• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 73.6KB
Покупки 16
Дата загрузки 06 Апрель 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Jadid maktablari va ularning rivojlanishi

Jo’raboy Rusiyadagi yangi usul maktablarini ko’rib kelib, Buxoroning Po’stindo’zon (po’stin tikish) guzarida yangi usul maktabini ochadi. “Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar” asarining “Buxoroda birinchi usuli jadida maktabi” bo’limida yozilishicha, 1326-yil hijriy, shovvol oyi o’nida (milodiy 1908-yil 23-oktabr, yangi hisobda 1908-yil 5-noyabr) Buxoro shahrining Darvozai Sallohxona guzarida Mirzo Abdulvohid Munzim uyida forsiy (tojik) tilida birinchi maxsus usuli jadida maktabi ochiladi. Unga Abdulvohid Munzim muallim etib tayinlanadi. Yuqoridagi asarda aytilishicha, “Bu maktabda dastlab o’quvchilar quyidagilar edi: Abdurahmonbek – Abdullabek o’g’li, uning xizmatkori Abdug’ani, Afzal va Akram – Ahmad Maxdum Hamdiy o’g’li, Muhammadamin – Saidjon Maxdum o’g’li, Abduqayim – Abdushukur o’g’li. Idi qurbongacha, ikki oy muddatda o’quvchilar adadi (soni) 12 taga yetdi”. Yangi usul maktablarida o’qitish samaradorligini ta’minlash uchun darslik, qo’llanma va yangi adabiyotlar, shuningdek, talabchan va iqtidorli muallimlar zarur edi. Chunki ularni kitob va muallimlar bilan ta’minlash, yoshlarning xorijda ta’lim olish ishlariga ko’maklashish jadidlarning asosiy maqsadlaridan bo’lgan. Yosh buxoroliklar tomonidan tuzilgan “Buxoroyi sharif shirkati” muassisligida S.Ayniyning jadid maktablari uchun yozgan “Tartil ul- Qur’on” (“Qiroat kitobi”), “Zaruriyoti diniya” (“Diniy kitob”) va “Tahsib us- sibyon” (“Bolalar tarbiyasi”) nomli o’qish kitoblari 1909-yilda Orenburgda nashr etiladi. Ayniy “Tahsib us-sibyon” darsligini Ismoil Gasprinskiyning “Xo’ji sibyon” (“Bolalar muallimi”) kitobi ta’siri ostida yozgan. Bu kitob 1917-yilda Samarqandda “Ma’rifat kutubxonasi” (1914-yilda yosh buxoroliklar tashkil etgan) tomonidan ikkinchi marta nashr etiladi. Amirlik hududida tatar muallimlari ham yangi usuldagi maktab ochish va o’qitish ishlarini jadal sur’atlarda olib borganlar. S.Ayniyning o’zi Abdulvohid Munzimning yangi usul maktabi ochilguniga qadar tatar maktablarida ishlab, dars berish va o’qitish yo’llarini o’rgangan. Xususan, muallifning o’zi bu haqda “tatar maktabida olti oy ishlab, tajriba orttirdim” – deya qayd etgan edi. 1907-yil Buxoroda tatar Nizomiddin Sobitov (Sobitiy) o’z uyida 26 asarlari, shuningdek, S. Ayniy, A. Burhonov, Ikrom domla va boshqalarning kitoblari Turkiyada nashr etilib, Turkistonda tarqatilgan. 1909 yilda xayriya jamg’armalarini tashkil etish faollashdi. Abdulla Avloniy ham «Jamiyati xayriya» tuzib, yetim bolalarni o’qitgan. 1909 yili Toshkentda Munavvarqori tomonidan «Jamiyati Imdodiya» tuzgan. U ham miskin va ojiz talabalarga yordam berar, yoshlarni chet elga o’qishga yuborishga yordamlashgan. «Ko’mak» xayriya jamiyati ham Toshkentda 1909 yilda tashkil etilgan bo’lib, uning ta’sischilari Munavvarqori Abdurashidxonov, Nizomqori Hasanov, Abdulla Avloniy, Basharulla Asadullaxo’jaev va Toshxo’ja Tuyoqboevlar bo’ldi. «Ko’mak» jadid maktablariga katta yordam ko’rsatadi va istedodli yoshlarni xorijga o’qishga yuborishga ko’maklashgan. Xorijdagi ta’lim yoshlar dunyoqarashida tubdan burilish yasadi. Jadidchilik harkatida faol ish olib borganlarning aksariyati shoiru yozuvchilar edi. Ular o’z asarlari bilan tarixan yangi milliy adabiyot yaratdilar. Adabiyotda ma’rifat va ozodlik g’oyalari markaziy mavzuiga aylanib, davr voqealari o’z aksini topdi. Adabiyotga «millat» va «vatan» tushunchalari kirib keldi. Milliy she’rlarga e’tibor va rag’bat kuchaydi. Yangi zamonaviy dostonchilik maydonga keldi, publitsistika (Behbudiy, Fitrat, Munavvarqori, Mirmuhsin) rivojlandi, realistik proza shakllandi. Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng sermahsul va ommabop janr sifatida alohida ko’zga tashlanadi. Jadid g’oyalarining xalqqa yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr san’atining ta’sir ko’rsatishi kuchli bo’ldi. Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat yirik nomayondalari o’z ijodiy – amaliy faoliyatini drama yozish va teatr bilan bog’liq holda olib bordilar. Jadidlar o’zbek xalqi hayotiga tom ma’nodagi milliy teatrni olib kirdi. O’zbek milliy teatrini shakllantirishda Mahmudxo’ja Behbudiyning xizmatlari nihoyatda kattadir. 1912 yilda yozilib, 1913 yilda bosilgan «Padarkush» dramasi 9 solingan sana sifatida tarixga kirdi. Shunday qilib, milliy jadid adabiyoti dramaturgiyasi va teatri paydo bo’ldi. Adabiy tanqidchilik va badiiy tarjimonchilik ham shakllandi. Qozon, Istanbulda chop etilgan jadidchilik ruhidagi adabiyotlar Turkistonga tez kirib, keng yoyila boshlaydi. Istanbulda tashkil topgan «Jamiyati xayriya», «Nashriyot shirkatlari» kabi ijti- moiy tashkilotlar Buxoro va Xivada ham maydonga keladi. Bu jamiyatlar ichida kamol topgan jadidchilik harakati o’sib, 1908- yilgi Turkiya inqilobi tufayli yuzaga kelgan «Yosh turklar» harakatiga taqlid qilgan. Xivada «Yosh xivaliklar», Buxoroda «Yosh buxoroliklar» jamiyatlarini yuzaga keltiradi. Bu jamiyatlar oxir-oqibatda siyosiy partiyalar maqomini oladilar. Bunday jadidchilik harakatining siyosiy tashkilotlari, jamiyatlari qisqa vaqt ichida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo’qon, Andijon kabi Markaziy Osiyoning yirik shaharlarida nufuzli tashkilotlarga ega bo’ladi. Jadidchilik harakati muhitida jadidchilik adabiyoti ham yuzaga keladi, mukammal bir shaklga kiradi. Ham nasrda, ham nazmda yangilanish, qoloqlik va jaholatdan qutulish, rus istilosiga qarshi kurash, ma’rifat va hurriyatga erishish, istiqlolni qo’lga kiritish g’oyalari bilan to’lib-toshgan yangi bir adabiyot shakllanadi. Behbudiy bunday adabiyotning ilk namunalarini yaratadi. Undan so’ng Fitrat va boshqalar maydonga chiqqan edi. 1900-yili Buxoroda Jo’raboy tomonidan yangi usuldagi maktab ochiladi. 1908- yili bunday maktab Mirza Abdul Vohid tomonidan ham ochiladi. Buxoro amiri bu maktablarni tan olishga majbur bo’ladi. Mufti Domullo Ikrom bu yangi usuldagi maktablarning diniy jamoat tomonidan qabul qilinishiga erisha- di. Buxoroda Ahmadjon Mahdum, Sadriddin Ayniy, Usmon- xo’ja Po’latxo’ja o’g’li, Abdulvohid Rafiy Mahdum «Tarbiyai Atfol» nomli yashirin jadidchi jamiyatini tuzadi lar. Bu jamiyat imperializmga, mustamlakachilikka, jaholatga qarshi kurash boshlab yuboradi. «Tarbiyai Atfol» jamiyati Turkiyada tahsil ko’rayotgan talabalarga yordam ko’rsatish maqsadida Istanbulda shu’ba tashkil etadi. Uning rahbariyati Sodiq Ashur o’g’li Abdurahmon va Abdurauf Fitratlardan iborat edi. 19 kiradi. Asar 1914-yilning 15-yanvarida Samarqand havaskorlari tomonidan sahnaga qo’yiladi. 27-fevralda esa Toshkentdagi mashhur «Kolizey»da «Turon» truppasi o’z faoliyatini shu spektakl bilan boshlaydi. Shundan so’ng Buxoro, Qo’qon, Andijon, Namangan, Kattaqo’rg’on kabi juda ko’p shahar- larda sahnaga qo’yiladi. Asar jamoatchilikka, ayniqsa, adabiyotga kirib kelayotgan yoshlarga qattiq ta’sir ko’rsatadi. «1913-yillarda chiqqan «Padarkush» pesasi ta’sirida «Baxtsiz kuyov» degan teatr kitobi- ni yozib yuborganimni o’zim ham payqamay qoldim», - qayd etadi Abdulla Qodiriy o’z tarjimayi holida. 1916-yilda Toshkentga - navbatdagi safarga kelgan taniqli sharq- shunos akademik A.N.Samoylovich «Kolizey»da Avloniyning Jalil Ma- madqulizoda asari asosida tayyor- langan «O’liklar» spektaklini ko’radi. Bosilib chiqqan barcha o’zbek dramalarini ko’zdan kechiradi. «Sartlarning dramatik adabiyoti» nomli maqola yozadi. 7 drama - «Padarqush», «To’y», (Nusratulla Qudratulla), «Baxtsiz kuyov» (A. Qodiriy), «Axloq», «Juvanmarg» (Abdulla Badriy), «Ko’knori», «Eski maktab-yangi maktab» (Hoji Muin) asosida Turkistonda «Yangi adabiyot» maydonga kelganini ma’lum qiladi. U yozadi: «Turkistondagi yangi adabiyotning markazi Samarqandda bo’lsa kerak, yosh adiblarning bosh ilhomchisi sifatida esa, na tojik na turk asli «xo’ja» samarqandlik mufti Mahmud Behbudiyni e’tirof etish kerak bo’ladi» . Marhum sharqshunos olim Laziz Azizzoda Behbudiy - ning sobiq Turkiston o’lkasining ijtimoiy, madaniy va adabiy rivojidagi o’rni, roli va ahamiyatiga juda katta baho berib, uni hatto fransuz ma’rifatparvari Jan Jak Russo, rus inqilobchi demokratlari N.G.Chernishevskiy, Dobrolyubovlar, tatar va ozarbayjon ma’rifatparvarlari Shahobiddin Marjoniy, Qayum Nosiriy, Mirza Fatxali Oxundov, Naxafbek Vazirovlar bilan qiyoslagan. O’zbekistonda Navoiy, Ulug’bek kabi buyuk zotlar bilan birga Behbudiyga ham haykal o’rnatish kerak», deb yozgan edi. 22 kurashadilar. Milliy matbaaning vujudga kelishi bilan kitob bosish ishi yo’lga qo’yila boshlandi. Toshkentda Munavvarqori, Abdulla Avloniy va boshqalar 1911 yilda tashkil etgan ko’p tarmoqli «Turon» nomli jamiyat sovet hokimiyatining dastlabki yillarigacha samarali faoliyat yuritadi. Uning qoshida yuqorida ta’kidlangan teatr truppasi «Turon» nomli kutubxona va nashriyot (1913) ham tashkil etiladi. Bular butun Turkiston bo’ylab ma’rifat va ziyo, ilm – fan tarqalishi, kitob chop etish va bosmaxona ishlari rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar. Turkiston jadidlari, ayniqsa, birinchi jahon urushi davrida o’z faoliyatini kuchaytirdi. Taraqqiyparvar o’zbek ziyolilarining yetakchisi A. Ubaydullaxo’ja 1913 yil Andijonda «Taraqqiyparvar» deb nom olgan ziyolilarning firqasini tuzadi va 1914 yildan nashr etilgan «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» gazetalari firqaning asosiy targ’ibot kuchi edi. 1.2.Jadid matbuoti va maktablar ochilishi . XIX asr oxiri XX asrning boshlarida siyosiy, madaniy, iqtisodiy jihatdan inqiroz holatiga tushib qolgan mustamlaka tufayli rivojlanish past darajada bo’lgan o’lkada Turkiston ziyolilari chor Rossiyaning mustamlakachilik zulmidan qutilish o’z milliy davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotga yo’l ochish, halqqa ziyo tarqatish choralarini ko’radilar. Bu borada jadidchilik harakati katta rol o’ynadi. Har bir davrda biror yangi g’oyaning tug’ilishi aniq tarixiy sharoitda sodir bo’ladi. Unda tarixiy shaxslarning o’ynaydigan rolini hech kim inkor etmaydi. Chunki ular yetilgan muammolarni hal qilish yo’llarini nazariy tomonlarini hal qilish yo’llarini, nazariy tomonlarini barchadan teranroq idrok qiladi, ularni amalga oshirishga favqulodda kuch va G’ayrat bilan kirishadilar. Musulmonlar va qolaversa, turkiylar dunyosining jahon taraqqiyotidan uzilib qolganligini, buni G’oyat hafvli holga barham berish kerakligini hamda umumturkiy qavm , el- yurtlaridagi jaholatni yo’q qilib, ma’rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlariga tenglashish zarurligini birinchi bo’lib qrim-tatar halqi farzandi Ismoil Gaspirinskiy 11 uchun, jadid maktablarida dunyoviy ilmlar o’qitildi, xorijga