• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 90.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Июнь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Jadidchilikning marifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanishi

Islohotlarning jo shqin tarafdorlari bo lgan mashhur marifatchi Ahmad Donish,ʻ ʻ shoirlar Muqimiy, Furqat, Xamza, Berdaq, Zavqiy, Bayoniy va boshqa marifatparvarlar xalqni bilim va marifatga chorlaganlar. 20-yillari boshiga qadar jadid va jadidchilik, uning konkret vakillari atrofidagi fikrlar, yo l-yo lakay turli ʻ ʻ voqealar va munosabatlar bilan bildirilgan bo lib, maxsus tadqiqotlar kuzga ʻ tashlanmaydi. Sadriddin Ayniyning 1920-yilda e’lon qilingan «Buxoro inqilobi tarixi materiallari» va Fayzulla Xo jayevning «Buxoro inqilobi tarixi» (1926) ʻ kitoblari (har ikki kitobning birinchi nashri) bu boradagi dastlabki ishlar edi. Har ikki muallif jadidchilikni zamonning eng peshqadam hodisasi sifatida baholagan edilar.Turkistonda boshlangan jadidchilik harakatini faqatgina «Tarjimon» gazetasiga bog lash to g ri emas. Shu yillarda shakllana boshlagan mahalliy ʻ ʻ ʻ ziyolilar «Vaqt» va «Tarjimon» gazetalari bilan birga, To g ariston, Ozarbayjon, ʻ ʻ Hindiston va Misrda nashr etilgan gazeta va jurnallarga ham mushtariy bo lib, ʻ ularni muntazam ravishda o qib turganlar. Sadriddin Ayniyning «Qisqacha ʻ tarjimai holim» degan xasbi-xolida yozishicha, yoshlikdagi o rtoqlaridan biri ʻ Hindistonda fors tilida chiqqan « Xabl ul-matin» Misrda fors tilida bosilgan «Chehr-Name» gazetasini ham qayerlardandir topib kelgan. Shu tarzda XX asr boshlarida Turkistonga yetib kelgan taraqqiyparvar gazetalari Behbudiy, Munavvarqori, Abdurashidxonov, A. Avloniyning, Hamza, Fitrat, Chulpon singari yoshlarni dunyoning boshqa mamlakatlarida yashovchi xalqlar hayoti bilan, yangi tug ilgan asrning ma’rifatparvarlik g oyalari bilan tanishtira boshladi ʻ ʻ 6 . 6 Qosimov B. ,,Milliy uyg onish» jasorat, ma’rifat, fidoyilik. - Toshkent: Ma’naviyat, 2002. 5-b. ʻ 8 II BOB. JADIDCHILIKNING MA’RIFATPARVARLIKDAN SIYOSIY HARAKATGA AYLANISHI. 2.1. Jadidchilikning siyosiy harakatga aylanishi. Jadidchilik, ma’rifatparvarlikdan qudratli siyosiy harakatgacha bo lganʻ murakkab rivojlanish yo lini bosib o tdi. Turkistondagi mustamlaka, uning turli ʻ ʻ tanazzulga yuz tutganligi, xalqning og ir iqtisodiy ahvoli, jahondagi taraqqiy etgan ʻ mamlakatlardan iqtisodiy jihatdan ortda qolishi, madaniy qoloqlik, ijtimoiy ongdagi turg unlik — jadidlarni jahon taraqqiyoti tajribasidan foydalangan holda, ʻ bu holatdan tezlikda chiqish yo lini izlab topishga undadi. Yig ilib qolgan ʻ ʻ muammolarni hal etishda dastlabki yo l sifatida ma’rifatparvarlik harakati yuzaga ʻ keldi. Nima uchun masala aynan shunday qo yildi? Sababi, jadidlarning o zlari ʻ ʻ talaba yoshlar edi 13 . Ular ham Sharq, ham G arb madaniyati yutuqlarini o zlashtirishga intildilar, ʻ ʻ o qidilar va boshqalarni ham shunga da’vat etdilar. Jadidlar xorijga chiqib, turli ʻ mamlakatlardagi madaniyat va ta’lim taraqqiyoti darajasini ko ra oldilar, ularni ʻ solishtirdilar va bu zehnli yoshlarda jahon taraqqiyoti yutuqlarini Turkistonga olib kelish istagi paydo bo ldi. Natijada, jadidlarning diqqat markaziga birinchi ʻ bosqichda ta’limni isloh qilish vazifasi qo yildi. Ular bunday islohotlarni o tkazish ʻ ʻ zaruratini nafaqat nazariy jihatdan asoslab berdilar, balki yangi usuldagi maktablar, kutubxonalar, o quv zallari ochib, darsliklar yozib, o z g oyalarini amaliyotda ʻ ʻ ʻ amalga oshirishga katta kuch sarfladilar. So nggi ma’lumotlarga ko ra, dastlabki ʻ ʻ jadid maktablari 1898-yilda Xo jandda Salohiddin domla, 1899-yilda Toshkentda ʻ Mannon qori va shu yili Andijonda Shamsiddin domlalar tomonidan ochilgan. «Jadidlarning sa’y-harakatlari bilan yangi usuldagi maktablar ochilgandan keyin ularni moddiy ta’minotida muammolar yuzaga kela boshlaydi. Ushbu masalani hal etish maqsadida maxsus shirkatlar, xayriya jamiyatlari, matbaa-nashriyot uylari tashkil etiladi. Xayriya jamiyatlari Vatan va millat ehtiyojlari uchun qilinadigan ehsonlar evaziga tashkil etilgan bo lib, ular o qituvchilar yoki ta’lim-tarbiya, ʻ ʻ 13 N. Karimov, Mahmudxo ja Behbudiy. T.2010. 124-b. ʻ 18 XULOSA Jadidchilik harakati dastlab ma’rifatparvarlik ruhida shakllanib, xalqni ilm- fan, zamonaviy bilimlar va dunyoviy tarbiya orqali uyg otishni maqsad qilgan edi.ʻ Ammo Rossiya imperiyasi bosqinchilik siyosati, musulmon xalqlarning huquqlari toptalishi va mahalliy boshqaruvdagi adolatsizliklar jadidlar e’tiborini siyosiy faollikka burilishiga sabab bo ldi. Ma’rifiy g oyalar tobora siyosiy mazmun kasb ʻ ʻ eta boshladi — ular milliy uyg onish, siyosiy erkinlik, o zini o zi boshqarish va ʻ ʻ ʻ mustaqillik kabi yuksak g oyalarni ilgari surdilar. Natijada, jadidchilik harakati ʻ nafaqat madaniy-ma’rifiy yangilanish, balki milliy ozodlik harakatining asosiy tayanchi va g oyaviy negiziga aylandi. Shu tariqa, jadidchilik asta-sekinlik bilan ʻ ijtimoiy-ma’naviy islohotchilikdan siyosiy kurash maydoniga o tdi. ʻ Jadidchilik harakati XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda paydo bo lgan ijtimoiy-siyosiy va madaniy harakat bo lib, dastlab asosiy e’tiborni ʻ ʻ ma’rifatparvarlik va zamonaviy ta’lim tizimini rivojlantirishga qaratgan edi. Jadidlar eski, eskirgan usuldagi maktablar o rniga yangi usuldagi maktablarni ʻ ochish, bolalarni fan, texnika, tarix, geografiya kabi dunyoviy fanlarga o rgatish ʻ orqali jamiyatni ilgari surishni maqsad qilishgan. Ular turg unlik, jaholat va ʻ bid’atlarga qarshi kurashni ilm orqali amalga oshirmoqchi bo lishdi. Biroq vaqt ʻ o tishi bilan jadidlar tushunib yetdilarki, faqatgina ta’lim-tarbiya orqali xalqni ʻ uyg otish va jamiyatni yangilash yetarli emas. Rossiya imperiyasi ʻ mustamlakachilik siyosati, mahalliy xalqlarning siyosiy va iqtisodiy huquqlarining buzilishi, diniy va madaniy qadriyatlarning kamsitilishi sababli jadidlarning faoliyati asta-sekin siyosiy tus ola boshladi. Ular mahalliy o zini o zi boshqarish, ʻ ʻ konstitutsiyaviy tuzum, milliy mustaqillik kabi g oyalarni ilgari surdilar. Bu ʻ o zgarishlar natijasida jadidchilik harakati faqat ma’rifat va madaniyat doirasidan ʻ chiqib, siyosiy harakatga aylana boshladi. Jadidlar gazetalar, jurnallar va sahna asarlari orqali siyosiy ongni uyg otishga intildilar. Turkiston Muxtoriyati (1917) ʻ kabi siyosiy tajribalar esa jadidlarning amalda siyosiy faoliyatga kirishganining yaqqol dalilidir. Ular milliy manfaatlar himoyachisiga, mustaqillik yo lida ʻ kurashchi kuchga aylandilar. 35 kishilarni tanlab olish kerak» deydi. Muhokamadan so‘ng 13 kishidan iborat hay’at saylashga kelishib olindi. Ochiq ovoz bilan quyidagi tartibda hay’at saylandi: M. Cho‘qayev, U. Xo‘jayev, Yo. Aghayev, S. Akaev, S. Gertsfeld, O. Mahmudov, A. Urazaev, I. Shoahmedov, Kishchinboyev, Kamol Qozi, Abdul Badin, Tilliyev, Karimboev. S’ezdning uch kunlik faoliyati mobaynida vakillar Turkistonning bo‘lajak siyosiy tuzumi to‘g’risida qat’iy bir fikrga kelishdi. Deyarli yakdil ovoz bilan (ikki kishi qarshi) 1917 yil 27 noyabr kuni kechasi soat 12:00 da qabul etilgan qarorda, jumladan, shunday deyiladi Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da’vat etgan xalqlarning o‘z huquqlarini o‘zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya Respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qiladi, shu bilan birga muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta’sis Majlisiga havola etadi. Shundan keyin s’ezd: Turkistonda yashab turgan milliy ozchilik aholi huquqlarining muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e’lon qiladi. 28 noyabrda tashkil topayotgan mazkur davlatning nomi aniqlanib, Turkiston Muxtoriyati deb ataladigan bo‘ldi. Hokimiyat tarkibi esa quyidagicha shakllanishi lozim edi: Ta’sis s’ezdi chaqirilgunga qadar, hokimiyat vaqtincha Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq (Milliy) Majlisi qo‘lida bo‘ladi. Muvaqqat Kengash a’zolaridan hukumat tuzilishi kerak edi. Uning tarkibiga esa 12 kishi taklif etildi. Xalq Majlisida belgilangan 54 o‘rinning 18 o‘rni o‘lkadagi turli yevropalik tashkilotlar vakillari uchun ajratildi. Bu esa uchdan bir o‘rin yevropalik aholi vakillariga tegishini bildirar edi 15 . Demokratik ruhdagi milliy ziyolilar s’ezdda qabul qilingan dasturiy hujjatlarga o‘ziga xosligi bilan ajralib turgan demokratik g’oyalarni kiritishdi. Ammo s’ezdda turli siyosiy guruhlarning bir fikrga kelishi juda qiyin kechdi. 15 Alimova. D. ,,Jadidchilik fenomeni» - Toshkent: 2022. 