni amalga oshirish, aholi daromadlarining o'sishini ta'minlash, samarali
tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo'jaligini isloh
qilish, iste'mol bozori, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish.
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Birinchi bobda iste’mol va jamg’arish
funksiyalari va ularga ta’sir etuvchi omillar, ikkinchi bobda O’zbekistonda
iste mol, xorij va o’zbekistonda iste’mol va jamg’arish. xorijiy davlatlar tajribasiʼ
4

va ularni o’zbekistonga tadbiq qilish haqida so’z yuritilgan. Kurs ishining umumiy
hajmi 36 betni tashkil qiladi.
I BOB ISTE’MOL VA JAMG’ARISH FUNKSIYALARI VA ULARGA
TA’SIR ETUVCHI OMILLAR
1.1. Iste’mol funksiyasi va unga ta’sir etuvchi omillar
Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya'ni milliy
daromad iste'mol va jamg'arish maqsadlarida sarflanadi. Iste'mol - jamiyat iqtisodiy
ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab chiqarish
omillari (ishchi kuchi)dan foydalanish jarayoni. Keng ma'noda iste'mol jamiyat
iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va
xizmatlardan foydalanishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste'mol farqlanadi.
Unumli iste'mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo'lib, ishlab
chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste'mol qilinishini, ya'ni ulardan
ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonini anglatadi.
Shaxsiy iste'mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro'y berib, bunda
iste'mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi. Iste'mol jarayonida turli xil moddiy
va ma'naviy ne'matlardan foydalaniladi. Iste'mol qilinadigan ne'mat turiga bog'liq
ravishda moddiy hamda nomoddiy ne'mat va xizmatlarni iste'mol qilish
farqlanadi.Bularning tarkibiga kiruvchi moddiy ne'mat va xizmatlar bilan bir
qatorda aholining madaniy xordig'i uchun mo'jallangan nomoddiy ne'mat va
xizmatlarning o'rni ham albatta beqiyosdir. Bu ko'rsatkichlar zamirida iqdisodiy
yuksalish turadi. Fikrimizni aniqlashtirish maqsadida quyidagi misolga yuzlansak:
umumiy ma'noda olganda davlat tashkilotida ishlovchi ishchi hodim hafta
davomidagi og'ir mehnatdan so'ng madaniy xordiq olish maqsadida albatta
iste'molning nomoddiy turiga kiruvchi kino, teatr yoki konsertga ehtiyoji ortishini
kuzatishimiz mumkin.
5

Qondirilgan iste'molning bunday turi orqali kelgusi hafta davomidagi ish
unumining ko'tarilishiga bu esa makroiqtisodiy jihatdan iqtisodning barcha
ko'rsatkichlarida o'sishni o'zida namoyon qilib beradi. Bundan ko'rinib turibdiki
iste'mol iqtisodiyotning barcha ko'rsatkichlari bilan o'zaro bog'liqdir. Bundan
tashqari iste'molni yakka tartibdagi yoki jamoa bo'lib iste'mol qilish bilan ham
farqlanadi. Alohida shaxsning o'z ixtiyorida bo'lgan ne'matlarni iste'mol qilishi
yakka tartibdagi iste'molga, jamiyat a'zolari turli guruhlarining ne'matlardan
birgalikda foydalanishi jamoa bo'lib iste'mol qilishga kiradi. Milliy daromadning
jamiyat a'zolaring moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirishga sarflanuvchi qismi
iste'mol fondi deb ataladi. Iste'mol fondi butun aholining shaxsiy iste'molini,
aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar
va boshqarishdagi barcha sarflarni o'z ichiga oladi.
Iste'mol va jamg'arma hajmi hamda unga ta'sir ko'rsatuvchi omilar o'rtasidagi
bog'liqlik iste'mol va jamg'arma funksiyasi deyiladi. Bu funksiyalarni bayon
etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik
iqtisodchilarning fikriga ko'ra, kishilar o'z mablag'larini qo'shimcha daromad
keltirgan taqdirda jamg'armaga yo'naltirishga harakat qiladilar. Shunga ko'ra,
banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori bo'lsa, ularning jamg'armaga
qiziqishlari shu qadar kuchli bo'ladi, ya'ni jamg'arma real foiz stavkasining o'sib
boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Aholi daromadlari iste'mol va jamg'arma
mablag'larining yig'indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o'sishi bilan
iste'mol kamayib, pasayishi bilan esa ko'payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik
iqtisodchilar fikriga ko'ra iste'mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi
funksiyasi hisoblanadi. J.M.Keyns klassik iqtisodchilarning bu fikrlariga qarshi
chiqib, uy xo'jaliklarining iste'mol sarflari real foiz stavkasiga u qadar bog'liq
emasligini, kishilar uchun hamma vaqt joriy iste'molning kelgusidagi iste'moldan
afzalligini ta'kidlaydi. U iste'mol sarflari darajasiga ta'sir ko'rsatuvchi asosiy omil
sifatida uy xo'jaliklarining joriy daromadlarini ko'rsatadi. Demak, Keyns fikriga
ko'ra, iste'mol uy xo'jaliklari joriy daromadlarining o'sib boruvchi funksiyasi
6

hisoblanadi. Bunda tik o'qqa iste'mol sarflari, yotiq o'qqa esa aholi ixtiyoridagi
daromad miqdori joylashtiriladi. 1

Har ikkala o'q o'rtasidan 45gradus ostida o'tuvchi OF to'g'ri chiziq iste'mol
sarflari va ixtiyordagi (sof) daromadning miqdoran tengligini ifodalaydi. OY
o'qidagi har qanday daromad miqdorini ifodalovchi ushbu chiziqda joylashgan
nuqta OC o'qning tegishli miqdordagi iste'mol sarfiga teng bo'ladi. Boshqacha
aytganda, uy xo'jaligi sof daromadning barcha hajmini to'liq iste'molga sarflaydi.
Biroq, bunday tenglik amalda doimo ham ro'y beravermaydi. Iste'mol sarflari
miqdori ba'zida joriy sof daromadlar miqdoridan past bo'lishi, ba'zida esa oshib
ketishi ham mumkin. Shuning uchun iste'mol egri chizig'i C sof daromad OF
chizig'iga mos tushmay, unga nisbatan ma'lum darajada og'adi. Har ikkala
chiziqning o'zaro kesishgan B nuqtasi «0 darajadagi jamg'arma»ni anglatadi. Bu
nuqtaning chap tomonida iste'mol sarflari daromad miqdoridan yuqori bo'lib, bu
manfiy jamg'arma deb ataladi. Shuni ham ta'kidlash lozimki, real hayotda
iste'molning ma'lum qismi daromad hajmiga bog'liq boimaydi. Masalan, biron-bir
shaxsning daromadi kutilmaganda juda past darajaga tushib qolishi mumkin. Biroq,
bu shaxs, daromadi bunga imkon bermagan taqdirda ham, ma'lum darajada
ovqatlanish, kiyinish va boshqa zarur iste'mol xarajatlarini amalga oshirishga
majbur. U mazkur sarflarni yo oldingi davrda jamg'arilgan daromadlari hisobiga,
yoki o'zgalardan qarz olish hisobiga qoplashi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda
iste'mol sarflarining bu darajasi avtonom (ya'ni, joriy sof daromaddan mustaqil)
holdagi iste'mol darajasi deyiladi. Bizning grafigimizda bu daraja Co nuqtadan
boshlanadi. Chizmadagi B nuqtaning o'ng tomoni esa ijobiy (musbat ishorali)
jamg'arma deb ataladi. Aynan B nuqtada aholi daromadlari va sarflarining
muvozanatiga erishiladi. Daromad miqdori oshib borgan sari bu muvozanat
buzilib, jamg'arma miqdori ortib boradi. Bu holatni chizmadagi daromadning
Yidarajasida iste'molmiqdori E1E0 kesmadan, jamg'arma miqdori esa Eo E2
1 Axmedov D.Q, Ishmuxammedov A.E, Jumaev Q.X, Jumaev Z.A Makroiqtisodiyot. Darslik. -
T.: TDIU, 2004.