yoshlar o’qishga yuborildi. Dunyoviy hozirgi zamon oliy o’quv yurti – universitetga asos solishga jadidlar faqat 1918 yilda Musulmon xalq dorulfununini tashkil etish bilan muvaffaq bo’ldilar. Umuman, jadidlar juda qisqa vaqt ichida butunlay yangi ya’ni jadid xalq maorifi tizimi ya’ni, hozirgi zamon xalq maorifi tizimiga asos soldilar. Jadidchilik harakatining ikkinchi bir muhim faoliyati milliy matbuot va jurnalistikasiga asos solish bo’ldi. Turkiston jadidlari rus demokratik va inqilobiy harakatining yutuqlaridan ham samarali foydalandilar. Zolim “oq poshsho” Nikolay II inqilobiy-demokratik harakat bosimi ostida 1905 yil 17 oktabrda maxsus manifestga imzo chekib, demokratiya, matbuot va so’z, har xil yig’inlar o’tkazish erkinligini joriy qilishga majbur bo’ldi. Buni jadidlar katta quvonch bilan kutib oldilar. Mana shundan so’ng jadidlar millat himoyasi uchun jangovar qalqon va muazzam minbar bo’lgan gazeta va jurnallarni tashkil etish uchun juda shaxdam kurashadilar. Toshkentda Ismoil Obidiy “Taraqqiy” (1906), Munavvarqori Abdurashidxonov “Xurshid” (1906), Abdulla Avloniy “Shuhrat” (1907), Saidkarim Saidazimboev “Tujjor” (1907), Ahmadjon Bektemirov “Osiyo” (1908), Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev “Sadoi Turkiston” (1914-1915) gazetalari, shuningdek, Abdurahmon Sodiq o’g’li (Sayyox) “Al-Isloh” (1915) jurnalini nashr etishga muvaffaq bo’ldilar. Samarqandda esa Muhmudxo’ja Behbudiy “Samarqand” ruscha (1913) gazetasi va “Oyna” (1913-1915) jurnalini, Qo’qonda Obidjon Mahmudov “Sadoi Farg’ona” (1914) gazetalarini chiqardi. Bu gazeta va jurnallar doimo mahfiy politsiya “oxranka”ning ayg’oqchilari kuzatuvi, ta’qibi ostida bo’ldilar. Jadid matbuoti 1917 yil fevralda rus podshosi taxtdan ag’darilgach, yanada rivojlandi. Juda qisqa vaqt oralig’ida fevraldan oktabrgacha Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov “Najot” (1917 y. mart), A. Battol “Sho’roi islom” 16 Jadid maktablarining ochilishiga rus amaldorlari, musulmon mutaassiblari qarshilik qiladilar. Jadidlar kalta matonat va fidoyilik bilan eski maktablarga tegmay namuna sifatida jadid maktablarini tashkil etib, omma orasida katta obro’ qozondilar. Jadid maktablari qat’iy nizom va dastur va darsliklarga asoslandi. Tarixda birinchi bo’lib, jadidlar o’quvchilarga kundalik, chorak va yillik baholar qo’yishni joriy etdilar. Maktab ochgan jadidlar dastur, qo’llanma va darsliklarni ham o’zlari yaratdilar. Jadid maktablarining ochilishiga rus amaldorlari, musulmon mutaassiblari qarshilik qiladilar. Jadidlar katta matonat va fidoyilik bilan eski maktablarga tegmaynamuna sifatida jadid maktablarini tashkil etib, omma orasida katta obro’ qozondilar. Jadid maktablari qat’iy nizom va dastur va darsliklarga asoslandi. Tarixda birinchi bo’lib, jadidlar o’quvchilarga kundalik, chorak va yillik baholar qo’yishni joriy etdilar. O’quvchilar sinfdan-sinfga o’tish va bitirish uchun jamoatchilik oldida ochiq chorak, yillik va bitiruv imtihonlarini topshirganlar. Maktab ochgan jadidlar dastur, qo’llanma va darsliklarni ham o’zlari yaratdilar. Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval”, Munavvarqori Abdurashidxonovning “Adibi avval”, “Adibi soniy”, “Tajvid” (Qur’onni qiroat bilan o’qish usuliga oid qo’llanma), “ Havoyiji diniya” (Shariat qonunlari to’plami), “Yor yuzi”, “ Usuli hisob”, “Tarixi anbiyo”, “Tarixi islom”, Abdulla Avloniyning “Birinchi muallim” va “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yohud ahloq“, Mahmudxo’ja Behbudiyning “Qisqacha umumiy geografiya”, “Bolalar maktubi”, “Islomning qisqacha tarixi”, “Amaliyoti islom”, “Aholi geografiyasiga kirish”, “Rossiyaning qisqacha geografiyasi” va boshqalar shular jumlasidandir. Jadid maktablari ochilishi bilan ba’zi joylarda qadim va maktablari bo’shab qoldilar. Natijada qadim va jadid maktabdorlari o’rtasida jiddiy qaramaqarshiliklar paydo bo’ldi. Bunga mutaassib qozi mulla va ulamolar ham qo’shildilar. Jadid maktablarining jami soni va ular qaerlarda ochilib faoliyat yuritganligi haqida hozircha to’la ma’lumot yo’q. Lekin, 1903 yilda birgina Toshkentda 20 ta 14 Komil Avaz "Garchi erurman tole’i Feruz" maqolasida ta’kidlaganidek, Feruz xonlikda ta’lim-tarbiya, maorif sohasida xam katta islohatlarni amalga oshirgan. 1904 yil noyabr oyida Muhammad Rahimxon farmoniga muvofik Urganch shahrida "usuli savtiya" metodita asoslangan jadid maktabi ochiladi, unda Kozondan taklif etilgan pedagog Husayin Kushayev muallimlik qiladi, o’quvchilar soni 45 nafarga yetadi. 1906 yilda esa ota- onalar, maorifparvarlarning taklifiga muvofik Urganchda xuddi shunday maktab qiz bolalar uchun ham ochiladi. Muallim etib uning rafiqasi Komila Qushayeva tayinlanadi. Ushbu maktabni Muhammad Rahimxon borib ko’radi, ta’lim-tarbiya ishlarining yangicha yo’lga qo’yilganligidan mamnun bo’ladi. Husayn Kushayevni boshdan-oyoq sarpo bilan taqdirlaydi va xonlik xazinasidan Maktabga iqtisodiy yordam ko’rsatishga qaror qiladi. Asfandiyor valiahdlik vaqtidayoq "usuli santiya"ga asos Langan yangi maktablarning usuli qadim maktablaridan afzalliklarini tushunib yetgan islohotchilik faoliyati bilan ancha e’tibor qozongan yangilik tarafdorlaridan edi. 1907 yil fevralda Xiva aholisining arziga binoan Qozon shahrining mashhur, Olimjon Barudiy madrasasidan ikki nafar usuli jadid muallimini taklif etadi. Bu muallimlar ishtirokida yangi maktab ochadi, shu bilan birga, maktabi rushiliya (o'rta maktab) ochish ishlarini boshlaydi: "Kelajak may oyinda, inshoolox, maktabi ochilajak”. Xivada ochilgan ushbu "Maktabi Mahramiy" va "Maktabi jadida"do 113 talaba 1907 yil 28 mayda valiahd Asfandiyer Devonbegi huzurida, 31 mayda qozilar, oxund (mudarrislar va muftiylar huzurida imtihon topshirdilar. Imtihon ahli Xishn va Urganchda yana ikki usuli jadid maktabi ochish va Qozondan yana ikki muallim taklif qilishga qaror qildilar. Xonlikdagi yangi maktablar noziri Ramazon Muhammad Karimzoda bu qarorni barchaga e’lon kildi. Muhammad Rahimxon Feruz vafotidan keyin taxtga o’tirgan Asfandiyor ham usuli jadid maktablari rivojiga katta ahamiyat berdi. Ayniqsa, devonbegi (bosh vazir) Sail Islomxuja bunday ma’rifiy ishlarga bosh bo’ldi. Qozondan muallimlar taklif qilish, ular yordamida usuli jadid maktablari ochish davom etdi. XX asr 37 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Jadidchilik turkiy halqlar, shu jumladan, o’zbek halqi tarixida yangi sahifani ocha boshlagan ijtimoiy harakat bo’lgan. CHunki jadidchilik millat uyg’onishining va ko’tarilishining ijtimoiy sathda namoyon bo’lishi edi. Jadidchilikning tor-mor qilinishi turkiy millatlarning jahon miqyosida tanilishini deyarli bir asrga orqaga surdi , ularni hukmron mafkuraga va istibdodga qaram etib, komunistlarning millatlarini jadal sur’atlar bilan qo’shib yuborish strategik rejasi va nazariyasiga bo’ysundirmoqchi edi. Jadidchilik harakati bir asr davomida komunistik g’oyaning boshida tazyiqida keyinchalik-iskanjasida bo’lib, to’la ravishda namoyon bo’la olmadi. Uning zaminlari va shakllari tarzini o’rganish ta’qiq ostida bo’ldi. Bu masalalar va muammolarni o’rganish bizning jiddiy vazifamiz. XIX asr oxiri XX asrning boshlarida siyosiy, madaniy, iqtisodiy jixatdan inqiroz xolatiga tushib qolgan muslamlaka tufayli rivojlanish past darajada bo’lgan o’lkada Turkiston ziyolilari chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmidan qutulish, o’z milliy davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga yo’l ochish, xalqqa ziyo tarqatish choralarini ko’rdi. Bu borada jadidchilik xarakati katta rol o’ynadi. O’lkamizda jadidchilik harakati namoyondalari xalqimizning man’aviy- ma’rifiy va madaniy sohalarini rivojida juda ko’plab izlanishlar olib borishgan. Ularning qilgan ilmiy va pedagogik ishlarini chuqur o’rganish, tatbiq etish hozirgi kunimizning asosiy vazifalaridandir. Ma’rifatparvarlik borasida hurmatli birinchi prezidentimiz Islom Karimovning shunday fikrlari bor: “G’oyaga qarshi g’oya, fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi ma’rifat bilan bahsga kirishish, olishish mumkin” 1 bu bejizga aytilmagan xalqimizni yanada yuksalishi uchun qilingan. Yan bir yurtdoshimiz ma’naviyat va tarbiya borasida yaxshi fikrlarini tatbiq qilishgan. Abdulla Avloniy bobomizning quyidagi fikrlarini keltirish mumkin: “Tarbiya biz uchun yo hayot-yo mamot, yo najot-yo halokat, yo saodat-yo falokat 1 Karimov.I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.T:2008-y 3 ta’minlash, ularni rag’batlantirib borish maqsadida “Ma’rifat kutubxonasi” tashkil etildi. “Barakat shirkati” xalq orasida “jadidlar shirkati” deb shuhrat chiqardi,” deya yozadi. S.Ayniy asarning “Maktablarning ikkinchi marta yopilishi” bo’limida Buxoroning din peshvolari Amir Olimxonga yangi usul maktablarini yopish kerakligini aytib, shikoyat maktubini yo’llashganini yozadi. Ahvolning kundan- kun jiddiylashib borishi, mutaassib ruhoniylarning qattiq qarshiligi oqibatida, 1914-yilga kelib Buxoroda faoliyat ko’rsatayotgan yangi usul – jadid maktablarining yopilishi butun Turkistonga ham yoyiladi. Mahalliy matbuotda Buxorodagi yangi usul maktablarining yopilishi to’g’risidagi xabarlar aks-sado bera boshlaydi. Ularda mutaassib ruhoniylar va ayrim davlat arboblari qattiq tanqid ostiga olinadi. 1914-yil 5-iyulda amirning maxsus farmoni bilan Buxorodagi barcha jadid maktablari yopiladi. Ularning ko’zga ko’ringan rahbarlaridan bir qismi shahardan chiqarib yuboriladi, yana bir qismiga qattiq ogohlantirish beriladi. Shuningdek, to’garaklar tuzish, gazeta o’qish va uni muhokama qilish qat’iyan man etiladi. Buxoro amirligida taraqqiyparvarlik, maorifparvarlik va islohotchilik g’oyalari tarqalishi, yangi usul jadid maktablarining ochilishi kabi masalalar yuzasidan S.Ayniy keltirgan fikr-mulohazalarning qimmatli tomoni shundaki, unda muallif voqealar va hodisalarning jonli guvohi sifatida o’z tilidan aytib o’tadi. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, Buxoro amirligida taraqqiyparvarlik va ma’rifatparvarlik g’oyalari XIX asrning ikkinchi yarmidan shakllana boshlab, XX asr boshlariga qadar davom etgan. Ahmad Donishdan meros bo’lib o’tgan bu teran g’oyalarni yuksaltirish va rivojlantirish Yosh buxoroliklarning asosiy maqsadlaridan biriga aylangan. Mahalliy xalqni, yosh avlodning savodini chiqarish, ularning ongiga ma’rifatparvarlik g’oyalarini singdirishda, avvalo, jadid maktablari asosiy rol o’ynagan. Jadid bobolarimiz Vatan ravnaqi yo’lida munosib xizmat qilib, yosh avlodni ilm-ma’rifatli qilib tarbiyalash, jamiyatga yetuk va iste’dodli kadrlarni tayyorlab berishdek mas’uliyatli vazifani amalga oshirganliklari chindan ham katta e’tirof va e’tiborga molikdir. 