IV-sinf o’quvchilariga uzunlik, yuza va hajm tushunchalarini o’rgatish usullari - Pedagogika - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	240.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Pedagogika

IV-sinf o’quvchilariga uzunlik, yuza va hajm tushunchalarini o’rgatish usullari

Sotib olish

Mavzu: “ IV-sinf o’quvchilariga uzunlik, yuza va hajm
tushunchalarini o’rgatish usullari ” mavzusidagi
Bitiruv malakaviy ish
1

M u n d a r i j a
Kirish
Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini miqdoriy o’lchovlar bilan
tanishtirish
§ 1.1. Uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish
§ 1.2. Massa haqida bilim va ko’nikmalarni xosil qilish, o’lchov birliklari
bilan tanishtirish
II. Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini hajm va yuza o’lchovlari bilan
tanishtirish.
§2.1. Xajm va yuza haqida tasavvurlarni shakllantirish
§ 2.2. Vaqtda oid tasavvurlarni shakllantirish
§ 2.3. Miqdorlar g a doir masalalar yechish
Umumiy xulosalar
Foydalanilgan adabiyotlar r o’ yxati
2

K i r i s h
Tadqiqotning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasida yosh avlodlarning
o’qish faoliyati mazmuni, maqsad va vazifasi, vositalari, metodlari tashkil etish
shakllarini va ilmiy pedagogik asoslarga tayangan holda takomillashtirishni taqoza
etmoqda. Buning ahamiyatini Prezidentimiz I.A.Karimovning “Xalqimizning
ma’naviy boyliklarini, jahon sivilizatsiyasi eng yaxshi yutuqlarini o’zida
mujassamlashtirgan yangi avlodni shakllantirish bugunning eng muhim vazifasidir ” 1
degan dasturiy fikrlaridan ham bilib olish mumkin. Ushbu vazifaning samaradorligi
masallar ularning bilim egallashdagi faolligini, mustaqil bilish faoliyatini
shakllantirish ga taqaladi. Bunda o’quvchilarning matematik tayyorgarligi jarayonini
shakllantirishni 1-sinf o’quvchilarida dolzarbligi yaqqol namoyon bo’ladi.
Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasini takomillashtirishga
bag’ishlangan ilmiy adabiyotlar tahlili psixologik-pedagogik tadqiqotlarda
boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish samaradorligini oshirishning ilmiy taxlili
birinchidan, axborotlarni boyitib borish orqali ta’lim mazmunini o’zgartirish, didaktik
elementlarni q at n ashtirib o’zlashtirish, (B.P.Erdniyev, P.M.Erdniyev), har bir fanning
asosiy g’oyasini ajratish (I.D.Zverev, V.N.Maksimova, R.A. Mavlonova,
A.Abduqodirov, A.M.Markushevich) nazariy bilimlarning rolini oshirish (V.V.
Davidov, A.K. Markova, J. Ikromov, A.M. Pishkalo, L.SH.Levenberg,
N.U.Bikbayeva, E.Yangibayeva, M.Axmedov) yo’nalishlarida amalga oshirilgan.
Boshlang’ich sinf uchun darslik va o’quv qo’llanmalari (K. Q osimova, R.A.
Mavlonova, L.SH. Levenberg), o’qituvchilar uchun qo’llanmalar (M.I. Mopo, A.M.
Pishkalo, L.SH.Levenberg, N.U.Bikbayeva) va o’quvchilar uchun, tajriba-sinov
qo’llanmalari (M.Ahmedov, N.Abduraxmonova, R.Ibragimov, Y.M. Kolyagin, P.M.
Erdniyev) mualliflari mashqlar to’plami (o’quv materiallari) orqali boshlang’ich
maktab o’quvchilarining bilish faoliyatini shakllantirish mumkinligiga to’xtalib
o’tishgan. Didaktika va ta’lim metodikasi ga bag’ishlangan ishlarda (P.M.Erdniyev,
N.U.Bikbayeva, L.SH. Levenberg, R.A. Mavlonova, K. Q osimova va boshqalar) bu
1 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sa’asida: xavfsizlikka taµdid, bar³arorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –
T.: O’zbekiston, 1997. 215-bet.
3

muammo umumiy holatda ko’zda tutiladi, biroq maxsus tadqiqot predmeti sifatida
ajratib olinmagan.
Shuningdek, Boshlang’ich sinflarda masallar yechishni tashkil etish vositasi sifatida
ta’lim texnologiyasi, mustaqil ishlash, o’yin elementlaridan foydalanish yetarli
darajada o’rganilmagan. Boshlang’ich ta’lim nazariyasida kichik yoshdagi
o’quvchilarning mustaqil bilish faoliyatining mohiyati va uni tashkil etish uslubiyati
masallar yechish texnologiyasining ilmiy asoslangani bilan birga “Boshlang’ich
sinflarda matematika o’qitish metodikasi”ni ma’lum darajada takomillashtirib borish,
malakaviy bitiruv ishimizning mavzusini “ IV sinflarda miqdorlarni o ’ qitish
metodikasi ” deb nomladik.
Tadqiqot maqsadi . – IV - sinflarda miqdorlarni o ’ qitish metodikasi bо’yicha dars
samaradorligini oshirishning mazmuni, shakl va metodlarini ishlab chiqish, uning
bir butun tizimini о’rganib chiqish.
Tadqiqot ob’yekti – IV sinflarda miqdorlarni o ’ qitish metodikasi о’rganish
metodikasida haqidagi tasavvurlarning tо’la sistemasini tarkib toptirish jarayoni.
Tadqiqot predmeti – IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish
metodikasi darslarining samaradorligini oshiruvchi miqdorlar tushunchasi о’quv
materiallar mazmuni.
Tadqiqot farazi . – IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi mustahkamlash
bilan bog’lab о’qitishning samaradorligi oshadi, agar:
- о’quvchilarning olgan bilimlari qiziqarli, ongli va aniq bо’lishi
ta’minlansa;
- IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish mazmuni, shakl va
metodlari takomillashtirilib borilsa;
- IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’ qitishda matematikadan
olgan bilimlarining sifat kо’rsatkichi yuqori bо’lishi e’tiborga olinsa .
4

Tadqiqot maqsadi va amaliy faraziga kо’ra quyidagi vazifalar
belgilanadi :
Matematika darslarida miqdorlar t u shunchasini berishning psixologik-pedagogik
jihatlarini о’rganish.
IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish mustahkamlash orqali
о’qitishning eng maqbul yо’llarini ishlab chiqish va uni tajriba - sinov vositasida
tekshirish.
Tadqiqot usullari:
1. Muammoga doir adabiyotlarni (psixologiya, pedagogika) tahlil qilish.
2. IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish , darsdan va maktabdan
tashqari mashg’ulotlarda metodist о’qituvchilarning ish tajribalarini о’rganish, tahlil
qilish va umumlashtirish.
3. О’tkazilgan tajriba-sinov natijalarini tahlil qilish va umumlashtirish.
Tadqiqot bosqichlari:
Birinchi bosqich mavzuga doir adabiyotlar о’rganilib, tahlil qilish.
Bu davrda Boshlang’ich sinf fan dasturlari, darsliklari, tarbiyaviy ishlarni
о’rganish asosida matematikaga oid tajribalarni tahlil qilish.
Tadqiqot yuzasidan tajriba-sinov ishlarining rejasi ishlab chiqiladi.
Ikkinchi bosqich O’qituvchini faoliyatim davrida boshlang’ich sinflarda tajriba-
sinov о’tkazildi.
Tadqiqot natijalari matematik-statistik jihatdan tahlil qilindi va Boshlan g’ ich
sinf amaliyotiga joriy etishga oid bir qator ishlar amalga oshirildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
- IV sinfda miqdorlarni o’qitish dars ishlanmalarini ishlab chiqildi.
- IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish bilimlarni о’zlashtirish
darajasini belgilovchi mezon ishlab chiqildi.
Tadqiqotning nazariy ahamiyati :
5

- IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish bilan bog’lab о’qitish
asosida tarbiyalashga yangicha yondashuv aniqlandi;
- IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish va bilimini
mustahkamlashga doir tadbirlar mazmuni ishlab chiqiladi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati:
- Ishlab chiqilgan tavsiyalar tо’rtinchi sinf matematika darslarining
samaradorligini oshirish imkoniga ega.
- IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish о’quvchilarni bilimli va
komil inson qilib tarbiyalashda, ota-onalar, о’qituvchi va jamoatchilikda
foydalanishlari mumkin.
Tadqiqotimizga hukumat va О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining milliy
mafkurani mustahkamlash tо’g’risidagi qaror va kо’rsatmalari, О’zbekiston
Respublikasining “Ta’lim tо’g’risida”gi qonuni, “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”
va I. A. Karimov asarlari va boshqa ilmiy adabiyotlar metodologik asos qilib olindi.
Tadqiqotning asosiy metodi sifatida psixologik, pedagogik va yо’naltiruvchi
adabiyotlardan, amaldagi dasturlar, darsliklar va matematikaga oid о’quv
qо’llanmalar tahlilidan, pedagogik kuzatuv va tajribalar, suhbatlardan foydalandik.
Bitiruv malakaviy ish ikki bob, xulosa,foydalanilgan adabiyotlar rо’yxatidan
iborat.
6

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINI QUYI SINFLARDA
MIQDORIY O’LCHOVLAR BILAN TANISHTIRISH.
§ 1.1. Uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish .
Dastlab 1-2 sinflarda uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish o’rganiladi.
Masalan: qadam, qarich, yasash va hakozo. Bular bilan uzunlik, buyum o’lchamlari
masofalar o’lchangan. Bu birliklardan hozirgi davrda ham foydalanib kelinmoqda.
Zamonaviy matematika bu birliklardan foydalanib eski va hozirgi miqdor
o’lchov birliklari o’rtasidagi farq dars mobaynida tushuntirib borilsa maqsadga
muofiq bo’lardi. Chunki bu bilan ishlatilmay yo’qolib kelayotgan birliklarni saqlab
qolishimiz lozim.
Uzunlik o’lchov birliklari 1-sinf o’quvchilariga 2-chorak oxiriga disemetr
haqidagi ma’lumot bilan boshlanadi. Desimetr moduli yordamida ba’zi mashqlarni
bajarish mumkin. Bu mashqlarning hammasi bolalarni sonlarni yaxshi o’zlashtirishda
yordam beradi. Oldin ulardan gugurt qutisini cho’plarini, qalamning uzunligini
o’rganiladi. Buning uchun oldin aniq santimetrdan foydalanish aytib o’tiladi.
Santimetr uchun bir qancha modellarni tayyorlashlari mumkin buning uchun
katakli qog’oz varag’idan eng bir katakka teng bo’lgan uzun palaska va so’ngra
undan 1 sm-li polaska qirqishlari kerak.
Polaskalarni ustma-ust qilib bolalar o’zaro teng ekanligiga ishora hosil qiladilar.
Bunday paloskaning har biri satimetrning moduli ekanligini o’qituvchi aytadi.
Santimetrning modeli yordamida:
1) Berilgan kesmani o’lchash
2) Berilgan uzunlikdagi kesmani yasash.
CHizish masalalarni o’rganib oladilar. Santimetrda oid IV-sinf matematikasida
turli masalalar berilgan.
Masalan IV-sinf darsligi : 221-masala. Bir tomoni 6 sm, ikkinchi tomoni 2
marta kichik to’g’ri to’rtburchak chizing va uning perimetrini toping. Bolalarda
to’g’ri to’rtburchak haqida ma’lumot beriladi, chizib ko’rsatiladi.
7