7

kesmadan iborat bo'ladi. Iste'mol yoki jamg'armaga keyingi qo'shilgan moyillik
ko'rsatkichi ham ahamiyatlidir. Bu ko'rsatkich iste'molchi daromadining navbatdagi
o'zgarishi uning iste'mol va jamg'armaga nisbatan munosabati qanday o'zgarishini
aks ettiradi. Shu o'rinda takidlash joizki iste'mol va jamg'arma funksiyalarini
yaxshilab ko'rib chiqadigan bo'lsak quyidagich holatni kuzatish mumkin:
Jamg'arma funksiyasining grafikdagi tasviri bir oz o'zgacha ko'rinishda bo'ladi.
1.1.1-chizma. Iste’mol grafigi 2

1.1.1-chizmada ko'rinadiki, jamg'arma funksiyasining grafikdagi tasviri
iste'mol funksiyasi tasvirining aksi sifatida namoyon bo'ladi. Bu grafikda ham B
nuqta O darajadagi jamg'arishni OY yotiq chizig'ining O darajadan pastki qismi
manfiy jamg'arishni, yuqori qismi esa ijobiy (musbat) jamg'arishni anglatadi.
EgE^kesma sof daromadning Yi darajasidagi jamg'arma miqdorini ko'rsatadi.
Yillar davomida sof daromad hajmi oshib borishi bilan uning iste'mol va
jamg'armaga sarflanishi o'rtasidagi nisbat o'zgarib borada. Iste'molchilarning
daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari
shunchalik oshib boradi. Buni iste'mol va jamg'armaga bo'lgan o'rtacha va keyingi
qo'shilgan moyillik ko'rsatkichlari orqali ham kuzatish mumkin.
2 Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика. Инфляция и
безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
8

1.2. Jamg’arma funksiyalari va ularga ta’sir etuvchi omillar
Ma’lumki, uy xo’jaligi tasarrufidagi daromad iste’mol va jamg’arish uchun
ishlatiladi. Ya’ni, qancha ko’p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg’ariladi va
aksincha. Iste’mol va jamg’arish o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik har xil daromadga
ega bo’lgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega bo’lganlar, odatda, uning
ko’proq qismini iste’mol qilib, kamroq qismini jamg’aradi, lekin daromadlari oshib
borishi bilan bu nisbat jamg’arish foydasiga o’sadi.
1.2.1-chizma Jamg’arish grafigi 3

1.2.1-chizmada jamg’arish grafigi daromad bilan jamg’arish o’rtasidagi
bog’liqlikni ifodalaydi. Vertikal o’qdagi har bir nuqta jamg’arma miqdorini
bildiradi va daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi o’rtasidagi farq
sifatida aniqlanadi (S= Yd - S). Boshlang’ich daromad darajasida jamg’arish nolga
(0) teng bo’lgan holda ixtiyordagi daromad hajmi o’sib borishi bilan uning miqdori
ham oshib boradi. Keltirilgan ma’lumotlar tayanib iste’mol funktsiyasini yozamiz:
C = a + b x Yd,
3 Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика. Инфляция и
безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
9

bu erda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad (Yd =Y-T), bu
erda: T – soliqlar; b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga bog’liqligini
ifodalovchi koeffitsient, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik.
Δ S
b = --------- x 100 Δ Yd
Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga
va iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad o’zgarishiga ta’sirchanligiga bog’liq.
Jamg’arish grafigini ham iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodalash mumkin,
ya’ni jamg’arish funktsiyasi quyidagi ko’rinishga ega: S = -a + (1 -b) x Yd 4

Iste’mol va jamg’arish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari
quyidagi omillar, to’g’rirog’i bu omillardagi o’zgarishlar ham ta’sir ko’rsatadi:
1. Uy xo’jaliklari daromadlari.
2. Uy xo’jaliklarida to’plangan mulk hajmi.
3. Narxlar darajasi.
4. Iqtisodiy kutish.
5. Iste’molchilar qarzlari hajmi.
6. Soliqqa tortish hajmi.
Dastlabki besh omil ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari o’zaro teskari
tomonga siljiydi. Bu besh omil ta’sirida joriy tasarrufidagi daromad tarkibida
iste’mol va jamg’arish ulushi nisbatlari o’zgaradi. Soliqqa tortish darajasining
o’zgarishi ixtiyordagi daromad hajmini o’zgartirgani tufayli uning ta’sirida
iste’mol va jamg’arish grafiklari bir tomonga qarab siljiydi. Iste’mol funktsiyasini
aniqlash borasidagi tadqiqotlar, uning hajmi shuningdek aholining daromadlari
hajmi va to’plagan mulki ko’lamiga ko’ra tabaqalanishi darajasi hamda aholining
soni va yoshiga ko’ra tarkibiga ham bog’liqligini ko’rsatdi.
Makroiqtisodiy tahlil jarayonida iste’mol va jamg’arish funktsiyalarini
yanada to’laroq bilish uchun iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik va
chegaralangan moyillik tushunchalarini mohiyatini anglab olishimiz lozim.
4 Shodmonov Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: «Toshkent» nashriyoti, 2020
10

Iste’molga o’rtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol
xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni:
S
APC = ------------- x 100 Yd
bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga o’rtacha moyillik.
Tasarrufidagi daromaddagi jamg’arish ulushini jamg’arishga o’rtacha
moyillik deb ataladi, ya’ni:
S
APS = --------------- x 100 5
Yd
Bunda: APS ((average propensity to saving) – jamg’armaga o’rtacha
moyillik. Misol uchun, tasarrufidagi daromad darajasi 410 va 530 shartli birlikka
va iste’mol darajalari 405 va 495 shartli birlikka teng bo’lgan holatlar uchun
iste’molga o’rtacha moyillikni hisoblaymiz, ya’ni:
ARS = (405 / 410) x 100 = 98, 78% yoki 0,98;
ARS = (495 / 530) x 100 = 93,39% yoki 0,93 ga teng. 6

Demak, bu misollardan ko’rinib turibdiki, tasarrufidagi daromadlar miqdori
ko’payib borishi bilan uning tarkibidagi iste’mol ulushi kamayib va aksincha
jamg’arma ulushi ko’payib boradi. Bu holatni Keynsning “asosiy psixologik
qonun”i bilan izohlash mumkin. “Mavjudligiga nafaqat aprior tasavvurlarga ko’ra,
bizning inson tabiatini bilishimizdan kelib chiqib shuningdek o’tmish tajribasini
sinchiklab o’rganish asosida biz to’liq ishonishimiz lozim bo’lgan asosiy
psixologik qonun shundan iboratki kishilar daromadlari o’sishi bilan, odatda, o’z
iste’mollarini oshirishga moyillar, ammo daromadlari o’sgan darajada emas”
Soliqlar to’langandan keyin qolgan daromadning bir qismi iste’mol qilinadi,
ikkinchi qismi esa jamg’ariladi, shu tufayli ham iste’molga va jamg’arishga
o’rtacha moyillik yig’indisi 100% ga yoki koeffitsient ko’rinishda 1 ga teng: ARS
+ ARS = 100% yoki 1.
5 Maxmudov.N, Hakimov.H. ”Makroiqtisodiy taxlil” O‘quv-uslubiy majmua – T.: TDIU, 2018.
6 Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста.
Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
11

Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadlarining o’sgan qismini yo iste’mol
qiladi, yoki jamg’aradi.
Iste’moldagi o’zgarishlarning shu o’zgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi
daromad o’zgarishdagi ulushi iste’molga chekli moyillik deyiladi.

Δ S MPC = ----------- x100 Δ Yd
Bu erda: MPC (marginal propensity to consume) – iste’molga chekli
moyillik.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra ixtiyordagi daromad 410 sh.b.dan 430
sh.b.kacha oshgan holatda MRSni hisoblaymiz.
Δ S =420 - 405 = 15; Δ Yd =430 - 410 = 20;
MRS = (15/20) 100=75%;
Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) o’zgarganda
iste’mol 75 % (yoki 0,75) ga o’zgaradi.
Jamg’arishdagi o’zgarishning ixtiyordagi daromad o’zgarishdagi ulushi
jamg’arishga chegaralangan moyillik deyiladi. Δ S
MRS = ------------x100 Δ Yd
Bu erda: MPS (marginal propensity to saving) – jamg’arishga chekli
moyillik.
Yuqorida keltirilgan misolda:
Δ Yd = 430 - 410 = 20 Δ S = 10 - 5 = 5 MR
S = (5/20) 100 = 25%;
Shunday qilib, iste’molga chekli moyillik 0,75 ni tashkil etgan bo’lsa,
jamg’armaga chekli moyillik 0,25 ni tashkil etadi. Daromadning o’sgan qismi yoki
iste’molga, yoki jamg’armaga sarflanadi. Shu sababga ko’ra iste’mol va
jamg’arishga o’rtacha moyillik ko’rsatkichlari yig’indisi 100%ga yoki koeffitsient
ko’rinishida 1ga teng bo’ladi.
MRS + MRS =100% yoki 1. 7

7 Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста.
Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
12

MRS va MRS ancha barqaror ko’rsatkichlar bo’lib, juda sekin o’zgarishga
uchraydilar. 8