29 Turkistonda jadidchilik harakatining yirik vakillaridan Mahmudxo’ja Behbudiy (1871-1919)dir. U tarixda «Turkiston jadidlarining otasi» deb nom olgan. Mahmudxo’ja Behbudiy is- tiqlol uchun kurashning oldingi saflarida borgan yalovbardorlardan edi. Fayzulla Xo’jaev Behbudiy haqida bunday degandi: «Siyosiy, ijtimoiy faoliyati, bilimining kengligi jihatidan o’sha zamon Turkistonidagi jadidlar orasida unga teng kela oladigani bo’lmasa kerak». Behbudiy Gaspirinskiy yo’lga qo’ygan «usuli jadid» maktabla- rini Turkistonda qaror toptirishda, ularni darslik va qo’llanmalar bilan ta’minlashda jonbozlik ko’rsatadi. Yangi tipdagi mak- tablarning milliy-madaniy taraqqiyotimizda muhim omil bo’la olishi mumkinligi haqida o’nlab maqolalar yozadi. «Muntaxabi jug’rofiyai umumiy» («Qisqa umumiy geografiya»), «Kitobat- ul atfol» («Bolalar maktubi»), «Muxtasari tarixi islom» («Islomning qisqacha tarixi»), «Amaliyoti islom», «Madhali jug’rofiyai umro- niy («Aholi geografiyasiga kirish»), «Muxtasari jug’rofiyai Rusiy» («Rusiyaning qisqacha geografiyasi») kabi darsliklar yaratadi. Nashriyot tashkil qilib, darsliklar va qo’llanmalar, xaritalar bosib chiqargani ma’lum. Bular ilk o’zbek maktablari uchun tuzilgan darslik va qo’llanmalar sifatida emas, til-yozuv madaniyatimiz taraqqiyoti nuqtayi nazaridan ham muhim ahamiyatga ega. Behbudiy 1913-yilda «Samarqand» gazetasi va «Oyina» jurnalini chiqaradi. Gazeta dastlab 2, so’ng 4 betlik bo’lib, haftada 2 marta chiqqani va moddiy tanglik tufayli 45-sonidan keyin to’xtagani ma’lum. «Oyina» o’lkada o’zbek tilida chiqqan birinchi jurnal edi. U xalq orasida ancha mashhur bo’lgan. Boshida haf- tada bir, 1914-yildan esa har o’n besh kunda chiqqan. Ziyo Said «O’zbek vaqtli matbuoti tarixiga doir materiallar»ida bu jurnalning 2 yil davomida 68 soni (jami 1720 bet) dunyo yuzini ko’rib, 1915-yil 15-iyunda to’xtaganini ma’lum qiladi. 1912-yilda yozilib 1913-yilda bosilgan «Padarkush» dramasi Behbudiyga juda katta shuhrat keltirdi. Garchi birinchi o’zbek dramasi («Mahramlar») xronologiyaga ko’ra bir yilcha oldin Namanganda Abdulrauf Shahidiy tomonidan e’lon qilingan bo’lsada, bu sohada ham karvonboshi bo’lib Behbudiy tarixga 21 kutubxona tashkil etish kabi xayrli niyat tug ilganligi haqida “Turkistonʻ viloyatining gazeti” da Behbudiy imzosi bilan maqola bosiladi. Unda“ ”Samarqandda umumiy mutolaaxona - biblioteka, chitalniy ochmoq uchun o n ikki ʻ nafar muhtaram kishilar ila birga 27 bobdan iborat bir dastur, ustaf tuzib, janob baland darajalik Samarqand gubernatoriga topshurub edukki, inshoollo, qonunnoma jamiyati mustahkam bo ldi“, deydi muallif. Shundan so ng ʻ ʻ kutubxonaning moddiy jihatlarini mustahkamlash ishlari boshlanib ketadi. Avvalo, kutubxona tashkil etish uchun bir jamiyat tuziladi. Bu jamiyatga a zo bo lganlar ʼ ʻ birlashib majlis o tkazishadi. Jamiyatning birinchi majlisida kutubxonaning ʻ xizmatchilari tayinlanadi. ”Hozir bo lgan a zolar bir munosib qonunnoma jamiyati, ʻ ʼ ushbu sakkiz nafar kishini asosiy majlis a zosini chilen komitet sayladilar. Mufti ʼ Mahmudxo ja bin Behbudxo ja rais etib saylandi. Hojiqul Muhammadov rais ʻ ʻ noibi, tarjimon Ho qandboy Abdulholiq o g li sarkotib, muallim Mirzo Xidirbek ʻ ʻ ʻ Abusaid o g li maishiy noibi, savdogar mulla Abdusalom Abdulmo min o g li ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ xazinachi, muallim mulla Abdulqodir Abdulshukur o g li va hoji Said Ahmad, ʻ ʻ Xo ja Hasan o g li idoraning doimiy a zosi“ qilib saylanadilar. Ushbu joyda ʻ ʻ ʻ ʼ aytilishicha, majlis a zolari ”ramazoni sharifg acha kitobxona va mutolaaxonani ʼ ʻ ochmoqg a so z berdilar“ . So ngra esa, bu majlisda kiritilgan fikrlar va ʻ ʻ ʻ qonunnoma ”Samarqand voyennoy gubernatori, generalnoy ishtabining generali, general-moyur Galkin“ga taqdim qilinadi. General qonunnomaning asl nusxasiga ”Mustahkam qildum“, deb imzo chekadi. Nihoyat, general-gubernator bu ishga ruxsat bergach, ziyoxona ochiladi. Bu kungi ochilish marosimi haqida ham Behbudiy ”Turkiston viloyatining gazeti“ da xabar beradi” “Kitobxona va mutolaaxonamiz 11 sentyabr, ya ni 28 sha bondan ʼ ʼ beri rasman ochildi...” . Usuli jadid maktabi talabalaridan bir guruhi hozir bo lib, ʻ salovat o qiydilar. Hidoyatpanoh eshon Miyon xatib va qori Muqimxon xatib va ʻ ba zi mudarrislar, yosh ulamolar, savdogarlar, taraqqiyparvar kishilardan yuzdan ʼ ziyoda oliy ehtirom kishilar xatmi qur onga kelishadi. Behbudiyning tashabbusi ʼ bilan ish boshlagan ushbu kutubxona kundan-kunga rivoj topib bordi. Behbudiy 34 muhrlagan Ahmad Donish, Sharifjon Maxdum Sadri Ziyo, Mirza Abdulazim Somiy Bo’stoniy, Mirza Salimbek, Afzal Maxdum Pirmastiy Buxoriy, Abdullaxoja Abdiy, Hoji Azimi Sha’riy, Mirza Sahbo Vobkandiy, Hoji Muhammad Ne’matullo Muhtaram, Idrisxoja Rojiy, Muhammad Siddiq Hashmat, Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat, Abdulvohid Burhonov Munzim, Fayzulla Xo’jayev, Ubaydulla Xo’jayev, Mukammil Burhonov, Usmon Xo’ja, Otaulla Xo’jayev, Abduqodir Muhiddinov, Muso Saidjonov kabi mahalliy ziyolilarni ko’rish mumkin.Adib va ma’rifatparvar olim Sadriddin Ayniy o’zining “Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar” asarida Buxorodagi yangi usul maktablari va faoliyati, uning rahnamolari xususida batafsil ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Xususan, kitobdan “Maktab masalasi”, “Buxoroda birinchi usuli jadida maktabning ochilishi”, “Maktabni yopmoqqa hozirlanish va imtihon”, “Maktabning birinchi marta yopilishi”, “Maktab to’g’risida fatvo va munozaralar”, “Rus hukumati sobiqasining Buxoro islohoti hamda maktab masalasiga nazar va munosabati”, “1914-yildagi hollar va maktablar” va “Maktablarning ikkinchi dopqir yopilishi” nomli bo’limlar o’rin olgan. S.Ayniy o’z kitobida yangi usuldagi maktablarning Buxoro ilmiy muhitida tutgan mavqeyi, maorifparvarlik va taraqqiyparvarlik g’oyalarining tarqalishi, ta’lim-tarbiyani rivojlantirish va yuksaltirishdagi xizmatlari xususida batafsil fikr yuritadi. Adibning fikricha, Buxoro inqilobining yuzaga kelishi ham maktab masalasidan boshlangan. Asarning “Ilmiy inqilobga hozirlanish” bo’limida ta’kidlanishicha, Buxorodagi dastlabki ma’rifatparvarlik va taraqqiyparvarlik g’oyalari mashhur xattot va tarixchi olim Ahmad Maxdum Donish (1827– 1897)dan boshlangan. S.Ayniy Ahmad Donish bilan shaxsan uchrashib, uning suhbatidan bahramand bo’lmagan bo’lsa ham, lekin uning “Navodir ul vaqoe’” asari bilan tanishganligini, bu asar uning dunyoqarashida katta burilish yasaganligini aytib o’tadi. Buxoro amirligi hududida ilk usuli jadid maktabini kim ochgan degan haqli savol tug’iladi. S.Ayniyning e’tirofiga ko’ra, Buxoroda dastlabki yangi usul maktabini 1900-yilning boshlarida, mahalliy ziyolilardan bo’lgan Mulla Jo’raboy Pirmastiy ochgan. Lekin bu maktab tezda yopilgan. Mulla 25 Mundarija Kirish I. Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi va jadidlarning faoliyati. 1.1 Jadidchilik harakati vujudga kelishi jarayoni …………………………………6 1.2. Jadid matbuoti va maktablar ochilishi………………………………………..11 II. ASOSIY. O’rta Osiyoda yangi usul maktablarining ilk kurtaklari 2.1. Buxoro jadid maktablari………………………………………………….23 2.2. Samarqand jadid maktablari………………. ………………………………29 2.3. Xiva jadid maktablari …………………………………..…………………. 34 III. XULOSA……………………………………………………………………..39 IV. Foydalanilgan adabiyotar …………………………………………………..41 2 masalasidir.” Bu chuqur ma’noli so’zlarning tagida qanchadan-qancha ma’no- mazmun yotibdi. Kurs ishining maqsadi. Jadidchilikning asosiy g oya va maqsadlariʻ quyidagilar edi: Turkistonni o rta asrlarga xos qoloqlik va diniy xurofotdan ozod ʻ etish, shariatni isloh qilish, xalqqa ma rifat tarqatish, Turkistonda muxtoriyat ʼ hukumatini barpo etish uchun kurash, Buxoro va Xivada konstitutsiyaviy monarxiya va parlament, keyinchalik demokratik respublika tuzumini o rnatish ʻ orqali ozod va farovon jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani joriy qilish va milliy qo shin tuzish. ʻ Toshkent , Farg ona ʻ , Buxoro , Samarqand va Xivada hur fikrli va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan ochilgan madaniy- ma rifiy yo nalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik harakati ʼ ʻ shakllandi. Jamiyatda ma'naviy muhitni yanada takomillashtitrishda diniy nashrlarning o’rni va ahamiyatini ma'naviy-axloqiy, diniy-falsafiy jihatlarini o’rganish. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishini bajarishda q uyidagi vazifalar qo’yilgan: - Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelinishi yoritish; Turkistonda jadidchilik harakati namoyondalarining faoliyatini keng va atroflicha yoritib berish; - Jadidchilik harakatining asosiy g’oya va maqsadlarining, ularning faoliyatining davrlarga bo’lgan ravishda tadrijiylik asosida o’rganishi; - Jadidchilik o’lkada maorif va matbuot sohasida olib borgan ishlarni o’rganib, ma’lumotlar asosida yoritish; - Jadidlar tomonidan tashkil etilgan tashkilotlarning faoliyati haqida ma’lumotlar keltirish va ularni tahlil qilish; - Turkistonda jadidchilik harakatini milliy davlatchilik qurishda ishtirokini o’rganish va uning ahamiyati ochib berish; - mavzuga oid manbalarni o’rganish va tahlil qilish natijasida xulosalar chiqarish, amaliy taklif va tavsiyalar berish. 4 Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Buxoro amirligiga nisbatan Xiva xonligida Muhammad Rahimxon Soniy va mirzaboshi Komil boshchiligida usuli jadid maktablari ancha erta ochila boshladi. 1891 yildayoq ulug mutafakkir Komil tashabbusi bilan Urganchda birinchi usuli jadid maktabi ochildi. Ushbu maktab xalq o’rtasida katta e’tibor qozondi, unda dastlab 25 o’quvchi ta’lim oldi. Diniy ilmlar bilan bir qatorda jugrofiya, tarix. xisob kabi anik fanlar hamda rus tili alohida o’quv predmeti sifatida o'qitildi. Qozondan maxsus o’qituvchi chaqdirilgan edi. An’anaviy mahalliy maktablardan farqli ravishda dars jadval xar bir dars 50 minut va 10 minutlik tanaffus joriy qilindi. Bu maktabi xatto Muhammad Rahimxon kelib ko’rdi, o’g’li Asfandiyorni shu maktabga o’qishga berdi, maktabning kerakli jihozlari o’quv qurollari uchun davlat xazinasidan mablag ajratdi. Ma’lumotlarga qaraganda, bo'lg’usi devonbegi, Xiva xonligida jalilchilik xarakatining rahnomalaridan Sayid Islomxo'ja ibn Sayid Ibroximxuja, shoir va mutafakkirlar Yusufbek Bayoniy. Muhammad Rasul Mirzo (Komil Xorazmiyning o’g’li - U.D.), Ahmad Tabibii, Avaz Ugar o’g’li shu maktabda rus tilini o’rganishgan . 