67-b. 27 «Yunon qadimchilari ikki ming necha yuz sana muqaddam Sokratni jadidchilik uchun ayblab, qatl etishgan», deb yozadi Ismoilbek « Qadimchilik — jadidchilik» maqolasida. Shundan keyin, masalan, hatto zamonamizning eng madaniy, eng taraqqiyparvar insonlari, ayniqsa inglizlar orasida ham qadimchilar juda ko pdir, deb davom etadi muallif va ularning tepasida dunyoga mashhurʻ olimlar, siyosatchilar, iqtisodchilar turishini aytadi. Abdulla Avloniy «Bu kurashda madaniy millatlar urushlarini sanoat va tijoratga aylantirdilar va bu sohada bir- birlariga g alaba va raqobat qilishni boshladilar», deb aytadi. Fitrat va Cho‘lpon ʻ bularni «madaniyat va vahshiylar» deb ataydilar. Mohiyat shunda, o zgarmagan, ʻ faqat shakllari turlicha. Samovarni suvning ichida qizdirish, bu yerda issiq bor, boshqa biror nashriyotga qarshi chiqish, jome’alarni elektr bilan almashtirish, «usuli jadid» maktabini, zamonaviy fan va texnologiyalarni rad etish, gazeta va teatrni « shaytoniy ish», «shakkoklik» deb qarash va ularning hammasidan kofirlik izlash — bular jadid — qadim kurashining bir ko rinishidir ʻ 4 . Jadidchilik harakatining vujudga kelishi borasida Naim Karimov ham bir qator malumotlar berib o tadi. Unga ko ra Turkistonda jadidchilik xarakatining ʻ ʻ boshlanishi masalasida yaqin vaqtlarga qadar tarixchi va adabiyotshunos olimlar davrasida yakdillik bo lgan. O zbek xalqi tarixining xorijiy tadqiqotchilaridan biri ʻ ʻ Boymirza Xayitning fikriga ko ra, jadidchilik XIX asrning oxirlarida boshlangan. ʻ Turkistondagi jadidchilik harakatining taniqli namoyandalaridan biri Abdulla Avloniyning o zining tarjimai holida 1900 yilda uylandigi va oila boshligi bo lib ʻ ʻ qolganligini eslab, bunday yozgan: Bu vaqtda butun oilani boqish uchun qish kunlarida ishlamoqqa to g ri kelganligidan, quvvati muhofazasi o‘rta daraja ʻ ʻ bo lgan holda madrasani tashlab chiqib, kasbga to g ri keldi. Shu o ylarda o zim ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mehnat ichida yashayotganimdan, boylarga va mullalarga qarshi she’rlar yozishga boshladim. Madrasadan chiqib ketganim bilan maorif ishlaridan chiqib ketmadim. Turli gazetalar o qishga tutindim.Shu zamonlarda Rossiyaning turli shaharlarda ʻ chiqqan matbuot-gazeta va jurnallar bilan tanishib, o qib ma’lumotimni orttirib ʻ bordim. 4 Karimov N,, Ismoil G’aspirinskiy va Turkiston « - Toshkent: 2005. 10-b. 6 Uch oygina yashagan bu muxtor respublikaning tarixi, uning fojiali yakuni, jadidlarning ta’qibga uchrashi va nihoyat 1937–1938 yillarda butunlay yo qʻ qilinishi — tarixning qonli sahifalaridandir. Jadidchilik o zidagi qaysi belgilari bilan favqulodda hodisa edi? Uning fenomeni ʻ nimada? Ularning jamiyatdagi inqiroz va mutaassiblikni shu darajada aniq ko rishlari, diniy, huquqiy va axloqiy normalarga amaliy yondashuvlari nimaning ʻ evaziga yuzaga keldi? Birinchidan, uning noyobligi (fenomeni) avvalo, unda nihoyatda yuqori darajadagi aql-idrokka ega, ham Sharq, ham Yevropa madaniyatiga xos bilimlarga ega bo lgan ziyolilar jamlanganligi bilan belgilanadi. ʻ Xulosa qilib aytadigan bo lsak jadidchilikning qisqacha tarixi shundan iborat. ʻ 2.2. Turkiston muxtoriyati - jadidchilik harakati natijasi va oqibatlari. 1917 yilda Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida eng muhim masalalaridan biri, bu Turkistonda yangi boshqaruv usulidagi davlatchilikni tashkil etish edi. O‘sha tarixiy shart-sharoitlarda milliy davlatchilikka ega bo‘lish g’oyasi turli tashkilot va partiyalarning o‘zaro kurashida asosiy qurolga aylangan edi. Jadidlarning intilishlari Turkistonda federatsiya asosida milliy-demokratik davlatchilikni barpo etishga qaratilgan edi. Jadidlarning muxtoriyat (avtonomiya), davlatchilik to‘g’risidagi g’oyalari o‘sha paytdagi Rossiyada mavjud siyosiy- ijtimoiy va inqilobiy ahvol bilan bog’liq holda shakllanib kelgan edi. Ular mustamlaka xalqlarning Rossiyadan butunlay mustaqil bo‘lib chiqib ketishlarini hali kun tartibiga qo‘ya olmagan edilar. Chunki Rossiyadek qudratli imperiya changalidan asta-sekinlik bilan, oqilona va nozik siyosat yuritish orqali butunlay mustaqillikka erishish mumkin deb hisoblagan edilar.Biroq jadidlarning davlat tizimi haqidagi qarashlarining hayotda amalga oshmay qolishiga, bolsheviklarning hokimiyatni zo‘ravonlik bilan egallashlari to‘siq bo‘ldi. Turkiston bolsheviklari va so‘l eserlar musulmon aholining o‘lkani boshqarishga bo‘lgan huquqini inkor qilib, hokimiyat to‘g’risidagi masalani kelishib hal qilish imkoniyatini yo‘qqa chiqardilar va shu bilan o‘lka siyosiy hayotidagi kuchlarning kelgusida muholif turib qolishini oldindan muqarrar qilib qo‘ydilar. 25 1927-yilda «O zbek vaqtli matbuoti tarixiga materiallar (1870–1927)»ʻ tadqiqotini chop ettirgan Ziyo Saidning aniqlashicha, bu davr mobaynida 45 ta gazeta va 36 ta jurnal nashr etilgan. Bu nashrlar haqida matbuotshunoslikka oid ishlarda ozmi-ko pmi ma’lumotlar berilgan. Manifestdan keyin chiqqan ilk ʻ o zbekcha gazeta — «O rta Osiyoning umr guzarligi» edi. Muharriri — Ivan ʻ ʻ Geyer. Avloniy gazetaning « bir oz yuqori fikrli» ekanligini ta’kidlagan. Ziyo Said esa uning atigi «ikki oy» chiqqanini yozadi. 1906-yil 27-iyunida dunyoga kelgan «Taraqqiy» (muharriri Ismoil Obidiy) ilk o zbek milliy gazetasi sifatida ʻ tarixga kirgan. U nashr qilingan kun O zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi ʻ qarori bilan Matbuot kuni deb e’lon qilingan. «Elning eng sevimli o qiydigan» ʻ (Avloniy) bu gazetasi o z davrida katta shuhrat qozongan. Ismoil Obidiyga « ʻ Ismoil Taraqqiy» deb ham atalgan. I. G’aspirinskiy «Taraqqiy» nomli maxsus maqola yozib, Toshkentlik hamkasblarini tabriklagan, «Tilimiz Turkiston taraflarida maqbul turk shevasida» ekanligini va «taraqqiyparvar maqsadga xizmat qilishidan» mamnunligini bildirgan, o lkada bunday gazetaga uzoq ʻ vaqtdan beri ehtiyoj borligini ta’kidlagan edi. «Taraqqiy» gazetasidan mashhur shoir Abdulla Tog’ay ham xabardor edi. Gazetani tashkil qilishdan tortib, materiallar bilan ta’minlashga qadar Munavvarqori va Abdulla Avloniylarning ro‘li katta bo lgan. Munavvarqorining «Xurshid» gazetasi 1906-yil 6-sentabrdan ʻ chiqa boshladi va 10-sonida yopildi. Gazetada Fonsurullohbek Xudoyorxonov, Abdulla Avloniy, aka-uka Komilbek va Karimbek Norbekovlar, Muhammadxon Podshohujaev kabi yosh taraqqiyparvar kuchlar birlashdi. Siyosiy masalalar bilan ham faol shug ullanishdi ʻ 9 . Gazetaning 6-sonida chop etilgan Behbudiyning «Xayrul umuri avsatuho» (Ishlarning yaxshisi o rtachasidir) maqolasida Rossiya Evropa davlatlarining ʻ qirqga yaqin mamlakatlariga xos umumdemokratik mezonlar nuqtai nazaridan baholandi, chor hukumatining «idarasi mustaqil» — «samoderjavie» idora tizimi tanqid qilindi. 9 Z. Abdirashidov, Jadidlar.Mahmudxo ja Behbudiy. T. Yoshlar nashriyoti uyi, 2022.74-b. ʻ 12 Sovet tuzumi bu vahshiylikni qo‘rqitish uchun amalga oshirdi: Turkistonda hech kim va hech qachon o‘zboshimchalik bilan muxtoriyat barpo etmasin, degan maqsadda Turkiston Muxtoriyati millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash masalasini demokratik yo‘l bilan hal etishga bel bog’lagan xalq irodasi va ilg’or ziyolilarning ko‘tarinki harakatlari zaminida vujudga kelgan edi. Tabiiyki, zo‘ravonlik va shovinizm bilan qurollangan yangi mustabid — bolsheviklar milliy mustaqillikka intilishning har qanday ko‘rinishiga tish-tirnog’i bilan qarshi edilar. Sinovdan o‘tgan eski usul — xalqni aldamak, shafqatsiz bostirmak, talash — bu gal ham ishga solindi. Va ezgu niyatlar, katta maqsadlar bilan yuzaga kelgan hayotbaxsh g’oyalar kurtaklashgandayoq ezib tashlandi. 34 va keskin siyosiy kurashlar boshlandi. Ular hukumatning mustamlakachilik siyosatini keskin tanqid ostiga oldilar va Turkistonning Rossiya Demokratik Federativ Respublikasi tarkibida milliy-hududiy muxtoriyatga erishish uchun astoydil harakat qilishga kirishdilar. Jadidlarning dasturiy hujjatlarida e’tibor milliy-hududiy muxtoriyatning asosiy tamoyillarini amalga oshirish mexanizmlariga — Turkiston Federativ Respublikasi imkoniyatlariga oid masalalar bo yicha qonunlar chiqarishni amalga oshirish uchun chaqirilganʻ mustaqil vakolatli o lka hokimiyatining oliy organlari, boshqaruvi va sud tizimi ʻ mexanizmlarini ishlab chiqish, o z davlat tuzilishini barpo etishga qaratilgan edi. ʻ Boshqaruvning asosi sifatida respublika shakli tanlab olindi. Demokratik huquq va erkinliklar berilgan hamda konstitutsiyaviy jihatdan kafolatlanishi lozim bo lgan ʻ demokratik jamiyatni shakllantirish — ustuvor maqsad qilib belgilandi. Turkiston jadidlari davlat mustaqilligi haqidagi o z g oyalarini hayotga tatbiq etishni ʻ ʻ mamlakatdagi turli ijtimoiy kuchlar o rtasida tinchlik va kelishuv, demokratik ʻ asosda shakllantirilgan Rossiya Ta’sis majlisini chaqirish bilan bog laganliklari ʻ ham e’tiborga loyiqdir. O sha paytda, jadidlarning taraqqiyparvar namoyandalari ʻ «Sho roi Islomiya», konservativ qismi esa «Sho roi Ulamo» tashkilotlariga ʻ ʻ ajralib ketgan edilar. Ammo Ta’sis majlisida o rin olish masalasining muhimligini ʻ anglash bu ikki jadidchilik oqimining qo shilishiga va «Turk Odami Markaziyati» ʻ nomi bilan atalgan yagona Turkiston Federalistlari partiyasining tashkil etilishiga olib keldi 14 . Biroq, Turkistondagi Oktyabr voqealari va bolsheviklarning hokimiyatni egallashi ularga o z maqsadlarini oxirigacha amalga oshirishga imkon bermadi. ʻ Shunga qaramay, ular yangi bolshevik hokimiyatining «Millatlarning o z taqdirini ʻ o zi belgilashi to g risida»gi deklaratsiyasida ko rsatilgan huquqlaridan ʻ ʻ ʻ ʻ foydalanib, markazi Qo qonda joylashgan va «Turkiston muxtoriyati» deb atalgan ʻ mustaqil muxtor respublikani e’lon qildilar. 14 Alimova. D. ,,Jadidchilik fenomeni» - Toshkent: 2022. 