1.3. Iste’mol va jamg’arishga daromaddan boshqa omillar tahlili
Iste'mol fondining shaxsiy daromad shaklida aholi qo'liga kelib tushadigan
qismi iste'mol sarflari maqsadida ishlatiladi. Iste'mol sarflari - bu aholi joriy
daromadlarining tirikchilik ne'matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi.
Aholi o'z daromadini sarflar ekan, bugungi (joriy) iste'mol hamda kelgusidagi
iste'mol hajmini oshirish o'rtasida tanlovni amalga oshiradi. Kelgusida iste'mol
hajmini oshirish imkoniyati joriy davrdagi jamg'armaga ham bog'liq bo'ladi.
Jamg'arma - bu aholi, korxona (firma) va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi
ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida to'planib borishi.Uning
hajmi barcha xo'jaliklar daromadidan iste'mol sarflarini ayirib tashlash yo'li bilan
aniqlanadi.
Daromad tarkibida iste'mol sarflari ulushi qanchalik yuqori bo'lsa, jamg'arma
hajmi shunchalik kam bo'ladi. Jamg'armaning o'sishi esa iqtisodiy ma'noda
mablag'larning iste'mol buyumlari xarid qilishdan investitsion tovarlar xarid
qilishga yo'naltirilishini bildiradi. Shunga ko'ra, jamg'arma - bu muddat jihatidan
kechiktirilgan iste'molni anglatadi. Shu bilan birga joriy davrda amalga oshirilgan
jamg'arma joriy iste'molning chegirilgan qismidir, chunki jamg'arma aholi va
korxonalar ixtiyordagi daromadning iste'molga sarflanmagan qismi hisoblanadi:
Y= C+S 9

bu erda: Y - barcha xo'jaliklar ixtiyoridagi daromad; C - iste'mol miqdori; S -
jamg'arma miqdori.
Shu sababli daromad tarkibidagi iste'mol sarflari va jamg'arma nisbatining
o'zgarishi bir qator, ba'zan qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi mumkin
Birinchidan, daromadlarning qandaydir qismini jamg'armaga qo'yish oqibatida u
8 Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста.
Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
9 Maxmudov.N, Hakimov.H. ”Makroiqtisodiy taxlil” O‘quv-uslubiy majmua – T.: TDIU, 2018.
13

tovarlarda bo'lgan talabda o'z aksini topmaydi. Jamg'arma, yuqorida
ta'kidlanganidek, daromadlarning ma'lum bir qismini iste'mol qilishdan chegirib
qo'yishni bildirib, natijada iste'mol sarflari hajmi barcha ishlab chiqarilgan
mahsulot va xizmatlarni sotib olish uchun yetarli bo'lmay qoladi. Aholi
daromadining jamg'arilgan qismi o'zining xususiy talabini vujudga keltirmaydi.
Buning natijasida sotilmay qolgan tovarlarning ko'payishi, ishlab chiqarishning
qisqarishi, ishsizlik va daromadlarning pasayishi ro'y berishi mumkin. Boshqacha
tarzda ifodalaydigan bo'lsak jamg'armaga bo'lgan moyillikning o'sishi o'z navbatida
iste'molga bo'lgan moyillikning pasayishini anglatadi.
Iste'mol sarflarining qisqarishi esa mavjud tovar va xizmatlarning sotilmay
qolishiga, ya'ni ishlab chiqarish zahirasining ko'payishiga olib keladi. Oqibatda
yangi kapital qo'yilmalar amalga oshirilmaydi, ishlab chiqarish qisqaradi,
ishsizlikning o'sishi va daromadlarning pasayishi ro'y beradi. Aholi tomonidan
jamg'armaning haddan ortiq ko'paytirib yuborilishi oqibatida kelib chiquvchi salbiy
jarayonlar, ya'ni - «tejamkorlik paradoksi» shunday tarzda namoyon bo'ladi.
Ikkinchidan, jamg'arma talabning yetishmasligiga olib kelmasligi ham mumkin,
chunki jamg'arilgan mablag'lar tadbirkorlar tomonidan investitsion maqsadlarda
ishlatiladi. Bu esa jamg'arma keltirib chiqaradigan iste'mol sarflaridagi har qanday
yetishmaslikni to'ldiradi. Uchinchidan, korxonalar ham o'zining barcha mahsulotini
pirovard iste'molchilarga sotishni ko'zda tutmaydi, balki uning bir qismidan o'zi
ishlab chiqarishida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, agar tadbirkorlar
aholining jamg'armalariga teng miqdordagi mablag'larni investitsiyalarga qo'yishni
ko'zda tutsa, ishlab chiqarish darajasi doimiy bo'lib qoladi.
Iste'mol va jamg'arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad
hisoblanadi. Lekin milliy daromad tarkibida to'g'ri soliqlar ham mavjud bo'ladi.
Shu sababli soliqlar to'langandan keyin aholi qo'lida qoladigan daromad iste'mol
sarflari va shaxsiy jamg'arma yig'indisiga teng bo'ladi. Iste'mol va shaxsiy
jamg'armaning darajasi bevosita soliqlar to'langandan keyingi qolgan daromad
bilan aniqlanadi. Bu daromadni biz tahlil chog'ida ixtiyordagi yoki sof daromad
14

deb ataymiz. Demak bu daromad iste'molning ham, jamg'armaning ham umumiy
omili hisoblanadi. Chunki jamg'arma daromadning iste'mol qilinmaydigan qismi
hisoblansa, soliqlar to'langandan keyingi daromad shaxsiy jamg'armani aniqlab
beradigan asosiy omil bo'lib chiqadi. Har yilgi haqiqiy iste'mol miqdori va soliqlar
to'langandan keyingi daromad o'rtasidagi farq shu yildagi jamg'arma miqdorini
aniqlaydi.
Bizga ma'lumki iste'molga ta'sir etuvchi asosiy omil bu narxdir. Mazkur
bobning bu bo'limida narx va boshqa omillarning iste'molga ta'sir jarayonini ko'rib
chiqilib, iste'molchilarning daromad va xarajatlarini o'rganib bevosita narx orqali
ta'sir etishini tushinish mumkin. Daromad bevosita mehnat yoki biror mulk
(boylik)ni ishlatish evaziga hosil qilinishi mumkin. Ikkinchi bobning bu bo'limida
daromadning bevosita mehnat evaziga hosil qilinadigan turi haqida to'htalamiz. Ish
haqi mehnat evaziga olinadigan daromad bo'lib, u iste'molchilar daromadining
asosiy qismini tashkil qiladi. Mustaqillik yillaridan hozirgi davrgacha aholining
ziyoli qatlamini va ularni ish bilan taminlanishi darajasining yuqori suratlarga
ko'tarilib borgani sari aholi yoki iste'molchilarning daromadlari ham shunga
yarasha ortib boradi.
Iste'mol xarajatlarini ikki turga bo'lish mumkin: majburiy xarajatlar va erkin
xarajatlar. Majburiy xarajatlar - kundalik turmushda ularsiz yashab bo'lmaydigan
birlamchi xarajatlar. Unga oziq ovqat mahsulotlari, maishiy xizmat, kiyim- kechak
va trasportga ketgan xarajatlar kiradi. Uni boshqacha, iste'mol savati deb ham
atashadi. Iste'mol savatichegaralangan baholar aholini himoya qilish maqsadida
ayrim ayrim turdagi oziq-ovqat mahsulotlariga belgilangan. Chegaralangan baho
uning qiymatidan bir necha barobarga kam bo'ladi. Qolgan xarajatlar- erkin
xarajatlar sirasiga kiradi. Agar odamning yoki oilaning daromadi majburiy
xarajatlardan ortsa, uning xarajatlariga mablag'i qolmaydi.
Oilaning daromadlari qancha ko'p bo'lsa, uning shuncha oz qismi oziq
ovqatga va boshqa majburiy xarajatlarga sarf bo'ladi. Bu qonuniyatni nemis
iqtisodchisi Ernest Engel fanga kiritgan Davlat tashkilotlarida ishlovchilar, asosan,
15

oylik maosh ko'rinishidagi ish haqi oladilar. Zavod va fabrikalarning ishchilariga
ko'pincha ishbay ish haqi belgilanadi. O'qituvchilar, odatda, o'tgan darslari uchun
vaqtbay ish haqi olishadi. Shuningdek, ba'zi korxonalar va tashkilotlar aralash
ko'rinishda ish haqi belgilanadi, yani ishchilar qat'iy oylik maosh tayinlanishi bilan
bir qatorda, bajarilgan ish hajmiga bog'liq ravishda qo'shimcha ishbay ish haqi ham
beriladi. Oila darmadlari har doim ham pul ko'rinishida bo'lavermaydi.
Masalan, oila o'z tomorqasidan sabzavot ekinlari yetishtirib, iste'mol
qilishadi. Bu bilan ular to'g'ridan to'gri ne'mat ko'rinishidagi daromadni
o'zlashtirishyapdi. Soliqlar to'langandan keyingi daromad uyxo'jaliklari eng oxirida
ega bo'ladigan daromad hisoblanib,alohida shaxs va oilalar o'z tasarrufida bu
daromadlarning bir qismini iste'mol uchun sarflaydi va boshqa qismini
jamg'armagayo'naltiradi. Yuqorida qayd etilgan ijobiy natijalar aholi jon boshiga
o'rtacha daromadning o'sishida o'z ifodasini topgan. Mamlakatimizda aholi
daromadlarining oshib borishi bilan uning tarkibi o'zgarib, tadbirkorlik faoliyatidan
olinayotgan daromad barqaror o'sib borayotgani alohida e'tiborga molikdir.
Amaliyotda bir qator turli xil tovar va xizmatlar to'plamiyoki iste'mol savatining
narx indeksidan foydalaniladi. Farb mamlakatlari va xususan AQSHda bu
indekslar ichida eng keng qo'llaniladigani iste'mol narxlari indeksi hisoblanadi.
Uning yordamida tirik shahar aholisi sotib oladigan, iste'mol tovar va
xizmatlarining 300 turini o'z ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari
hisoblanadi.
Iste'mol va uning hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator obyektiv va
subyektiv omillar ta'sir ko'rsatadi. Obyektiv omillar alohida iste'mol- chining
ixtiyoriga, idrokigabog'liq bo'lmagan omillardan iborat bo'lib, ulardan a sosiylari
sifatida quyidagilarniko'rsatish mumkin:
- barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi;
- narxlar darajasi;
- real foiz stavkalari;
- iste'molchining qarzdorligi darajasi;
16

- iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi .
Subyektiv omillar asosan iste'molchining o'ziga, uning ruhiyati va bozordagi
hatti-harakatiga bog'liq bo'ladi. Bu omillar qatoriga iste'mol va jamg'arishga
bo'lgan moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi
darajasining o'zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Iste'molchilarning
daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari
shunchalik oshib boradi.
Subyektiv omillar ta'sirida iste'mol va jamg'arma darajasining o'zgarishini
shartli ma'lumotlar asosida tuzilgan quyidagi jadval orqali ko'rib chiqamiz. Bu
indekslar ichida eng keng qo'llaniladigani iste'mol narxlari indeksi hisoblanadi.
Uning yordamida tirik shahar aholisi sotib oladigan, iste'mol tovar va
xizmatlarining 300 turini o'z ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari
hisoblanadi. Iste'mol va uning hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator
obyektiv va subyektiv omillar ta'sir ko'rsatadi. Obyektiv omillar alohida
iste'molchining ixtiyoriga, idrokiga bog'liq bo'lmagan omillardan iborat bo'lib,
ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin:
- barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi;
- narxlar darajasi;
- real foiz stavkalari;
- iste'molchining qarzdorligi darajasi;
- iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi.
Narx darajasi oshishining yalpi iste'molga ta'siri (narx omili):
- foiz stafkasining o'sishi;
- narx darajasining oshishi;
- iste'mol buyumlariga talabning pasayishi;
- iste'molchilar pulga talabining oshishi;
- ishlab chiqarish omillariga talabning pasayishi.
Subyektiv omillar asosan iste'molchining o'ziga, uning ruhiyati va bozordagi
hatti-harakatiga bog'liq boiadi. Bu omillar qatoriga iste'mol va jamg'arishga bo'lgan
17

moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining
o'zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Iste'molchilarning daromadlari
qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari shunchalik
oshib boradi.
O'zbekistonda iste'mol tovarlariga bo'lgan talab tarkibidagi o'zgarishlar.
O'zbekistonda mustaqilligimizning birinchi kunidan boshlaboq iste'mol tovarlari
bozorini rivojlantirish masalalariga alohida e'tibor berib kelinmoqda. Keyingi
yillarda bosqichma-bosqich amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida iste'mol
tovarlari bozorida juda katta o'zgarishlar yuz bermoqda. Ya'ni: birinchidan,
iste'mol tovarlari bozorida sotuvchilarning monopoliyasi deyarli barham topdi.
Hozirgi davrda iste'mol tovarlar turli manbalardan, xilma- xil mulkchilik shaklidagi
tashkilotlar tomonidan erkin raqobat sharoitida keltirilmoqda. Ikkinchidan, iste'mol
tovarlari bozorining infratuzilmasi bozor iqtisodiyoti sharoitiga yaqinlashtirildi.
Hozirda chakana savdo tashkilotlari aksariyat ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlar
shaklida faoliyat kursatmoqda. Ulgurji savdo tashkilotlari va ishlab chikaruvchilar
bilan munosabatlar teng huquqli iqtisodiy mustaqillik va o'zaro manfaatdorlikka
asoslangan. Uchinchidan, iste'mol tovarlari bozori davlat boshqaruvisiz mustaqil
ravishda tartibga solinadigan tizimga aylanmoqda. Agar ilgari asosiy iste'mol
tovarlari davlat fondlari yoki davlatlararo shartnomalar asosida keltirilgan bo'lsa,
hozir iste'mol bozorida asosiy o'rinni shaxsiy tashabbus bilan faoliyat kursatuvchi
savdo korxonalari, xususiy tadbirkorlar egallagan. Savdo va ishlab chikarish
sohasida xususiy mulkchilikka asoslangan tadbirkorlik muvaffaqiyatli iqtisodiy
o'zgarishlarga kalit bo'ldi.
O'zbekiston Respublikasida iste'mol bozorini shakllanishi va amal qilishi
uchun zamin yaratmoqda. Shunday qilib, iqtisodiyotni tarkibiy o'zgartirish va
diversifikatsiyalash sharoitida aholi ehtiyojlarini, talablarini chuqur o'rganish,
ishlab chikarishda aholining iste'mol tovarlariga bulgan talablarini ta'minlash,
to'lov qobiliyatiga ega talab va mahsulot taklifming o'sib boruvchi mutanosibligi,
ichki bozorni shakllantirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va marketing faoliyatini
18

amalga oshirishning asosini tashkil qiladi. Tahlillar kursatishicha, respublikamiz
iqtisodiyotining xususiyatlari yuqoridagi omillar ichida narx omillari va
iste'molchilarning pul daromadlari alohida ahamiyat kasb etayotganligini belgilab
bermoqda. Hozirgi kunda iste'molchilarning o'zini tutishi nafaqat shaxsiy did yoki
afzalliklarga bog'liq bo'lmasdan, balki iste'molning minimal me'yorini saqlab
qolish zaruriyatidan kelib chiqadi.
Hozirgi kunga kelib, O'zbekistonda iste'mol bozorini rivojlantirishga katta
e'tibor qaratilmoqda. Chunki, iste'mol bozorini rivojlantirish orqali aholi o'rtasida
iqtisodiy munosabatlar amalga oshiriladi, ularning moddiy ehtiyojlari qondiriladi.
Shuning uchun ham iste'mol bozori, uni rivojlantirish va faoliyatini
takomillashtirish ustuvor vazifa hisoblanadi.

19

II BOB XORIJ VA O’ZBEKISTONDA ISTE’MOL VA JAMG’ARISH.
XORIJIY DAVLATLAR TAJRIBASI VA ULARNI O’ZBEKISTONGA
TADBIQ QILISH
2.1. Iste’mol va jamg’arish. Xorijiy mamlakatlar tajribasi
Bugungi iqtisodiy globallashuv jarayonida investitsion faoliyat har bir davlat
iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega element hisoblanadi. Boisi mazkur faoliyat
mamlakatda sanoat ishlab chiqarish darajasini kengaytirishga va rivojlantirishga,
iqtisodiyotning barqaror hamda progressiv o sishiga xizmat qiladi. Shu boisʻ
investitsion faoliyatni qo llab-quvvatlovchi har bir davlat o zining bu boradagi aniq
ʻ ʻ
maqsadlarini ifodalovchi yo l xaritasini ishlab chiqadi. Xususan, mamlakatimizda
ʻ
ham investitsiyalarni turli sohalarga jalb etish, ularning oqimini kengaytirish,
investitsion faoliyatni rag batlantirish bo yicha turli reja va dasturlar ishlab
ʻ ʻ
chiqildi. Bu o rinda O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-
ʻ ʻ
yanvardagi “2022– 2026-yillarga mo ljallangan yangi O zbekistonning taraqqiyot
ʻ ʻ
strategiyasi to g risida” gi PF-60-son Farmonini ta’kidlab o tish joiz. Mazkur
ʻ ʻ ʻ
farmonda 10
mamlakatimizda investitsiya jozibadorligini oshirishni, biznes muhitini
yaxshilashni nazarda tutuvchi aniq rejalar o z ifodasini topgan Investitsion
ʻ
faoliyatning rivojlanishini ko zlovchi mazkur harakatlar uning mazmun-mohiyati
ʻ
va ahamiyatini to liq tushunish hamda yoritib berishni taqozo etadi. Investitsion
ʻ
faoliyat tushunchasi investitsiya hamda investor kabi tushunchalarga asoslangan
bo lib, bu bo yicha to liq tasavvurga ega bo lish uchun dastlab mazkur
ʻ ʻ ʻ ʻ
tushunchalar haqida so z yuritish maqsadga muvofiq hisoblanadi. “Investitsiya”
ʻ
atamasi lotincha so zdan olingan bo lib, “invest”, ya’ni “qo yilma” degan ma’noni
ʻ ʻ ʻ
anglatadi. Umuman olganda, investitsiya deganda foyda olish yoki boshqa foydali
maqsadga erishish uchun tadbirkorlik yoki boshqa faoliyatga jalb qilinadigan pul
10 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi ‘‘2022–2026-yillarga
ʻ
mo ljallangan yangi O zbekistonning tarraqiyot strategiyasi to g risida’’gi PF-60-son Farmoni.
ʻ ʻ ʻ ʻ
20