1898 yili Xivada orenburglik muallimlar Mahmud vafo va Abdurahmon afandilar tomonidan "usuli savtiya" maktabi ochildi. Ammo bir oylik faoliyatidan keyin "taassufning ziyoda o’ldirini anglab, Urganch shahrina ketdilar va u yerda "usuli savtiya" maktabi kushod etdilar. Xiva xonligida "usuli jadid" maktablari taraqqiyotining oldini olish maqsadida 1894 yildan boshlab Turkiston general gubernatorligining faol aralashuvi bilan dastlab Xivada keyinroq Urganchda rus-tuzem maktablari ochila boshlaydi. Bunday maktablarni o’z homiyligiga olgan Sayid Islomxuja millat ma’naviyatidan kelib chiqqan holda ular dasturiga rus tili, riyoziyot, jugrofiya, xandasa kabi fanlar bilan bir qatorda, ona tili va adabiyot hamda musulmon dini qonunlarini kiritadi. ularning o’qitilishini o’zi nazorat kiladi. Chunki u "Turkiston viloyatining gazeti", "Tarjimon" gazetalarida rus-tuzem maktablari mohiyati haqida kechayotgan munozaralarni kuzatib borar, bunday maktablardan general gubernatorlik ko’zlagan maqsadlaridan to’la xabardor edi. Shuning uchun ham rus-tuzem maktablarida milliy til, adabiyot va islom o’qitilishiga katta e’tibor beradi. 36 II. BOB ASOSIY QISM. O’RTA OSIYODA YANGI USUL MAKTABLARINING ILK KURTAKLARI. 2.1. Buxoro jadid maktablari. Jadidchilik harakatining tamal toshi jadid usuli maktablaridir. Bu harakatning asl maqsadi millatning o’zligini tanitish, ijtimoiy-siyosiy tuzumni tubdan isloh qilish, millat, Vatan istiqloli edi. O’tgan asrlarda ne-ne buyuk alloma- yu olimlarni tarbiyalab yetishtirgan an’anaviy maktablar oradan bir necha asr o’tib, jahon taraqqiyotidan butunlay uzilib qolgan, buning ustiga mustamlaka tuzumi tufayli parokanda ahvolga tushgan edi. Shuning uchun ham mahalliy maktablarni tubdan isloh qilish, zamon talablariga mos maktablar, oliy o’quv yurtlarini tashkil etish jadid mutafakkirlarining asosiy vazifasiga aylangan edi. Buxorolik mashhur ma’rifatparvar adib, adabiyotshunos olim, shoir va dramaturg, O’rta Osiyo jadidchilik harakatining mashhur siymolaridan bo’lgan Abdurauf Fitrat (1886– 1938) “Bayonoti sayyohi hindi” (“Hind sayyohi bayonoti”) asarida Buxoroning ilm-u ma’rifatni tarqatish yo’lidagi tutgan mavqeyi haqida shunday yozadi: “Buxoro qadimdan g’oyat dono va zukko bo’lib yetishgan, fuzalo ahlini tarbiyalab, voyaga yetkazgan. Har kuni bir Ibn Sino, Forobiy, Muhammad Ismoil Buxoriy va Ulug’bek kabilarni jahonga hadya etib, shu tariqa o’zining sharafli dovrug’ini jahon xalqlarining quloqlariga zirak qilib taqqan”. Ammo, XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Buxoroning ma’rifat tarqatish borasidagi mavqeyi pasaygan, madrasalarda o’qitish tizimi eskirib qolgan va aniq fanlar olib tashlangan, mutaassiblik hukmron bo’lib, malakali va ilmli mutaxassislar tayyorlashdan yiroqlashgan edi. Bir so’z bilan aytganda, Buxoro ilm maskanlari tubdan islohotga muhtoj edi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Buxoroning ilmiy shuhratini qayta ko’tarishga, unga munosib xizmat qilishga bel bog’lagan atoqli ma’rifatparvar adiblar, olimlar, davlat va jamoat arboblari yetishib chiqdi. Ular orasida ilm-fanning turli sohalarida mehnat qilib, o’z nomlarini abadiyatga 24 Ushbu oqim o’zida yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblarini jamlagan bo’lib, ular yurtni obod va Vatanni mustaqil ko’rishni orzu qildilar va shu yo’lda fidoyilarcha kurashdilar. Ular turli ma'rifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish,gazeta va jurnallarda chop qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurishni maqsad qili qo’ydilar. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi. Jadid mualliflar maqsadlariga yetishda yangi jadid maktablarini ochish, xalqni savodli qilish, zamon bilan hamnafaslikni olib kirish maqsadida turli xil darsliklar yaratdilar. Mana shunday darsliklari orasida islom tarixi, islom odablariga bag’ishlangan kichik darslik va qo’llanmalar ham mavjud edi. Bunday an'anani jadidlarning o’zlari yaratgan emas va ular mintaqada o’qitilib kelingan islom tarixiga oid darsliklarni qisqartirish, muxtasar holatga keltirish yo’lini tutdilar. Masalan, birgina Nosiruddin Burhoniddin Rabg’uziyning "Qissasi Rabg’uziy" asari (m. 1310) necha asrlar davomida "Qisas ul-anbiyo" nomi bilan ma'lumu mashhur bo’lib, qanchadan qancha ota-bobolarimizni Otamiz Odam alayhis- salomdan Muhammad alayhissalomgacha o’tgan payg’ambarlar tarixi va zuhuri dini islom bilan tanishtirishga, shu yo’l orqali ularning e'tiqodlarini shakllantirish va mustahkamlashga xizmat qildi. Xullas, hali uyushmagan jadidlar zamonaviy taraqqiyot talablariga javob bermaydigan xalq ta'limi tizimini isloh qilish, islom ta'limotini aqidaparastlikdan mosuvo etishdan iborat oddiy ma'rifiy va madaniy ishlarni maqsad qilib qo’yadilar. Chunki ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy sohalarda mutaassiblik, johillik, xurofotning hukmronligi, o’quv uslubining o’ta ibtidoiy va qoloqligi, aniq maqsadlar aks etgan dasturlarning yo’qligi maktab va madrasalarda asosan diniy ta'limga e'tibor berilmayotganligiga sabab bo’lgan. Shu bilan birga, o’quv muassasalarining rasman ruhoniylar ixtiyorida bo’lganligi va ularning ko’pchiligi o’ta mutaassibligi ta'lim tizimini isloh qilishga, islom ta'limotining o’zini qotib qolgan aqidaparaslikdan xalos qilishga imkon bermas edi. 42 tongidayoq Islomxo’ja zamona talablariga hamohang holda o’z hisobidan ikki qavatli usuli jadid maktabi qurdirdi, rus, tatar muallimlarini jalb qildi. U bunday faoliyati tufayli "Vaziri akbar" sharafli unvoniga musharraf bo’ldi. Uning bu faoliyati "Tarjimon" gazetasi e’tiborini o'ziga karatdi: "Islomxo’ja iqtizoyi zamona ko'ra ilm va ma’rifat nashrini lozim ko’rub, Xivaga ruscha va tatarcha muallimlar keltirmish va bir koch adal usuli jadida maktablari ochdirmish edi. O’z masorifindan bir maktab bino qildirdi. Mamlakat isloxina so’nggi yillarda cho’q xizmat etdi.... Xivada ba’zi ilmlarning Buxorodan ilgarida o’lmasinda Islomxujaning ta’siri o’ldi, demak mumkindir", Said Islomxuja bilan Asfandiyorxon taraqqiyparvarlikda fikran bir-birlariga juda yaqin edilar, buning ustiga Asfan Diyorxon Islomxo’jaga kuyov ham edi. Bunday fikriy yakinlik natijasida xonlikning Xiva va Urganch shaharlarida zamonaviy shifoxonalar, pochta-telegraf, maorif-madaniyat maskanlari barpo etildi va ularga xonlik xazinasidan mablag’ ajratildi. Bu haqda "Tarjimon" gazetasi mamnuniyat bilan "Xiva tamaddun yulida" sarlavhasi ostida quyidagilarni yozdi: "Xiva xoni Asfandiyor oliy hazratlarining taxta kechdikina ikkinchi sana usul va tartibdan xabardor 3-4 muallim keturib, saroya mansub turalarning avlodini ukutdirmaya boshladi. Valiahd Said Temur Rozi tura yonina 20 dan ziyoda bola to’plab, Rusiyadan oldirilmin muallim Muxtor Bakir afandining tarbiyasina berildi. Yana shu vaqt Rusiyadan keltirilmish 2 muallim tarafindan avom bolalarida tartibli bir maktabda o’qudulmaya boshladilar. Birinchi sana 80 bola o'qudi. Bu maktabning go’zal natijalari ko’rundiki ila ingida buyuk bir usuli jadida maktabi binosina qaror verildi... Bu binolar tamom bo’ldiga ila xon hazratlari buyuk bir madrasai oliya binosina boshladi. Madrasaning binosi 180 gez uzunlikda, 72 gez enlikinda o’lajakdur. 4 tarafinda 4 kobu 4 darsxona o’lajak. Madrasa muallimlari uchun ayri- ayri bul- malar (hujralar) o’lajak kutubxona va qiroatxona bo’lmalari Madrasaning yoninda ibtidoiy hozirlik sinflari uchun ayricha bir maktab qismi o’lajak. Madrasa bir suv kanorinda o’ldigindan xorijdan daxi xush manzara o’lajakdur" Said Islomxuja xonlikning aristokratlar oilasidan bo’lib, otasi vazir Said 38 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:ʻ 1. Qosimov S. Behbudiy va jadidchilik. „O zbekiston adabiyoti va san ati“ ʻ ʼ , 1990- yil 19,26-yanvar. 2. Aliev A. Mahmudxo ja Behbudiy. T., 1994. ʻ 3. Boltaboyev H., Boburshoh Fitrat talqinida. O zbekiston adabiyoti va san ati, ʻ ʼ 1993, 2-son, 15-bet. 4. Ergasheva M., Abdurauf Fitrat — buyuk huquqshunos, T., 2001; 5. Aliyev A. Mahmudxo’ja Bexbudiy. –T.: Yozuvchi, 1994. 6. A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati. – T.: Ma’naviyat, 2000 7. Jadidchilik: islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. –T.: 1999. 8. Ziyoyev H. O’zbekiston mustamlaka va zulm iskanjasida. –T.: Sharq, 2006. Qo shimcha adabiyotlar : ʻ 9. O’zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. –T.: Sharq, 2000. –B. 259-318; 426-444. 10. O’zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. – T.: Sharq, 2000. 11. O’zbek davlatchiligi tarixi ocherklari. –T.: Sharq, 2001. 12. O’zbekiston tarixi. R.Shamsutdinov, X.Mo’minov. “Andijon”. 2011. 13. Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI – XX asr boshlari). K.2. –T.: Sharq, 2000. –B. 266-302. . 14. Usmonov Q. Ozbekiston tarixi. – T.: IQTISOD – MOLIYA, 2006. –B. 231- 247. 15. Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (XVI – XX asr boshlari); K.2 / Mas'ul muharrirlar: O’. Mavlonov, Q. Usmonov. – T.: Sharq, 2010. – B. 278-344. 16. Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi (O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida). UCHINCHI KITOB. (– T.: “Sharq”, 2010.) 43 qozi Mir Badriddin qozikalon ruxsati bilan tatar tilida yangi usul maktabini ochgan. Nizom Sobitiyning maktabi Gavkushon mahallasidagi Xolid Burnashev hovlisiga ko’chirilgandan so’ng, ko’p o’tmasdan 1909-yilda mutaassib ruhoniylar tazyiqida Ostonaqulbiy Qushbegi tomonidan yopilgan. 1908–1910 yillarga qadar, ya’ni Yosh buxoroliklarning “Tarbiyai atfol” (“Bolalar tarbiyasi”) tashkiloti tuzilgunga qadar Buxoroda ochilgan jadid maktablari, asosan tatar maktablari bo’lib, ularda tatar muallimlar dars berishgan. Yosh buxoroliklarning faol a’zolaridan bo’lgan Usmon Xo’janing qarindoshi Latif Xo’ja (Latif Xo’jayev) tomonidan ham Gavkushon mahallasida yangi maktab ochilgan. Shahar savdogarlari homiyligida ishlagan ushbu maktab 2 sinfdan iborat bo’lib, sinfda 3 ta globus, kitoblar, partalar, doska, o’quvchilarga beriladigan daftarlar bo’lgan. Bitta sinfda boshlang’ich ta’lim oluvchilar, ikkinchisida esa olti oy ta’lim olganlar o’qitilgan. Darslarni Usmonxo’ja va Mulla G’ulom Qodirali olib borgan. Jadid maktablari ichida Mukamiliddin Burhonov maktabi o’zining jihozlanishi bilan ajralib turgan, unda shisha qo’yilgan (oynalik) derazalar, temir pechkalar bo’lgan. Mullo Homidxo’ja Bozori Nav guzarida yana bir maktab ochgan, unda 32 nafar o’quvchiga darslar rus tilida o’tilgan. Maktablarga asosan ularning tashkilotchilari, ayrim hollarda boy-badavlat kishilar homiylik qilgan. Bundan tashqari, ota-onalar tomonidan beriladigan o’qish puli hisobidan ham maktablar ta’minoti yo’lga qo’yilgan. Masalan, Mirzo Abdulvohid va Ayniy tashkil etgan jadid maktabida o’qish puli oyiga 3 so’mni tashkil etgan. Eski maktabda 6–10 yil o’qilsa, yangi usul maktabida 4 yil o’qitilgan. S.Ayniy ta’kidlaganidek, ushbu maktablar “nim (yarim) isloh maktablari” edi Usmonxo’ja Po’latxo’jayev tomonidan 1913-yilda ochgan yangi usul maktabi anchagina shuhrat topgan. Hamidxo’ja Mehriy ham Hovuzi Arbob guzarida yangi usul maktabini tashkil etgan. Poyi ostona guzarida Mullo Vafo nomli mudarris jadid maktabi ochib, rus va fors tilidan dars bergan. Xiyobon guzarida Mirza Ismoilning ukasi tomonidan kattalar uchun savod chiqarish maktabi tashkil etilib, unda ilm ixlosmandlari xat-savod, hisob va jug’rofiya fanlaridan saboq olgan. 