Р = ?
3
2 marta kichik
Rasmda qarab perimetr qoidasi eslatiladi.
Noma’lum tomoni topiladi.
6:2=3 (6 .
2)+ (3 .
2)=12+6=18 cm
Javob qisqa yozib oladi 18 sm qilib yoziladi. 3 sinflarda millimetr o’lchov birligi
haqida tushuntiriladi. Millimetr bilan tanishtirish eng qiyin usulidir.
Masshtabli chizg’ichdagi bo’linmalarni qarab chizg’ichning bitta mayda
bo’linishi chizg’ichning ikkita chizg’ichchasi orasidagi kesma millimetr deb
atalishini aytamiz. Bolalar esa 10 mm bor ekanligini bilib oladilar.
Millimetr qisqa yozuvda “mm” deb yoziladi. Eng muhimi shuki o’quvchilar
sanash vaqtida chizg’ichda ko’rmog’i to’g’i joylashtirish malakalarini o’zlashtirib
olishlari zarur.
10 ichida nomerlash o’rganilayotganda, 3-chorak boshida yangi chiziqli birlik metr-
o’rganiladi. Bu mavzuni o’qishdan oldin o’qituvchi oldindan tayyorlab quyilgan
birnecha predmetni oladi. Bolalar bilan birga o’lchab birliklarini ular orasidagi
munosabatlarini esga oladi.
Amaliy masalani yechayotib: Masalan: sinfxonani bo’yini santimetr va detsimetr
bilan o’lchash mumkinmi? Deb savol quyadi “Yo’q” mumkin emas degan javobni
beradilar. Shundan so’ng metr o’lchovi haqida tushuntiriladi. Metr haqida gapirganda
yog’och chizg’ichni ko’rsatib , u bilan uzun narsalarni, gazlamalarni, daraxtlarni
bo’yini o’lchash mumkinligini aytiladi va unga doir masalalar mumkinligi
ko’rsatiladi va bajariladi.
192-masala. 12 ta gazlamadan 6 ta bir xil bolalar kurtkasi tikildi 10 metr
gazlamadan nechta shunday kurtka tikish mumkin. 7 ta kurtka uchun necha metr
gazlama kerak bo’ladi?
8

1) 12:6=2m 3) 7.2=14 m
2) 10:2=5 ta javob: 5 ta, 14 metr
Metr so’zi qisqa yozuvda “M” deb yoziladi.
212-masala. Kesmaning uzunligi 24 sm. Bu kesmaning uchdan bir qismining
uzunligini toping?
Yechilishi: 24:3=8 javob 8 sm.
220-masala. Hozir tayoqchaning uzunligini 35 sm va chizg’ich bilan o’lchadi.
Chizg’ich tayoqchaning bo’yida 2 marta joylashdi, tayyoqchaning bundan ortib
qolgan qismini 15 sm da teng bo’ladi. Tayyoqchaning uzunligi qancha?
Yechilishi: 35.2=70 70+15=85
Javob 85 sm.
266-masala. Xaridorga 9 m dan gazlama sotilgandan so’ng to’pda 48 m gazlama
qoldi. Dastlab to’pda necha metr gazlama bo’lgan?
Yechilishi: 9.3=27 48+27=75
Javob 75 m
Metr asosida lenta sanoq simlar sinfxona pollari o’lchanadi.
303-masala. 6 ta bir xil ko’ylakka 12 m gazlama ketadi. 18 m matodan necha
shunday kuylak tikish mumkin?
Yechilishi: 12:6=2 m 18:2=9
Javob 9 ta
Bu masalalar bilan birga bolalar masofani ko’zda chamalash bilan birga metrni
ham ishlatishni o’rganib oladilar.
Uzunlik o’lchovining so’ngi yangi birligi bu kilometr. Bu birlik haqida
tasovvurga ega bo’lish uchun xech ustida amaliy mashg’ulot o’tkaziladi. 1 km
9

masofani o’qituvchi bolalar bilan pioda bosib o’tadi. Xar bir qadam metr bilan
o’lchanadi; natijada 1 km-1000 m ekanligiga ishonch hosil qilinadi. 1 km masofani
bosib o’tishda qancha vaqt ketganini ham hisobga olishadi. 3 sinfda o’lchov birliklari
orasidagi masofaga oid masofalar yechiladi.
326-masala. Vilosipedchi qishloqqacha 20 km, qishloqdan keyin 4 marta kam
yo’l yurdi. Vilosipedchi hammasibo’lib necha kilometr yo’l yurgan?
Yechilishi 1) 20:4=5
2) 20+5=25 javob 25 km
368-masala. Ikki shaxar orasidagi masofa 150 km. Bu shaxarlardan bir-biriga
qarab ikki mashina yo’lga chiqdi. Birinchi mashina 60 km, ikkinchisi 70 km yo’l
yurganidan keyin ular orasida qancha masofa qoladi.
Yechilishi: 60+70=130
2) 150-130=20 javob 20 km
Xar bir masofa matni mazmunini tushunish, ongli o’qish, masala ustida birk
yuritish bu o’quvchini og’zaki nutqini o’stirishda katta yordam beradi. Masaladagi
notanish so’zlar ustida ishlash doskada yoki lug’at daftarga yozib olishlari mumkin.
Masalada doir og’zaki savol-javob o’tkazib undagi noma’lum songa diqqat
e’tibor qaratiladi.
376-masala. 25 m uzunlikdagi simga 3 ta li sim ulandi. Simning uzunligi qancha
bo’ladi?
Yechilishi: 1) 3.5=15
2) 25+15=40 javob 40m
O’quvchilarga o’lchov birliklari o’rgatilgandan so’ng uzunlik o’lchovi jadvali
keltiriladi.
1m=100sm
1dm=10sm
1sm=10mm
1 m=10dm
1 km=1000m
10

Bu jadvalni bolalar eslab qolishlari kerak. Bu jadval orqali har xil mashqlar
bajariladi.
1) 1mg’1sm dan nesa marta katta
2) 1mmg’santimetrdan qanday qismini tashkil etadi.
3) Sonlarni metr va kilometrda ifodalang.
36 647 m 3896m va hakozo masalani tenglamalar usulida ham topish mumkin.
271-masala.
a) Bir-biridan 175 km masofda bo’lgan A va B shaharlar
b) Qarama-qarshi tomonda qarab yo’lga chiqqan 1) poezd tezlik 50 km/s
2) poezd tezlik 60 km/s
v) Poezdlar 6 soat yurgan
g) 6 soatdan so’ng ular orasidagi masofa?
Tenglama tuzamiz.
x=175+(50+60)x6
x=175+110x6
x=175+660
x=835 javob masofa 835 km.
Avvalari o’zbek halqimizda juda ko’p uzunlik o’lchovlari ishlatilgan . undan
halqimiz to’liq foydalangan .
Hozirgi kunda kelib ular o’z kuchini yo’qotib bormoqda. Ularning o’rniga
yuqorida ko’rib o’tilgan uzunlik o’lchovlari qo’llanilmoqda.
Biroq ularning hammasini ham o’z kuchini yo’qotgan deb bo’lmaydi. Gaz, enli,
qarich, quloch, tosh, qadam, chaqirim, manzil, yog’och, farsang, odim, mayin va
boshqa so’zlardir.
Mana shu so’zlar usha vaqtda ma’lum bir o’lchov birligi xisoblangan. Ular
guruxlarga ajratilgan.
1) narsa uzunligiga nisbatan
11

2) masofa uzunligiga nisbatan
qarich so’zi asrlar davomida halq o’rtasida barcha muamilada ishlatib kelingan.
Hozir ham bu o’lchovdan foydalanamiz.
1 qarich =20 sm.
Quloch so’zi narsa buyumning uzunligini o’lchaganida ishlatilgan. Bu ikki qo’l
orasidagi miqdorni bildiradi.
Masalan: ikki quloch arqon, besh quloch. Qulochlar har xil bo’lavermaydi.
Manzil so’zi ham noaniq o’lchovda ifodalangan ikki joy orasidagi masofa
ifodalangan. Masalan: yarim manzil yurganimizdan so’ng dengiz buyiga yetdik.
Tosh so’zi uzoq yillardan biron yo’l o’lchovida foydalaniladi. Masalan bir tosh
emas ikki tosh bo’lsa ham ishni bitirib kelaman.
Yog’och so’zi ham qadim zamonlardan beri ishlatilib kelinadi.
Mag’ribdan mashriqqa dunyoning yuzi.
Aytmang bizga noma’lum dunyo
Obodi, xabari, dunyosi, dunyo tuzi,
Yuz ming qirq olti yog’och yo’ldir bu dunyo
1 yog’och -8km dan ortiq (taxminan)
Farsang so’zi ham qadimdan ishlatilgan so’zlardan biridir. Bu so’zlar hozirda
muamilada ishlatilmaydi. Ularning o’rniga km so’zi qo’llaniladi.
§ 1.2. Massa haqida bilim va ko’nikmalarni hosil qilish, o’lchov
birliklari bilan tanishtirish.
Og’irlik o’lchov birliklari.
Maktabgacha bo’lgan yoshdayoq bolalarning xis tuyg’ulari asosida jismlarning
og’irliklari haqida dastlabki tasavvurlarni olgan.
Ular shu sharoitda biror narsani ko’rsatib ko’rib og’ir, yengil, biroz og’irroq,
biroz yengilroq kabi so’zlarni gapirganlar.
Jismning massasi og’irlik kuchi bilan chambarchas bog’liq. Bu kuch bilan jism
yerga tortiladi. Shuning uchun jism massasi jismning o’ziga bog’liq emas. Jism
og’irligini taqqoslaganda bu xossa massa deb ataladi.
12

Matematik nuqtai nazardan massa quyidagi xossalarga ega bo’lgan musbat
kattalik.
1. tarozida bir-birini muvozanatlashtiriuvchi jismlarning massasi bir xil.
2. Bir necha jismning massalari ularning yig’indisiga teng. Jismning massasi
qancha katta bo’lsa uning og’irlik kuchi ham shuncha katta bo’ladi. Boshlang’ich
sinflarda bolalar kilogramm bilan tanishadilar.
1 kg og’irlik haqida tasavvur qilishlari uchun amaliyot bajarishlari kerak.
Masalan 1 pochka shakar, tuz va boshqa narsalarni qo’llariga ko’tarib ko’rishlari
lozim
Bolalar bu narsa 1 kg ekan deb aniq ishonch hosil qiladilar. O’qituvchi darsda
og’irlik o’lchovlari moslama tarozini ko’rsatadi. Tarozi pallasi undagi yuklar pallasi
baravarlashtirish kerakligini aytadi. Dars mobaynida tarozini tarbiyaviy axamiyatlari
ham tushuntiriladi.
Tarozini tortish paytidagi har xil holatlari kuzatiladi. Masalan tarozining bir
pallasida biror buyumni kitoblar yoki sumkani quyib tarozini, ikkinchi pallasiga
toshlar quyiladi. Lekin toshlar bu buyumlardan og’ir yoki ortiqcha buni qanday
bilishimiz mumkin tarozini qaysi pallasi og’ir bo’lsa usha palla pastga turadi.
13