mablag lari, qimmatli qog ozlar, moddiy va nomoddiy boyliklar, shu jumladan,ʻ ʻ
mol-mulkka bo lgan huquqlar nazarda tutiladi.
ʻ
G arb olimlari jumladan, U. Sharp, G. Aleksander, J. Beylilar investitsiya
ʻ
tushunchasiga “bu kelajakda daromad olish uchun bugun o zingdan ajratilishi
ʻ
kerak bo lgan kapitaldir” - deya izoh beradilar. Investitsiya tushunchasiga ba’zi bir
ʻ
xalqaro ko p tomonlama shartnomalarda ham ta’rif berib o tilgan bo lib, xususan,
ʻ ʻ ʻ
1997yilda qabul qilingan Investorlar huquqlarini himoya qilish to g risidagi
ʻ ʻ
Moskva konvensiyasining 1-moddasiga muvofiq investitsiya bu investorlar
tomonidan foyda olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida moliyaviy va
moddiy vositalarni, shuningdek, molmulkka hamda intellektual mulkka bo lgan
ʻ
huquqlarni agar ular mazkur shartnomaga a’zo davlatlarning milliy qonunchiligiga
ko ra muomaladan chiqarilmagan yoki muomalada bo lishi cheklanmagan bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
turli faoliyat obyektlariga jalb qilishdir.
“Ko p tomonlama investitsiya kafolatlari agentligini tashkil etish
ʻ
to g risida”gi Seul konvensiyasida investitsiya tushunchasiga izoh berilmagan
ʻ ʻ
bo lsada, investitsiyalarning uch asosiy belgisi ko rsatib o tilgan. Bunda avvalo,
ʻ ʻ ʻ
konvensiya a’zolari investitsiyalarni pul qo yilmasi tarzida yoki natura shaklida
ʻ
amalga oshirilishi lozimligidan kelib chiqib harakat qiladilar. Demak, mazkur
Konvensiya bo yicha xizmat ko rsatish investitsiya sifatida e’tirof etilmaydi.
ʻ ʻ
Investitsiyalarning keyingi belgisi shundan iboratki, Konvensiya investitsiyalarni
o rta muddatli yoki uzoq muddatli shuningdek, uzoq muddat davomida amalga
ʻ
oshirilishi lozimligini ko zlaydi. Uchinchi belgi esa kapital qo yilmalarini amalga
ʻ ʻ
oshirish jarayonida tadbirkorlik riskining mavjud ekanligi, ya’ni investitsiya
kiritishda foyda olish bilan bir qatorda moliyaviy zarar ko rish xavfining ham
ʻ
mavjudligidir.
Energetika xartiyasi to g risidagi shartnomada ham investitsiya
ʻ ʻ
tushunchasiga ta’rif keltirilgan bo lib, uning 1-moddasi 6-bangiga ko ra
ʻ ʻ
investitsiya bu investorning mulk huquqi ostidagi hamda u tomonidan bevosita va
bilvosita nazorat qilinadigan barcha aktivlar bo lib, bularga quyidagilar kiradi:
ʻ
21

a) moddiy va nomoddiy, shuningdek, ko char va ko chmas mulklar vaʻ ʻ
har qanday mulkiy huquqlar, xususan, ijara, ipoteka, mol-mulkni ushlab qolish
huquqi va garov;
b) kompaniya yoki tadbirkorlik korxonasi yoxud aksiyalar, ulushlar yoki
kompaniya va tadbirkorlik faoliyatida ishtirok etishning boshqa shakllari,
shuningdek, kompaniya va tadbirkorlik korxonasining obligatsiyalari va boshqa
qarz majburiyatlari;
d) pul mablag larini talab qilish huquqi hamda iqtisodiy qiymatga ega
ʻ
bo lgan va investitsiya bilan bog liq bo lgan shartnomalar bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ
majburiyatlarning bajarilishini talab qilish huquqi;
e) intellektual mol-mulk;
f) daromadlar;
g) energetika sohasida har qanday iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish
uchun qonun yoki shartnomaga muvofiq berilgan litsenziya yoxud ruxsatnoma
bo yicha huquqlar.
ʻ
Shuningdek, Investitsiyalarni rag batlantirish va himoya qilish bo yicha
ʻ ʻ
Janubiy-sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi (ASEAN) kelishuviga muvofiq
investitsiya quyidagicha ta’riflanadi: Investor tomonidan egalik qilinadigan hamda
boshqariladigan har qanday mol-mulk va boshqa aktivlar, xususan:
a) ko char va ko chmas mulklar, shuningdek ipoteka, garov yoki chegirib
ʻ ʻ
qolish huquqi kabi boshqa mulkiy huquqlar;
b) paylar, aksiyalar, obligatsiyalar va kompaniyalarda ishtirok etishning
boshqa shakllari; 11

d) pul talabnomalari yoki qonunga yoxud iqtisodiy qiymatga ega bo lgan
ʻ
kontraktga muvofiq har qanday majburiyatlarning bajarilishi xususidagi
talabnomalar;
e) intellektual mulkka bo lgan huquqlar, shu jumladan mualliflik huquqi
ʻ
va
11 Henkin L. International Law: Cases and Materials. – Saint Paul, Minnesota, U.S.A.: West
Publishing Co., 1993.
22

turdosh huquqlar, patentlar, sanoat namunalari, savdo markalari, savdo sirlari,
nouxau va gud vill;
f) qonunchilikka muvofiq, kontraktga yoki vakolatli davlat organining
ma muriy hujjati asosidagi tabiat resurslarini tadqiq qilish, qayta ishlash, qazibʼ
olish yoki ekspluatatsiya qilish uchun konsessiyalar asosida berilgan har qanday
biznes konsessiyalar investitsiya deb baholanishi ko rsatilgan.
ʻ
O zbekiston Respublikasi va Turkiya Respublikasi o rtasidagi
ʻ ʻ
investitsiyalarni o zaro rag batlantirish va himoya qilish to g risidagi ikki
ʻ ʻ ʻ ʻ
tomonlama shartnomada “Investitsiya” atamasi Ahdlashuvchi tomon davlati
hududida davomiy iqtisodiy aloqalar o rnatish maqsadida uning qonunchiligiga
ʻ
muvofiq qo lga kiritilgan va investitsiya xususiyatlariga ega bo lgan tadbirkorlik
ʻ ʻ
faoliyati bilan bog liq har qanday turdagi aktivni anglatishi nazarda tutilgan. Va
ʻ
nihoyat, O zbekiston Respublikasining “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati
ʻ
to g risida”gi 2019-yil 25-dekabridagi Qonuni 3-moddasiga muvofiq
ʻ ʻ
investitsiyalar – investor tomonidan foyda olish maqsadida ijtimoiy soha,
tadbirkorlik, ilmiy va boshqa faoliyat turlari obyektlariga tavakkalchiliklar asosida
kiritiladigan moddiy va nomoddiy boyliklar hamda ularga bo lgan huquqlar, shu
ʻ
jumladan intellektual mulk obyektlariga bo lgan huquqlar, shuningdek
ʻ
reinvestitsiyalar – deb bayon etilgan. Bizning fikrimizcha, investitsiya deganda
avvalo, iste’moldan ortgan moliyaviy vositalar hamda boshqa mol-mulklarni
foydali natijaga erishish uchun qonun bilan ta’qiqlanmagan har qanday faoliyatga
jalb qilish, harakatga keltirishdir. 12

Muayyan sohaga investitsiya kiritish bevosita investitsion faoliyat natijasida
amalga oshiriladi. Investitsion faoliyat investitsiyaga nisbatan keng tushuncha
bo lib, u o z ichiga investitsiya loyihalarini amalga oshirish bilan bog liq
ʻ ʻ ʻ
jarayonlarni qamrab oladi. Investitsion faoliyat haqida turli iqtisodiy va yuridik
adabiyotlarda xilma-xil fikrlar keltirib o tiladi. Jumladan, A.N.Alekseyev
ʻ
investitsion faoliyatni investorning daromad olish yoki boshqa foydali natijaga
23

erishish maqsadida investitsiya qo yilmalari bilan bog liq harakatlari sifatidaʻ ʻ
tavsiflaydi. Investitsiya faoliyatini ikki omil: muayyan sohaga investitsiya kiritish