27 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ʼ GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY-IQTISODIY FAKULTETI TARIX YO NALISHI TALABASI ʻ O’ZBEKISTON TARIXI FANIDAN KURS ISHI MAVZU: Jadid maktablari va ularning rivojlanishi GULISTON – 20 23 o qitish jarayonida Behbudiyda yangi fikr paydo bo ladi. Endi u o z o quvʻ ʻ ʻ ʻ dasturiga sistemali suratda arab tilini o qitishni kiritadi. Bundan tashqari, maktabda ʻ arifmetika, geografiya va shu kabi dunyoviy fanlar ham o qitilar edi. Shogirdlar ʻ soni 40talar atrofida bo lib, 7 yoshdan 15 yoshgacha bo lgan o g il bolalar edi. ʻ ʻ ʻ ʻ Behbudiy maktabni ko rish uchun yashiriqcha kelgan mahalliy aholi va mullalarni ʻ hamkorlikka chaqiradi. Lekin mullalarning bu taklifdan esxonalari chiqib, vahima ko tarishadi. Ota-onalarning ko pchiligi globusni ko rib, o qituvchi Behbudiyning ʻ ʻ ʻ ʻ geografiya darsida “yer aylanadi”, “quyosh yerdan katta” degan so zlarini eshitib, ʻ uni “sha riatga zid” narsalar haqida tashviqot qilishda ayblay boshlaydilar. Shunda ʼ Behbudiy erishgan shuncha muvaffaqiyatlariga qaramay, baribir, o ziga bir ʻ hamkor, hammaslak, hamfikr kerak ekanligini anglaydi. Uning Samarqand shahri, Jomboy tumani, Rajabamin qishlog ida o z hisobidan maktab ochib, bolalarga ʻ ʻ saboq berayotgan Abdulqodir Shakuriy bilan tanishuvi bu hamkorlikni boshlab berdi. Dastlab, Behbudiy Shakuriy maktabiga borib, uning darslariga, o quv ʻ dasturlariga yordam berib yuradi. Jug rofiya fanidan shogirdlarga dars beradi. ʻ Behbudiy bu haqda “Turkiston viloyatining gazeti” da “...kamina raqami haruf ham haftaga bir-ikki marotaba borib tartib va prug rammalarini muallim ila ʻ bomashvarat tuzaturman. Jug rofiya va masohat to g risinda ta lim va imtihon ʻ ʻ ʻ ʼ qilarmiz. Xulosa, alhamdullilo, maktabni rivoji yaxshi va bir oz aqcha pul to g risidan tazyiqi bordur”, deydi. Bundan tashqari ushbu maktabda ʻ ʻ Behbudiyning jug rofiyadan dars berganligini Rahmatulla Rahimiy “Turkiston ʻ viloyatining gazeti”da o zining “Buzug maktab usuli jadida bolasi”, degan ʻ ʻ maqolasida ham eslab o tgan. Behbudiyning ma rifat yo lidagi xizmatlaridan yana ʻ ʼ ʻ biri buning omi xalq orasida ziyo tarqatmoq uchun tashkil etgan kutubxonasi edi. Behbudiy birinchi bo lib Samarqandda musulmon kutubxonasini tashkil ʻ etish fikrini ahli ilm, aqraboyu ulamolar oldiga qo yadi va bu yo lda ularni ʻ ʻ hamjihatlikka chaqiradi. O’sha davrda bir qancha vaqt faoliyat ko rsatib, ancha ʻ mashhur bo lgan ushbu kutubxona haqida davrning yetakchi nashri sanalgan ʻ “Turkiston viloyatining gazeti” da xabarlar berib borilgan. Samarqandda 33 ziyoxonaning maqsad-mohiyatini belgilar ekan: “Mutolaaxonaning maqsadi shulki, musulmonlarg a mumkin bo lsun andak xarj ilan ko p foydalanmoq”, deya ta rifʻ ʻ ʻ ʼ beradi. Keyinchalik bu kutubxona “Behbudiya” nomi bilan yuritila boshladi. Chunki uning moddiy xarajatlari asosan Behbudiy gardanida bo lgan. Ushbu ʻ “Behbudiya” kutubxonasi Vadud Mahmudiyning “Muallim Abdulqodir Shakuriy” nomli hujjatli qissasida ham tilga olingan. “Behbudiy juda boy kutubxonaning egasi edi. 1000 jildlik kitob fondiga ega bo lgan bu mutolaaxona barcha uchun ʻ doimo ochiq edi.Shu vaqtlarda bu kitoblarning har biri oltin bahosida hisoblanardi. Behbudiy bu joyning binosi va boshqa xarajatlarini o z cho ntagidan to lar edi”, ʻ ʻ ʻ deya eslaydi Vadud Mahmudiy. Ushbu ziyoxonaning Oktyabr to ntarishigacha ʻ mavjud bo lganligi, keyinchalik uning taqdiri barcha ma naviy qadriyatlarimiz ʻ ʼ kabi to ntaruvchilar tomonidan yoqib, uloqtirilib, qolganlarini qoplarga joylab ʻ noma lum tomonlarga olib ketilgan degan taxminlar bor. ʼ 2.3. Xiva jadid maktablari XIX asrning ikkinchi yarmida Xiva xonligida ham Qo’qon, Buxoro xonliklaridagi kabi ibtidoiy maktablarning ahvoli juda nochor edi. Bu maktablarda bolalar 4-5 yil o’qib, hatto savod chiqara olmas edilar. Buning asosiy sabablaridan biri ukitish metodining talabga javob bermasligi bulsa, ikkinchi asosiy sababi maktab muallimlarining ilgor o’qitish metodlaridan xabarsizligi edi. Buning ustiga, o’kuvchilar uchun ona tilida yozilgan kitoblar, darsliklar umuman yuk edi. O’zbek pedagogikasi tarixida nihoyatda bu mushkul masalaga qo’l urgan va muvaffaqiyatli hal qilgan mutafakkir xorazmlik Shermuhammad Munis (1778-1829) bo’ldi. Uning "Savodi ta’lim" asari XIX asrning boshlarida yaratilgan bo’lib, XX asr boshlarida Porsen tipolitografiyasida "Savodi ta’lim ma’ guldastai rayoxin" nomi bilan bir necha marta nashr etildi. Ushbu asar bolalarni xusni xatda o’rgatish maqsadida yaratilgan bo’lsa-da, bir necha o’n yillar "usuli savtiya", hatto nisbatan ilgorroq bo’lgan usuli qadim" maktablari uchun yaratilgan alifbo darsliklari bilan birga savod chiqarish bo’yicha qo’llanma sifatida foydalanib kelindi. 35 (shundan 2 tasi o’rta), jadid maktablari bo’lgan. Ma’lumki, 1909 yildan keyin jadid maktablari qattiq nazorat ostiga olinadi, arzimas bahonalar bilan yopiladi. Ularda o’qitiladigan adabiyot va darsliklar “oxranka”ning diqqat markazida bo’ladi. Jadid maktablari Buxoro, Samarqand, Toshkent, Andijon, Xiva, To’qmoq, Yangi Marg’ilon, Eski Marg’ilon, Kattaqo’rg’on, Qizil O’rda, Turkiston, Chust, Chorjo’y, Termiz, Marv shaharlarida ochiladi. Shuningdek, Juma (Samarqand viloyati), Qovunchi (Toshkent viloyati), To’raqo’rg’on (Namangan viloyati), Po’stindo’z (Buxoro viloyati) kabi katta qishloqlarda ham jadid maktablari ochilgan. Jadid maktablari M.Behbudiyning yozishicha, 15-20 yil ichida jami Kavkaz mamlakatlari, Eron, Hind, Misr, Hijoz va boshqa joylarida ham joriy bo’ldilar. Jadidchilikning asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda zamonaviy (evropacha) oliy ta’limni yo’lga qo’yish bo’ldi. Universitet tashkil etish g’oyasi Turkistonda ilk bor 1892 yilda Ismoilbek Gaspirali tomonidan olg’a surildi. I. Gaspirali 1906 yilda, yana “Tarjimon” gazetasida to’g’ridan-to’g’ri Buxoro amiri va Xiva xoniga murojaat qilib shunday deydi: “Fuqoroyi islom sizlardan mol istamas, osh istamas. Din-”Qur’on”dan, jonXudodan. Siz davlatlik xonlardan aholiga ehson etiladigan narsa-nashri maorifga, taraqqiyot va kamolatga omil bo’luvchi oliy darajalik maorif maktablaridir. Ko’hna madrasalari ko’p Buxoroi sharifda va Xivada endi biror dorilfununi islomiya ta’sis etmoq lozim. Bu dorilfununlarga bir daraja ilm olgan talaba qabul qilinib, tarix, jo’g’rofiya, kimyo, handasa, ilmi huquq, usuli idorayi davlat, ilmi iqtisod va boshqa lozim fanlar, turkiy, forsiy, rusiy va fransaviy tillar o’rgatilsa... Ushbu dorilfununlarda muallim va mudarrislik qila oladigan ahli kamol bor.” Jadidlar oliy ta’limning asosiuniversitet tashkil etish uchun Toshkent shahar Dumasidan ham foydalandilar. Munavvarqori, Fitrat, M. Behbudiy, U. Asadullaxo’jaev va boshqa jadidlar milliy dunyoviy oliy ta’lim g’oyasini o’z asar va maqolalarida keng targ’ibot-tashviqot qiladilar. Oliy ta’limga zamin yaratish 15 ochgan2 . 1908 yili bunday maktablarni Mirza Abdulvohid ham tashkil qildi. Muftiy domulla Ikrom bu yangi usuldagi maktablarni diniy jamoat tomonidan qabul qilinishiga erishdi. 1911 yilda jadid maktablari Turkistonda 63 ta bo’lib, ularda 4106 bola o’qigan. Toshkentning o’zida 24 ta bunday maktablarda 1740 bola o’qigan. 1917 yil boshlarida o’lkada 100 ga yaqin jadid maktablarida 5 mingdan ziyod o’quvchi bo’lgan. Jadid maktablari, ya’ni yangi usul maktablarida diniy va dunyoviy ta’lim – tarbiya hamda ilm o’zaro uyg’unlashtirilib, maktabxonadagi yakka o’qitish usulidan sinfda dars berish usuliga o’tildi, sinflarda partalar, geografiya xaritalari, globus va boshqa ko’rgazmali qo’llanmalar paydo bo’lgan. Ularda xat – savod bolalarning ona tilida tovush usuli – usuli savtiyada o’rgatilgan. Jadid maktablarida Qur’oni – karim, matematika, geografiya, ona tili, rus, arab tillari, ashula va hatto jismoniy tarbiya o’qitila boshlandi. Jadidchilik harakati Turkistonda XIX asrning oxirida quruq madaniy – ma’rifiy harakatning, ya’ni eski maktablarning qiyin o’qitish tizimiga nisbatan yengil tovuch usuliga asoslangan yangi uslub (metod) asosida o’qitishga o’tishdangina iborat emasdi, ayni chog’da turk – islom huquqiy munosabatlarining millatga o’rgatilishi, milliy – ma’rifiy, taraqqiyot va milliy istiqlol muammolarini ham o’z ichiga olgan edi. Bu harakatning vujudga kelishida O’rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida keng quloch yoyib rivojlangan turli oqimlar va Turkiyadagi «Ittihodiy va taraqqiy», «Yosh turklar» harakatining ta’siri katta bo’ldi1 . Jadidchilik shakllanib kelayotgan milliy burjuaziya muhitida vujudga kelgan. Jadidchilik harakati namoyandalari ko’pincha o’zlarini taraqqiyparvarlar, keyinchalik jadidlar deb atashgan. Toshkent, Farg’ona, Buxoro, Samarqand va Xivada hur fikrli va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan ochilgan madaniy – ma’rifiy yo’nalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik harakati shakllandi. U o’sha davrda Turkistondagi milliy – ozodlik harakatining mafkurasi – Turkiston milliy mustaqillik mafkurasi vazifasini bajardi. Jadidchilik o’z tarixida ikki bosqichni o’tgan. Birinchisi – ma’rifatchilik bosqichi va ikkinchisi 7 Buxoro shahrining Morkush va Xiyobon guzarlarida ochilgan maktablarni shaharning boy savdogarlari ta’minlab turgan. Maktablarda o’rtahol va kambag’allarning farzandlari ham ta’lim olgan. Shayx Abulqosim va Shayx Mirzo Habib kabi tajribali o’qituvchilar bu maktablarda dars bergan. 