58-b. 24 boshladi.Toshkentdagi Sovet hokimiyati vakillari Qo‘qondagi voqealarni faqat diqqat bilan kuzatibgina qolmay, balki uning rivojiga o‘z ta’sirini o‘tkazishga urina boshladi. Jumladan, Sovet komissari, bolshevik P.G. Poltoratskiy shu syezdga so‘zga chiqib, Turkiston viloyati Sovetlarining kelgusi syezdi haqida ma’lumot berar ekan, unda Turkiston Muxtoriyati masalasi ko‘rib chiqilishini ma’lum qiladi va o‘z fikrini shunday davom ettiradi: Biz kambag’allar muxtoriyatiga qarshi emasmiz, ammo biz boylarning muxtoriyatiga qarshimiz. Biz muxtoriyat uchun kurashar ekanmiz, burjua qo‘lidagi hokimiyatni o‘zimiz uchun tortib olganimiz yo‘q — biz uni ishchi sinfi va kambag’allar uchun tortib oldik. Biz hokimiyatni rus burjuaziyasi qo‘lidan olib, uni musulmon burjuaziyasiga topshirish uchun olganimiz yo‘q. Hokimiyatni biz Ishchi va Soldat Deputatlari Soveti uchun oldik. Biz musulmon mehnatkashlarini o‘z tarafimizga qo‘shilishlari uchun ishladik va ishlayveramiz. Shu o‘rinda yana bir muhim masalaga to‘xtalib o‘tish kerak. Bu — o‘lka Sovet Xalq Komissariyatining Turkiston Muxtoriyatiga munosabati. O‘lkaning Sovet organlari Muxtoriyatning Muvaqqat Hukumatini tan olmasliklarini ilk kunlardanoq ma’lum qildilar va bu hukumatga aksilinqilobiy, millatchi, burjua hukumati degan baho berdilar. O‘sha kunlarda «Nasha Gazeta» musulmonlarning ko‘p ming kishilik mitingi haqida xabar berib, qabul qilingan qarorda yig’ilganlar soxta Muvaqqat Hukumatni tan olmaydilar, deya e’lon qilganlari haqida tuhmatli so‘zlarni yozadi. Bu gazeta Muxtoriyatga qarshi chiqqan ba’zi musulmon ishchilari vakillarining xatlarini chop etishni uyushtiradi va ularni barcha musulmon mehnatkashlarining fikri sifatida ko‘rsatishga urinadi. Vaziyat muxtoriyatchilar foydasiga o‘zgarayotganini sezgan bolsheviklar Muxtoriyatning, shuningdek, uni qo‘llab-quvvatlagan kishilarning shaxsiy hisoblaridagi barcha mablag’ni musodara qilish to‘g’risida qaror chiqardi. 29 dekabrda esa butun o‘lka bo‘ylab qamal holati e’lon qilindi. Toshkent Soveti va boshqa joylardan Qo‘qon Sovetiga tinimsiz ravishda harbiy yordam yuborila boshlandi. Muxtoriyatchilar bilan bolsheviklar o‘rtasidagi kurash tobora keskin va uzluksiz tus ola boshladi. Toshkent Soveti muxtor hukumatni yakkalab, uning imkoniyatlarini cheklab qo‘yishga qaratilgan bir necha tadbirlarni amalga oshiradi. 30 yetkazganlar. Markaziy Osiyo jadidchiligiga Turkiya va 1905-1911 yillardagi Eron inqiloblari sezilarli ta’sir ko rsatdi. Bu mamlakatlardagi milliy ziyolilarʻ vakillari monarx hokimiyatining konstitutsion doirada cheklanishiga, milliy burjuaziyaning iqtisodiy kuchini mustahkamlash uchun shart-sharoitlarni yaratishga erishishni o z oldilariga maqsad qilib qo yganlar. Biroq ularning ʻ ʻ tajribalari Turkiston jadidlari tomonidan mexanik tarzda ko chirilib olinmadi. Ular ʻ Sharq va Yevropa mamlakatlarining mustamlakachilikka qarshi kurash hamda demokratik harakat amaliyotidan o lka sharoitlariga mos keluvchilarini tanlab ʻ oldilar, sharoitga to g ri kelmaydiganlaridan voz kechdilar yoki biroz o zgartirib ʻ ʻ ʻ qabul qildilar. Rossiya Fevral demokratik inqilobi arafasida, Turkiston jadidchiligi yetuk siyosiy harakatga aylandi. Agar birinchi jahon urushidan keyin jadidlar parlamenter monarxiya uchun kurashgan bo lsalar, Fevral inqilobidan keyin ʻ Turkiston jadidlarining «taraqqiyparvarlar» oqimini tashkil qilgan radikal qismi ancha keng qamrovli, bir qator siyosiy talablarni ilgari surdilar. Ular qatoriga mahalliy aholi huquqlarini kengaytirish uchun, o lkani boshqarish yuzasidan asosli ʻ islohotlar o tkazish, o lkaga Davlat Dumasidan aholi soniga qarab o rin berish, ʻ ʻ ʻ asosiy demokratik erkinliklarni, avvalo, milliy matbuot erkinligini ta’minlash, chorizmni konstitutsion tuzum bilan almashtirish kabi talablar kirardi. Rossiyadagi Fevral demokratik inqilobi natijasida Rossiyada yangi davlat tuzumi o rnatilgach, ʻ federativ davlat shaklida muxtoriyat olishga umid bog lagan jadidlarni ruhlantirib ʻ yubordi. Ayni paytda, milliy siyosiy partiyalar va tashkilotlar jumladan, jadidlar tomonidan «Sho roi Islomiya», «Ittifoq» kabi bir qator tashkilotlar tuzildi. Bu ʻ paytga kelganda jadidlar mahalliy aholi ijtimoiy tarkibining turli qatlamlarini o z ʻ ortlaridan ergashtira oldilar, ularning ongida musulmonlar birligini mustahkamlash, jipslashtirish tuyg usini uyg otdilar. Ammo ular tez orada ʻ ʻ tushundilarki, Rossiyadagi Muvaqqat hukumat ham, uning Turkistondagi Muvaqqat Qo mitasi ham o lkada avvalgidek mustamlakachilik siyosatini davom ʻ ʻ ettirish yo lini tutmoqda.Chunonchi, bu siyosat Ta’sis majlisini chaqirishga ʻ tayyorgarlik jarayonida yaqqol namoyon bo ldi.Shu vaqtdan boshlab jadidlar ʻ uchun mustaqillik va muxtoriyat masalasi hayot yoki mamot muammosiga aylandi 23 Biroq syezd o‘zining yakuniy qaroriga ko‘ra, Petrogradga Xalq Komissarlari Sovetiga telegramma yuborishga qaror qildi. 1917 yil 27 dekabr kuni yuborilgan telegrammada quyidagicha deyilgan: Xalq Komissarlari Soveti e’lon qilgan shiorlar Turkistonda amaliyotga joriy etilmoqda. Butun Turkiston xalqi ikki syezdda Turkiston Muxtoriyatini bir ovozdan e’lon qildi va Turkiston Ta’sis majlisiga — mamlakatni boshqarishning yakuniy shaklini belgilash taklifi berildi. Barcha shahar va qishloqlardagi turli tashkilotlar namoyish va qarorlari orqali Muxtoriyat e’lon qilinishiga qo‘shilmoqda. Saylangan Xalq Sovetida ruslar va yevropaliklar shahar va qishloq aholisining bor-yo‘g’i 2 foizini tashkil qilsa-da, biz ularga 33 foiz o‘rin ajratdik. Xalqlar o‘rtasida urushga chek qo‘yilishi, anneksiya va kontributsiyasiz sulx tuzilishiga bir ovozdan qo‘shilamiz. Musulmon proletariatining favqulodda syezdi Xalq Komissarlari Soveti tomonidan Turkiston Muxtoriyatining mustahkamlanishi uchun haqiqiy chora-tadbirlar ko‘riladi, shu bilan xalqlarning o‘z huquqlarini o‘zlari belgilash to‘g’risidagi shior qat’iyligi va bunga chin dildan intilayotganligini namoyon etadi, deb ishonadi. Turkiston musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlarining I favqulodda syezdi tomonidan qabul qilingan qaror haqida ma’lumot bera turib, sizlardan Rossiya Demokratik Respublikasining oliy hokimiyati sifatida Toshkent Xalq Komissarlari Sovetiga hokimiyatni Turkiston Muvaqqat Hukumatiga topshirish to‘g’risida farmoyish berishingizni so‘raymiz. Bu bilan siz Turkistonni juda katta falokatga olib keluvchi anarxiya va qo‘shhokimiyatchilikdan qutqargan bo‘lur edingiz. Muxtoriyatchilarning e’tirof (tan olinishi) haqidagi talablarini Butunrossiya Musulmonlari Milliy Sho‘rosi qo‘llab-quvvatladi. Sovet hukumatida millatlar ishlari bo‘yicha komissar bo‘lgan I.V. Stalin 1918 yil 5 yanvarda bu talab xatiga Qo‘qondagi Turkiston hukumati berilgan javobida: Toshkentdagi Sovet komissariatini yo‘qotish haqida Petrogradga murojaat qilishning ehtiyoji yo‘q. Agar komissariatni istamasangiz, uni kuch bilan yo‘qota olasiz, — deb yozdi. Stalin Turkiston Muxtoriyatining qo‘lida kuch yo‘qligini yaxshi bilar edi. Toshkentdagi Sovet hukumat esa Turkiston Muxtoriyati hukumatini o‘zi uchun xavfli deb bildi va qanday bo‘lmasin, uni yo‘qotishga tayyorgarlikni 29 Internet saytlari va resurslar 1. https://uza.uz/uz/posts/jadidchilik-harakati-va-uning-taraqqiyotdagi- orni_274708 2. https://qomus.info/encyclopedia/cat-j/jadidlar 3. https://ijod.uz/post/jadidlar-siyosiy-faoliyati 4. https://ziyonet.uz/uz/news/jadidchilik-marifiy-va-siyosiy-jihatlari 5. https://history.uz/jadidchilik-harakatining-siyosiylashuvi 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Rahbariy adabiyotlar. 1. Мирзиёев Ш. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston, 2021.ʻ –Б 367. 2. Каримов И. А. Маьнфвий юксалиш йўлида . – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. –Б 479. II. Asosiy adabiyotlar. 1. Baymirza Hayit. Sovyetlerde Türklüğün ve İslamın bazı Meseleleri. – İstanbul, 2000. – B 234. 2. D. Alimova, M. Is’hoqov, A. Sagdullayev va boshqalar. Jadidchilik: islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. – T., Universitet , 1999. – B 213. 3. B. Qosimov, Milliy uyg onish: jasorat, ma’rifat, fidoyilik. ʻ – T., Ma’naviyat , 2002. – B 195. 4. N. Karimov, Mahmudxo ja Behbudiy. ʻ – T., «Sharq», 2010. – B 122. 5. D. Alimova, Jadidchilik fenomeni. T., «Fan», 2022. – B 157. 6. G. Zokirova, Ismoil G aspirali va Turkiston. T., « Sharq «, 2005. ʻ – B 265. 7.F. Abdullayeva, Mahmudxo ja Behbudiy diniy-ma’rifiy qarashlarining ʻ zamonaviy talqinlari. T., O zbekiston xalqaro islom akademiyasi , 2021. ʻ – B 178. 8. Z. Abdirashidov, Jadidlar.Mahmudxo ja Behbudiy. T., Yoshlar nashriyoti uyi, ʻ 2022. – B 244. 9. N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov. Hamza Hakimzoda Niyoziy. T., «Fan», 1988. – B 324. 10. O. Sharafiddinov, D. Alimova, B. Qosimov. Munavvarqori Abdurashidxonov. T., Ma’naviyat, 2003. – B 231. 37 1911-yilda Mahmudxo ja Behbudiy «Padarkush yoki o qimagan bolaningʻ ʻ holi» nomli «3 pardali 4 manzarali milliy, birinchi fojiaviy» pyesasini yozadi. Asarni chop ettirishga bo lgan urinishlar ikki yil davomida muvaffaqiyatsiz ʻ kechadi. Faqat 1812-yilgi rus-fransuz urushining Borodino jangidagi ruslar g alabasining 100 yilligi munosabati bilan pyesa Tiflisdagi tsenzuraga yuboriladi ʻ va shu orqali nashrga ruxsat olinadi. «Matbuot ishlari Tiflis gubernyasi tsenzori ruxsati bilan Kavkaz viloyatida sahnaga qo yilishi mumkin» degan 1913-yil 23- ʻ martdagi 19940-sonli qaror asosida, asar 1913-yilda Samarqandda alohida kitob shaklida chop etiladi. «Padarkush» asarining nashrdan chiqishi, to liq ma’noda, ʻ milliy teatrning tug ilishini belgiladi. Aynan shu yilning o zida, Samarqandda ʻ ʻ Behbudiy, Toshkentda esa Munavvarqori va Abdulla Avloniy rahbarligida asarni sahnalashtirish ishlari boshlab yuborildi. 