12
O zbekiston Respublikasining “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to g risida”gi 2019-yil
ʻ ʻ ʻ
25-dekabridagi Qonuni
hamda investitsiya vositalaridan foydalanish bilan bog liq harakatlar sifatida
ʻ
izohlaydi.
2.2. O’zbekistonga xorij tajribasini tadbiq etish va makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarga ta’siri
Yangi O zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi 26-maqsadida mamlakatda
ʻ
investitsiya muhitini yanada yaxshilash va uning jozibadorligini oshirish, kelgusi
besh yilda 120 milliard AQSH dollari, jumladan 70 milliard dollar xorijiy
investitsiyalarni jalb etish choralarini ko rish nazarda tutilgan. Ushbu maqsadni
ʻ
amalga oshirishda hududlar sanoat salohiyati va faolligini oshirish zarurati tug ilib,
ʻ
bunda to g ridan to g ri (bevosita) mahalliy va xorijiy investitsiyalarni jalb etish
ʻ ʻ ʻ ʻ
muhim ahamiyat kasb etadi. Mavjud tadqiqotlarga ko ra, bevosita investitsiyalar
ʻ
samarali ravishda joylashtirilganda mamlakat va hududlarning iqtisodiy o sishini
ʻ
yuzaga keltiradi. Ba zi ilmiy manbalarda esa bevosita investitsiyalar iqtisodiy
ʼ
o sishga erishishning eng samarali usuli deb hisoblanadi.
ʻ 12

O zbekistonda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish faolligini aniqlashda (1)
ʻ
tog -kon sanoati va ochiq konlarni ishlash, (2) ishlab chiqaradigan sanoat, (3)
ʻ
elektr, gaz, bug bilan ta minlash va havoni konditsiyalash, (4) suv bilan
ʻ ʼ
ta minlash; kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni yig ish va utilizatsiya qilish
ʼ ʻ
tarmoqlarining ko rsatkichlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. So nggi besh
ʻ ʻ
yillikka nazar tashlansa, O zbekiston iqtisodiyotida sezilarli tarkibiy o zgarishlar
ʻ ʻ
amalga oshirildi. YAIM tarkibida mahsulotlarga sof soliqlarning ulushi 3,8 foiz
12 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022-yildagi “2022-2026-yillarga
ʻ
mo ljallangan Yangi O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to g risida”gi PF-60 sonli Farmoni.
ʻ ʻ ʻ ʻ
24

bandiga kamayib, tarmoqlarning yalpi qo shilgan qiymati 92,8 foizga yʻ е tdi. Bu esa
mamlakatda ishlab chiqarish jarayonini rag batlantirishga qaratilgan iqtisodiy
ʻ
siyosat yuritilayotganidan dalolat beradi.
YAIM (tarmoqlarning yalpi qo shilgan qiymati) tarkibida qishloq, o rmon va
ʻ ʻ
baliqchilik xo jaligining ulushi 5,3 foiz bandiga qisqardi. E tiborlisi shuki, bu
ʻ ʼ
tarmoqning ulushi 2012–2016-yillarda (avvalgi besh yillik) 0,5 bandga qisqargan.
Bu o zgarishlar tarkibiy o zgarishlarning so ngi yillardagi jadal sur’atini ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bu davrda sanoat (qurilishni qo shgan holda)ning ulushi 7,9 bandga ortib (avvalgi
ʻ
besh yillikda 2,1 foiz bandi), 34,5 foizni tashkil etdi. Bu o sishda qurilish
ʻ
tarmog ining ulushi 1,3 foiz bandini tashkil etdi. Xizmatlar sohasida esa 2014-
ʻ
yildan buyon ulushning qisqarish tendensiyasi davom etib kelmoqda.
2.2.1-rasm O’zbekiston va boshqa mamlakatlarda minimal iste’mol
xarajatlari 13

2.2.1-rasmdagi tahlil davrida bu tarmoqning ulushi 2,8 bandga qisqargan.
Tadqiqotda O zbekiston hududlarining sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish faolligi
ʻ
sanoat mahsuloti hajmi va ishlab chiqarishning o sish sur atlari asosida baholandi
ʻ ʼ
13 https://review.uz/uz/post/infografika-minimalne-potrebitelskie-rasxod-v-uzbekistane-i-
drugixstranax
25

(jadval). O sish subindeksi bo yicha tahlillar shuni ko rsatmoqdaki, Namangan,ʻ ʻ ʻ
Qashqadaryo, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida tadqiq qilinayotgan davrda
jadal sur atlarda o sish kuzatilgan. Pandemiya davrida subindeksning qiymatlari 7
ʼ ʻ
ta hududda o tgan yilga nisbatan kamaygan. Xususan, sanoat mahsulotlari ishlab
ʻ
chiqarish bo yicha y
ʻ е takchi hududlarning 2 tasi (Toshkent shahri va Toshkent
viloyati) da ham pasayish kuzatilgan.
2.2.1-jadval
O zbekiston hududlarining sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish faolligi
ʻ 14

2.2.1-jadvalda o`sish subindeksi bo yicha tahlillar shuni ko rsatmoqdaki,
ʻ ʻ
Namangan, Qashqadaryo, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida tadqiq qilinayotgan
davrda jadal sur atlarda o sish kuzatilgan. Pandemiya davrida subindeksning
ʼ ʻ
qiymatlari 7 ta hududda o tgan yilga nisbatan kamaygan. Xususan, sanoat
ʻ
mahsulotlari ishlab chiqarish bo yicha y
ʻ е takchi hududlarning 2 tasi (Toshkent
shahri va Toshkent viloyati) da ham pasayish kuzatilgan. 2021-yilga kelib Xorazm,
Qashqadaryo va Namangan viloyatlari bu ko rsatkich bo yicha y
ʻ ʻ е takchi
hududlarga aylanishgan. Tadqiqot natijasida aniqlangan faollik indeksi tahliliga
ko ra, Toshkent shahri, Toshkent va Navoiy viloyatlari sanoat mahsulotlari ishlab
ʻ
14 www.stat.uz
26

chiqarish bo yicha eng faol hududlar hisoblanadi. Shuningdek, tahlil davridaʻ
Qashqadaryo, Sirdaryo, Xorazm va Namangan viloyatlarida sanoat faolligi ortib,
reytingda yuqoriroq pog onalarga ko tarilgan. Eng katta o zgarish Namangan
ʻ ʻ ʻ
viloyatida sodir bo lib, hudud faollik bo yicha reytingda 5 pog onaga (6-o rin)
ʻ ʻ ʻ ʻ
yuqorilagan. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, yaqin istiqbolda mazkur
hududlarni mamlakatning sanoat tarmog idagi yuqori salohiyatga ega hududlarga
ʻ
aylantirish imkoniyati yuqori.
Mazkur uslub yordamida nafaqat sanoat ishlab chiqarish bo yicha y
ʻ е takchi
hududlar, balki kelajakda mamlakat sanoatiga yuqori hissa qo shishi mumkin
ʻ
bo lgan potensial hududlarni ham aniqlash mumkin. Bizningcha, bu yo nalishdagi
ʻ ʻ
tahlillar natijasi mintaqaviy siyosat va hududiy investitsiya dasturlarining ustuvor
yo nalishlari, hududlar sanoatining barqaror rivojlanayotgan sohalarini aniqlash va
ʻ
ularni iqtisodiyotning drayveri sifatida belgilash maqsadlariga xizmat qiladi.
Shunday qilib, hududlarda to g ridan to g ri investitsiyalarni jalb qilishni yanada
ʻ ʻ ʻ ʻ
kuchaytirishda quyidagi ustuvor vazifalarga e tibor qaratish lozim:
ʼ
- hududlarda iqtisodiy o sishni ta minlaydigan, xorijiy va ichki
ʻ ʼ
investitsiyalarni jalb qilishning “drayver” sohalari bo yicha puxta iqtisodiy
ʻ
asoslangan investitsion loyihalarni ishlab chiqishni tashkil etish, ularni monitoring
qilish, investorlarga huquqiy ko mak berish ishlarini amalga oshirish maqsadida
ʻ
viloyat markazlarida malakali mutaxassislarni jalb etgan holda “Loyihalar
markazi”ni tashkil etish;
- hududlarda istiqbolli, dolzarb investitsion loyihalarni tezkor
moliyalashtirish uchun viloyatlarda mahalliy byudjetning orttirib bajarilgan
qismidan ustav kapitali 10,0 mln AQSH dollaridan kam bo lmagan maxsus
ʻ
investitsion fond tashkil qilish;
- kredit foizlarini pasaytirish, kreditlash tizimini takomillashtirish,
ishlab chiqarish infratuzilmasiga ulanishning osonlashtirish, bino va y е r ajratish
mexanizmini takomillashtirish, ishonchli, moliyaviy barqaror hamkorlarni jalb
etishga ko maklashish orqali investorlar faolligini kuchaytirishga olib keladi.
ʻ
27