1912-1913-yillarda Buxoro shahrida mullo Abulqosim, Mukamiliddin maxsum, G’iyos maxsum Husayn tomonidan yashirin maktablar ochilib, ularda 100 dan ortiq bola o’qigan. Yangi usul maktablari nafaqat Buxoro shahrida, balki amirlikning ko’pgina beklik va tumanlarida ham faoliyat ko’rsata boshlagan. S.Ayniyning aytishicha, 1908–1912-yillarda Karkida tatar bolalari uchun maktab, rus tilini o’rganuvchilar uchun to’garaklar, kutubxonalar ish boshlagan. Qori Yo’ldosh Po’latov, Fazliddin Maxzum, Hoji Jo’raqul, Abdufattohjonlar bu jarayonda faol ishtirok etishadi. Shahrisabz bekligida Islomqul to’qsabo o’z uyida yangi maktab ochib, Toshkent va Samarqanddan bir necha muallimlarni ishga taklif etgan. G’ijduvon hududida Abdulhakimxo’ja ham yangi usul maktabini ochishga muvaffaq bo’ladi. Qorako’lda amlokdor G’ulom Qodir bilan Qozi Ikrom bir necha maktab ochib, o’zlari va xohlovchilarning bolalarini o’qitgan. Sulaymonxo’ja tomonidan gazeta va kitoblar keltirilib, kutubxona ishlari ham yo’lga qo’yilgan. Shofirkon, Vobkent va Vang’oze hududlarida ham maktablar tashkil etilgan. “Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar” asarining “1914-yillardagi hollar va maktablar” bo’limida yozilishicha, 1914-yilga kelib Usmonxo’janing maktabida taxminan 200 nafar, Hamidxo’ja Mehriy maktabida esa 100 nafar, Mukamiliddin Maxdum maktabida 50 nafar, Xiyobon guzarida joylashgan maktabda 40 nafar, Morkush guzaridagi maktabda 150 nafar, Mulla Vafo maktabida 80 nafar o’quvchi ta’lim olgan. Yana o’sha asarning “1914-yildagi hollar va maktablar” bo’limida aytilishicha, 1914-yilda Yosh buxoroliklar tomonidan ikki muhim ish amalga oshirilgan. Bularning birinchisi “Ma’rifat kutubxonasi” va “Barakat shirkati” ochilishi. Bu haqda muallif “Buxoroyi sharif” va “Turon” gazetalarining nashr etilishi to’xtatilgach, yangi adabiyotga, gazetalarni mutolaa qilishga o’rgangan mahalliy aholini turli-tuman yangi o’quv adabiyotlar, jurnallar va gazetalar bilan 28 yashagan Abdulg„ani Boy Husainov (qozonlik boy savdogar) mening hol- ahvol so’rash uchun mehmonxonaga tashrif buyurganimni eshitib qoldi. Suhbatimiz oxirida u meni ertaga ziyofatga taklif qildi. Men bu taklifni mamnuniyat bilan qabul qildim, chunki uning ziyofatlarida menga kerak bo’lgan Samarqandning obro'li, hurmatli, eng muhimi, ziyoli odamlari yig'ilgan edi. Imkoniyatim bo'lsa, Samarqandda savtiya maktabini tashkil etish usuli va uning foydalari haqida xalqqa gapirib berar edim” . Qabulning asosiy mavzusi Movarounnahr maktablarining ahvoli va kamchiliklari haqida bo’ladi. Abdug'aniboy Ismoilbek Gaspiralidan Samarqandda yangi metodika asosida o'qitiladigan maktab ochishni so’radi. Samarqand ziyolilarining qo'llab- quvvatlovi natijasida Ismoil Gaspirali tatar millioneri Abdug ani Husainov hamda‟ uning birodarlari Ahmad bilan Mahmud yordamida 20-30 bolani o’qitishga mo’ljallangan maktab tashkil etadi. Samarqandlik o'qituvchilar yangi usulda o'qitishni bilmagani uchun u maktabga o'zi bilan birga kelgan va o„qituvchilarga yangicha usulda dars o’tish uchun bokulik rus tili o’qituvchisi Sulton Majid G'anizodani Samarqandga tashlab ketadi. Majid G'anizodaning maktabdagi qirq kunlik o’qituvchilik faoliyati davomida bolalarning savodxonligi va darslarini imtihonlar orqali o’zlashtirgani ota-onalarga ham, maktab tarafdorlariga ham ko'rinadi. Yangicha usulda ta'lim beradigan bu maktabni samarqandliklar “mashina maktabi” deb atay boshlaydilar. Ismoilbekning Turkistonga ikkinchi safari 1908-yilga to'g'ri keladi. Safar tafsilotlari «Buxoroda na ko„rdim?» sarlavhasi ostida «Tarjimon»ning o’sha yil sonlarida (47,50,57-59,64,78) bosilgan. U Samarqandga o„tadi. «Usuli jadid» maktablari bilan tanishadi. Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdulqodir Shakuriy bilan uzoq suhbatlar quradi. Gap tarix va kelajak, muqaddas obidalar va ularning taqdiri, rus istilochilik siyosati va o’zlikni saqlab qolish haqida edi. Shubhasiz Ismoil Gaspiralining bu tashrifi Samarqand jadidlarining maktabdorlik faoliyatiga, uning samaradorligini oshirishga muhim ahamiyat kasb etmay qolmagan.Taraqqiyparvarlik harakatining Turkistondagi tarkibiy qismi 31 (1917 y. may), Abdulla Avloniy “Turon” (1917 y.), Ahmad Zaki Validiy va Munavvarqori Abdurashidxonov “Kengash” (1917 yil iyun), “Ulug’ Turkiston” (1917 y.), Qo’qonda Bo’lat Soliev “El bayrog’i” (1917 y. sentabr) gazetalarini, H.H. Niyoziy “Kengash”, Ashurali Zohiriy “Yurt” (1917 yil iyun) jurnallarini, Samarqandda esa Shohmuhammadzoda “Hurriyat” (1917 yil aprel) gazetalarini chop etdilar. Buyuk millatparvar jadidlar, jadid matbuoti orqali millatni o’z madaniyiqtisodiy ahvoli, siyosiy qaram va huquqsizligini anglatishga, unda bosqinchilarga qarshi nafrat, milliy istiqlolga ishonch ruhini tarbiyalashga muvaffaq bo’ldilar. Shuning bilan birga ular milliy muxtoriyat va jumhuriyat g’oyasini, millatlararo tenglik va qon-qarindoshlikni targ’ibot qilishni to’g’ri yo’lga qo’yadilar. Akademik A. N. Samoylovich jadid adabiyotini o’rganib, 1916 yilda “Turkistonda yangi adabiyot maydonga keldi. Bu men uchun kutilgan xol edi” deb yozgan edi. Darhaqiqat, olim uchun kutilgan “Yangi adabiyot”-jadid adabiyoti bo’ldi. Bu adabiyot o’z mazmun va mohiyati hamda janrlariga ko’ra, ming yillar davomida shakllanib rivojlangan mumtoz adabiyotimizdan tubdan farqlanuvchi yangi adabiyot bo’ldi. 1. Agar mumtoz adabiyotda dunyoviylikka nisbatan diniy jihat ustunroq bo’lgan bo’lsa, jadid adabiyotida bularning o’rtasida o’zaro tenglik ya’ni diniy- dunyoviylik qaror topdi. 2. Jadid adabiyoti mumtoz adabiyotdan farqli ravishda g’arb adabiyotidagi roman, drama, esse, hikoya va barmoq vazniga asoslangan she’riyat (poetika) kabi badiiy janrlar ko’rinishiga ega bo’ldi. Proza va publitsistika paydo bo’ldi. 3. Jadid adabiyoti bevosita ijtimoiy-siyosiy va ma’rifatchilik mafkurasi, milliyozodlik xususiyatiga ega bo’ldi. Unda mazlum xalq hayoti bevosita o’z ifodasini topdi. Badiiy asarlar jonli xalq tilida yozildi. Ijtimoiy faollik va milliy ruh bu yangi adabiyotning eng muhim xususiyatiga aylandi. 17 2.2.Samarqand jadid maktablari «Usuli jadid» harakati vaqt o ’ tishi bilan o ’ z mevalarini bera boshlaydi. 1904-yilga kelib Rossiyaning o’zida besh mingga yaqin «usuli jadid» maktablari ochiladi. So’ngra bu harakat Turkistonga ham yoyila boshladi. Ammo Turkiston general gubernatori Kaufman yangi maorif tizimini rus hukumati uchun tahlikali hisoblab, ularning o’rniga rus tuzem maktablari ochdiradi. Ziyolilar hamda aholining asosiy qismi «usuli jadid» maktablari ochilishi tarafdori bo’lishgan. Shu sababli ham I. Gaspirali o'z takliflarini qog'ozga tushirib, rus hukumatiga, yana bir nusxasini esa general gubernator N. O. Rozenbaxga jo'natadi. Afsuski, natija kutilgandek bo„lib chiqmaydi. I. Gaspirali rad javob oladi. Shundan so’ng, samimiy munosabatda bo’lgan Buxoro amiri Abdulahadga murojaat etib, yangi usuldagi maktablar ochishga ruxsat so’raydi. Amir esa taraqqiyparvar ziyoli I. Gaspiralini Buxoroga taklif qiladi. Bu taklifni mamnuniyat bilan qabul qilgan I. Gaspirali 1893-yilning may oyi oxirida Buxoroga tashrif buyuradi. Safari davomida Samarqand va Toshkentda ham bo’lib, bir qator eski usuldagi maktablarni borib ko’radi. Mutasaddi rahbarlar, shu jumladan, N. Ostroumov bilan Turkistonda maorif tizimi xususida suhbatlashadi. Amirning Shahrisabzdagi yozgi qarorgohida mehmon samimiy qarshi olinadi. Uzundan -uzun suhbatlar chog’ida o’z fikrlariga xayrixohlik topadi. Ammo shunday bo'sa ham maqsadiga erisha olmaydi. Chunki, bu vaqtga kelib, Buxoro amiri imperiya hukumatidan ruxsat olmay turib, biror masalani o’zi mustaqil hal etish huquqidan mahrum etilgan edi. “Tarjimon” gazetasida Samarqand safari tafsilotlari haqida “Mashina maktabi” maqolasi chop etildi. Maqola muallifi: “1893- yilning iyul oyida Buxorodan Turkistonga sayohat bilan Samarqandga keldim. O’sha yili Samarqandda 30 maktablarida 5-6 yil o’qish kerak bo’lar edi. Aytish mumkinki, “Savtiya” usulidagi jadid maktabi Vatanimiz tarixidagi buyuk kashfiyotlar silsilasini boyitdi. Jadid maktabida diniy va dunyoviy ta’lim-tarbiya hamda ilm o’zaro uyg’unlashtirildi. Bolalar qulay partalarda o’tirib, xarita va rasmlar yordamida tez savod chiqardi va diniy – dunyoviy ilmilarni o’rgandi. Jadid maktablarida qur’onikarim, matematika, geografiya, ona tili, rus, arab tillari, ashula va hatto jismoniy tarbiya o’qitila boshlandi. Jadid maktablari to’rt (boshlang’ich) va yetti yillik edi. Masalan Munavvarqori Abdurashidxonovning yetti yillik maktabini bitirgan yoshlar dunyoviy ilmlarni, rus tilini yaxshi o’zlashtirgan holda jadid maktabida o’qituvchi, maschitlarda imom bo’lish, madrasa va hatto, xorijdagi dunyoviy oliy o’quv yurtlarida o’qish, savdo va boshqa korxonalarda kotib bo’lib ishlash malakasiga ega bo’lganlar. Bunday yetti yillik maktablar Toshkentdan tashqari, Qo’qon, Samarqand kabi yirik shaharlarda ham ochiladi. Maktablar asosan 1 – 4 sinfdan iborat boshlang’ich maktablar bo’lgan. 1913/14 o’quv yilidan ayrim joylarda 2 bosqichli tizim joriy qilina boshlandi. Bu tizimdagi maktablar namuna maktablari deb atalib, ularning 1 – bosqichi tahziriy (boshlang’ich) sinflar, 2 – bosqichi rushdiy (yuqori) sinflar deyilgan. Xususan, M. Abdurashidxonovning namuna maktabi, A. Shukuriyning Samarqanddagi va A. Ibodievning Qo’qondagi maktabida rushdiy (yuqori) sinflar (5 – 6 sinf) ham ish boshlagan. Jadid maktablari pullik va pulsiz edi. Har oyiga ota – onalar baholi qudrat, bir so’mdan bir yarim so’mgacha pul to’ladi. Bu o’rinda har ota – ona o’zlarining boylik va kambag’allik darajalarini shariat asosida belgilab pul beradilar. 20 – 35 % gacha kambag’al va nochorlarning bolalari tekin o’qitilib, o’quv qurollari bilan ham ta’minlangan. O’ziga to’q oilalar esa o’z xohishi bilan uch so’mdan va undan ham ko’p pul bergan. Bulardan tashqari jadidlar shaxsiy va ularning o’zlari tashkil etgan xayriya jamiyatlari ham jadid maktablarini mablag’ bilan ta’minlab turgan. 13 Ibrohimxo'jadir, qaynotasi Muhammad Murod o’n yillar davomida xonlikda devonbegi (bosh vazir) vazifasida ishlagan. 1873 yilda Vatanni Chor Rossiyasi bosqinidan qattiq turib himoya qilgan, xonlik taslim bo’lgach, fon Kaufman tomonidan Rossiyaning Kaluga guberniyasiga surgun qilingan, surgundan qaytib kelgandan keyin ham uzoq vaqt devonbegi lavozimida katta faoliyat kursatgan. Said Islomxo'ja 1907 - 1910 yillarda qurdirgan madrasa (Islomxuja madrasasi) va minora Xivadagi eng ko’rkam va eng e’tiborli o’quv muassasasi va tarixiy obidasi hisoblanadi. Uning xonlikda, shariat - din peshvolari ruhoniylar orasida ham ettibori katta edi. Said Islomxo’ja, ayniqsa, maktab va maorif sohasida katta faoliyat kursatayotgan bir vaqtda 1913 yil 9 avgustda xonning "Nurillaboy" saroyidan chiqib, o’z foytunida ketayotgan bir vaqtda sirli ravishda o’ldiriladi. "Tarjimon" gazetasi uning o’ldirilishiga katta taassuf bildirib, Islomxo'janing usuli jadid maktablarini yo’lga qo’yish uchun olib borgan faoliyatini ancha keng bayon etadi: "... Marhum bir chuk sanalardan beri "Tarjimon"ni o’qiyan (O’rta Osiyo - U.D.) umarosindan biri edi. Marhum vazir buning ila iqtifo etmayub maktablarning islohi xususinda idoramiza murojaat edub, nashr otdigiz kitoblardan buyuk dastalar oldirmish va usuli savtiyaning ta’lim va intishorina jiddiy suratda tutunmish edi. Xivaning uldukcha tanviri afkor etmish ahli tijorati marhum vazirning muhiblari va duochilari edi. Jadid maktablarining Xorazm xonligi bilan Buxoro amirligida shakllanish va rivojlanish jarayoni bir-biridan tubdan fark kiladi. Buxoro amirligida usuli jadid maktabla rining keng ko’lamda tarqalishiga yuqori tabaqa amir, qushbegi, kozikalon va mutaassib ulamolar keskin qarshilik ko’rsatgan bulsalar, Xiva xonligida, aksincha, bu masalada xon boshchili- gidagi yukori tabaka farmonbardor bo’ldi, pastki tabaqa, hatto mahalliy muallimlar ancha sustlik qildi. Shuning natijasi ularoq jadidchilik, jadid maktablari keng kuloch yoza olmadi. Jadid maktabdorlari, usuli jadid pedagoglari, muallimlari xalk orasidan yetishib chikmadi, xonlik, asosan, Kozon ta tarlaridan, Turkiyadan, Bogchasaroydan 39 darsliklar, turli o’quv kitoblari olish, muallimlar jalb qilish masalasi bilan mashgul buldi. Bu yo’l bilangina xonlik maorifini tubdan isloh qilish mumkin emas edi. Toshkant bo’ylab bir chora bo’ldi"! Jadidchilik harakatining ilk bosqichlarida tashqaridan usuli jadid muallimlari jalb qilish, chetda nashr qilingan darslik va qo’llanmalardan foydalanish hollari bo’ldi. Ammo bu xol uzok davom etmadi. Chunki jadid mutafakkirlari bu yul bilan usuli jadid maktablarini - millat maorifini rivoj- lantirib bo’lmasligini yaxshi bilar edilar. Shuning uchun ham Munavvarqori Abdurashidxon o’g’li va Mahmudxo’ja Behbudiy kabi pedagoglar boshchiligida usuli jadid maktablari uchun zamonaviy muallimlar tayyorlash, davr talablariga javob bera oladigan darslik va o’quv qo’llanmalari yaratish hamda nashr etish kabi kompleks pedagogik ishlarni olib bordilar. 