Yengil pallaga kerakli toshlarni quyamiz va tarozi tenglashadi. Bundan biz tarozi
pallasini tenglashganini ko’ramiz.
Shundan keyin o’quvchilar o’qituvchi yordamida 1 kg, 2 kg, 3kg, 5kgli toshlar
bilan tuz, shakar, guruch kabi narsalarni navbat bilan o’lchab ko’rishlari mumkin.
Toshtish davomida natijalarni doskaga yozib ketaveradilar. Daftarga son orqasiga kg
so’zi “kg” deb yozib quyiladi. Keyin esa o’quvchilar bilan qiziqarli masalalar tuzib
yechiladi.
380-masala.
Olxo’ri solingan 1 ta yashik 12 kg, uzum solingan 3 ta yashik 27 kg keldi.
Olxo’ri solingan 1 ta yashshik uzum solingan 1 ta yashshikdan necha kg og’ir?
Yechilishi : 1) 27:3=9
2) 12-9=3
Javob 3 kg
393-masala. Ikkita bir xil yashshikda 16 kg uzum bor. Shunday 4 ta yashshikda
necha kg uzum bor.
Yechilishi:
16:2=8
8.4=32 javob 32
417-masala. Ikkita bir xil chelakda 14 kg sabzi bor. 42 kg li qopda necha chelak
sabzi?
Yechilishi:
1) 14:2 =7
2) 42 :7=6 javob 6 kg
Dars davomida bolalarga mantiqiy qiziqarli masalalar berib boriladi
Masalan.
1. Xo’roz bir oyoqda tursa og’ir bo’ladimi, yoki ikkala oyoqda turgandami?
Bu jumboqli masalalar o’quvchilarni uylantiradi.
Bir kg tosh og’irmi? Yoki bir kg paxtami?
14

O’quvchilar o’z fikrlarini aytadilar. O’qituvchidan yordam olishlari mumkin.
Navbatdagi dasda o’quvchilar gramm bilan tanishadilar. O’quvchilarda gramm
haqidagi tassavurni uyg’otish uchun bolalarda 1 grammlik toshni ko’rsatib uni
chamalab ko’rishadi.
SHunda gr yengil o’lchov birligi ekanligiga ishora hosil qilishadi. U bilan yengil
narsalar urug’lar, dorilar tangalar o’lchanadi degan birkni tushuntirish lozim.
Masalan 1 tiyinlik tanga 2 kg ekanligini aytish kerak.
Biz sinfxonada dorixona tarozisini olib kelamiz. Unda dorilar tortilishini
tushuntiramiz. Dorilarni o’lchash uchun 1kg, 2 kg, 3kg, 5 kg, 10 kg, 100 kg mayda
toshlar kerakligi aytiladi.
SHundan keyin tortish grammda doir amaliy mashg’ulotlar o’tkaziladi.
347-masala. Bitta 230 gr. Xo’rozdan 190 gr kam pat olindi. Xammasi bo’lib
qancha pat olingan?
Yechilishi 1) 230-190=40
2) 230+40=270 javob 270 gr.
O’quvchilarga tarozida o’zlari tortib ko’rishlari uchun sharoit yaratamiz, yo’l
qo’ygan xatolarini ko’rsatib boramiz.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida savdo tarozisi haqida kengroq tushuntirish katta
ahamiyatga ega. Buning uchun bolalarni yaqin joylashadi savdo do’konlariga olib
borib u yerda tarozidan qanday foydalanish tushuntiriladi. 500 gr tur olmoqchi
bo’lsak bu yarim kgni tashkil etishini tushuntiramiz.
1 kg -1000 gramm
0,5 kg-500 gramm
Masalalar orqali mustaxkamlaymiz.
362- masala. Maktab oshxonasida 65 kg shakar olib kelindi. 5 kun mobaynida 7 kg
dan ishlatildi. Oshxonada necha kg shakar qolgan
Yechilishi
15

1. 5.7=35
2. 65-35=30 javob 30 kg
277-masala. Birinchi yashikda 28 kg, ikkinchi yashikda 20 kg mix bor. Hamma
mixni 4 kg dan qilib xaltalarda solindi. Jami nechta halta kerak bo’lgan?
Yechilishi 1) 28+20=48
2) 48:4=12 javob 12 ta.
377-masala. Do’konda bir kunda 215 kg shakar sotiladi. Shundan keyin do’konda
sotilganida qaraganda 101 kg ortiq shakar qoldi.
Dastlab do’konga qancha shakar bo’lgan?
Yechilishi 1) 215+101=316
2) 215+316=531 kg javob 531 kg
Boshlang’ich sinflarda og’irlik o’lchovlarining tushuntirishda davom etamiz.
O’quvchilar o’zlari uchun notanish bo’lgan yangi o’lchov birliklari bilan tanishadilar.
Bu tonna va senter. Shu o’lchov birliklari orqali og’irlik o’lchovi jadvali yuragi
keladi.

1kg=1000 gr
1 gr=1000mgr
1 sen=100 kg
1 tonna=1000 kg

Savol-javob orqali og’irlik o’lchov birliklari mustahkamlanadi.
1) 1 kg da necha gramm bo?
2) 1 tonna qancha kg ni tashkil etadi?
O’quvchilar 1 tonna yoki 1 sentner og’irlikdagi massani qo’lga ko’tarib
bo’lmasligini tushinib etadilar. Qum, shag’al, tuproq, ko’mir, sement kabi narsalar
ushbu o’lchov birligi yordamida o’lchashni tushuntiriladi. Shartda 1 qop kartoshka 2
sentper: “Moskvich” avtomobilining og’irligi taxminan bir tonna: 30-35 ta
16

o’quvchilarning og’irligi taxminan 1 tonnaga teng ekanligini tushuntirish katta
ahamiyatga egadir. Og’irlik o’lchovida doir masalalar ularni tassavurini yanada
boyiladi.
Masalan: 64kg=g
702s=s kg
3642 tonna= t = kg
431-masala. Birinchi guruh 32 kg ikkinchi gurux 11 kg kam, uchinchi guruh
ikkinchi guruxlar 23 kg ortiq makalatura to’plagan. Uchinchi guruh qancha
makalatura to’plagan.
Yechilishi: 1) 32-11=21
2) 21+23=44gr javob 44 kg.
293-masala. Sabzili xaltaning massasi 1 kg kartoshkali haltani massasi undan 1
kg ortiq bo’lsa 9ta kartoshkali haltani massasini toping?
Yechilishi: 1) 2+1=3
2) 9.3=27 javob 27 kg.
O’tmishda xalqimiz ko’pgina og’irlik o’lchovi birliklaridan foydalangan.
Masalan: Misqol, pud, do’l, payza, botmon, daxlar, chorak, nimcha va boshqa
og’irlik birliklaridir.
Og’irlik o’lchov birliklarini ikki guruxga bo’lish mumkin.
1) Aniq miqdorni ifodalashi birliklar
2) Noaniq miqdorni ifodalovchi birliklar.
Aniq miqdorni ifodalovchi birliklar pud, keli, dol va boshqalar.
Pud- so’zi qadimdan og’irlik o’lchovi sifatida qo’llanilgan, hozirdan “don”
maxsulotlarini o’lchashda ishlatiladi.
1 pud-16kg
Do’l esa taxminan 90-100 kgni bildiradi.
Keli-esa taxminan 3-4 kgni bildiradi.
17

Bundan tashqari og’irligi aniq bo’lmagan miqdorni ifodalovchi o’lchov birlialari
ham bor.
Paysa, botmon, chorak.
Paysa, miqdor- so’zlari ham miqdorli o’lchovlarda ishlatiladi.
Misqol-500 gr
CHorak-4kg
Nilaa-500 gr
Garbek-125 kg
Nimchorak-2kg
Masalan 1 qadoq olma, sakkiz qadoq tosh, uch chorak g’isht, bir chorak qand,
bir choksa lashba mayi 50 botmon bug’doy kabi so’zlar.
277-masala. 24 kg anor va 18 kg bexi 6 kg dan qilib qutilarga solindi. nechta
qutiga solingan
Yechilishi: 1) 24+18=42
2) 42:6=7 javob 7 ta
Ii. Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini 3-sinflarda hajm va yuza
o’lchovlari bilan tanishtirish.
§ 2.1. Hajm va yuza haqidagi tasavvurlarni hosil qilish .
18

Navbatdagi darsda o’quvchilar hajm o’lchov birligi bilan tanishadilar. Buning
uchun litrning har xil ko’rinishlari: didon, banka, chelak kabi idishlar bo’lishi kerak.
“Idishning sig’imi” yoki litr tushunchasi o’quvchilarga fazoviy tushunchalarni
uyg’otadi.
Bolalarda litr haqida tushuncha hosil qilishda, o’qituvchi darsini suhbatdan
boshlashi kerak.
Masalan. Kim sut yoki yog’ sotib olgani sotuvchi uni nima bilan o’lchaganini
qancha idishda solgani haqida savol berib o’tkazadi.
Ana shunday litrni ko’rsatish va litr yordamida har xil idishning sig’imini
o’lchashda ortsa bo’ladi.
CHunki bolalar savol-javob orqali litr haqida tasavvurga ega bo’ladilar.
Litrga doir masalalar yechish mumkin.
SHerternada 850 l sut bor edi. Undan har birida 30l dan qilib 7 ta bedonga sut
qo’yildi. Shestrnada necha litr sut qoldi?
Yechilishi:
1) 30 .
7 = 210
2) 840-210 = 630 javob 630 litr.
925-masala.
36 l uzum sharbatini har biri 3 litrli shisha bankalarga 28 litrli olxo’ri sharbatini
har biri 2 litrli shisha bankalarga qo’yishdi. Hamma bankalar nechta bo’ladi?
Yechilishi:
1) 36:3 = 12
2) 28:2 = 14
3) 12+14 = 26 javob 26 ta. (1 usul)
36: 3+28:2=14+12=26 (2 усул)
926-masala.
69 l sutdan 3 kg sariyog’ olish mumkin. 92 l sutdan qancha sariyog’ olish
mumkin?
19

Yechilishi:
1) 69:3 = 23
2) 92:23 = 4
Javob: 4 kg
Litr bilan suyuq narsalar o’lchanadi.
Agar litr sonlar bilan birga kelganda albatta qisqa yozuvda “l” deb yozib quyiladi.
O’qituvchi buni misollar bilan doska yordamida yozib tushuntiradi.
1litr=1000gramm
1litr sut=1l sut
1 litr suv=1 l suv
684-masala.
Bir siqimdan bir kunda 24 litr, ikkinchi sigirdan 3 marta kam sut sog’ib olindi. Bu
ikki sigirdan bir kunda qancha sut sotib olish mumkin?
Yechilishi:
1) 24:3 = 8
2) 24+8 = 32
Javob: 32 litr.
Bunday masalalardan bir nechtasini keltirish mumkin.
Giometrik figuralarning yuzi.
Boshlang’ich sinflarda miqdorlar tushunchasi materialni o’rganish quyidagicha
sistemalardan iborat.
1. Giometrik figuralardan sanash obektlari sifatida foydalaniladidan masalalarni
yechishda asosan zarur atamalar o’zlashtiriladi.
2. Miqdorlar tushunchasi kattaliklarni tasavvur etish va figuralar yuzini o’lchash
haqidagi ko’nikmalarni shakllantirish, hal etish.
3. Ko’p burchaklarni premetrini va to’g’ri to’rtburchaklarni yuzini topish.
4. Parametrlar bilan berilgan figuralar elementlarini yasash.
20