1914-yil 27-fevralda Toshkentning Yangi shahardagi «Kolizey» teatrining 2000 kishilik tomoshaxonasida kechki soat yettida «musulmon» jamiyati imlodiyasi foydasiga Toshkentlik teatr havaskorlari o z spektakllarini rasmiy ravishda namoyish eta boshlaydilar ʻ 11 . Abdulla Avloniy memorial muzeyida saqlanayotgan «maromnoma» (afisha)ga ko ra, teatr kechasi uch bo limdan iborat bo lgan: ʻ ʻ ʻ 1. Mahmudxo ja Behbudiyning «Padarkush» pyesasi asosidagi spektakl. ʻ 2. Ozarbayjon aktyorlari Aliaskar Askarov, Guluozorkhonim va M. Shaxbalovlar ijrosida bir pardalik ozarbayjoncha «Xur-xur» kulgi-tomoshasi (S. Muzagoyev asari). 3. «Milliy o qish va qo shiqlar» bo lib, sakkiz raqamli konsert namoyish etilgan. ʻ ʻ ʻ Konsertda Mulla Tuychi hofiz, mashhur raqqosa Qurbonxon, Mulla Ahmadjon Tura va boshqalar ishtirok etgan. Shundan so ng Abdulla Avloniyning qalamiga ʻ mansub «Turkiston faryodi» va «To y» nomli manzumalar jamoaviy tarzda ijro ʻ etilgani aytiladi. Maromnoma oxirida butun kecha uchun moliyaviy mas’ul — Abdulla Ho ja o g li, rejissyor esa — Aliaskar Askarov bo lganligi qayd etiladi. ʻ ʻ ʻ ʻ 11 G. Zokirova, Ismoil G aspirali va Turkiston. T. “ Sharq “, 2005.143-b. ʻ 15 I B OB . JADIDCHILIK HARAKATINING VUJUDGA KELISHI maqsad va mohiyati. 1.1 Jadidchilik harakatining vujudga kelishi. Jadidchilik harakatining vujudga kelishi tarixini o rganishdan oldin «Jadid»ʻ atamasi haqida to xtalib o tishni lozim topdim. Jadid atamasini Turkistonda ilk ʻ ʻ marta kim tomonidan qachon va qayerda qo llanilganini aniq belgilash qiyin. ʻ Lekin taxmin qilish mumkinki bu atama garchi Ismoilbek tomonidan 1884 -yildan istemolga kiritilgan va Tarjimon gazetasi orqali sharq va g arbning juda ko p ʻ ʻ o lkalariga yoyila boshlagan bo lsada bizga asosan 90-yillarada kirib kelgan. 1891 ʻ ʻ yilda Rossiya Ichki Ishlar Vazirligining maxsus ishlarga mas’ul xodimi Vashkevich Qrimga borib, G aspra maktabini tekshirib kelgan. Shu munosabat ʻ bilan mashhur islohotchi Qrimdagi musulmon maktablarini isloh qilish zarurligini va bu islohotning mazmun-mundarijasini asoslab ko rsatib, hujjat tayyorlagan edi. ʻ Rasmiy murojaatdan natija chiqmaganidan keyin, Ismoilbekning o zi Turkistonga ʻ otlanadi. Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarda «usuli jadid» maktablari tashkil topib, ovozasi butun Turkistonga yoyiladi. Tez orada uning uchun darsliklar tuzila boshlaydi 3 . Bizga malum bo lgan jadaidchilik harakati yani ʻ jadid atamasi turli tadqiqotchilar tomonidan turlicha talqinda bayon etiladi. Bunga misol tariqasida bir malumotni keltirish muhim deb hisobladim. «Jadid» atamasi Turkiya turklarida ilk marotaba Sultan III Salim (1789—1802) hukmronligi davrida paydo bo lgan. Avstriyaga elchi yuborilgan Abubakr Ratib afandi shohga ʻ yozgan bildiruvlarida u yerda ko rgan idora tizimini «nizomi jadid» deb ʻ tushuntiradi. 1789 yildagi fransuz inqilobidan keyin qurilgan yangi tizimni esa «Fransiya nizomi jadidi» deb atalgan. Shu yillarda « nizomi jadid» tor ma’noda askar tizimini Yevropalashtirishn, keng ma’noda ilm-fan, maorif, sanoat va qishloq xo jaligini zamonaviylashtirishni nazarda tutar edi. Jadid va qadim iboralari ʻ keyingi asrlarda maydonga kelgan bo lsa-da, u mohiyatdan eski va yangi, ʻ taraqqiyot va turg unlik o rtasidagi kurashni anglatardi. ʻ ʻ 3 Qosimov B ,, Milliy uyg onish» jasorat, ma’rifat, fidoyilik. - Ma’naviyat , 2002. 9-b. ʻ 5 Ergashga talabnoma yo‘lladi. Ergash uning talablarini bajarishdan bosh tortgach, Perfilyev Qo‘qonni 12 zambarakdan o‘qqa tutdi 17 . Kunduz soat birda boshlangan o‘q uzish kechgacha davom etdi va shaharni vayron etib tashladi. Ammo shunga qaramay, muxtoriyatchilar taslim bo‘lmay, har bir bino, har bir do‘kon, har bir karvonsaroyni mardlarcha himoya qildilar. Qizil gvardiyachilar, Avstriya-Vengriya harbiy asirlari va arman birlashmalari (dashnoklar)dan tashkil topgan harbiy qismlar Qo‘qon tomon yuborildi. Tinch yo‘l bilan hokimiyatni olishga ishongan Turkiston muxtoriyati o‘zini himoya qilishga yetarlicha tayyor emas edi. Shunga qaramay, muxtoriyatchilar Sovet qo‘shinlari hujumini uch kun qaytardilar. Ular qo‘llariga tushgan narsa bilan qurollangan edilar — qo‘llarida tayoq, bolta, ketmon, oshpichoq tutgan edilar. «Turkiston — turkistonliklar uchun» shiori bilan chiqqan muxtoriyatchilar muqaddas urush — g’azovot e’lon qildilar va viloyatlardan yordam kutishdi. Biroq, afsuski Muxtoriyatchilar boshqa joylardan yetarli harbiy yordam olishmadi. Vahimaga tushgan aholi shaharni tark eta boshladi. «Qo‘qonda dahshatli manzara hosil bo‘lgan edi. Eski shahar hududining uchdan bir qismi butunlay vayron etildi. Har yerda o‘liklar. Ularning bir qismi kuyib ketgan. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, shahar portlovchi moddalar bilan butunlay buzib yuborilgan. Qadimgi madaniy va boy savdo shahri bo‘lgan Qo‘qon tag-tugi bilan vayron qilindi va ko‘p yillar shu holatda qoldi. Qo‘qondagi Muxtoriyat hukumati tor-mor etildi, biroq bu yong’in, bu olov ichidan xalqning g’azab-u nafrati, bosqinchilarga bo‘lgan nafrati, ko‘ngilda tug’ilgan kuchli istak sifatida tarix ilmida «bosmachilik» deb atalgan harakat Qaqnus qushi kabi yorib chiqdi. Har bir hodisaning sababi va natijasi bo‘lganidek, bu qonli voqea ham o‘zining keyingi oqibatlariga ega bo‘ldi. Shunday qilib, mahalliy aholining asosiy talabi — milliy davlatchilikni barpo etish edi. Turkistonliklar yana o‘z taqdirlarining egasi bo‘lish uchun demokratik asosdagi mustaqil davlatlarini tiklash yo‘lida ilk amaliy qadam qo‘yishga urindilar. Biroq 1918 yil fevralida bolsheviklar qarori bilan ikki yarim oylik faoliyatdan so‘ng «paralel musulmon hukumati» sifatida tugatildi. 17 N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov. Hamza Hakimzoda Niyoziy. T. “Fan”, 1988. 196-b 33 Matbuotning guvohlik berishicha, s’ezd keskin tortishuvlar bilan o‘tgan. Hatto Sherali Lapin boshchiligidagi ulamolar vakillari haydab chiqarilgan. Umuman, kurash ulamolar bilan radikal unsurlar o‘rtasida borayotgan edi. Biroq, o‘zaro kelishuvlardan so‘ng bir to‘xtamga kelinib, Sherali Lapin boshchiligidagi ulamolar s’ezdga qaytarildi. Nihoyat, syezd ishtirokchilari o‘zaro bahslarga chek qo‘yib, siyosiy guruhbozlikni to‘xtatdilar. Syezdda Muvakkat hukumat tarkib topgani buning aniq dalilidir. Unga quyidagi kishilar kiritilgan edi: 1. Muhammadjon Tinishlaev — bosh vazir, ichki ishlar vaziri, 2-chi chaqiriq davlat dumasi a’zosi, Turkiston Muvakkat hukumat komiteti a’zosi, muhandis. 2. Islom Sulton o‘g’li Shoahmedov (Shagiakhmedov) — bosh vazir o‘rinbosari, Butunrossiya Musulmonlar Kengashi markaziy komiteti a’zosi, huquqshunos. 3. Mustafo Chukaev — Turkiston Musulmonlar Kengashi markaziy komiteti raisi, huquqshunos. 4. Ubaydulla Xo‘jaev — harbiy vazir, Butunrossiya Musulmonlar Kengashi markaziy komiteti a’zosi, huquqshunos. 5. Yorati Agaev — yer va suv boyliklari vaziri, agronom. 6. Obidjon Mahmudov — oziq-ovqat vaziri, Qo‘qon shahar dumasi raisi o‘rinbosari, jamoat arbobi. 7. Abdurahmon Urazaev — ichki ishlar vazirining o‘rinbosari, huquqshunos. 8. Solomon Abramovich Gertsfeld — moliya vaziri, huquqshunos. Shu o‘rinda muvaqqat hukumat tarkibiga nega 12 emas, balki 8 kishi kirdi, degan savol tug’iladi. Chunki yana 4 kishi — Evropolik aholi vakillari ichidan nomzodlar ko‘rsatilgach, qayd etilishi ko‘zda tutildi. Bir necha kunlik bahslardan so‘ng, syezd 1917 yil noyabr oyida Umummusulmon syezdi tomonidan tuzilgan Turkiston Muxtoriyati Vaqtinchalik Hukumatini qo‘llab-quvvatlashga hamda uning tarkibiga Musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlari syezdi vakillarini kiritishga qaror qildi. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, o‘sha kunlarda syezdda Vladimir Ilich Lenin huzuriga maxsus vakillar yuborish masalasi ham muhokama qilindi. Chunki Sovet hokimiyati rahbari shaxsan o‘zi turkistonliklarga muxtoriyat qanday shaklda bo‘lishi kerakligini tushuntirib berishiga umid qilingan edi. 28 Tadqiqot ob’yekti: Ushbu kurs ishida men asosan Jadidchilikning ma’rifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanish tarixini ochib berishga harakat qildim. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Ushbu kurs ishimda men 19-asrda vujudga kelgan jadidchilik harakatining keng yoyilgan vaqtidan to 20-asrda o zining eng kulminatsion nuqtasiga yetgan davrdagi ma’rifiy va siyosiyʻ jarayonlarni ya’ni jadidchilikning ma’rifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanishigacha bo lgan davrini yoritishga harakat qildim. ʻ Mavzuning tuzilishi va hajmi: Ushbu kurs ishi mavzuyim ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat holda yoritib berilgan. Ishning asosiy hajmi 37 betni tashkil etadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Jadidchilik harakati Markaziy Osiyo, xususan O‘zbekistonda milliy uyg’onish, ma’rifat va modernizatsiya yo‘lida muhim ijtimoiy-siyosiy va madaniy harakat bo‘lib, uni o‘rganish bugungi kunda ham katta ahamiyatga ega. Ushbu harakat tarixini ilmiy asosda yoritishda ko‘plab taniqli olimlar o‘z hissalarini qo‘shganlar. M. Qori Niyoziy, S. Shamsiyev, Mirzo Tursunzoda, Ismoil G’ulomov, N. To‘xtayev, A. Qodirov, L. K. Bogoslovskiy, V. V. Bartold kabi olimlar jadidchilik harakatining siyosiy, ijtimoiy va madaniy jihatlarini, uning rivojlanish bosqichlarini o‘rganib, tarixiy kontekstda yoritib berishgan. Ularning tadqiqotlari jadidchilikning milliy uyg’onishdagi ro‘li, uning ijtimoiy va madaniy ahamiyati haqida chuqur ilmiy ma’lumotlar beradi. Xususan, Begali Qosimovning ilmiy faoliyati jadidchilik tarixini o‘rganishda yangi bosqich ochdi.U o‘zbek adabiyotshunosligida jadidchilik va jadid adabiyotini chuqur tahlil qilgan, o‘zbek milliy uyg’onishining ma’rifat va fidoyilik jihatlarini yoritgan. Begali Qosimov rahbarligida tashkil etilgan ilmiy maktab bu sohadagi ilmiy izlanishlarga katta hissa qo‘shdi va yangi tadqiqotlar uchun poydevor yaratdi. 