40 bo„lgan Samarqand jadidchiligi jamiyatga yangilik va o’zgarishlar qilishda ma’lum ma’noda o’z maqsadlariga erishgan. Mahmudxo'ja Behbudiy nafaqat Samarqandda, balki butun Turkistonda jadidchilik harakatining yetuk namoyondasi bo„lgan. U shunday yozadi: “Boshqa millatning yosh bolalari maktabda ekan, bizniki hammollikda va gadoylikda boshqa millat ulamosiga tobe' ekan, bizni ulamo bil'aks avomg’a tob'edur. Muning oxiri xarobdur. Bukun islohi maktab, madrasa, ya'ni millatga kushoyish qilinmasa, rabi asr so'ng diyonat barbod bo'lur va oning javobi, ma'suliyati bugung„ilarga qolur. Bu ma'suliyatdan qutulmoq uchun millatni diniy va dunyoviy ilm va fanlar o'qumoq uchun targ'ib qilmoq kerak” M.Behbudiy ma rifatning, maorif ishlarining faqatgina nazariyotchisi bo libʼ ʻ qolmay, balki o lka maorifi rivojida amaliy tomondan ham jonbozlik ko rsatdi. U ʻ ʻ Istanbul, Ufa, Qrim, Qozon, Orenburg kabi shahar va mamlakatlarni ko rdi va ʻ bildi, “yangi usul”ni turkistonliklar orasida birinchilar qatori amalda qo lladi. 1905 ʻ yilda Behbudiy tomonidan tashkil etilgan maktab Samarqand shahri yaqinidagi Kaptarxona qishlog ida edi. Tajriba sifatidagi bu maktabning shaharda emas, balki ʻ qishloqda ochilishining boisi bor edi. Chunki shaharda ushbu usulda o qitishga qarshi chiquvchilar hukumat ʻ tomonidan ham, mahalliy aholi tomonidan ham juda ko p edi. Behbudiyning bu ʻ maktabdagi faoliyati haqida o sha vaqtlarda Samarqand shahrida Morozov ʻ tomonidan nashr etilayotgan “Samarqand” gazetasida Almatov degan muallif tomonidan xabar berilgan. Bu usulning muvaffaqiyatiga boshda mahalliy aholi ishonishmaydi. Lekin hamma ish juda silliq ko chadi. Ota-onalar bu maktabda ʻ bolalarining juda tez savod chiqarayotganligini ko rib, hayron bo ladi va ʻ ʻ shubhalana boshlaydilar. Avvallari 3-4 yillarda o rganadigan narsalarni bolalar bir ʻ yilda o rganib olishgan edi. Ko pchilik “tez o rgangan, tez esidan chiqaradi” deb ʻ ʻ ʻ xulosa qiladi. Lekin shogirdlar olgan bilimlarini unutish o rniga, kundan-kunga ʻ olg a qarab borayotgan edi. Behbudiy boshda shogirdlarga oddiy o quv-yozuvni ʻ ʻ o rgatgan bo lsa, keyin “Haftiyak”ni o rgatishga kirishadi. Ushbu “Haftiyak”ni ʻ ʻ ʻ 32 Xulosa Mustaqilllik yillarida milliy-ma'naviy tiklanish, milliy tarixni anglash, tarixiy adolatni tiklash borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Prezidentimiz ta'kidlaganlaridek « Biz yaxshi bilamizki, hayot tinimsiz izlanish, tinimsiz kurashdir. Xalqimizning boshidan kechirgan behisob qiyinchiliklari, mardona mehnatining samarasini ko’rish, undan bahramand bo’lish vaqti yetib kelmoqda». Ijtimoiy–siyosiy va ma'naviy–ma'rifiy harakat bo’lmish jadidchilik ham sobiq totalitar tuzum tomonidan ta'qiqlangan hodisalardan edi. Bu boradagi keng ko’lamli yangilanishlar, ularning nomlari tiklanishi, asarlari o’rganilishi tom ma'noda mamlakatimiz tarixida muhim voqyea hisoblanadi. Ma'lumki, jadidlarning Turkiston ozodligi uchun kurash dasturida uch asosiy yo’nalish mavjud edi. Birinchisi - yangi usul maktablari tarmog’ini kengaytirish, ikkinchisi - umidli yoshlarni chet ellarga o’qishga yuborish va nihoyat, uchinchisi - turli ma'rifiy jamiyatlar tuzish hamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalar chop etish edi. Mazkur harakat maqsadalariga ko’ra, Vatan, millat va davr oldida turgan ulkan ijtimoiy–siyosiy, ma'naviy-ma'rifiy muammolarni Turkiston xalqlarini ma'rifatli qilish, ular hayotini qaytadan madaniylashtirish va zamonaviylashtirish yo’li bilangina hal etish mumkin edi. Bunday miqyosli va tarixiy vazifani tor doiralarga mansub yoki muayyan tabaqaviy qarashlarga asoslangan oqim hal qilolmasdi. Jadidchilik oqimining asoschisi, mashhur qrim-tatar allomasi Ismoilbek Gaspralining g’oyalari amalga oshishi natijasida X1X asrning oxirlarida Turkiston hayotida misli ko’rilmagan o’zgarishlar bo’ldi, hatto jahon tajribasida ko’rilmagan shiddatli ijtimoiy-ma'rifiy to’lqinni vujudga keltirdi, jadid allomalari Turkistonda milliy-mintaqaviy uyg’onish jarayonini boshlab berdilar, ular yaratgan ilmiy- pedagogik, falsafiy-axloqiy, badiiy-publistik asarlar, yangicha maktablar, yangi teatr, yangi adabiy-badiiy janrlar mintaqaviy va umumjahon miqyosida katta ahamiyatga ega bo’ldi. 41 4. Jadid adabiyotidagi badiiy-lirik qahramon qiyofasi mumtoz adabiyotdagi qahramon qiyofasidan tubdan o’zgardi. U endi an’anaviy oshiq yohud ma’rifatparvargina emas, balki mavjud mustamlaka jamiyati tartib-qoidalari hamda milliy tengsizlik bilan kelisha olmaydigan, shu bilan birga yangicha o’z ijtimoiysiyosiy va ahloqiy qarashiga ega bo’lgan shaxsdir. Jadidchilik harakati jadid adabiyotining asoschilari bo’lgan yirik iste’dod egalari-jadid adibi, shoiri, dramaturgi va san’ati arboblarini ham tarbiyaladi. Jadidshunos taniqli olim professor Begali Qosimovning ta’kidlashicha, ularning 1905-1917 yillarda adabiy-madaniy harakatchilikda qizg’in faoliyat ko’rsatganlari saksondan ortiq bo’lgan. Mahmudxo’ja Behbudiy (1875-1919), Saidahmad Siddiqiy Ajziy (1864-1927), Vasliy Samarqandiy (1869-1925), Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), To’lagan Xo’jamyorovTavallo (1882-1939), Sidqiy Xondayliqiy (1884-1934), Avaz O’tar o’g’li (1884-1919), Muhammadsharif So’fizoda (1869-1937), Abdurauf Fitrat (1886-1938), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdulvohid Burxonov (1875-1934), Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929), Abdulla Qodiriy (1894-1938), Abdulhamid Cho’lpon (1897-1938) va boshqalar shular jumlasidandir. Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng sermahsul va ommabop janr sifatida alohida ko’zga tashlanadi. Jadid g’oyalarining xalqqa yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr san’atining ta’sir ko’rsatishi kuchli bo’ldi. Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat yirik nomayondalari o’z ijodiy-amaliy faoliyatini drama yozish va teatr bilan bog’liq holda olib bordilar. Mutaxassislarning aniqlashicha, 1917 yil oktabr to’ntarilishigacha dramaturgiya sohasida o’ttizdan ortiq drama, tragediya, komediya asarlari yozilgan va ularning ko’pchiligi teatrlarda sahnalashtirilgan. O’zbek jadid dramaturgiyasi va teatriga ilk bor asos solgan Mahmudxo’ja Behbudiy bo’ldi. Uning “Padarkush” dramasi birinchi bor 1914 yil 27 fevralda Toshkentdagi “Kolizey” teatrida qo’yilishi juda katta madaniy-ma’rifiy voqea bo’ldi. Bu kun o’zbek teatriga asos 18 Kurs ishi mavzusining obekti: Turkistondagi Milliy Uyg’onish – jadidlar Renessansini xorijdagi olimlar ham tan olib, o’z asarlarida bunga amal qilmoqdalar. Shu o’rinda yapon olimi Xisa Komatsu o’zining «Chig’atoy gurunchi»da «Turk dunyosini uyg’otish yo’lida jon tikkan adiblar» iborasini ishlatilishi va nemis olimasi Ingobarg ham Turkiston uyg’onishi haqidagi yozganini eslash kifoyadir. Shuningdek, O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov jadidlar Uyg’onish davriga asos solganligini e’tirof etgan holda shunday deydi: «XX asr boshida, mustamlakachilik zulmiga qaramay, xalqimiz yangi ufqlarga – milliy va erkinlik sari intilib yashashgan bir davrda buyuk ajdodlarimiz – jadidlar tomonidan amalga oshirilgan bu ulkan ish, bu harakatni o’ziga xos ma’naviy jasorat na’munasi, deb atash mumkin» Kurs ishi mavzusining predmeti: Haqiqatan ham jadidlar yuqorida ko’rsatib o’tilganligi va musulmon mutaassibligi kuchli bo’lishiga qaramay jamiyatda tub madaniy – taraqqiy burilishi yasashga muvaffaq bo’ldilar. Turkistonda milliy tafakkur o’zgardi, millat ijtimoiy g’aflat uyqusidan uyg’onib siyosiy va ma’rifiylashdi. Millat adabiyoti yangilandi, milliy teatr maorif va maktab, matbuot, madaniy-ma’rifiy uyushma (jamiyat) va siyosiy partiyalar paydo bo’ldi. Bularning samarasi ila butunlay yangi, ya’ni jadid madaniyati rivoj topdi. Bu madaniyat hozirgi zamonaviy madaniyatimizning poydevor toshi bo’ldi Kurs ishining ilmiy yangiligi. Kurs ishida Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi va ularning matbuot, maorif va adabiyot sohalarida faolitiya o’rganilgan. Shuningdek jadidlarning milliy davlatchilik barpo etishdagi harakatlari jadid maktablari ochishdagi harakatlari va uning sovetlar tomonidan tugatilishi kerakli adabiyotlar asosida ochib berilgan. Kurs ishi ng tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi 43 bet va kirish, 2 ta bob , 5 bo’lim xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxat qismlaridan iborat . Kurs ishi umumiy 41 sahifadan iborat. 5 Behbudiyga juda katta shuhrat keltirdi. Garchi birinchi o’zbek dramasi («Mahramlar») xronologiyaga ko’ra bir yilcha oldin Namanganda Abdulrauf Shahidiy tomonidan e’lon qilingan bo’lsada, bu sohada ham karvonboshi bo’lib Behbudiy tarixga kiradi. Asar 1914 yilning 15 yanvarida Samarqand havaskorlari tomonidan sahnaga qo’yiladi. Munavvarqori Abdurashidxonov homiyligida 1913 yil Toshkentda musulmon drama san’ati havaskorlari jamiyati – «Turon» nomli birinchi teatr truppasi ochilgan. Truppaning badiiy rahbari Abdulla Avloniy edi. Truppa o’z faoliyatini 1914 yil 27 fevalida Toshkentdagi «Kolizey» teatri binosi (2000 tomoshabinli)da «Padarkush» (M. Behbudiy) spektakli bilan boshlagan. Tadqiqotchilarning ma’lumotiga qaraganda, «Padarkush» pesasidan keyin 1917 yilgacha o’zbek dramalarining soni 40 ga yetgan. Toshkent, Samarqand, Andijon, Qo’qon shaharlarida turli truppalar vujudga kelgan. Shunday qilib, milliy jadid adabiyoti dramaturgiyasi va teatri paydo bo’ldi. Jadidlar xorijga qilgan safarlari asosida olingan bilimlari ta’sirida, o’zbek an’anaviy musiqa uslublarini ham isloh qilishga, ya’ni Yevropa ko’p – ovozli musiqa san’atining yutuqlaridan unumli foydalanishga da’vat etishgan. 