5.Miqdorlar tushunchasi figuralarni katak-katak qog’ozga, silliq qog’ozga
chizg’ich cho’pi yordamida o’lchamlarini xisobga olmay elementlar yasash.
6.Figuralarni sinflarga ajrata olish.
7. Figuralarni qismlarga bo’lish.
8. Harfiy figuralardan foydalanib miqdorlar tushunchasi chizmalarni o’qish.
Predmet yoki ularning qismlarini miqdorlar tushunchasi shakllarini aniqlash bilan
bog’lidjksdvjs;vjm;vmd;vmd;vmkd;lvkd;lvkd’vbq masalalarni hal etish.
Masalalarni bir qismi rivojlantiruvchi funktsiyalardan iborat. Boshlang’ich
sinflarda kattaliklar asosida figuralar yasash, qirqish, ustida quyish usuli bilan ularni
taqqoslashda doir mashqlar bajariladi. O’quvchilarda quyidagi tartibda figuralar yuzi
o’rgatiladi.
1. Taqqoslash qaysi figuralarni qaysi tekislikdan o’rin olganini aniqlash orqali
o’quvchilarda tasavvur hosil qila olish.
2. Birlik, kvadrat haqidagi tasavvurlarni o’rgatish.
3. Har xil figuralarning yuzini santmetrda o’lchash orqali topish.
4. To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat santmetr orqali topa olishda o’rgatish.
5. Kvadrat disimetr bilan to’g’ri to’rtburchak yuzini topa olish.
To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat metr bilan topa olish.
Endi har qaysi bosqichlarni alohida ko’rib chiqamiz.
To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat metr bilan topa olish.
Endi har qaysi bosqichlarni alohida ko’rib chiqamiz.
Figuralarning umumiy yuzi haqidagi umumiy tasavvurlarni shakllantirishdan oldin
o’quvchilarga kesmalarni taqqoslash, kesma uzunlikdagi nisbatan “katta”, “kichik”,
“uzun”, “qisqa”, munosabatlar haqidagi o’quvchilarga to’plangan ma’lumotlarni
umumlashtirish mumkindir.
Figuralarni yuzi tushunchasini shakllantirishda amaliy mashg’ulotlarda aloxida
ahamiyat berish lozim.
Bu mashg’ulotlar o’quvchilarga mavzuni yaxshi o’zlashtira olishlariga yordam
beradi.
O’quvchilarga bunday amaliy mashg’ulotlar berish mumkin bo’ladi.
21

F A
B
G E
DKataklar qog’ozga berilgan figuralarni chizib va qirqing. Shu figuralarni
taqqoslang.
Topshiriq bajarishdan oldin o’quvchilar A,V,O,Ye,F,G figuralarni chizib olishadi,
so’ngra ularni qirqishadi. Shundan keyin figuralarni taqqoslashda kirishiladi.
Masalan, Uchburchakni V figurani) kvadrat (A figura) ustida quyiladi.
Ma’lumot ikki figurani bir biriga taqqoslaganda ularning qaysi biri katta-kichik
ekanini yoki o’zaro teng ekanini aniqlash mumkin bo’ladi. Uchburchak kvadratni
ustida butunicha joylashganini aniqlaydigan. Bu holda bir uchburchakni yuzini
kvadratdan kichik deymiz.
Endi doirani to’rtburchak yuzini quyamiz va doira to’rtburchak yuziga to’liq
joylashganini ko’ramiz.
Demak doira yuzini to’rtburchak yuzidan katta ekanini ko’ramiz.
Ma’lum bo’ladiki, ikki figurani bir –biriga taqqoslaganda ularni katta-kichik yoki
teng ekanini ko’ramiz.
273- masala.
Har bir shaklni yuzini toping
22

287-masala. Bir yuzaga ega bo’lgan shakllarni nomlarini ayting
1 2 3 4
659-masala. Shakl qismlarni yuzlarini hisoblang.
Buni o’quvchilarga ko’rsatish uchun berilgan figuralarni tassoshlash tahlil qilish
mumkin bo’ladi. Bu figuralar o’qituvchi tomonidan boskaga chiqib qo’yiladi.
O’quvchilar oldin 4 ta to’g’ri burchakli poloskalardan tashqari to’pdan to’g’ri
to’rtburchak tuzadi. Bu poloskalarni har birida 6 tadan katak bor. So’ngra 3 ta
uchburchakli poloskalardan tashkil topgan.
To’g’ri to’rtburchakli chizishdan oldin, poloskalarni har brida 9 tadan katak bor.
23

O’quvchilar har biridagi kataklar sonini sanab qaysi brida kataklar soni ko’p
ekanini bilishlari kerak. O’quvchilar bu masalani grafik usulida yechishlarida
yuzlarni taqqoslashni yangi usulini egallab oladilar.
672-masala.
1 2 3 4
Ko’z bilan chamalab teng uzunlikdagi yuzaga ega bo’lgan shakllarni toping.
Yuzi har xil bo’lgan shakllarning nomlarini ayting. Yuzi eng katta bo’lgan
shakllarni toping.

1 2 3
24

Masala
Rasmda nechta ko’p burchak bor.
§ 2. 2 . 2010-2011
25

Vaqt falsafiy kategoriya. Vaqt materiyaning yashash shaklidir. Shu sababli unga
ta’rif berishning iloji yo’q vaqt tushunchasi o’quvchining amaliy ish faoliyati
jaroyonida shakllanadi.
Mavzuni o’rganishning asosiy vazifasi bolalarni vaqt birliklari va ularning
munosabatlari aniqlashda o’rgatish. Avval bugun, erta, keyin, oldin, tun, kunduz,
kecha tushunchalari shakllantiriladi.
SHuning uchun vaqtda doir ko’rgazma va qo’llanmalar bo’lishi kerak. Vaqt
o’lchov birliklariga yil, oy, hafta, sutka, soat, minut, sekund kabilar kiradi. Vaqt
o’lchovi birligini o’tganda har xil ko’rgazma qurollardan foydalangan ma’qul.
1. gabel kalendar. Bu har bir o’quvchiga bo’lishi kerak. Joriy yil uchun bunday
kalendarlar o’quvchilar bilan birga tayyorlanadi.
2. Soat modeli. Darslikda olingan mashqning ko’pchiligi sefirlar bilan ishlashni
talab qiladi. Shuning uchun har bir o’quvchiga soat modeli bo’lishi kerak. Bu
modellarni o’quvchilar o’zlari yasashlari maqulroq.
3. Kundalik rejimi jadvali. Bolalar “vaqt o’lchar” mavzusini o’rganish vaqtida,
hafta bilan yildagi oylarning nomini, ularning kelishi tartibigacha bilib oladilar.
Bu esa vaqt o’lchovini bilishga zamin bo’ladi. Endi vaqt o’lchoviga bog’liq
asosiy tushunchalar nimada asoslanishini bilib olamiz. Yil hafta bilan tanishtirishda
o’qituvchi tabel-kalendardan foydalanadi.
Bolalar bir yilda 12 oy borligini o’zlashtirib oladilar. Bundan tashqari yil
4fasldan iborat ekanligini yani. Qish, baxor, yoz, kuz. Xar bir fasl uch oyni o’z ichiga
oladi.
O’quvchilar kalendar yordamida oyning tartib nomerini aniqlaydilar. Bunda
o’quvchilarga quyidagi savollar berib boriladi.
-yilning uchinchi oyi qanday ataladi?
-Iyul tartib bo’yicha nechanchi oy?
-siz nechanchi oyda tug’ilgansiz?
Bundan ko’rinadiki o’quvchilar yuqorida uyg’ongan bilimlarini o’zlashtirib
olganliklarini biladilar.
26

Agar oy va sana ma’lum bo’lsa taqvimdan haftaning kunlari ma’lum bo’lsa, bu
kun oyning qaysi sanasiga to’g’ri kelishini aniqlaydilar. O’qituvchi ularni olgan
bilimlarini kuzatib boradi. O’quvchilarni olgan bilimlariga kamchiliklarni to’g’irlab
boradi. Bundan keyin esa o’qituvchi bilan birga bugungi sana va haftaning shu kunini
bilgan holdagina shu o’tayotgan oy uchun kalendar tuzish foydalidir.
Bunday ishlar joriy yil kalendarini tuzishni osonlashtiradi. Ana shundan so’ng
bolalar kalendar bo’yicha savollarga javob beradilar.
-bu yil 1 yanvar 1 may, 9 may 1 sentyabr, 1 iyun xaftaning qaysi kuniga to’g’ri
keladi.
-bu yil 1 yanvar juma, 1 may shanba, 9 may yakshanba, 1 sentyabr chorshanba, 1
iyun seshanba kuniga to’g’ri keladi.
-yanvar. Dekabr, oktyabr, may oylari yilning nechanchi oylari.
-yanvar 1 oy, dekabr 12 oy, oktyabr 10 oy, may 5 oy.
-yilning uchinchi, oltinchi oy birinchi oylari nomini ayting.
-yilning uchinchi oyi mart, oltinchi oyi iyun. O’n birinchi oyi noyabrda to’g’ri
keladi.
Bunaqa savollarni ko’plab davom ettirish mumkin. Ularga yil oylari kelishi rim
raqami bilan o’rgatiladi.
I, II,IV,IV,V,VI,VII,VIV, IX,X,XI,XII
Keyin esa bolalarga sutka haqida ma’lumot beriladi.
Sutka bu ertalabdan, to bu ertalabgacha bo’lgan vaqtdir. Undan keyin
vaqtinchalik ketma-ketlikka asoslanadi.
Masalan o’tgan kun, kecha, bugun ertaga, ertalab keyin, indin .
1 sutka-24 soat
SHundan keyin bolalarga soat, minut haqida ma’lumot beriladi. Minut haqida
ma’lumot beriladi shu vaqtdan boshlab soat va minutni farqlay boshlaydilar.
1 minutda qancha ishlarni bajara olishlarini bilib oladilar.
1 minutda necha so’z o’qish
1 minutda nechagacha sanay olish
1 minutda qancha masofada yugura olish.
27

Soat strelkasi modeli yordamida bir qator mashqlar bajaradilar.
471-masala. Agar spektakl 80 minut, keyinroq esa 1 soat 10 minut davom etgan
bo’lsa, spektakl kinoflmda nisbatan necha minut ko’p davom etgan?
Yechilishi: 1 soat 10 minut-70 minut
80-70=10 javob 10 minut
478- masala. Duradgor 7 soatda 63 ta bir xil yog’och qoshiq yasadi. Shunday
mexnat unumdorligiga 54 ta shunday qoshiq yasash uchun necha soat kerak bo’ladi?
Yechilishi: 1) 63:7=9
2) 54:9=6 javob 6 soat
458-masala. O’quvchilar 45 minut dars davomida 5 minut davomida og’zaki
hisob bajarishdi, 15 minut misollar yechishdi, qolgan vaqtda esa masalalar yechishdi.
O’quvchilar necha minut masalalar yechishdan?
Yechilishi:
1) 5+15 =20
2) 45-20=25 javob 25 minut
464-masala. Stanokda 1 soatda 6 ta detal ishlanar edi. Stanok takomillashgandan
so’ng 1 soatda 8 ta detal ishlandi. Stanok 9 soatda ilgaridigidan necha ortiq detal
tayyorlash mumkin.
Yechilishi 1) 9 .
6=54
2) 9 .
8=72
3) 72-54=18 javob 10 ta
SHu masalalar orqali soat minut tushunchasi hosil qilinadi. Soatni kichik
strelkasi minutni ifodalashini tushunib oladilar. 10 minut=60 sekund unda doir
masalalar bajaradilar.
28