4 Ostroumov shoir bilan o tgan uchrashuv haqidagi taassurotlarini yozib,ʻ gazetasida chop etdi. Turkiston jadid matbuotining shakllanishida umumturkiy matbuot, xususan Kavkaz, Volgaboyi va Istanbulda paydo bo layotgan hamda ʻ milliy asosda tashkil etilgan gazeta va jurnallar muhim rol o ynagan. Turkiy ʻ xalqlar hayotiga gazeta aslida XIX asrning 1830-yillarida kirib kelgan. Masalan, Turkiyada chiqqan turk tilidagi «Taqvimi Vaqoe» (Voqealar kalendari) faqat shu mamlakatda emas, balki butun turkiy dunyoda chiqqan ilk rasmiy gazeta hisoblanadi. 1860-yildan chiqishni boshlagan «Tarjimoni ahvol», ayniqsa 1862- yildagi «Tasviri afkor» gazetasidan keyin gazetachilik Turkiyada keng ommalashdi. Ozarbayjonda esa gazeta nisbatan kechroq — 1875-yildan chiqa boshladi. Hasan Zardobiyning «Ekinchi» gazetasi bu yo ldagi birinchi qadam ʻ edi. XIX asr oxiridagi eng mashhur gazeta esa Ismoilbek G asprali tomonidan ʻ chiqarilgan «Tarjimon» gazetasi bo ldi. 1833-yilda Boqchasaroyda dunyoga ʻ kelgan bu gazeta nafaqat Rossiyada, balki butun dunyo bo ylab yashayotgan ʻ turkiy xalqlarni bir-birlari bilan tanishtirish, ularni madaniy-ma’naviy asosda birlashtirish va hamkorlikka da’vat etish, shuningdek, milliy ishlarni yo lga ʻ qo yish borasida 20 yildan ortiq vaqt davomida asosiy, hattoki yagona nashr ʻ bo lib xizmat qilgan. Rossiya podsho hukmati 1905-yil 17-oktabr Manifesti bilan ʻ bo ysunuvchi millatlarga ham ma’lum erkinliklar berishga majbur bo lganidan ʻ ʻ so ng, milliy gazeta va jurnallar chiqishni boshlagan bo lsa-da, «Tarjimon» ʻ ʻ gazetasining ahamiyati kamaymadi 8 . Turkiston matbuoti 1905-yil Manifestidan ilhom va kuch olib, qisqa vaqt ichida katta bosqichni bosib o tdi va turkiy dunyoning e’tiborli doiralarining ʻ diqqat markaziga tushdi. Ular haqida ilk bor jamlab fikr bildirgan shoir Cho lpon ʻ bo lgan. Abdulla Avloniy «Burung i o zbek vaqtli matbuoti tarixi» maqolasida ʻ ʻ ʻ 1905–1917-yillar oralig ida o zbek tilida 22 ta gazeta va 8 ta jurnal nashr ʻ ʻ etilganini ma’lum qiladi. 8 F. Abdullayeva, Mahmudxo ja Behbudiy diniy-ma’rifiy qarashlarining zamonaviy talqinlari. T. “ O zbekiston xalqaro islom akademiyasi “, ʻ ʻ 2021. 46-b. 11 MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………….4-6 I B OB . JADIDCHILIK HARAKATINING VUJUDGA KELISHI MAQSAD VA MOHIYATI . ................................................................................................7-19 1.1 Jadidchilik harakatining vujudga kelishi. .......................................................7-10 1.2 Jadid matbuotchiligi, hamda teatr san atining vujudga kelishi.ʼ ..................11-19 II BOB. JADIDCHILIKNING MA’RIFATPARVARLIKDAN SIYOSIY HARAKATGA AYLANISHI ……...……....……………….................……..20-36 2.1 Jadidchilik ning siyosiy harakatga aylanishi. .............,................................20-27 2.2 Turkiston muxtoriyati, jadidchilik harakati natijasi va oqibati….............. 27-36 Xulosa ……………………………...………………………………….………37-38 Foydalanilgan manba va adabiyotlar …...………………………..…………39-40 1 Toshkentdagi Sovet komissariati Turkiston musulmonlari vakolatli s’ezdining mamlakatni idora etishni yerli xalq qo‘liga topshirish haqidagi qarorini rad etgandan keyin va noyabrda Toshkentda chaqirilgan Sovet s’ezdi inqilobiy qo‘mitasida Turkiston yerli aholi vakillari kirishini istamaganidan keyin, Markaziy Sho‘royi Islomiyа tashkiloti milliy masalani hal etishga, mustaqil harakatni boshlashga majbur bo‘ldi. Biroq Toshkentda mustahkam joylashib olgan Sovet komissariati qizil qo‘shin kuchiga tayangan holda, Milliy markaz deb hisoblangan (Markaziy Shuroyi Islomiyа) harakatiga to‘sqinlik qildi. Shundan keyin Milliy Markaz o‘z harakatini Qo‘qondan yuritib davom ettirishga qaror qildi. 26-noyabrdan Qo‘qon shahrida o‘lka musulmonlarining g’ayrioddiy (favqulodda) s’ezdi ish boshladi. Unda o‘lkaning barcha mintaqalari va ko‘pgina jamoat tashkilotlaridan 200 nafardan ortiq vakil hozir bo‘ldi. Kun tartibiga o‘lkani boshqarish shakli, Turkiston Markaziy Musulmonlar Idorasini qayta saylash, Turkiston Ta’sis majlisi, militsiya, moliya va boshqa masalalar qo‘yildi.Mandat komissiyasining a’zosi T. Norbutabekov qatnashchilarni vakillar tarkibi bilan tanishtirdi. Bu paytda s’ezdda Farg’onadan -100, Sirdaryodan - 22, Samarqanddan - 21, Buxorodan - 4 va Kaspiy ortidan - 1 vakil qatnashayotgan edi. Viloyat vakillaridan tashqari s’ezdda, shuningdek, Shuroyi Islomiyа, Sho‘royi Ulamo, musulmon harbiylari shurosi, o‘lka yahudiylari jamiyati (Paoley Sion), shuningdek, mahalliy yahudiylar vakillari qatnashdi. Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘z chiqishida syezdning huquqiy jihatdan qonuniyligi haqida shunday degan edi: S’ezd qarorlari shuning uchun ham katta mavqega sazovorki, unda Turkistonning avrupolik aholisi vakillari ham qatnashmoqda. Mahmudxo ja Behbudiyning ta’kidlashicha, hay’atni ham shundayʻ tuzish kerakki, unga turli musulmon guruhlari bilan birga rus, yahudiy va boshqa xalqlarning vakillari kiritilsin. Vakillar uni qo‘llab-quvvatlaydi. Andijon vakillari shu fikrga qo‘shiladi, undan so‘ng so‘zga chiqqan qo‘qonlik vakil O. Mahmudov ham «Hay’atni saylashda viloyatlar bo‘yicha emas, balki alohida diniy qarashlar va milliy guruhlarni hisobga olgan holda, ya’ni bilimdon, o‘quvli va g’ayratli 26 Xulosa qilib aytganda, jadidchilik harakati dastlab ma’rifat, ta’lim va madaniyatni asosiy vazifa deb bilgan bo lsa-da, ijtimoiy-siyosiy sharoitlar ta’siridaʻ u kengroq ijtimoiy harakatga, keyinchalik esa siyosiy harakatga aylana bordi. Ularning faoliyati Turkiston tarixida milliy uyg onish davrining muhim bosqichi ʻ bo lib, bugungi mustaqillik g oyalarining shakllanishida muhim o rin tutadi. ʻ ʻ ʻ 36 Jumladan, «Birlik tug’i» gazetasini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash uchun 5000 so‘m, «Svobodnyy Turkestan» uchun esa 50 000 so‘m sarflangan 16 . Qo‘shin ta’minoti uchun ham ko‘p mablag’ ketgan. «Ulug’ Turkiston»ning yozishicha, yanvar oyining boshlarida askarlar soni 1000 kishini tashkil etgan. Aynan shu oyda harbiy vazir Ubaydulla Ho‘jayev rahbarligida harbiy ko‘rik o‘tkazilgan, shuningdek, milliy qo‘shin askarlari soni 2000 kishiga yetgan. Umuman, bu vaziyatda yuzaga kelgan mojaroni bartaraf etishga bo‘lgan urinishlarga qaramay, Qo‘qon Toshkentga bo‘ysunmadi va ikkala hokimiyat ayni paytda bir-birini rad etuvchi qonunlar qabul qildi va ularning bajarilishini talab etdi. Turkistonda ikki hokimiyatlilik yuzaga keldi. Muxtoriyatchilar 11 fevraldan 12 fevralga o‘tar kechasi oq gvardiyachilar yordamida Qo‘qon qo‘rg’oniga hujum uyushtirdi. Ularning boshqa bir qurollangan qismi telefon stansiyasini egallab oldi. Ammo Qo‘qon Harbiy Inqilobiy Qo‘mitasi telegraph va telefon aloqasi uzilgunga qadar Sodir bo‘layotgan voqea haqida Toshkentga xabar berish va harbiy yordam so‘rashga ulgurilgan edi. 13 fevral kechasi soat uchda Farg’onadan to‘rtta zambarak va to‘rtta pulemyot bilan qurollangan 120 (ayrim ma’lumotlarga ko‘ra 146) kishilik harbiy kuch yetib keldi. Shu tunning o‘zidayoq Inqilobiy Qo‘mita Muxtoriyat hukumatiga talabnoma yo‘llab, kunduzgi soat uchgacha qurol-yarog’ni topshirish, vakolatlaridan voz kechib, Sovet hukumatini tan olish shartini qo‘ydi. Muxtoriyat hukumati a’zolari bolsheviklar talabini javobsiz qoldirdilar. Shundan so‘ng Inqilobiy Qo‘mita Muxtoriyat hukumati a’zolarini hibsga olish to‘g’risida qaror chiqardi.18 fevralda «Ulamo» jamiyati tashabbusi bilan Muxtoriyatda to‘ntarish yuz berdi. Mustafo Cho‘qay o‘g’li boshchiligidagi hukumat ag’darilib, Ergash qorboshi Qo‘qon xoni deb e’lon qilindi. 18 fevraldan 19 fevralga o‘tar kechasi Toshkentdan O‘lka harbiy komissari E.L. Perfilyev boshchiligidagi zambaraklar bilan qurollangan qo‘shin yetib keldi. Perfilyev shaharni uch tomondan o‘rab olib, 19 fevral kuni ertalab soat o‘ndan o‘n besh daqiqa o‘tganda 16 N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov. Hamza Hakimzoda Niyoziy. T. “Fan”, 1988. 156-b 32 2). Ko‘chmanchi hayot kechiruvchi musulmonlarga qishloq va shaharlardan joylar bo‘lib berilgunga qadar ko‘chib kelayotgan ruslarga yer bermaslik. 