1919 yilda 17 Toshkentning Eski shahar qismi (hozirgi «Turon» kutubxonasi yonidagi bino)da jadidlar tashabbusi bilan Turkiston xalq konservatoriyasining milliy (eski shahar) bo’limi tashkil etildi. Shu tarzda jadidlar san’at vositasi bilan millat qadrini ko’tarish, san’atning deyarli barcha turlarini yuksaltirishga intildilar. Jadidchilik harakatining yana bir muhim tomoni bu milliy matbuot va jurnalistikasiga asos solinishi edi. Turkiston jadidlari rus demokratik va inqilobiy harakatining yutuqlaridan ham samarali foydalandilar. Imperator Nikolay II inqilobiy – demokratik harakat bosimi ostida 1905 yil 17 oktabrda maxsus manifestga imzo chekib, demokratiya, matbuot va so’z, har xil yig’inlar o’tkazish erkinligini joriy qilishga majbur bo’ldi. Buni jadidlar katta quvonch bilan kutib oldilar. Mana shundan so’ng jadidlar millat himoyasi uchun jangovar qalqon va muazzam minbar bo’lgan gazeta va jurnallarni tashkil etish uchun juda shaxdam 10 – siyosiy bosqich. Ammo jadidlarinig davlatchilik masalasiga nisbatan qarashlari birinchi davrdanoq shakllangan edi. Bu g’oya va maqsadlar 1917 – 1920 yillarda «Turkiston muxtoriyati», Buxoro va Xorazm xalq respublikalari davrida, qisqa muddatda va qisman bo’lsada amalga oshirildi. Har qanday harakatda bo’lgani kabi bu harakat ham o’z iqtisodiy asosiga ega. Aks holda u, bu darajada rivojlanmagan bo’lur edi. Jadidlar har xil xayriya va boshqa madaniy – ma’rifiy jamiyatlarini tashkil etish, boy va badavlat kishilarning ortiqcha mablag’larini millat va Vatan manfaati yo’lida sarflashga ham katta e’tibor berdilar. Toshkentlik Sayidkarim Sayidazimboy o’g’li, turkistonlik Saidnosir Mirjalilov (taniqli yozuvchi Oybekning qaynotasi, 1884 – 1937), andijonlik Mirkomil Mirmo’minboev (1882 – 1918) va boshqa boylar jadidchilik harakati rivojlanshiga katta iqtisodiy hissa qo’shdilar. Jadidlar xayriya jamg’armalari orqali iste’dodli yoshlarni xorijiy mamlakatlarga o’qishga yuborish, usuli jadid maktablarini har tomonlama qo’llab – quvvatlash, bu maktablar uchun o’quv qo’llanmalari va darsliklar yaratish, xorijdagi talabalarga moddiy yordam ko’rsatish ishlari bilan shug’ullangan. 1904 yil Xivada «Jamiyati xayriya» tuzilib, uning ko’magi bilan 1904 yil 10 noyabrda Xiva shahrida dastlabki yangi usul maktabi ochildi. 1908 yil «Buxoroi sharif shirkati» tuzilib, darsliklar nashr etish va kitob savdosi bilan shug’ullandi. Shu yili jadidlar tomonidan Buxoroda ma’rifiy jamiyat – «Tarbiyai atfol» («Bolalar tarbiyasi») tashkil etgan. Bu jamiyatning asoschilari Abduvohid Burhonov, Mukammil Burhonov, Hamidxo’ja Meqriy, Ahmadjon Abdusaidov va 15 boshqalar. Jamiyat a’zolari soni 100 ga yaqin bo’lib, ularni Muhiddin Mansurov, Sadr Ziyo moddiy jihatdan qo’llab – quvvatlagan. Jamiyatning sa’y – harakati va yordami bilan 1908 yilda 14 ta, 1911 yilda 15 ta, 1912 yilda 30 ta buxorolik va turkistonlik yoshlar Istanbulda tahsil olgan. «Tarbiyai atfol»ning ko’magi asosida Fitratning «Munozara», «Hind sayyohi bayonoti» va «Sayha» 8 Jadidchilik harakatining yirik vakillaridan bo’lgan Munavvar Qori Abdurashidxonov (1878-1931)2 Ismoil Gaspirinskiyning o’qish va o’qitish, madrasa va maktab islohotiga oid fikrlarining Turkistondagi otashin targ’ibotchilaridan biri edi. Bunda Bog’chasaroyda nashr etilgan «Tarjimon», Tataristonda chop etilgan «Vaqt», «Yulduz», Istanbulda bosilgan «Siroti mustaqim» («To’g’ri yo’l»), kabi matbuot nusxalarining Turkistonga turli yo’llar bilan tarqalishi katta o’rin egalladi. Munavvar Qori 1901- 1904-yillarda qrimlik do’sti Rasim Kishod yordamida Toshkentda «usuli sovtiya» maktabini ochadi. 1910-yilga kelganda bunday maktablar 10 tagacha yetadi. Chor ayg’oqchisi 1912- yilda bunday yozgan edi: «Toshkent shahrida yashab turgan Munavvar Qori- ning hozirgi paytda 80 o’quvchisi bor. Ulug’ pedagog olib borayotgan ishlar zolim chor hukumati vakillarini ancha bezovta qilib qo’ydi. Bu haqda jadidchi Mo’minjon Muhammadjonovning «Turmush urinishlari» asarida shunday yozilgan: «Olmaota (Verniy)da rus muallimlarining katta yig’ini bo’ldi, shul yig’inda «tatarlar qozoqlar bilan birga 30 sart bolalari o’qitilmasun! O’qumishli tatarlarga Turkiston o’lkasida turish uchun yo’l qo’yilmaslik kerak! Chunki ular sart, qozoqlarga bilim tarqatib, ko’zlarini va fikrlarini ochadirlar. So’ngra bizga yemak uchun Turkistonda non qolmaydir. 2- yangi tartib bilan o’qituvchi muallimlar, progromlari, o’qitadurgon kitoblari kimning asarlari ekanligini «inspektor»larga yozib ko’rsatmaguncha bola yig’ib o’qita olmaydurlar», deb qaror berdilar. Chor amaldorlari maktablarning dasturlari bilan muntazam tanishib borganlar va imtihonlarda ishtirok etganlar». 23 I. Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi va jadidlarning faoliyati. 1.1 Jadidchilik harakati vujudga kelishi jarayoni Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi va jadidlarning faoliyati. Jadidchilik XIX asr oxiri – XX asr boshida Turkiston, Kavkaz, Qrim, Tatariston hayotida muhim ahamiyat kasb etgan ijtimoiy – siyosiy, ma’rifiy harakatdir. «Jadid» arabcha so’z bo’lib, «yangi» degan ma’noni anglatadi. Jadidchilik dastlab XIX asrning 80 – yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy (1851 – 1914) rahbarligida qrim tatarlari o’rtasida vujudga keldi. U 1884 yil martda Qrimdagi Boqchasaroy shahrida jadid maktabini ochadi va u «usuli savtiya tadrijiya» («rivojlanuvchi tovush usuli») maktabi bo’lgan. Yangicha usul – «usuli jadid» – savtiya (tovush) usuli bilan 12 bola o’qitilib, 40 kunda savodini chiqarilgan. Ismoilbek 1893 yilda Toshkentga keladi va ziyoli ulamolar bilan uchrashadi. Samarqandda bo’ladi. U yerdan Buxoroga borib, amir Abdulahadni jadid maktabi ochishga ko’ndiradi va Mo’minxo’ja Vobkendiy va g’ijduvonlik Domla Fozil sa’y – harakati bilan dastlabki yangi usul maktabi ochildi. Bu maktabga «Muzaffariya» degan nom berilgan . Turkistonlik ziyolilar jadidchilikni yoqlab maorifni isloh qilish, «usuli jadid» maktablarini tashkil etishga kirishdilar. Birinchi bo’lib (Husaynov mablag’i hisobiga) 1893 yili Samarqandda, 1898 yili Qo’qonda Salohiddin domla tomonidan, o’sha yili To’qmoqda (o’zbeklar bu davrda bunday maktablarni «no’g’oy maktab» deb atagan), 1899 yili eski Toshkentda Mannon Qori, Andijonda Shamsiddin domla tomonidan jadid maktablari ochildi. 1900 yili Buxoroda Jo’raboy qori tomonidan yangi usuldagi maktab ochildi. 1903 yili M. Behbudiy o’z mablag’i hisobidan Jomboyda maktab ochdi. Jadid Hoji Muin va Abdulqodir Shakuriylar bu maktabda saboq berdilar. 1907 yili To’raqo’rg’on (Namangan viloyati)da Isxoqxon to’ra Ibrat tomonidan yangi usul maktabini 6 (1851-1914) tushunib yetdi. ,U jadidchilik harakatining butun turkdunyosidagi «G’oyaviy otasi»dir. Ismoil Gaspirinskiy ilmga qattiq berildi. Jahon madaniyati durdonalarini mashaqqat bilan o’rgandi. Natijada turli ilmlardan boxabar bo’ldi. Bir necha tillarni mukammal egalladi. Bu esa uning jahon ilm-fan yutuqlari bilan tanishuviga keng yo’l ochdi. Ana shu tufayli Ismoil Gaspirinskiy Sharq bilan G’arb olamini taqqoslash va yakdil bir hulosaga kelish imkoniyatiga ega bo’ldi. Musulmon turkiy olamini jahon ma’rifati, ilm darajasiga ko’tarish G’oyasi unga kecha-kunduz tinchlik bermadi. Rossiyaga mustamlaka bo’lgan barcha musulmon hududlar maorifini mutlaqo isloh qilish,ularda dunyoviy fanlarni o’qitish masalasini ko’tardi.Maktab va madrasalarda diniy ta’limot, arab,fors va rus tillarini o’rganish bilan bir qatorda tibbiyot, hikmat, kimyo, nabotot, nujum,handasa fanlarini o’qitish zarurligini ilgari surdi va uni amalga oshirishga kirishdi. U1884 yilda Qrimdagi Boqchasaroy shahrida jadid maktabiga asos soldi. o'zi dastur tuzib darslik yozdi. Ana shu darslik yordamida 40 kun ichida 12 o’quvchini savodini chiqardi va bu usul «usuli savtin» - Harf tovushi usuli, ya’ni «usuli jadid» nomi bilan tezda shuhrat topdi. Chunonchi, 1906 yilda Ismoil Obidov muharrirligida «Taraqqiy» shu yili Munavvar Qori muharrirligida «Xurshid» 1907-1908 yillarda Abdulla Avloniy muharrirligida «SHuhrat», Ahmadjon B. Muharrirligida «Osiyo» ro’znomalari chop etilgan.Ma’rifatchilikning yangi to’lqinida 1913-1915 yillarda «Samarqand», «Sadoi Turkiston», «Sadon Farg’ona», «Buxoroi SHarif», «Turon», 1917 yilda esa «El bayrog’i», «Kengash», «Hurriyat», «Ulug’ Turkiston» gazetalari «Oyna» jurnali kabi ommaviy axborot vositalari ham paydo bo’ldi. Jadidchilik harakati, shu vaqtgacha Islom dunyosida sira ham ko’rinmagan ilg’or va tezkor o’qitish “Savtiya” (tovush) usuliga asoslangan jadid maktablari tashkil topishidan boshlandi. Bu maktablarda bolalar bir yilda savod chiqarib, mukammal o’qish va yozishni o’zlashtiradi. Buning uchun esa qadim an’anaviy musulmon 12 Buxoro jadidlarining yana bir jamiyati «Turon nashri maorif» jamiyati edi. Uning tashkilotchilari Abdurauf Fitrat, Muqim Boyjon, Ahmadjon Mahdum, Olimjon Idrislar bo’lgan. Bu jamiyat qisqa vaqt ichida Turkiyaga talabalar jo’natadilar. Ular tez orada ilm odamlari bo’lib yetishadilar. S. Ahmedov va Q. Rajabov «Jadidchilik» maqolasida ta’kidlaganlaridek Samarqandda Mahmudxo’ja Behbudiy, Toshkentda Munavvar Qori, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev, Toshpo’latbek Norbo’tabekov, Abdulla Avloniy, Buxoroda Fitrat, F. Xo’jaev, Usmonxo’ja, Abduvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy, Qo’qonda Ashurali Zohiriy, Obidjon Mahmudov, Hamza, Orenburgda Ahmad Boytur- sun, Miryoqub Dulat, Andijonda Abdulhamid Sulaymon o’g’li Cho’lpon, Sa’dullaxo’ja Tursunxo’jaev, Xorazmda Polvon- niyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov Turkiston jadidchilik harakatining ulug’ namoyandalari edilar. O’lkada jadidchilik harakatining paydo bo’lishi va rivoj- lanishida Sharq mamlakatlari, birinchi navbatda Yaqin Sharq va Turkiyaning, xususan, «Yosh turklar» partiyasining ijobiy va demokratik ta’siri bo’lgan. Turkistonning o’zidagi Muqimiy, Furqat, Avaz O’tar, Berdaq va boshqalarning ilg’or demokratik qarashlaridagi g’oyalar bilan sug’orilgan asarlarisiz jadidchi lik harakatini tasavvur etish mumkin emas. Turkistonda jadidchilik g’oyalarini aholi o’rtasida keng tarqatish va targ’ibot qilishda tatar ziyolilarining xizmatlari ham katta bo’ladi. Ana shunday ma’rifatparvardan biri Ismoil Gaspirinskiy (1851-1914) edi. U 1908-yilda Turkistonda bo’lib ilg’or ma’rifatvarlardan Muftiy Mahmudxo’ja Behbudiy, 27 A.Shakuriy va boshqalar bilan uchrashadi, o’zbek, tojik, tatar bolalari uchun yangi maktablar ochib jadidchilik g’oyalarini keng tarqatadi. Bunday g’oyalarni tarqatishda Ismoil Gasnirinskiyning o’zi tashabbus ko’rsatib chiqargan «Tarjimon» gazetasining o’rni katta bo’ladi. U musulmon milliy ozodlik harakatining yo’lboshchisi sifatida tanilgan edi. «Dor ul-rokat musulmonlari» ilmiy-fantastik asari, «Yuz yildan so’ng 2000-sana» badiiy- publitsistik roman, «Turkiston ulamosi» kabi kitoblar uning qalamiga mansub edi. 20

Jadid maktablari va ularning rivojlanishi

Купить