676-masala. Bitta nasos bir minutda 310 chelak suvni, ikkinchi nasos bir
minutda 270 chelak suvni tortib chiqaradi. Ikkinchi nasos birinchi nasosdan qancha
kam suv tortib chiqaradi.
Yechilishi: 310-270=40 javob 40 chelak.
675-masala. Bir sekuntda tovush havoda 330m masofda tarqaladi. 2 sekuntda
qancha masofaga tarqaladi.
Yechilishi: 330.2=660 javob 660m.
O’quvchilar dars davomida sekund va asr bilan tanishadilar.
Sekund eng kichik vaqt birligini. Asr eng katta vaqt birligi ekanligi
tushuntiriladi.
1-sekuntda 1-2 qadam yechish mumkin yoki 1 metr yurish mumkin
Asr tushunchasini o’quvchilar o’zlashtirib olishlari ancha qiyin bo’ladi. Chunki
asr ulkan vaqt oralig’ini fikran qamrab oladi. Shuning uchun bir qancha misollar
keltiriladi.
360 kundan iborat bo’lsa oddiy yil 366 kundan iborat bo’lsa kabi esa yil deb
atalishi tushuntiriladi.
Kabisa yilni har 4 yilda 1 marta kelishi tushuntiriladi. To’rt oy aprel, iyun,
sentyabr, noyabr 30 kun fevral 28-29 kun, qolgan 7 oy 31 kundan iborat. Sxemasi.
29

Qadim zamonlardanoq vertikal o’rnatilgan tayoq tushirilgan quyosh soyasi
uzunlikning o’zgarishiga qarab inson quyosh soatini kashf etgan.
Eng qisqa soya kunning roppa rosa yarim soat 12 00ga to’g’ri keladi. Xavo bulut
bo’lganda suv va qum soatlaridan foydalanilgan deb o’quvchilarga tushuntiriladi.
Hozirgi vaqtda-chi?
Hozirgi vaqtda hamma joylarda elektr va mexanik saoatlardan foydalaniladi.
O’quvchilar sutkani 24 soat vaqt hisobi bilan tanishadi.
1 sutka yer yuzi atorofida 1 marta aylanib chiqishi uchun ularni tasavvur
qilishlari uchun kesma bilan tanishtiriladi.
Yel oylarini tanishtirishda doiraviy sxemalardan foydalanish qulaydir. Chunki
shu sxema yordamida yil oylarini kelish tartibini, har qaysi faslda nechta oy borligi
qancha davom etishini bilib oladilar.
Kalendar orqali bolalar haftaning har xil voqealarini, ular bilan bog’liq bo’lgan
kunlarni eslashadi. Tasavvur hosil bo’lsa boshlaydi.
Yuqorida berilgan ko’rsatmalardan foydalanib vaqt o’lchov birkliklarini, ya’ni
yirik biliklarni maydalari bilan almashtirish aksincha, yiriklari bilan almashtirishni
o’rganish lozim.
6 sutka = 144 soat
3600 sekund = 60 minut – 1 soat
2 soat 45 minut = 165 minut
362 minut = 6 soat = 2 minut
Bu ishni bajarishda vaqt o’lchovlarini qo’shish va ayirishda, shuningdek shu
amallarga doir murakkab bo’lmagan masalalarni yechishda imkon beradi.
Qo’shishga doir shunday amallar bajariladi-ki, bunda soni 60 dan soat 24 dan
kichik bo’ladi .
+ 11 soat 14 minut
12 soat 28 minut
______________________
23 soat 42 minut
30

+ 6 sutka 12 soat
9 sutka 8 soat
______________________
15 sutka 20 soat
+ 25 minut 18 sekund
25 minut 25 sekund
_______________________
50 minut 43 sekund
Vaqt o’lchovlari qatnashgan ismli sonlarni ayirish bilan va bolalarni
quyidagicha tanishtirish mumkin.
1 soat 34 minut
3 minut-28 sekund
1 soat-34 minut= 60 minut-34 minut=26
3 minut – 28 sekund =180 sekund- 28 sekund=152 sekund
1 soat-70 minut
2 soat -070 minut = 180 minut -70 minut=110 minut
Ayirish amali quyidagicha
- 15 soat 34 minut
8 soat 21 minut
______________________
7 soat 13 minut
- 48 minut 56 sekund
16 minut 32 sekund
__________________________
31

32 minut 24 sekund
+ 32 minut 25 sekund
20 minut 18 sekund
__________________________
12 minut 7 sekund
Шундан кейин бирмунча qийинроq бo’лган ушбу кo’риншдаги
мисолларга o’тамиз.
+ 2 yil 9 oy
4 yil 7 oy
_____________________
6 yil 16 oy
______________________
7 yil 4 oy
+ 8 sutka 15 soat
5sutka 12 soat
______________________
13 sutka 27 soat
______________________
14 sutka 3 soat
+ 56 min 47 sekund
49 min 59 sekund
________________________
32

105 min 106 sekund
_________________________
1 soat 46 min 46 sekund
O’quvchilar bilan birinchi misol bo’yicha mulohaza yuritiladi.
16 oy bu – 1 yil 4 oy
CHunki 12 oyimiz – 1 yil. 1 yilni 6 yilda qo’shganda 7 yil chiqadi, hammasi
bo’lib 7 yilu 4 oy
SHu orada masala yechamiz.
758-masala 5 minut davomida dastgoh 30 ta butilkani tayyorlaydi. Dastgoh 7
minutda shu butulkadan nechta tayyorlaydi.
Yechilishi: 1) 30:5=6
2) 7.6=42 javob 42 ta
654-masala
Birinchi operator kompyuterdan 6 soatda 24 bet, ikkinchi operator shu soatda 30
bet teradi. qaysi operator bir soatda ko’p teradi?
Yechilishi: 1) 24:6=4
2) 30:6=5 javob ikkinchi operator kshp teradi.
Bundan tashqari boshlang’ich sinf matematikasida sutka ichida hisoblashda doir
masalalar quyidagicha muhokama qilinadi.
1. Hodisaning boshlanishi va oxiri orasidagi o’tgan vaqtda ko’ra uning oxirini
davomini topish.
2. Hodisaning boshlanishi va uning orasidagi o’tgan vaqtni topish
3. Bu masofalarni o’zaro teskari masalalardan iborat deb qarash mumkin.
33

4. Maktada darslar 8 00
da boshlanib 5 soat davom etdi. Dars qachon tugaydi?
1. Maktabda darslar 8 00
da boshlanib 1300da tugaydi. Dars necha soat davom
etgan?
2. Maktabda darslar 5 soat davom etadi. Dars qachon tugagan.
SHunda o’xshash turlicha savollar tuzish mumkin.
Qadimda vaqt o’lchovlari sifatida turlicha o’lchovlardan foydalanishgan.
Qochoqlar “go’sht tushguncha”, “choy qaynaguncha” deb vaqtni ko’zga
tutishadi. Oldingi vaqtda o’zbeklar “bir piola choy ichguncha” ko’z ochib yumguncha
kabi so’zlar bilan vaqtni ifodalashgan.
Masalan, qo’zg’alon ko’targan olamon ko’z ochib yumguncha ko’zdan g’oyib
bo’ldi.
Bundan tashqari muddat, lahza, zamin, lahza, nafas kabi so’zlardan aniq o’lchab
bo’lmasada, lekin qisqa vaqtni bildiradi.
Masalan.Bir muddat, bir nafasday, so’z bir zumda va hakozo.
Qadimda vaqtni aniq o’lchovni bildiruvchi biror narsa bo’lmaganligi uchun har
bir xalq o’zicha ifodalagan.
614-masala. Soatning uchdan bir qismi kattami, yoki beshdan bir qismi?
Yechilishi:
1) 24:3 = 8
2) 24:5 = 4 soat 80 minut
Bu misollardan tashqari 3-sinflar uchun “Zukkolar bahsi” ochiq darsini ham
keltirishimiz mumkin.
Maqsad 1. O’quvchilarning olgan bilim, ko’nikma va malakalarini yanada
oshirish.
2. Og’zaki nutqini, hisoblash malakalarini rivojlantirish.
3. Mustaqil hamda mantiqiy fikrlashda o’rgatish.
Uslub: Bahs-munozaraga, suhbat.
Dars turi: Ochiq dars
34

O’quvchilar guruxlarga ajratiladi. Har bir guruh uchun sardor saylanadi. Dars
davomida guruxlar faoliyatini ana shu sardorlar boshqaradi. Bu o’quvchilarga o’z-
o’zini boshqarishga va mustaqillikka o’rgatadi. Shuningdek har bir bolalarning
mashg’ulot jarayonida faol bo’lishga imkoniyat yaratadi.
Darsning borishi:
O’quvchilar O’zbekiston Davlat Madxiyasini kuylaydilar.
O’qituvchi-Qani bolalar, darsimizni boshlaymiz. Bugungi darsimiz har doirgidan
o’zgacha.
“Zukkolar bahsida” bellashamiz.
Bahor fasli, bu faslda nishonlanadigan bayramlar haqida savol-javob o’tkaziladi.
- Qani bolalar hozir yashash yangilanish fasli. Shuning uchun men bugungi
darsimizda bahorning go’zal malikasi Navro’zoyimni ham taklif qilganman. Shu payt
eshik taqillab musiqa sadosi ostida Navro’zoyim kirib keladi. Qo’lida gullar to’la
savatcha.
Navro’zoy-Assalom alaykum, aziz o’quvchilar va ustozlar va o’quvchilar. Bugun
IV “A”-sinfda Zukkolar bahsi bo’lishini eshitib, savatchamni turli-tuman bahoriy
gullar bilan to’ldirib huzuringizga kelaverdim. Gul yaproqlariga har bir gurux uchun
savol va topshiriqlar yozilgan siz shu topshiriqlarning bajarib, o’z zukkoligingizni
ko’rsatasiz degan umiddaman. Navro’zoyi mehmonlarga ajratilgan joyda borib
o’tiradi.
Sardorlar o’z guruxlari bilan tanishtiradilar.
“Xumo” guruhi sardori:
-Yurtim O’zbekistoning o’z o’rni bor jaxonda
Xumo qushi erkin, shod
Uchar moviy osmonda
“Orzu”guruxi sardori.
-sen ilm cho’qqisini kuching-la,
Zarb etarsan
Kelajakda albatta orzuyinga yetarsan
“Zukko” guruxi sardori.
35

75 ?81
11 14 15 12 20 10-zukkolik fazilati-bola ziynati
“Lochin” guruxi sardori:
-Ziyrak lochin qoqilmas,
Qoqilsa ham yiqilmas.
“Jilg’a ” guruxi sardori.
-jilg’aning oqishiga qara,
Bolaning xoxishiga qara.
Sinf taxtasida topshiriqlar bosqichlarga bo’lib yozib quyiladi.
Ko’rik –tanlovning 1bosqichi.
Vatanim –O’zbekiston. Oltin sanalar.
II bosqich-mantiqiy topshiriq
IV bosqich-Tenglamani yechish va ularni taqqoslash.
IV bosqich-Masala shartini rasmlar orqali tasvirlash va yechish.
V bosqich –sardorlar berlashuvi.
SHartlar o’qituvchi tomonidan izoxlab beriladi va topshiriqlar guruxlarga
tarqatiladi. Ikkinchi, uchinchi bosqichlarda Navro’zoy keltirgan savol va
topshiriqlardan foydalaniladi.
“Xumo” guruxida berilgan topshiriqlar
1.O’zbekiston qachon mustaqillikka erishgan?
2. Mantiqiy topshiriq.
Kvadrat ichidagi sonlarni ayting. Ayirmani shunday songa ko’paytiringki, natija
uchburchaklar ichidagi songa teng bo’lsin 3-uchburchakda qaysi son yashiringan?
1. Tenglamani yeching va taqqoslang
36