3). Zamonaviy ma’rifatni tarqatish. Jadidlar Rossiyadagi siyosiy jarayonlarni diqqat bilan kuzatib bordilar, paydo bo layotgan rus siyosiy partiyalarining dasturlarini o rgandilar. Lekin milliyʻ ʻ mentalitetning o ziga xos xususiyati bo lgan o zbek xalqining muloyimlikka, ʻ ʻ ʻ sabrlilikka moyilligidan kelib chiqib, ular tinch yo l bilan, jamoatchilikning ʻ murojaatlari, Davlat Dumasidagi ommaviy bahslar va boshqa qonuniy vositalar orqali podsho hokimiyatidan o z maqsadlarini amalga oshirish yo lida tomon ʻ ʻ berishga intildilar. Ammo chorizm ma’muriyati Davlat Dumasida turkistonlik vakil bo lishini taqiqladi. Bu, bir tomondan, xalqning huquqlari va qadr-qimmatini ʻ poymol qilish bo lsa, ikkinchi tomondan, ularning siyosiy ongining o sishi Rossiya ʻ ʻ imperiyasi davlatchiligi uchun xavf tug dirardi. Shunday vaziyatda jadidlar, ʻ Mahmudxo ja Behbudiyning 1906 yil 11 oktabrda «Xurshid» gazetasida chop ʻ etilgan maqolasidagi fikrga amal qilib, ya’ni birlashib yagona musulmon partiyasini tuzish va Butunrossiya musulmonlari ittifoqi tarkibiga kirish zarurati haqida qarorga kelishdi. Shu bilan ular Rossiyadagi barcha turkiy xalqlar orasidagi progressiv kuchlarga tayanshga intildilar. Ushbu maqolasida Behbudiy sotsial- demokratlar partiyasiga nisbatan o zining salbiy munosabatini bildirdi. U bu ʻ partiyaning dasturini musulmonlar hayoti normalariga mos kelmaydigan xayoliy (utopik) deb hisoblagan. Jadidchilik Stolipin reaksiyasidan so ng yashirin tusga ʻ o tdi.Chonancha, Toshkent politsiya departamentiga yetkazilishicha, mana ʻ shunday guruhlardan birini o qituvchi Ahmadjonov boshqargan va u, asosan, ʻ milliy ziyolilar hamda o quvchi yoshlar vakillaridan tashkil topgan. Qo qondagi ʻ ʻ maxfiy guruh 50 kishidan iborat bo lgan. Andijondagi jadidlarning yashirin ʻ tashkiloti «Taraqqiyparvar» deb atalib, maxfiy ishlar bo yicha politsiya ʻ bo limining ma’lumotlariga ko ra, uning rahbarlaridan biri Ubaydulla Xo jaev ʻ ʻ ʻ bo lgan. Shuningdek, podsho ayg oqchilari 1909-1916 yillar davomida mudarris ʻ ʻ va maktab o qituvchilarining o lkanini boshqarishda islohotlar o tkazish kerakligi ʻ ʻ ʻ haqida targ ibotlar olib borayotganliklarini bir necha marotaba hukumatga ʻ 22 siyosiy mustaqillik kurashlariga yetaklashi uchun keng ko lamli amaliy faoliyatʻ olib bordilar. Bu davr Turkistonda ijtimoiy-siyosiy tafakkur rivojida yangi bosqich edi. Aynan shu bosqichda mahalliy xalqning madaniy-ma’rifiy hayotida shunchalik ko p o zgarishlar yuz berdiki, bu holatni mubolag asiz Uyg onish ʻ ʻ ʻ ʻ (Renessans) davriga qiyoslash mumkin. Jadidlar nazarida teatr, eng avvalo, «ulug lar maktabi», «ibratxona» bo lib, aynan maktab va matbuot kabi ma’rifat ʻ ʻ va ilm olish g oyasini targ ib etishi ko zda tutilgan edi. Ikkinchidan, ma’rifiy va ʻ ʻ ʻ ko ngilochar tomoshalar orqali mablag topib, uni maorif va matbuot ʻ ʻ ehtiyojlariga sarflash maqsad qilingan edi. Turkistonga tatar, ozarbayjon va rus sayyor teatr jamoalarining kirib kelishi Yevropa uslubidagi o zbek milliy teatr ʻ san’ati tug ilishiga turtki berdi. Turkistonning asr boshlaridagi matbuotida ʻ Yevropa uslubidagi teatr san’ati bizda 1913-yilda rasmiy shakllanishidan biroz oldin boshlanganiga oid dalillar uchraydi. O zbek yangi teatri tarixini maxsus ʻ o rgangan B.O. Pestovskiy «Inqilob» jurnalining bir necha sonida chop etilgan ʻ katta maqolasida «Qorako l» shahri yaqinidagi bir qishloqda 1909-yilda ʻ «O zbek teatri o ynaldi» degan xabar bo lganini qayd etgan. «Turkiston ʻ ʻ ʻ viloyatining gazetasi»ning 1910-yil yanvar sonlaridan birida esa: «tez orada Toshkent shahrida teatr, ya’ni ‘muqallid’ o yini o ynaladigan musulmon jamiyati ʻ ʻ (truppasi) ochilar emish.U jamiyat musulmon tilida ‘muqallid’ o ynar ekanlar» ʻ degan xabar bosilgan. Bu xabardan besh-olti kun o tib, yana shu gazetada mahalliy tatar ʻ havaskorlari doimiy teatr truppasi tuzganligi haqida ham kichik axborot berilgan. Ehtimol, avvalgi xabarda «musulmon jamiyati» deyilganida aynan shu tatar havaskorlari nazarda tutilgandir? Ammo bundan qat’i nazar, o sha jamiyat ʻ spektakllari bevosita mahalliy ziyolilar ishtirokida o tgan. Agar «Oyna» ʻ jurnalidagi « Ichki xabarlar» deb nomlangan ruknni ko zdan kechirsak, teatr yoki ʻ kontsert tomoshalari haqidagi xabarlarda mahalliy havaskorlar tatar teatrchilari bilan hamkorlikda spektakllar qo yganini, ko pincha milliy pyesalardan so ng ʻ ʻ ʻ tatar pyesalari ijro etilganini, har bir spektaklda tatar va o zbek aktyorlari ʻ birgalikda ishtirok etganini bilib olamiz. 14 o rganishga bag ishladi. Olimning «XX asr adabiyoti manzaralari», «Adabiyot vaʻ ʻ ijtimoiy hayot», « Uch buyuk siymo» singari o nlab kitoblari hamda yuzlab ʻ maqolalari tariximiz, adabiyotimizning xalqimiz uchun qorong i bo lib kelayotgan ʻ ʻ haqiqatlarini oydinlashtirishda beqiyos o rin tutdi. ʻ Bundan tashqari, Boybo ta Do stqorayev, Sherali Turdiyev singari ʻ ʻ zahmatkash olimlarimiz jadidchilikni o rganish bo yicha salmoqli ishlar qildi. ʻ ʻ Bularni e tirof etmaslik insofdan bo lmas. Chekkan zahmatlari, erishgan ilmiy ʼ ʻ natijalari uchun ustoz olimlar ruhi oldida qarzdormiz. Ular boshlagan ishni yuqori saviyada davom ettirishga burchlimiz. Bugungi kunda ham jadidchilik bo yicha ʻ ko plab adabiyotshunos va tarixchi olimlarimiz shug ullanib kelayotir. Hali yo l ʻ ʻ ʻ uzoq va oldimizda fidoiy tadqiqotchilarini kutayotgan ilmiy muammolar yetarli 2 .» Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Kurs ishi tadqiqotining asosiy maqsadiga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak jadidlar tomonidan ta’lim, madaniyat hamda maktab va maorif sohasida yirik jonbozlik ishlarini olib bordilar hamda xalqni ilmli ma’rifatli qilish yo‘lida o‘z jonlarini qurbon qildilar. Ushbu kurs ishi tadqiqotining asosiy maqsadi yana quyidagilardan iborat. Jadidchilikning tarixiy ahamiyatini ochib berish – Bu harakatning Turkiston va umuman musulmon jamiyatlari taraqqiyotidagi o rnini ko rsatish. Jadidlarning faoliyati va yetakchilarini o rganish ʻ ʻ ʻ – Mahmudxo ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Munavvarqori Abdurashidxonov ʻ kabi jadidlarning ta’lim, matbuot va siyosiy sohalardagi ro‘lini yoritish. Jadidchilikning ta’lim va madaniyatga ta’sirini tahlil qilish – Jadid maktablari, gazeta va jurnallari orqali bu harakatning qanday o zgarishlarga sabab bo lganini ʻ ʻ ko rsatish. Sovet davrida jadidlarga bo lgan munosabatni o rganish – Ularning ʻ ʻ ʻ ta’qib qilinishi va qatag on qilinishining sabablari va oqibatlarini yoritish. ʻ Jadidchilik g oyalarining bugungi kundagi ahamiyatini baholash – Ularning ʻ zamonaviy O zbekiston jamiyatiga qanday ta’sir ko rsatganini ko rsatish muhim ʻ ʻ ʻ ahamiyatga ega hisoblanadi. 2 Мирзиёев Ш. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O’zbekiston, 2021. 110-b . 3 Bu gazetaga 1881-yil 20-noyabrgacha Shohimardon Ibrohimov muharrirlik qilgan, undan keyin esa 1881–1883-yillarda Hasan Chonishev bosh muharrir bo lgan. 1883-yildan boshlab esa gazeta mustaqil nashrga aylangan va ungaʻ muharrir etib Turkiston general-gubernatori M.G. Chernyaevning 27-sonli buyrug i asosida Toshkent o qituvchilar seminariyasining direktori N. ʻ ʻ Ostroumov tayinlangan. U bu lavozimda 1917-yilgi Fevral voqealarigacha ishlagan. N.P.Ostroumov (1846–1930) Kazon Diniy akademiyasida mashhur missioner N. Ilminskiy (1822–1891) qo lida tahsil olgan. Sharq tillaridan, ʻ xususan turkiy tillarni yaxshi bilgan, ammo zabt etilgan (bosib olingan) hududlarni ruslashtirishni hayotining asosiy g oyasi deb hisoblagan ashaddiy ʻ shovinist edi. Shu sababli gazeta sahifalarida rus ilmi, fani va madaniyati keng targ ib qilinardi. Rossiya shaharlari bo ylab safar qilgan turkistonliklarning ʻ ʻ taassurotlari muntazam e’lon qilib borilgan. Gazeta atrofida mahalliy yozuvchilardan iborat bir doira tashkil qilinib, ular Rossiya tarixi va madaniyatini maqtov bilan yoritgan, ruslardan ibrat olishga chaqirgan. Ular mahalliy xalqni ruslarni Turkistonga ilm, axloq va madaniyat olib keluvchi, dunyo bilan tanishtiruvchi bir xalq sifatida tanitishga harakat qilganlar. Bunday «ma’rifatparvarlik» esa ko pincha mahalliy xalqning o tmishdagi milliy-diniy ʻ ʻ an’analarini kamsitish va tanqid qilish hisobiga amalga oshirilgan. Bunday tadbirlar Turkistonga doimiy hukmronlik qilish niyati bilan kelganlarga, ularning turmush tarzi va tafakkuriga mehr-muhabbat uyg otib, «urispaxar» (rusga ʻ sig inish) bir avlodni yetishtirishga xizmat qilardi ʻ 7 . Xulosa qilib aytganda, urispaxarlik dastlabki o zbekcha matbuot namunasi bo lgan «Turkiston ʻ ʻ viloyatining gazetasi»da Rossiya hukumatining tag inli odamlar tomonidan ʻ tashkil qilinib, rag batlantirilib bordi va u «ilg or rus madaniyatini yoyish» ʻ ʻ sifatida talqin qilindi. Hatto Furqat ham 1890-yilda Toshkentga kelganida N. Ostroumov uni o z gazetasiga jalb qildi. General-gubernator baron Vrevskoy ʻ shoirning salohiyati va shaxsidan targ ibot uchun foydalanish niyati bilan uni rus ʻ zodagonlarining bal bazmiga taklif etdi. 7 G. Zokirova, Ismoil G aspirali va Turkiston. T. “ Sharq “, 2005.34-b. ʻ 10 (Qo qon), Nosirxonto ra Komolxonto rayev, Is’hoqxon Ibrat (Namangan) kabiʻ ʻ ʻ shaxslar harakatning yetakchilari bo lgan.Turkiston jadidlarini birlashtirishda ʻ «jadidlarning rahbari» deb tan olingan Mahmudxo ja Behbudiyning xizmati ʻ beqiyos bo lgan. Jadidlar tarkibining yosh jihatdan g oyat yosh bo lishi natijasida, ʻ ʻ ʻ jadidlarning Turkistonning bo lajak davlat tuzilmasi haqidagi dasturlarida, ʻ haqiqatdan ham, yoshlarga xos dunyoqarash o z aksini topganiga ishonch hosil ʻ qilamiz. 