Mamlakatimizda xorijiy investorlarni jalb qilish uchun juda katta imkoniyat
va salohiyat mavjud. Yer osti va y е r usti boyliklariga ega mamlakatimizda sarmoya
kiritish istagida bo lgan barcha xorijlik investorlar uchun eshigimiz ochiq. Engʻ
quvonarlisi esa O zbekistonda tinchlik hukmron bo lib, bu investorlar uchun eng
ʻ ʻ
birinchi navbatdagi imkoniyatdir. Shuningdek, mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan islohotlar natijasida investorlar uchun bir qator huquq va imtiyozlar
kengaytirilmoqda. O zbekiston Respublikasi “Investitsiyalar va investitsiya
ʻ
faoliyati to g risida”gi Qonunining 34-moddasiga ko ra investitsiyalarni va
ʻ ʻ ʻ
investitsiya faoliyatini davlat tomonidan qo llab-quvvatlash uchun qo llaniladigan
ʻ ʻ
imtiyoz hamda preferensiyalar quyidagilarni o z ichiga olishi mumkin:
ʻ
- Davlat mulki bo lgan obyektlarni yoki ularga bo lgan mulkiy
ʻ ʻ
huquqlarni imtiyozli yoki nolga teng xarid qiymati bo yicha investorga berish;
ʻ
- Soliqlar va to lovlar bo yicha imtiyozlar berish;
ʻ ʻ
- Investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun investor tomonidan
olinadigan kreditlar bo yicha foiz stavkalarini subsidiyalash.
ʻ
Imtiyozlar va preferensiyalar quyidagilarga qarab beriladi:
- Investitsiyalar hajmiga;
- Investitsiya loyihasi amalga oshiriladigan joyning shart-sharoitlariga;
- Kutilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy samaraga va yangi ish o rinlarini
ʻ
yaratishga;
- Investitsiya loyihasini amalga oshirish sohalari va tarmoqlariga.
Soliqlar va to lovlar bo yicha imtiyozlar qonunda belgilangan tartibda beriladi.
ʻ ʻ
(2.2.3-rasm)
28

2.2.3-rasm Jismoniy shaxsning qarzga xizmat ko’rsatish koeffitsiyenti 15

Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan investitsiyalarni va
investitsiya faoliyatini davlat tomonidan qo llab-quvvatlash uchun qo llanadiganʻ ʻ
preferensiyalar tegishincha Qoraqalpog iston Respublikasi Vazirlar Kengashining,
ʻ
viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarining qarorlari bilan, shu jumladan
munitsipal obyektlarga nisbatan Qoraqalpog iston Respublikasi budjeti, viloyatlar
ʻ
va Toshkent shahar mahalliy budjetlari mablag lari hisobidan berilishi mumkin.
ʻ
Imtiyozlar va preferensiyalar tegishli hududga investitsiyalar kiritishni nazarda
tutuvchi investorlarga mazkur hudud infratuzilmasining rivojlanish darajasidan
kelib chiqqan holda beriladi. To g ridanto g ri chet el investitsiyalarini jalb qilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
holda tashkil etilgan va qonun hujjatlari bilan tasdiqlanadigan ro yxat bo yicha
ʻ ʻ
iqtisodiyot tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarishga (xizmatlar ko rsatishga)
ʻ
ixtisoslashgan korxonalarga O zbekiston Respublikasining Soliq kodeksida
ʻ
belgilangan tartibda alohida soliqlar yuzasidan imtiyozlar qo llashning o ziga
ʻ ʻ
xos. 17
O zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksiga muvofiq Bojxona bojidan ozod
ʻ
etish tarzidagi tarif imtiyozlari quyidagilarga nisbatan beriladi, jumladan: - ustav
fondida (ustav kapitalida) chet el investitsiyalarining ulushi kamida o ttiz uch foiz
ʻ
15 https://daryo.uz/2021/02/16/aholining-qarz-yuki-darajasi-iqtisodiy-korsatkichlarga-
zidmarkaziy-bank
29

bo lgan chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar tomonidan ular davlatʻ
ro yxatidan o tkazilgan paytdan e’tiboran ikki yil davomida o z ishlab chiqarish
ʻ ʻ ʻ
ehtiyojlari uchun bojxona hududiga olib kiriladigan mol-mulkka; - chet ellik
investorlar, chet ellik investorlar bilan tuzilgan mehnat shartnomalariga muvofiq
O zbekiston Respublikasida turgan chet davlatlar fuqarolari va O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasidan tashqarida doimiy ravishda yashaydigan fuqaroligi bo lmagan
ʻ
shaxslarning shaxsiy ehtiyojlari uchun bojxona hududiga olib kiriladigan
molmulkka; - O zbekiston Respublikasi iqtisodiyotiga umumiy summasi ellik
ʻ
million AQSh dollari ekvivalentidan ortiq bo lgan to g ridan to g ri investitsiyani
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
amalga oshirgan chet ellik yuridik shaxslar tomonidan bojxona hududiga olib
kiriladigan tovarlarga, basharti olib kirilayotgan tovarlar ularning o z ishlab
ʻ
chiqarish mahsuloti bo lsa; - mahsulot taqsimotiga oid bitim bo yicha ishlar olib
ʻ ʻ
borish uchun

17
O zbekiston Respublikasi “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to g risida”gi Qonuni,
ʻ ʻ ʻ
25.12.2019 y
mo ljallangan va loyiha hujjatlariga muvofiq mahsulot taqsimotiga oid bitim
ʻ
bo yicha ishlarni bajarishda ishtirok etayotgan chet ellik investor yoki boshqa
ʻ
shaxslar tomonidan bojxona hududiga olib kiriladigan tovarlarga, shuningdek
investor tomonidan bojxona hududidan olib chiqiladigan, mahsulot taqsimotiga oid
bitimga muvofiq investorga tegishli bo lgan mahsulotga; - bojxona hududiga
ʻ
qonun hujjatlariga muvofiq tasdiqlanadigan ro yxat bo yicha olib kirilayotgan
ʻ ʻ
texnologik asbob-uskunalar, shuningdek, butlovchi buyumlar va ehtiyot qismlar,
agar ularni y е tkazib berish kontrakti (shartnomasi, kelishuvi) shartlarida nazarda
tutilgan bo lsa.
ʻ
Olib kirilgan texnologik asbob-uskunalar olib kirilgan paytdan e’tiboran uch
yil mobaynida eksportga realizatsiya qilingan yoki tekin berilgan taqdirda, mazkur
imtiyozning amal qilishi bojxona bojlarini to lash majburiyatlari tiklangan holda
ʻ
bekor qilinadi. Xorijiy investorning pul shaklidagi ulushi 5 million AQSh
dollaridan kam bo lmagan yangidan tashkil etilayotgan xorijiy investitsiyalar
ʻ
30

ishtirokidagi korxonalar davlat ro yxatidan o tgan sanadan boshlab 10 yilʻ ʻ
mobaynida soliq qonunchiligida o zgarishlar yuz bergan hollarda, yuridik
ʻ
shaxslardan olinadigan foyda solig i, qo shilgan qiymat solig i (tovarlar, ishlar,
ʻ ʻ ʻ
xizmatlarni realizatsiya qilish aylanmasi), mol-mulk solig i, obodonlashtirish va
ʻ
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig i, yagona ijtimoiy to lov, yagona soliq
ʻ ʻ
to lovi, shuningdek, Respublika yo l jamg armasiga hamda Budjetdan tashqari
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi ta’lim va tibbiyot
ʻ
muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish jamg armasiga majburiy
ʻ
ajratmalar to lashning mazkur korxonalar davlat ro yxatidan o tish sanasida amal
ʻ ʻ ʻ
qilgan me’yorlari va qoidalarini qo llashga haqlidirlar; - qiymati 50 million AQSh
ʻ
dollaridan oshadigan va xorijiy investorning ulushi kamida 50 foiz bo lgan
ʻ
investitsiya loyihalari doirasida, ishlab chiqarish maydonidan tashqaridagi zarur
tashqi muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlarini qurish budjet mablag lari hamda
ʻ
boshqa ichki moliyalashtirish manbalari hisobidan amalga oshiriladi; - vazirliklar,
idoralar, mahalliy davlat organlari, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari,
tijorat banklari tomonidan xorijiy investorlar hamda xorijiy investitsiyalar
ishtirokidagi korxonalarning faoliyati bilan bog liq qo shimcha talablar va
ʻ ʻ
cheklovlar o rnatilishi qat’iyan taqiqlangan va bu hol qonunga xilof deb
ʻ
hisoblanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda ishtirok etuvchi xorijiy
kompaniyalar ishchilari uchun viza tartibini soddalashtirish (kirish va ko p martalik
ʻ
vizalarni 12 oy muddatga rasmiylashtirish) xorijiy investorlarga o zlarining
ʻ
investitsiya faoliyatini amalga oshirishlari uchun Davlat budjeti va uning ijrosi,
pul-kredit siyosati, tashqi savdo hamda boshqa ko rsatkichlarni hisobga olgan
ʻ
holda zarur bo lgan iqtisodiy axborotlardan tizimli asosda belgilangan tartibda
ʻ
keng foydalanish imkoniyatlari.