14 9 16 7 12 5
18 ? 10х: 9 =8 6 .
x=54
x=8 .
9 x=54 :6
х=72 х=9
72:9=8 6 .
9=54
72 >9
1. masala
Katta idishda 24 kg, kichik idishda 2 marta kam bodring turgandi. Ikkala idishga
qancha bodring tuzlangan
24:2=12 kg 12+24=36 kg
Javob 36 kg bodring tuzlangan.
“Orzu
Guruxi uchun savol va topshiriqlar.
1. O’zbek tilida davlat tili maqomi qachon berilgan?
2. Mantiqiy topshiriq
Kvadrat ichidagi sonlarni ayting. Ayirmani shunday songa ko’paytiringki,
ko’paytma aylana ichidagi songa teng bo’lsin 3-aylanada qaysi son yashiringan?
1. Tenglamani yeching va taqqoslang.
9 .
х = 72 49:х = 7
x= 72: .
9 x=4 9 : 7
х= 8 х= 7
9 .
8 = 72 4 9 :7 = 7
8 >9
2. Masala
37

78 ?108
12 24 41 17 14 199 ta bir xil idishda 24 letr o’rik murabbosi solindi. 8 ta shunday idishga necha litr
murabbo solish mumkin?
27:9=3
8.3 =24 javob 24 litr.
“Zukko” guruhi uchun savol va topshiriqlar.
1. O’zbekiston Davlat Kosntituttsiyasi qachon qabul qilingan?
2. Mantiqiy topshiriq
Aylana ichichda sonlarni qo’shing shunday songa ko’paytiringki, natija
uchburchaklar ichidagi songa teng bo’lsin 3-uchburchakda qaysi son yashiringan.
1. Tenglamani yeching va taqqoslang.
х+160 = 360 300+х = 600
x= 360-160 x= 600-300
х= 200 х= 300
200+160 = 360 300+300 = 600
200 <300
2. Masala
Bog’da har bir 8 tupdan 7 qator olma daraxti bor. Olma daraxtlari olxo’ri
daratidan 37 tup ortiq. Bog’da necha tup olxo’ri daraxti bor?
8 .
7 = 56 56-37 = 19
Javob 19 tup
1. “Lochin guruhi uchun savol va topshiriqlar.
2. O’zbekiston Davlat bayrog’i qachon qabul qilingan?
3.Mantiqiy topshiriq.
38

39 ?124
23 215 129 136 55 112Aylana ichida sonlarni qo’shing yig’indini shunday songa bo’lingki, bo’linmani
uchburchaklar ichidagi sonda teng bo’lsin. 3- uchburchakda qaysi son yashiringan?
3. Tenglamani yeching va taqqoslang.
18:х = 6 х .
6 = 30
x= 18:6 x= 30 : 6
х = 3 х = 5
18:3 = 6 5 .
6 = 30
3 <5
4.Masala
Buvida 34 dona konfet bor edi. Konfetlarni nabiralariga 6 tadan bo’lib berdi va
unda yana 4 dona konfet qoldi. Buvining nechta nabirasi bor?
34-4 = 30 30:6 = 5
Javob Buvining 5 ta nabirasi bor.
“Jilg’a” guruxi uchun savol va topshiriqlar.
1. O’zbekiston Davlat gerbi qachon qabul qilingan?
2. Mantiqiy topshiriq.
Aylana ichidagi sonlarni ayiring. Ayirmani shunday songa ko’paytiringki
ko’paytmalar uchburchak ichidagi sonlarga teng bo’lsin. 3- uchburchakda qaysi son
yashiringan?
39

20 8 17 9 19 5
30 ? 20
3. Tenglamani yeching va taqqoslang.
х+19 = 81 50-х = 18
x= 81-19 x= 50-18
х = 62 х = 32
62+19 = 81 50-32 = 18
62 >32
4.Masala
Bir mashinada 25 ta, ikkinchi mashinada undan 3 marta ortiq tarvuz bor. Ikkala
mashinada nechta tarvuz bor?
25.3=75 75+25=100
Javob 100 ta tarvuz bor.
Har bir gurux masala misollarni yechib bo’lgach, hayat a’zolarida topshiradilar.
Hay’at a’zolari guruhlar ichini baholaganlarida qadar sardorlar bellashuvi o’tkaziladi.
Sharga 10 tadan test savollari taqdim etiladi.
Dars so’ngiga har bir guruh a’zolari she’riy topishmoqlar aytadilar.
-Noldan keyin turaman,
CHizg’ichinga qarab bor
Sonlar ichra ey o’rtoq
Birinchiman doimo.
-qomatimni ko’rganlar
Qiyos etar oqqushga
Mendan dir-dir titraydi
Ixlosi yo’q o’qishga
40

-bilimingni baholab
Noiloj qoniqaman
Qachon o’tar “to’rt”ga deb
Ko’z tutib toliqaman
-to’nkazilgan stulga,
O’xshab ketar bo’y-bastim
Otim “yaxshi”, to’rtta fasl,
Besh mening yaqin do’stim.
-rassom chizar o’xshatib
Yuk ko’targich ilmoqqa
Men-muallim sovg’asi,
Bilimdon har o’rtoqqa.
Bolalar topishmoqlar javobini topadilar.
Navro’zoy hayrlashib so’zini aytadi.
-ey zukko bolajonlar,
Mexri daryo ustozlar
Bukun mehmonga kelib,
Zukkoligingiz ko’rib,
Bir jaxon quvonch oldim,
Hayajondan lol qoldim
Sizga omad tilayman,
Doimo o’ynab kuling,
Xayr endi, sog’ bo’ling.
Xay’at a’zolari guruxlarning baxolarini e’lon qiladi. G’oliblar maxsus sovg’alar
bilan taqdirlanadi. O’quvchi hammani kirib kelayotgan Navro’z bayrami bilan
tabriklaydi va darsni yakunlaydi.
41

§2.3. Miqdorlarga bog’liq masalalar yechish
orqali, ularni mantiqiy fikrlashlarini, dunyoqarashlarini ijodiy tashabbuskorlik
harakatlarini, faxm, farosatlarini, ziyraklik-sezgirlik qobiliyatlarini o’stiradi va ularda
amaliy jasur maxorat va malakalar hosil qiladi.
Matematik masala deb, ikki yoki undan ortiq son ifoda ustida amal bajarib yangi
bir sonni ifodani topishda aytiladi.
Miqdoriy masalalar asosan sonlar, miqdorlar munosabatlar va ularga mos bo’lgan
qisqa hayotiy vageallarni, qamrab olib, ularni so’z bilan ifodalaydi.
Arslar davomida bunday masalalarni yechish o’quvchilarni diqqatini jalb etib
kelgan.
Agar masala va uning mohiyati haqida ajoyib fikrlarni aytib qoldirganlar.
Masalani tushunishdagina yetarli deb bo’lmaydi, uni yechish uchun istak ham
zarur.
Kuchni istaksiz qiyin masalani yechib bo’lmaydi, u bo’lganda esa mumkin. Istak
bo’lsa yo’li topiladi.
Bir mana shu istakni avvalo boshlang’ich sinf o’quvchilarida shakllantirib
borishimiz zarur.
Miqdor o’lchovida asoslangan masalalarni yechish bu masala shartiga berilgan
sonlar va izlanayotgan sonlar orasidagi bog’lanishlarini ochib beradi.
Ana shu masaladagi noma’lumni topish uchun boshlang’ich sinf o’quvchilarida
avvalo sodda masalalarni yechish malakasini hosil qilinadi. So’ngra o’quvchilar
masalalarni quyidagicha yechisha boshlaydilar.
Masala
To’g’ri to’rtburchakning tomonlari uzunligi a) 30 sm v) 20 sm bo’lsa uning
premetrini toping
Yechilishi.
30 .
2+20 .
2=60+40=100 см 1 усул
(30+20) .
2=50 .
2=100 см 2 усул
30+30+20=60+40=100 см 3 усул
42

Matematik omillar birligida ko’ra beshta masalani 20 xil usulda yechish afzaldir.
Odamda yoshligidanoq miqdorlarni o’lchash masalalarini egallashlari, ularni turli
birliklarda ifodalashni o’rgatish lozimdir. Miqdorlarda doir masalalarni yechishda
doir biz o’quvchilarga hayotiy misollar keltirib, ularni takklif qilib tushuntirib
berishimiz zarur.
5. Boqqa 60 tur ko’chat o’tkazildi. Bulardan 20 tupi olma 30 tupi xurmo
qolganlari esa jiyda. Boqqa necha to’p jiyda o’tkazilgan.
Yechilishi: 1) 20+30=50
2) 60-50=10
Javob 10 tup
6) 20+10+60=30+60=90 60-(10+40) =10
70-20-20=30 60-40-10=10
80-60+40=60
80-(60+10) =10
7. 30 va 20 sonlarining yig’indisi 50 ga teng. Yig’indi birinchi qo’shiluvchidan
necha marta ortiq? Ikkinchi qo’shiluvchidanchi?
Yechish. 50-30=20 birinchi qo’shiluvchidan 20 ta ortiq.
50-20=30 ikkinchi qo’shiluvchidan 30 ta ortiq .
8) 80-20 = 60 60-10 = 50
90+10 = 100 10+30 = 40
50+30 = 80
100-50 = 50
40+50 = 90
9) 3 ta molxonada 100 ta sigir bor birinchi molxonada 30 ta, ikkinchida 50 ta sigir
bor. Ushbu ifodalarni hisoblab nimani bilish mumkin.
Yechilishi: 3 sida 20 ta sigir bo’lishini bilish mumkin.
43

10) 3 ta o’quvchi 11 kg makalatura to’pladi. Birinchi o’quvchi 4 kg, ikkinchi esa 3
kg to’pladi. Uchinchi o’quvchi qancha makalatura to’pladi.
Yechilishi. 1) 3+4 = 7
3) 10-7 = 3
Javob 3 kg
11) 11-2+3 = 12 12-9+8 = 11
11-4+5 = 12 12-5+4 = 11
12) o’quvchi ruchka va daftarlardan hammasi bo’lib 12 ta sotib oldi. Daftar 9 ta,
ruchkalar daftarlardan necha kam.
Yechish: 12-9 = 3 javob 6 ta kam
9-3=6
13) 20 m chit bor edi. 7 m chitdan kuylaklar tikildi va ya’na shuncha chit yastiq
jilti tikish uchun olindi. Necha metr chit qoldi?
7+7 = 14 20-14 = 6 javob 6m
Yechish rejasi
1. Kuylaklar tikilgandan keyin necha metr chit qoldi?
2. Yostiq jiltlari tikilganidan keyin necha metr chit qoldi?
Masalani boshqa usul bilan yeching.
1) 7+7=14 2) 20-14=6
Masalalar yechilishini tushuntiring bunda 7m chit kuylakka 7m yostiqqa ketdi.
14) Bir sinfda 30 ta, ikkinchi sinfda ham shuncha o’quvchi bor. Ikkala sinfda qiz
bolalar 35 ta bo’lsa o’g’il bolalar qancha?
Yechilishi: 1) 30+30=60 2) 60-35=25
Javob 25 ta
15) 5+3=14 12-(19-10) =3
44