1910-yilda jadidlar safini asosan 13 yoshdan 36 yoshgacha bo lganlar ʻ tashkil etgan. Jadidchilikning rahbari Behbudiy o sha paytda 36 yoshda bo lgan ʻ ʻ bo lsa, keyinchalik yoshlarning sevimli shoiri bo lib tanilgan Cho lpon endigina 13 ʻ ʻ ʻ yoshda edi. Ularning hech biri siyosiy tazyiqlar tufayli keksalik yoshiga yetib yashamagan. Jadidlar mafkurasida hozirgi kunda jamiyatni tashvishga solayotgan masalalar — dinning insonning ma’naviy kamolotidagi o rnini to g ri tushunish, ʻ ʻ ʻ bozorni shakllantirish jarayonlarini faollashtirish, taraqqiyparvar-demokratik institutlarni yaratish, mamlakatda o ziga xos milliy rivojlanishni shakllantirish kabi ʻ tarixiy vazifalar jamlangan edi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun muhim shartlar bo lib, islom tushunchasini yangilash, uni mutassiblikdan tozalash, fan ʻ yutuqlari va ilg or texnologiyalarni egallash muammolarini hal etish kerak edi. ʻ Ammo bu g oyalar jadidlar islomning butun ta’limotini qayta yozishga intilganlar, ʻ degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Sababi ular o z faoliyatlarida Qur’onni ham, ʻ umuman, butun islom ta’limotini ham to g ri izohlashga intilganlar. ʻ ʻ Ular o z asarlarida (masalan, A. Fitratning «Hind sayyohi qissasi» , M. ʻ Behbudiyning «Mutasari tarixi islom» (Islomning qisqacha tarixi) ayrim ruhoniylarning o z manfaatlari yo lida islom mohiyatini buzib ko rsatganliklarini ʻ ʻ ʻ tan oladilar va dinni siyosiy maqsadlarda ishlatishning qanchalik og ir oqibatlarga ʻ olib kelishini ko rsatib beradilar. Jadidlar islomning taraqqiyparvar rolini ʻ tushuntirish bilan birga ta’lim, iqtisod, madaniyat va umuman jamiyat hayotining barcha sohalarini isloh qilish zaruratini tushuntirishga intilganlar. Qur’on va uning tafsirini juda yaxshi bilgan Mahmudxo ja Behbudiy o z maqolalaridan birida ʻ ʻ Qur’on oyatlari va hadislardan misollar keltirish orqali islom xalq ta’limi va barcha fanlarga, jumladan tarix faniga qanchalik katta ahamiyat berganligini 20 1.2 Jadid matbuotchiligi, hamda teatr san atining vujudga kelishi. ʼ Jadid matbuotchiligi 1905-yildan keyin, 17-oktabr manifesti bilan berilgan ma’lum erkinliklar natijasida paydo bo ldi.Bunda quyidagi omillar muhim rol ʻ o ynadi: ʻ 1. Turkistondagi mavjud o zbekcha nashr — «Turkiston viloyatining ʻ gazetasi». 2. Usmonli turklari, Kavkaz va Volgaboyi (Idilbo yi) hududlaridagi matbuot ʻ ham katta ta’sir ko rsatdi. ʻ Turkiston matbuoti butun Rossiya musulmon matbuoti bilan bir qadamda harakat qildi, ya’ni u hamohang rivojlandi. U yurt hayoti va milliy taraqqiyot bilan bog liq masalalarni ko tarib chiqdi va ularni hal etishga harakat qildi. ʻ ʻ Milliy adabiyotning shakllanishi va rivojlanishiga munosib hissa qo shdi. ʻ Turkistonda davriy matbuot aslida jadidlardan biroz ilgariroq, 1870-yilda paydo bo lgan. U o sha davrda bu hududga kirib kelgan Rossiya hukumatining harbiy- ʻ ʻ istilochilik siyosatiga xizmat qilgan. Uning tarixi quyidagicha: 1867-yil 14- iyulda Toshkentda Turkiston harbiy okrugi shtabi huzurida harbiy hujjatlarni ko paytirish maqsadida bosmaxona tashkil etiladi. 1868-yilda bu bosmaxona ʻ o rtacha hajmdagi kitob chiqarishga moslashtiriladi. 1869-yilda harbiy vazir ʻ D.A. Milyutin «Turkestanskie vedomosti» (Turkiston xabarlari) gazetasini chiqarishga ruxsat beradi. Shu tariqa, 1870-yil 28-apreldan (yangi hisobda 10- maydan) boshlab Toshkentda rus tilida gazeta chiqa boshlaydi. O sha yili 17 ʻ soni, 1871-yilda 48 soni, 1872-yilda esa 51 soni chiqqani ma’lum. Dastlab gazetani general-gubernator fon Kaufmanning o zi boshqargan. 1874-yildagina ʻ polkovnik N.A. Maev rasmiy muharrir etib tayinlangan. 1917-yilgacha gazeta harbiy shtabga qarashli bosmaxonada bosib kelingan. Aytgancha, bu bosmaxona 1918-yil yanvaridan boshlab Sovet harbiy komissarligi tasarrufiga o tgan. Xulosa ʻ qilib aytganda, bu bosmaxonaning taqdiriga faqat harbiylarga xizmat qilish yozilgan edi. O zbek tilidagi ilk gazeta esa 1870-yilda, «Turkestanskie ʻ vedomosti» gazetasi chiqishni boshlaganidan ikki oy o tib, shu gazetaning ʻ ilovasi sifatida chiqara boshlandi. 9 Chor (podsho) ma’murlari esa «jadidlar» bilan «qadimchilar» o rtasidaʻ boshlangan kurashning yangi bosqichini nafaqat befarqlik bilan tomosha qildilar, balki bu kurash milliy nizoga aylanishiga umid bog ladilar. Agar tarixiy davrning ʻ aynan shunday kurashlardan iborat bo lganini, ilk milliy teatr spektakllarini ko rib, ʻ ʻ aynan shu «ibrat maskani»da «o zining go zallik va xunukligini, ayb va ʻ ʻ nuqsonlarini ko rib» o zgarishi, tarbiyalanishi, yangi davrga moslashishi kerak ʻ ʻ bo lgan xalqning katta qismi teatrni g azab va nafrat bilan qarshi olganini eslasak, ʻ ʻ jadidlarning milliy teatrni yaratish yo lidagi faoliyatini tarixiy jasorat deb baholash ʻ to g ri bo ladi ʻ ʻ ʻ 12 . 12 O. Sharafiddinov, D. Alimova, B. Qosimov. Munavvarqori Abdurashidxonov. T. “Ma’naviyat”, 2003. 179-b. 17 savdo-sotiq, dehqonchilik ishlari jamiyatlari va boshqa shu kabi tuzilmalarni o zʻ ichiga olgan. Bunday jamiyatlar nafaqat yordamga muhtoj mamlakatlarda, balki rivojlangan davlatlarda ham xalq, Vatan va ilm-fan manfaatlari yo lida buyuk ʻ ishlarni amalga oshirgan. Jadidchilik harakati rahbarlari ham bunday jamiyatlar va shirkatlar ochishga, jamg armalar tashkil qilishga, ularning faoliyatini Vatan ʻ ravnaqi va millat kelajagiga yo naltirish masalasiga katta ahamiyat berganlar. ʻ Jamiyatlarni tashkil qilish va ularning faoliyatini zamon talablariga moslashtirish ishlariga Mahmudxo ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla ʻ Avloniy, Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat kabi jadidchilik harakati namoyandalari munosib hissa qo shganlar. Ularning tashabbusi va harakatlari bilan Toshkentda ʻ «Turon», Buxoroda «Tarbiyai atfol» (Bolalarni tarbiyalash), Qo qonda esa ʻ «G ayrat» kabi xayriya jamiyatlari, o nga yaqin shirkatlar, nashriyotlar va ʻ ʻ kutubxonalar tashkil etilgan. Bu tuzilmalarining asosiy vazifasi — yangi usuldagi maktablar faoliyatini yo lga qo yish, matbuot va nashriyot ishlarini yanada ʻ ʻ jonlantirish bo lgan. 1909-yilda Sadriddin Ayniy, Abduvohid Munzim, Ahmadjon ʻ Hamdiy, Hamidxo ja Mehriy, Hoji Rofe’ va Mukammal Burhonovlar Buxoroda ʻ «Tarbiya atfol» (Bolalar tarbiyasi) nomli jamiyatni tuzganlar va Termiz, Karki, Yangi Buxoro hamda G ijduvonda 28 ta bo lim (shaxobcha) ochganlar. Garchi ʻ ʻ jamiyat nizomida siyosiy masalalar ochiq ifodalanmagan bo lsa-da, uning asosiy ʻ maqsadlaridan biri Buxoro amirligining siyosiy tuzumini isloh qilish, davlat boshqaruviga ilg or fikrli yoshlarni jalb etish va shu yo l bilan siyosiy tizimda ʻ ʻ ilg or o zgarishlar qilish edi. ʻ ʻ Jamiyatning asosiy vazifasi esa Buxorodagi ta’lim muassasalarini tubdan isloh qilishdan iborat bo lgan. XX asr boshlarida bu harakat kengayib, tez ʻ sur’atlarda rivojlanib ketdi. Milliy ziyolilarning asosini tashkil etuvchi jadidchilikning ko zga ko ringan vakillari — Munavvarqori Abdurashidxon o g li, ʻ ʻ ʻ ʻ Ubaydulla Asadullaxo ja o g li, Abdulla Avloniy, Toshpo lat Norbo g aev ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ (Toshkent), Mahmudxo ja Behbudiy, Hoji Muin Shukrullo, Abdulqodir Shakuri ʻ (Samarqand), Sadriddin Ayniy, Fayzulla Xo jaev, Abdurauf Fitrat, Ubaydulla ʻ Xo jaev (Buxoro), Ashurali Zohiriy, Po lat So fiyev, Obidjon Mahmudov ʻ ʻ ʻ 19 Jumladan, Toshkent shahar dumasini tarqatib yuboradi, «Turkestanskiy Vestnik» gazetasini yopadi va hokazo. Bu harakatlar esa, o‘z navbatida, ularning bir-biriga qarshi kurashini yanada kuchaytirdi. Ikkala hokimiyat o‘rtasidagi munosabatlar jiddiylashib borib, ziddiyatli shaklga kira boshladi. Jumladan, turkistonlik bolsheviklar rahbarlaridan biri I.O. Tobolin 1918 yilning 19–26 yanvar kunlari bo‘lib o‘tgan Turkiston o‘lkasi Sovetlarining IV o‘lka syezdidagi nutqida shunday deydi: Biz nafaqat Rossiya haqida, balki mehnatkashlar haqida, proletariat sinfi haqida qayg’urayapmiz. Agar xalq xohish-irodasi bu o‘lkaning Rossiyadan ajralib chiqishini referendum orqali hal qilishni istasa, uning ajralib chiqish huquqini saqlab qolamiz. Biroq Turkiston o‘lkasining IV Sovetlar syezdi Turkiston Muxtoriyati hukumatini va uning a’zolarini qonundan tashqari holatda deb hisobladi, hattoki, ularning rahbarlarini qamoqqa olishga ham qaror qildi. Qo‘qonda esa ish qizg’in davom etardi. Xalq Majlisi tomonidan tasdiqlangan Asosiy Qonunlar loyihasi tayyorlandi, shuningdek, o‘zbek, qozoq va rus tillarida bir nechta ommaviy nashrlar chop etila boshlandi. «El Bayrog’i», «Svobodnyy Turkestan» va 1917 yil 13 dekabrda rus tilida chiqa boshlagan «Izvestiya Vremennogo Pravitel’stva Avtonomnogo Turkestana» (Avtonom Turkiston Muvaqqat Hukumatining Axborotnomasi) shular jumlasidandir. Obidjon Mahmudovning bosmaxonasi ham Muxtoriyat hukumatining hisobiga o‘tkazildi.Hukumat xarajatlari uchun yirik mablag’lar zarur edi. Yirik sarmoyador Potelyaxovning so‘ziga ko‘ra, yahudiylar yarim million so‘m bergan. Bundan tashqari, Namangan va Andijon banklari 500 000 so‘mdan pul ajratgan. «Ulug’ Turkiston» gazetasi xabar berishicha, bunga erishish oson bo‘lmagan. M. Cho‘qayev bu shaharlarga maxsus kelib, milliy zaemni sotib olish targ’ibotini olib borgan. Va, nihoyat, bolsheviklar hukumati Turkiston banklaridagi pullarni musodara eta boshlagach, xususiy bank egalari o‘z pullarini Muvaqqat Hukumatga berish va zayom sotib olish haqida o‘ylay boshlashgan. Ana o‘sha paytda «Ulug’ Turkiston Milliy Banki»ni tashkil etish loyihasi yuzaga kelgan. Hukumatning moliyaviy jihatdan qiynalayotganligi yana bir holatda yaqqol ko‘zga tashlanadi. 31 «Turon» truppasi 1915-yildan boshlab tarjima asarlari bilan bir qatorda milliy dramaturgiyamizning yangi-yangi namunalarini muntazam sahnalashtirib bordi. 