31

XULOSA
Kurs ishini bajarishdan shunday xulosaga kelindiki, iste'mol - jamiyat
iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab
chiqarish omillari (ishchi kuchi) dan foydalanish jarayonidir. Milliy iqtisodiyotda
yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya'ni milliy daromad iste'mol va jamg'arma
maqsadlarida sarflanadi. Buni keng ma'noda talqin qiladigan bo'sak, iste'mol
jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va
xizmatlardan foydalanishni anglatib, unumli va shaxsiy istemolga ajraladi.
Zamonaviy jahon xo'jaligi vujudga kelmasdan oldin ham xalqaro iqtisodiy
munosabatlar (asosan savdo ko'rinishda) mavjud bo'lib, bunda asosiy e'tibor
iste'mol tavarlariga qaratigan. Iste'mol va jamgarma hajmi hamda unga ta'sir
ko'rsatuvchi omillar o'rtasidagi bo'g'liqlik iste'mol va jamg'arma funksiyasi
deyiladi. Bu funksiyani bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning
nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik iqtisodchilarning fikriga ko'ra, kishilar o'z
32

mablag'larini qo'shimcha daromad keltirgan taqdirdajamg'armagayo'naltirishga
harakat qiladilar. Shunga ko'ra, banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori
bo'lsa, ularning jamg'armaga qiziqishlari shu qadar kuchli bo'ladi, ya'ni jamg'arma
real foiz stavkasining o'sib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Aholi daromadlari
iste'mol va jamg'arma mablag'larining yig'indisidan iborat ekan, real foiz
stavkasining o'sishi bilan iste'mol kamayib, pasayishi bilan esa ko'payib boradi.
Boshqacha aytganda, klassik iqtisodchilar fikriga ko'ra iste'mol real foiz
stavkasining pasayib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. J.M. Keyns klassik
iqtisodchilarning bu fikriga qarshi chiqib, uy xo'jaliklarining iste'mol sarflari real
foiz stafkasiga u qadar bog'liq emasligini, kishilar uchun hamma vaqt joriy
iste'molning kelgusidagi iste'moldan afzalligini takidlaydi. U iste'mol sarflari
darajasiga ta'sir ko'rsatuvchi asosiy omil sifatida uy xo'jaliklarining joriy
daromadlarini ko'rsatadi. Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari
ularning jamg'arishga bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Aholi
daromadlarini shakllantirishda "iste'mol savatchasi" muhim ahamiyat kasb etadi.
"Iste'mol savatchasi" - bu aholi fiziologik qobiliyatini tiklash uchun zarur bo'lgan
eng muhim iste'mol tovarlar me'yorining ma'lum davrdagi qiymatidir. Har bir
mamlakatda "iste'mol savatchasi" tarkibi tub aholining demografik, milliy, tarixiy
va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Hozirgi paytga kelib,
O'zbekiston "iste'mol savatchasi"ga eng muhim 19 xil oziq-ovqat mahsulotlari
kiritilgan. Iste'mol savatchasini o'rganishning iqtisodiy ahamiyati shundan iboratki,
uning qiymatidagi o'zgarishlarga qarab, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj
tabaqalarining daromad miqdorlari oshiriladi yoki ma'lum darajada (masalan, 50-
70 %) indeksatsiya qilinadi. Iste'mol savatchasidan kelib chiqib, aholining ijtimoiy
zaif qatlamlari asosiy daromadlari indeksatsiya qilinadi. Ish haqini minimal
miqdorini belgilashda oilalar "iste'mol savatchasi"ning quyi chegarasi, ya'ni oila
a'zolarining asosiy fiziologik, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniymaishiy ehtiyojlarini
qondirish uchun zarur bulgan minimal iste'mol byudjetidan kelib chiqib
belgilanishi muhimdir. Chunki bu ijtimoiy ishlab chikarishning asosiy omili -
33

ishchi kuchini takror ishlab chikarishni zaruriy sharti bo'lib, ijtimoiy adolat
tamoyilining amalga oshishiga yordam beradi. Tahlillarimiz kursatishicha,
respublikamizda kundalik iste'mol tovarlarining asosiy qismini aholining
iste'mollarga bo'lgan talabi tashkil etadi. Iste'mol tovarlari iqtisodiy kategoriya
sifatida qishloq xo'jaligi, iste'mol sanoati tarmoqlari, shuningdek, qishloq xo'jalik
mahsulotlarini sotib olinishini va iste'molchilarga sotilishini tashkil etuvchi
xo'jaliklar o'rtasidagi ayirboshlash munosabatlarining majmuasini aks ettiradi.
Iste'mol va jamg`rish funktsiyalarini rivojlantirish bo'yicha taklif mavjud:
1. Tadqiqot va ma lumotlarni tahlil qilish: Daromad darajasi, foizʼ
stavkalari, iste molchilar ishonchi va demografik ko rsatkichlar kabi iste mol va
ʼ ʻ ʼ
jamg arma xatti-harakatlariga ta sir etuvchi omillarni tushunish uchun keng
ʻ ʼ
qamrovli tadqiqot va ma lumotlar tahlilini o tkazing. Ma lumotlarga asoslangan
ʼ ʻ ʼ
ushbu yondashuv funksiyalarni takomillashtirishga yordam beruvchi naqshlar va
tendentsiyalar haqida tushuncha berishi mumkin.
2. Cheklangan resurslarni optimallashtirish: iste'molni kelajakdagi
taxminlarni hisobga olgan holda cheklangan resurslarni (daromadlarni)
optimallashtirish natijasini korish mumkin, bu markaziy osiyo uchun muhim
resurslar uchun urushni kamaytiradi.
3. Siyosat aralashuvlari: Saqlash uchun soliq imtiyozlari, iste molning
ʼ
muayyan turlari uchun subsidiyalar yoki moliyaviy ta lim dasturlari kabi turli
ʼ
siyosat aralashuvlarining ta sirini o rganing. Ushbu tadbirlarning samaradorligini
ʼ ʻ
baholash iste'mol va tejash funktsiyalarining rivojlanishi haqida ma'lumot berishi
mumkin.
4. Dinamik modellashtirish: Vaqt o'tishi bilan o'zgarishlarni hisobga
oladigan dinamik modellarni ishlab chiqish, masalan, hayot tsiklidagi o'zgarishlar,
iqtisodiy tebranishlar va siyosat o'zgarishlari.Ushbu modellar iste'mol va tejash
xattiharakatlarining rivojlanayotgan tabiatini qamrab olishi va aniqroq bashorat va
tushunchalarni taqdim etishi mumkin.
34

5. Zamonaviy tadqiqotlar:Yarim asrlik ma'lumotlarga asoslangan
tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, AQShning iste'moli iqtisod urushdan keyingi davrda
"iste'molchilik madaniyati" tarqalgan murakkab tizim degan faraz asosida
muvaffaqiyatli modellashtirilgan. Bu ma'lum mezo-qoidalarning tobora kuchayib
borishi va iste'molning YaIMga nisbatini bosqichma-bosqich oshirish bilan bog'liq.
Ushbu usuldan O’zbekistonda ham foydalanish mumkin.
Quyidagi taklif va tavsiyalar O’zbekistonda jamgarishni va is’temolni
oshirishi mumkin

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Normativ-huquqiy hujjatlar

1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli
ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent:
Iqtisodiyot. – 2012.
Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar
2. A.E.Ishmuxamedov va boshq. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari:
O'quv qo'llanma -T.: TDIU, 2006. O'quv qo'Ilanmalar.
35

3. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning
barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011.
4. Axmedov D.Q, Ishmuxammedov A.E, Jumaev Q.X, Jumaev Z.A
Makroiqtisodiyot. Darslik. -T.: TDIU, 2004.
5. Bekmurodov A.SH., G'afurov U.V. O'zbekistonda iqtisodiyotni
liberallashtirish va modernizatsiyalash: natijalar va ustuvor yo'nalishlar.
O'quv qo'llanma. T.: TDIU, 2007.
6. G.G'. Nazarova. X. Xalilov. A.A. Eshtaev Jahon iqtisodiyoti va
xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: " Toshkent" 2008.
7. Nazarova G.G', Xalilov.X. Jahon iqtisodiyoti.O'quv qo'llanma. T.,
2005.
8. O'lmasov A. Vahidov A. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: " Sharq ", 2006.
9. Rasulov M. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: " O'zbekiston ", 1999.
10. Shodiev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T., 2004.
11. Shodmonov Sh. Alimov R. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: " Moliya
", 2002.
12. Shodmonov Sh.Sh, G'ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi.T. : "
Fan va texnologoya ", 2005.
13. Xodiev B.Yu., Bekmurodov A.SH., G'afurov U.V. va boshqalar
O'zbekiston iqtisodiyoti mustaqillik yillarida. T.: TDIU, 2007.
14. Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E,
Egamberdiev R.
Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012.
15. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari.
T.: «O’qituvchi», 1994 .
16. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник.
М.:Дело и Сервис, 2001.
17. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая
политика. Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО
«Питер», 2005.
36

18. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и
переходная экономика. Пер. с англ. М.: ИНФРА-М, 1996.
19. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И.,
Тарасевич Л.С.
20. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.: МГУ,1997.
Internet saytlari
21. www.gov.uz
22. www.uza.uz
23. www.fikr.uz
24. www.arxiv.uz
25. www.ziyonet.uz
26. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika
qo'mitasining rasmiy sayti.

37

Iste'mol va jamg'arish funksiyalari va ularga ta'sir etuvchi omillar

Sotib olish