13-4-9=0 9+(13+8) =30
14-(10-4) =8 14-10-4=0
16. Do’konda gazlama sotilishida doir quyidagicha yechiladigan masala tuzing.
5+4=9 13-9=4м
Do’konga 13 m chit bor edi. 1 kishi kelib 4m, ikkinchi kishi keli 5 metr chit oldi.
Do’konda qancha chit qoldi.
17) Agar a=20 bo’lsa, a+30 yig’indini 90-a ayirmani hisoblang.
20+30 = 50
90-20 = 70
123) Oshxonada 100 kg un bor edi. Hafta mobaynida har kuni 9 kgdan un
ishlatildi. Oshxonada nechta kg un qoldi?
Yechish: 9.7=63 100-63=37 javob 37 kg
124) <
> 399 <400 907<970
576>572 490=490
125) 100-5 /
5=75 5 .
8-4 .
2=32
10+8 .
8=74 9 .
4+8 .
6 = 84
72+36:9 = 76 24-2 .
9 = 6
126) namunada arab sonlarni yig’indi bilan almashtiring .
246 = 200+40+6 460 = 400+60 728 = 700+20+8
507 = 500+7 406 = 400+6 782 = 700+80+2
127) 3,0,5 sonlaridan foydalanib bir necha uch xonali son tuzing.
45

305,503,530,350.
128) Avtomat dastgox 4 minutda 24 ta guldon tayyorlaydi. Bu dastgox 9 minutda
nechta guldon tayyorlaydi.
Yechilishi: 1) 24:4=6 2) 9 .
6=54 жавоб 54 та.
129. 30 songa 5 ta sanoq cho’pi solib olindi. 18 sonda necha sanoq cho’pi solib
olish mumkin.
Yechilishi: 1) 30:5 = 6 2) 18:6 = 3 javob 3 ta
130) Agar b=42 bo’lsa v+12, b:7 ifodaning qiymatini toping.
42+12 = 54 42:7 = 6

131) 6 .
4+46 = 74 72+3 .
5 = 87
131) 6 ta bir xil ko’ylakka 12 m gazlama keldi. 18m gazlamadan nechta shunday
ko’ylak tikish mumkin.
Yechilishi: 1) 12:6=2 2) 18:2=9 javob 9 ta.
193) Bir qutichada 28 ta konfet. Ikkinchi qutichada undan 4 marta kam konfet bor.
Hammasi bo’lib nechta konfet bor?
Yechilishi: 1) 28:4=7 28+7=35 javob 35 ta
194) Har bir sonning raqamlari yig’indisi toping va uni 3 ga bo’ling
15,18,27,24
15:3=5 18:3=6 27:3=9 24:3=8
6:3=2 9:3=3 9:3=3 6:3=2
195) 790+70=860 640+30=670
46

790-700=90 120+500=620
196) Navoiy shaxrida uchquduq shahrigacha bo’lgan masofa temur yo’l bo’ylab
290 km, avtomobil yo’li bo’ylab undan 40 km kam. Sayoxatchi Navoiydan
Uchquduqqa poeddda jo’nadi va avtabusda qaytib keldi. Sayoxatchi hammasi bo’lib
necha km yo’l quyilgan?
Yechish: 1) 290-40=250 2) 250+290=540
Javob: 540 km yo’l yig’idan.
197) 970-160+120 = 590 300+(460+150) = 910
76+200-85 = 191 870-(340+320) = 210
420+80+440 = 940 800-300+150 = 650
198) Besh quti shirish kulchaning masasi 30 kg. Agar bir quti konfetning masasi
bir quti shirish kulchaning masasidan 2 kg ortiq bo’lsa 8 quti konfetning masasi
qancha?
Yechish rejasi.
1.bir quti konfetning massasi qancha?
2.Bir quti shirin kulchaning massasi qancha?
3. 8 quti konfetning massasi qancha?
1) 30:5=6 3) 8.8=64
2) 6+2=8 javob: 64 kg.
199) Bir ish kunida topshiriqdan 120 ta ko’p shisha banka tayyorlagan. Natijada bir
kunda tayyorlagan bankalar soni 470 ta bo’ldi.
Reja bo’yicha bir ish kunida necha banka tayyorlanishi kerak edi?

470-120=350 javob 350 ta
200) Tenglamani yeching
3.a=18 28+x=50 64-x=40 24:b=8
a=18:3 x=50.28 x=64-40 b=24:8
47

a=6 x=22 x=24 b=3
3.6=18 28+22=50 64-24=40 24:3=8
201) Shanba kuni avtomobil zavodi 80 ta chorshanba kuni undan 10 ta ortiq mashina
ishlab chiqardi. Javob ikki kunda necha mashina ishlab chiqardi. Javob ikki kunda
nechta mashina ishlab chiqargan?
1) 80+10=90 2) 80+90=170 javob 170 ta
202) 90+80=170 290+60=350
490+80=570 20+90=110
320-10=310 334-50=284
203) Boglamdan 18 ta daftar olingandan keyin unga. Olinganida qanchadan 2 marta
ko’p daftar qoldi. Dastlab daftar bog’lamda nechta bo’lgan?
1) 18.2=36 2) 18+36=54 javob 54 ta
204) Ushbu bir xil bankada 6 l murabbo bor. 5 ta shunday bankada qancha murabbo
bor?
1) 6:3=2 2) 5.2=10 javob 10 l
205) 780 kraxmalli qorishma tayyorlandi. Unda 70 gr kraxmal qolgani esa suv.
Qorishmada qancha suv bor?
780-70=710 javob 710 gr suv bor
206) 750-110=220 540-220=320
330-110=220 140-30=110
207) Savzi xaltaning og’irligi 2 kg, kartoshka xaltaning masasi 1 kg ortiq bo’lsa 9 ta
kartoshkali haltaning massasini toping.
(2+1).9=3.9=27 javob 27 kg
48

208) To’pda 20 m chit bor edi. 5 m chit ishlatildi. Qolganiga qaraganda necha metr
kam chit ishlatilgan?
20+5=25 15:5=3 javob 3 marta kam
209) Daftar 36 so’m. Chizg’ich undan 4 marta arzon. Daftar necha so’m qimmat
36:4=9 36-9=27 javob 27 so’m qimmat
201) Buvi 1 kalava ti v it ipdan paypoqlar to’qidi. Har juft paypoqqa 2 kalavadan ip
ketdi. 5 juft paypoqqa nevaralariga sovg’a qildi. Necha juft paypoq qoldi?
Yechilishi: 1) 14:2=7 2) 7-5=2
Javob 2 ta paypoq qoldi.
210) 600-90=510 740-(90+30) =620
370+30=400 360-(480-370) =250
18+16:8=20 93-3.3.7=30
211) Olxo’ri solingan 1 ta yashshik 12 kg. Uzum solingan 3 ta yashshik 27 kg keldi.
Olxo’ri solingan 1 ta yashshik, uzum solingan bitta yashshikdan necha kg og’ir?
1) 27:3=9 2) 12-9=3 javob 3 kg og’ir
212) Ayirmaning ixtiyoriy usul bilan hisoblash usulini toping?
730-90=640 610-70=540 810-30=780
213) Odam yurganda bir minutda 9 l yugurganda 5 marta ortiq havo yutadi odam 2
minutda necha l havo yutadi?
1) 9.5=45 2) 45.2=90 javob 90 l
49

214) Duradgor 7 soatda 63 ta bir xil yog’och qoshiq yasadi. Shunday mehnat
unumdorligida 54 ta qoshiq yasash uchun necha soat kerak.
1) 63:7=9 2) 54:9=6 javob 6 soat kerak.
215) 780-(530-60) =310 (330-280)-440=170
910-(840-730) =800 (450+70)-360=160
216) Polizda uch juyakda baravarida 24 bodring va 4 ta bir hil juyakda 24 to’p
pomedor bor. Har bir juyakda bodringga qaraganda nechta kam romidor bor.
1) 24:3=8 2) 24:4=6 3) 8-6=2 javob 2 ta
217) 18 l o’rik sharbati 2 litrda shisha bankalarda, shuncha shaftoli sharbatli esa 3
litrli shisha bankalarda quyildi. Hammasi bo’lib necha bankada qo’yilgan?
1) 18:2=9 2) 18:3=6 3) 9+6=15 javob 15 ta
218) Chelakda 10 letr suv bor. Bankada chelakdagi suvning beshdan bir qismi ketadi.
Bankada necha l suv ketadi.
10:5=2 javob 2 letr
219) xonada har birida 6 kgdan 3 chelak va har birida 9 kgdan 2 savat pomidor terib
olindi. Necha kg pomidor terib olingan?
1) 6.3=18 2) 9.2=18 3) 18+18=36 javob 36 kg
220) Uzunlik 19 m bo’lgan bir bo’lak simdan 7m qirqib olindi. Qolgan sim 4 ta teng
bo’lakka bo’lindi. Har bir bo’lak necha metrga teng.
19-7=12 12:4=3 javob 3m.
133) Traktor 6 soatda 42 l yonilg’i sarflaydi. 56 l yonilg’i necha soatda yetadi?
42:0=7 56:7=8 javob 8 soatga yetadi.
50

134) Bolalar bog’chasiga nok olib kelindi. 5 kun mobaynida har kuni bolalarga 9
kg dan nok berildi. 29 kg nok qoldi. Necha kg nok olib kelingan?
1) 5.9=45 2) 45+29=74 javob 74 kg
135) Har qaysi ustidagi sonlarni o’qing bu sonlardan har birining yozuvda
uchraydigan raqamlarini ayting bu raqamlar nimani bildiradi.

126 47 895 451
904 500 37 700
378 703 109 514
136) Shunday sonlarni yozingki ularga 4 ta yuzlik 2 ta o’nlik, 7 ta birlik. 9 ta
o’nlik, 3 ta birlik, 5 ta yuzlik, 8 ta yuzlik 1 ta birlik bo’lsin. 427, 593, 801.

137) 3.8+76=100 3.4+2.9=30
7.7+51=100 18:6+24:3=11
138) Valining 98 so’m puli bor edi. U har biri 9 so’mdan 2 ta qalam va qolgan
puliga 8 ta bir xil daftar oldi. Har bir daftar so’m to’ladi.

9.2=18 98-18=80 80:8=10 javob 10 so’m
223) 631 litr pomidor sharbati shisha bankalarning har biriga 9 ldan qo’yildi.15l
sharbat har bir shisha bankada 3,5 l dan quyildi Necha shisha bankadan sharbat
quyilgan?
1) 631:9=70 (1 q) 2) 15:3,5=4 (1 q)
224) 650-310=340 780+120=900 300-170=130
230-180=50 700-200=500 250+750=1000
51

225) Uchburchakning bir tomonining uzunligi 18sm, 2 chi tomonining uzunligi
undan 3 marta qisqa. 3 chi tomonining uzunligi esa 14 sm. Uchburchak tomonining
uzunliklarining yig’indisi toping.
18:3=6 18+6+14=38 javob 38 sm.
226) 650-310=230
230-180=50
227) Bitta qopda 50 kg guruch sig’adi. 100 kg guruch solish uchun nechta qop
kerak? 100:50=2 javob 2 ta.
228) Uchburchakning perimetri 37 sm. Uning bir tomoni 11 sm bo’lsa, ikkinchi
tomoni 10 sm. Uchinchi tomonini toping?
10+11=21 37-21=16 javob 16 sm
Agar hozir tungi soat bo’lsa sutka boshidan boshlab qancha vaqt o’tgan erta soat
sakkiz; kunduzi soat 3; kechqurin soat 7 bo’lsaki?
3da 3 soat, erta 8 da 8soat, kunduzi 3 da 15 soat , kech yettida 19 soat vaqt o’tgan.
Do’konda 6 kgli yashshiklarda 48 kg olxo’ri va 5 kg li yashiklarda shuncha
yashik nok olib kelindi. Do’konga qancha yashik nok keltirilgan?
48:6=8 8.5=40 javob 40 kg
Po’latda har birida 5 tadan 7 paket marka bor edi. U 4 ta markani do’stida sovg’a
qildi. Po’latda necha marka qoldi?
5. =35 35-4=31 javob
Ko’chada har bir qatorda 19 tadan 20 qator uy bor edi. Yana 18 ta uy qilindi. Bu
ko’chadagi uylar nechta bo’ldi.
(19.2)+18=38+18=56 javob 56 ta uy
340+20=360 560+300=860 720-60=660
680+40=720 520+30=550 780-80=700
52

2 ta matorli qayiq bir manzildan qarama-qarshi tomonga qarab jo’nashdi.
Shulardan biri 38 kg 2 chisi undan 5 km ortiq yo’l bosdi. Shu vaqtda qayiqlar bir-
biridan qancha masofada bo’lgan.
38+5=43 43+38=81 javob 81 km.
Sinfda 4 ta gurux bor edi. Har qaysi guruxda 5 tadan o’g’il bola va 3 tadan qiz
bola bor. Sinfda kim ko’p qizlarmi o’g’il bolalarmi?
5.4=20 3.4= 12 20-12=8
Javob: o’g’il bolalar 8 ta ko’p
Uch g’ildirakli vilosepedlarni yig’ishda usta 27 ta g’ildirakdan, shogirt esa 18 ta
g’ildirakdan foydalandi. Usta shogirtidan nechta ortiq vilosiped yiqqan o yiqqan?
27:3=9 18:3=6 9-6=3 javob 3 ta ko’p
To’g’ri to’rtburchakning bo’yi 8 sm eni va buyining 1,4 qismini tashkil qiladi.
To’g’ri to’rtburchakning enini aniqlang. Tomonlari uzunliklari yig’indisini toping.
eni r=2+2+8+8=20 jami 20 sm.
Hisoblashlarni tugating.
70:5=(50+20):5=50:5+20:5=10+4=14
90:6=(60+30):6=60:6+30:6=10+5=15
56:4=(40+16):4=40:4+16:4=10+4=14
84:7=(78+14):7=70:7+14:7=10+2=12
51:3=(30+21):3=30:3+21:3=10+7=17
U m u m i y x u l o s a l a r .
53

O’zbekiston Respublikasining istiqboli xalq xo’ajiligining hamma tarmoqlarida
bo’lganidek, xalq ta’limi oldida ham muhim vazifalarni qo’ymoqda. Zero yosh avlod
tarbiyasi O’zbekiston istiqbolini mustahkamlashning muhim zamini deb hisoblanadi.
“Yoshlari bilimdon, yurtning kelajagi buyukdir”.
(I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi”).
O’zbek xalqining boshqa viloyatlarida yashayotgan boshqa millat ahillarini,
ma’muriy boshlanishining muhim vazifasi yoki yosh avlodni boshlang’ich
maktabdayoq ozodlik va mustaqillikni anglash qadrlashi, milliy g’urur, totuvlik
hamjihatlikda, tarbiyalashdan iboratdir.
Maqsadimizga erishishimiz uchun xalqimizning tajribalaridan foydalanishimiz
zarur.
“Ma’rifatga intilish xalqimizning azaliy vazifalaridan biridir”.
(I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi”).
Xuddi shu vaqtda har tomonlama garmonik rivojlangan va kamol topgan,
hozirgi vaqtda boshlang’ich sinflarda matematika fanini o’tishda ko’p jihatdan
bog’liq hisoblanadi.
Bu davrda har bir kishidan ishbilarmonlikni, iqtisodiy hisob-kitob taqazo etadi.
Matematika kerak
Har bir o’g’il qizga
Aqlini va fikrini
Soladi yaxshi izga
SHuning uchun boshlang’ich sinflarda ta’lim jarayonini tubdan yaxshilash davr
talabi hisoblanadi. Bu esa har bir o’qituvchidan yuksak tajribani puxta bilimni,
malakani talab qiladi.
Boshlang’ich sinflarda miqdor va birliklarni juda keng o’rganilmoqda.
Boshlang’ich sinf matematikasida uzunlik o’lchovi, vaqt o’lchovi, yuzani o’lchash va
topishga doir misol va masalalar berilgan.
Bu sinflarda miqdor o’lchovlari o’zgarmas birligidan foydalanib bilib boriladi.
Masalan: uzunlik o’lchovi, milli metr, santimetr, desemetr, metr, kilometr.
Og’irlik o’lchovi: gramm, kilogramm, santmetr, tonna.
54

Vaqt o’lchovi: sekund, minut, soat, yil, asr, oy, kun sutka, hafta.
O’lchov birliklarini tarkib toptirishda qadimda nomlardan ham foydalanilgan.
Masalan: qarich, quloch, gaz, qadam, chaqirim, tosh, pud, gul, misqol, chorak,
daqiqa, tanob, asr, qadam, olchin, ongli, manzil, yog’och, farzand va shular kabilar.
Bundan tashqari miqdorlar tushunchasi figuralarning yuzini o’lchashga ham
ma’lum birliklardan foydalaniladi.
Kvadrat santmetr (kv sm) kvadrat ditsemetr (kv dm) kvadrat metr (kv m) lardir.
Hozirgi vaqtda minutni daqiqa, sekuntni soniya deb atash otad tusiga kirib olgan.
Maktab matematika darsligida o’qituvchi uchun shunchaki ko’rsatma berilgan.
Darsni qiziqarli va mazmunli o’tish uchun esa o’qituvchining maxoratiga bog’liq.
SHuning uchun ham men malakaviy bitiruv ishimda qiziqarli savollar, miqdor
birliklarini kelib chiqish tarixi, eskicha nomlanishini ham keltirib o’tdim.
SHu bilan birga dars jarayonini uyin va qiziqarli didaktik tarzda olib borish
maqsadga muvofiqdir.
Darsni she’riy usulda olib borish ham darsni qiziqarli o’tib mavzuni yaxshi
tushunib olishga yordam beradi.
Har bir masalalarni yechayotganda 4 ta masala berishni eslatib o’tiladi.
“Ta ortiq”-bu qo’shish
“Ta kam”-esa ayirish
“Marta ko’p”-ko’paytirish
“Marta kam”-esa bo’lish
Buni derla:
Matematik hisob
Masala yechilar
Aytilar javob
Matematikada didaktik she’rlar o’quvchini fikrlashga, izlanishga dunyoqarashini
kengaytirishga olib keladi. Har bir dars ko’rgazmali va ko’rsatmali bo’lmog’i lozim.
Chunki:
“Sinfga surat olib kirsang saqov ham tilga kiradi” deb bejizga aytilmagan. Dars
mobaynida o’quvchilar bilan qiziqarli suhbarlar o’tkazish, ular bilan birga sahna,
55

ba’diiy ko’rinish va savol-javoblar o’tkazish har bir miqdor birliklariga doir test
kartochkalaridan foydalanish ham ko’zda tutilgan men ham hozirda Shahrisabz
tumanidagi 37-o’rta umumta’lim “12” yildan buyon boshlang’ich sinf o’quvchilariga
dars berib kelyapman.
Men hozirda o’quvchilarga DTS talablari asosida dars beraman. Dars jarayonida
o’quvchilarni yosh xususiyatlarini, hamda pisixologik-ruxiy holatlarini xisobga olgan
xolda tashkil etaman.
Bu yoshda o’quvchilar juda qiziquvchan, intiluvchan, sergak bo’ladilar ularning
har bir qiziqib so’rayotgan savollariga esa to’g’ri, tushunarli, javobni mazmunli qilib
aytishga harakat qilaman. O’quvchilar dars davomida bilmagan bilimlarini
o’zlashtirib oladilar.
Miqdor o’lchov birliklari
Eski nomlanishi Hozirgi nomlanishi
1 qarich 20 sm
1 quloch 1 metr 40 sm
1 gaz olchin 1 metr
1 qadam 170 sm
1 chaqirim 1 km
1 tosh 8 km
1 suyash 16 sm
1 pud 16 km
1 gul 90,100 gr
1 misqol 500 gr
1 chorak 4 kg
1 daqiqa 1 minut
1 tanob 900 kv. metr
1 zinr 1 kunda 1 qo’sh hukiz haydaydigan yer
yuza o’lchovi
jitrak 200 gr
garbek 125 gr
nimcha 500 gr
56

esrak 225 gr
Ba’zi o’lchov birliklarini o’lchovi aniq emas. Ular: paysa, botmon.
Miqdor o’lchov birliklarini eski nom bilan atalishini o’rganish o’quvchilarda:
1. So’z boyligini oshiradi.
2. Nutq madaniyatini o’rgatadi.
3. Mustaqil fikrlash qobiliyatini o’rgatadi.
4. Hayotiy masalalarni o’lchash va hisoblashni o’rgatadi.
Men uzunlik o’lchovi mavzusini o’tayotganda qadimgi birliklardan foydalandim.
Bu qadriyatlarimizni tiklash, o’tmishimizni unutmaslik namunasidir. Maqsad eski
o’lchov birliklari orasidagi bog’lanishlarni isbotlab berishdir.
Men bundan keyingi ish jarayonimda ham albatta eski o’lchov birliklaridan
batafsil foydalanmoqchiman.
Hozirgi zamon faktlari mazmuniga qarab ishtimoiy, tabiiy texnika va boshqa bir
qator qismlarga bo’linadi.
Bularning har biri o’ziga mos ko’pgina fanlarni qamrab olib, butun bir sistemani
tashkil qiladi.
Matematika texnikaning barcha sohalarida jumladan turli hil xisoblash
mashinalarida atom reaktorlarning ishlash printsipini moslashtirishda, kosmosni
o’rganishda, mo’ljallangan matematik boshqarish sistemalarida, reaktiv samolyotlarni
va boshqa sohalarda keng qo’llanilmoqda. Qisqasi matematika fani ishlab
chiqarishning barcha sohalari bilan uzviy bog’liq hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r o’ yxati.
1.“Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” Toshkent Sharq
nashriyoti matbaa konserni.
57

2.M.Axmedov, B.Ibragimov, M.Jumaev, “Matematika o’qituvchisi kitobi”. Toshkent.
O’zinkomsentr. 2003y.
3.N.U.Bikboeva, R.M. Sedelnikova. T.A.Adanbekova “Boshlang’ich sinflarda
matematika o’qitish metodikasi” Toshkent O’qituvchi 1996y
4.N.U.Bikboeva, E.Yangiboeva “Matematika 3-sinflar uchun darslik” Toshkent
O’qituvchi 2008yil.
5.“Boshlang’ich ta’lim” jurnali 2007yil 3-son (28-29 betlar) Toshkent .
6.M.Jumaev va boshqalar “1-sinf uchun matematika daftari” Toshkent O’qituvchi
nashriyoti.
7. N.U.Bekboeva va boshqalar “Matematika 2-sinflar uchun darslik” Toshkent
O’qituvchi 2003 yil
58

IV-sinf o’quvchilariga uzunlik, yuza va hajm tushunchalarini o’rgatish usullari

Sotib olish