1915–1916-yillar davomida Abdulla Qodiriyning «Baxtsiz kuyov», Abdulla Avloniyning «Advokatlik osonmi?», «Pinak», Hoji Muinining «Mazluma xotin» pyesalari truppa repertuaridan o rin oldi. Aynan shu yillarda milliy sahnaʻ rejissyorlarimiz ham yetishib chiqdi. Nizomiddin Ho jayev, Abdulla Avloniy, ʻ Badridin A’lamov kabi insonlar bu sohaning ilk kashshoflari bo lishdi. Aynan shu ʻ yillarda «Turon» truppasi teatr san’atining yana bir yo nalishi — musiqali drama ʻ (ba’zi manbalarda «opera» deb ham yuritiladi) teatrining ham asoslarini shakllantira boshlaydi. Toshkentga Ozarbayjonning mashhur dramatik aktyori, rejissyor va xonandasi Silkin Ruxulla boshchiligidagi ozarbayjon musiqali teatr truppasi gastrol uchun tashrif buyuradi. Shu tariqa, qadimiy Turkistonda yangicha teatr san’ati maydonga keldi, dramaturgiya shakllandi. Teatr va dramaturgiya jadidchilik harakatining va jadid adabiyotining nihoyatda muhim yo nalishlaridan ʻ biri bo lganligi sababli, bu harakatning ma’rifiy, ijtimoiy hamda siyosiy g oyalari ʻ ʻ tomon yo naltirildi va shu asosda uyg un holda rivojlandi. Ammo Turkiston ʻ ʻ sharoitida teatr san’atining paydo bo lishi oson kechmadi. Turkiston general- ʻ gubernatori tomonidan qo yilgan to siqlar — senzura, asar matnining rus tiliga ʻ ʻ tarjima qilinishi shartligi, tushgan mablag ning hokimiyat bilan bo lishilishi va ʻ ʻ boshqa to siqlar — jadidlar tomonidan katta qiyinchiliklar bilan yengib ʻ o tilayotgan edi. Bunga qo shimcha ravishda, ular mutaassib (qattiq dinga ʻ ʻ berilgan) ommaning qarshiligiga ham duch keldilar. Masalan, «Padarkush» spektakliga chiqarilgan afishadagi so zlarni o chirib, uning ustiga kimdir «Otangni ʻ ʻ o ldirib ye» degan mazmunda so zlar yozib ketgan edi. Ushbu spektaklni tashkil ʻ ʻ qilganlardan biri A. Avloniy masxarabozlikda ayblanib, maktabdan haydaldi. «Padarkush» spektaklining sahnalashtirilishi hatto jadid maktablari va xayriya jamiyatlarining ochilishiga ijobiy munosabat bildirgan kishilarning ham noroziligiga sabab bo ldi. Andijonda Mahmudxo ja Behbudiy asarini ʻ ʻ sahnalashtirgan guruh a’zolariga «padarkushlar» degan haqoratli tamg a ʻ yopishtirildi. 16 isbotlab bergan. U islom tarixini bilmasligi sababli ko pincha noqulay vaziyatgaʻ tushib qoladigan din peshvolarini tanqid qiladi. Ular hech qachon milliy doirada cheklanib qolmaganlar va ularning g arb sivilizatsiyasi tomon intilishlarini ʻ tushunish mumkin. O sha paytda g arb, texnologiya va ishlab chiqarish darajasi ʻ ʻ jihatidan Sharqqa nisbatan ancha oldinga chiqib ketgan edi. Jadidlar o zlarining ʻ kelajakdagi davlat tuzumini barcha millatlarning birligi asosida tasavvur qilishardi. Bu haqda Behbudiy shunday degandi: «Biz joriy etgan qonunlar yahudiylarning ham, nasroniylarning ham, musulmonlarning ham va umuman, barchaning manfaatlarini himoya qilishi kerak. Agar biz, Turkiston musulmonlari, birgalikda islohotlar o tkazishni istasak, ʻ bizning ziyolilar, ma’rifatparvarlar, boylar, ruhoniylar va olimlar millat va Vatan farovonligiga xizmat qilishlari kerak. Agar bizni mustamlakachilik qonunlari bilan boshqarayotgan bo lsalar, buning sababi, avvalo, o zimizning noittifoqligimizdir. ʻ ʻ Jadidlarning xalqaro aloqalari juda keng qamrovli bo lgan. Ular Rossiya, Turkiya, ʻ Misr va boshqa mamlakatlardagi jadidchilik oqimlaridan xabardor bo lganlar. ʻ O zaro safarlar, muloqotlar orqali tajriba almashganlar. 1905-1906 yillardagi ʻ Rossiyadagi inqilobiy harakatlar Turkistonga ham o z ta’sirini ko rsatdi. ʻ ʻ Progressiv kuchlar birlashib, jadidlar ma’rifatchilik faoliyatini jadallashtirdilar. Bu nafaqat maktablarda, balki jonli matbuot faoliyatida, jumladan, ko plab ʻ gazetalarning paydo bo lishida ham ko rindi. Masalan, 1906 yilda Ismoil Obidov ʻ ʻ muharrirligida «Taraqqiy», shu yili Munavvarqori muharrirligida «Xurshid», 1907-1908 yillarda Abdulla Avloniy muharrirligida «Shuhrat», Ahmadjon Bektemirov muharrirligida «Osiyo» gazetasi chop etildi. Shu bilan birga yana bir Jadidlarning siyosiy qarashlarida 1913- yilda «Turkiston ovozi « va «Golos Turkestana» gazetalarida ko‘tarilgan uch masala ham muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 1). Sibir temir yo‘lidan to Afg oniston va Erongacha bo lgan joyda yashayotgan ʻ ʻ butun yerli xalqlar bilan ruslar orasida huquq va soliqlar borasida tenglikning vujudga keltirish. 21 «Tarjimon» gazetasini o qib, zamonadan xabardor bo ldim. Shu zamondaʻ ʻ erli xalq o rtasida eski-yangi janjali boshlandi. Gazet o quvchilarni mullalar ʻ ʻ «jadidchi» nomi bilan atar edilar, deb aytib o tadi Abdulla Avloniy. Shu bilan ʻ birgalikda yana bir tadqiqotchi olima Dilorom Alimovaning Jadidchilik fenomeni kitobida ham jadidchilik harakatining vujudga kelishi masalasida atroflicha malumotlar berib o tadi. Unga ko ra Sovet davrida bu harakat tarixini o rganish ʻ ʻ ʻ taqiqlangan yoki atayin soxtalashtirilgan. Tarixiy xaqiqatni tiklash imkoniyati paydo bo lgan hozirgi sharoitda XX-asr boshidagi noyob ijtimoiy siyosiy xodisa ʻ milliy taraqqiyparvarlik xarakatining tarixiy jarayonlardagi o rni xaqidagi mavjud ʻ qarashlarni qayta ko rib chiqish zaruriyati yetildi. Xozirgi kunda yurtimiz olimlari ʻ say harakatlari tufayli ushbu masalani o rganishda yangicha yondashuvlar qaror ʻ topdi. Izlanishlar natijalari jadidlar harakati XIX-asr oxiri XX- asr boshlarida Turkiston jamiyatining chalkash siyosiy kuchlari orasida eng ilg or yo nalish ʻ ʻ bo lganini yaqqol namoyon qilmoqda ʻ 5 . Mazkur harakat dunyoviy gumanistik va milliy qadriyatlarga asoslangan o lka mahaliy aholisining hayotiy manfatlari himoyasi ijtimoiy taraqqiyotdagi ʻ muammolarni hal qilish yo llarini ko rsatgan. Jadidchilik marifatparvarlikdan ʻ ʻ qudratli siyosiy harakatgacha bo lgan murakkab rivojlanish yo lini bosib o tdi. ʻ ʻ ʻ Imperiya siyosati va mahaliy istibod tufayli dunyoning iqtisodiy tarqqiy etgan davlatlaridan orta qolish havfi keng xalq ommasining og ir iqtisodiy ahvoli ʻ madaniy qoloqlik tafakkur turg unligi ajdidlarni inqirozdan chiqishning xaqiqiy ʻ vositalarini qidirishga chorladi. Nega masala aynan shunday qo yildi. Buni ʻ ularning misolida ko rish mumkin. Jadidlar yoki milliy taraqqiyparvarlar o z ʻ ʻ davrining juda o qimishli kishilari edilar. Ular o qib o rganishgan o qituvchilik ʻ ʻ ʻ ʻ qilishgan hamda sharq va g arb madaniyatini egallashga intilganlar Rossiyada ʻ Yevropa va Osiyoning boshqa davlatlarida bo lishgan. Turli mamlakatlardagi ʻ ta’lim va madaniyatni ko zdan kechirib solishtira olishgan ziyoli sifatida dunyo ʻ svilizatsiyasi yutuqlarini Turkistonga yoyishni asosiy maqsadi deb bilishgan. 5 Alimova. D. ,,Jadidchilik fenomeni» - Toshkent: 2022. 5-b. 7 1907-yil 1-dekabrdan Avloniyning «Shuhrat» gazetasi chiqishni boshladi. Gazetaning tahririyati uning uyida — Sapernaia 35 manzilida joylashgan edi. Eng mashhur gazetalardan biri «Sadoyi Turkiston» edi. Gazetaning birinchi soni 1914-yil 4-aprelda chiqqan. Rasmiy muharriri Ubaydulloho‘ja Asadulloho‘jayev (1880–1938) bo lgan. Ziyo Said uning yonida Munavvarqori va Abduraufʻ Muzaffarzoda yaqin yordam ko rsatganini bildiradi. Gazetaning deyarli har bir ʻ sonida Avloniyning she’r yoki maqolalari chop etilgan, «Turon» truppasi bilan hamkorligi va uning tahririyatdagi o rni yuqori bo lganligi ko rinadi. Obidjon ʻ ʻ ʻ Mahmudovning « sadoyi Farg ona» gazetasi « sadoyi Turkiston» bilan bir vaqtda ʻ chiqqan. Faollardan biri Ashurali Zohiriy (1885–1937) edi. 1917-yil fevralidan keyin «Najot» (Munavvarqori), « Sho‘royi Islom» (A. Battol), «Turon» (Avloniy), «Hurriyat» (Fitrat), «Kengash» (Zaki Validiy), «El bayrogi» (B. Soliyev, A. Zohiriy), «Ulug Turkiston» (K. Bakir) kabi ko plab gazetalar ʻ ʻ chiqqan. Bular orasida ayniqsa «Hurriyat» adabiy kuch-quvvati bilan, « El bayrogi» esa Turkiston mustaqilligi yo lidagi kurashning erkin sahifasi bo lgan ʻ ʻ muxtoriyat g oyalarini ifoda etganligi bilan alohida o rin egallaydi. Oktyabr ʻ ʻ to ntarishidan keyin chiqqan «Ishtirokiyun» (1918–1919), «Qizil bayroq» ʻ (1920–1921), «Turkiston» (1922–1924), «Mehnatkashlar tovushi» (Samarqand, 1918–1922), «Buxoro axbori» (1920–1922), «Mehnat bayrog i» (1921), ʻ «Farg ona» (1921) kabi partiya-sovet matbuoti deb ataladigan o nlab gazetalar ʻ ʻ dunyoga keldi 10 . Turkistonda chiqqan birinchi jurnal «Oyna»dir. «Oyna» Mahmudxo ja ʻ Behbudiyning g ayrat va tashabbusi bilan 1913-yil 20-avgustdan 1915-yil 15- ʻ iyungacha chiqdi. Jami 68 son, 1720 sahifa. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiston zaminidagi eng ilg or fikrli ziyolilar ongida shakllangan milliy ʻ uyg onish g oyasi ma’rifatchilikda yaqqol namoyon bo ldi. Yangi ʻ ʻ ʻ ma’rifatchilikning ilk targ ibotchilari bo lgan jadidlar o z g oyalarining jamiyat ʻ ʻ ʻ ʻ hayotida mustahkamlanib, barqaror bo lishi, oxir-oqibatda esa milliy ozodlik va ʻ 10 N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov. Hamza Hakimzoda Niyoziy. T. “Fan”, 1988- B 236. 13 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Buyuk ma rifatparvar bobolarimizʼ tomonidan olg a surilgan g oyaviy-siyosiy, ijtimoiy-ma rifiy va huquqiy-axloqiy ʻ ʻ ʼ qarashlar, turli millat va elatlar o rtasida bag rikenglik va hamjihatlik tamoyillarini ʻ ʻ qaror toptirish bilan birga, milliy manfaatlarni himoya qilishga qaratilgan intilishlar hozirgi murakkab va tahlikali zamonda barchamiz, avvalo, yoshlarimiz uchun chinakam ibrat namunasidir. Ertangi kunimiz, Vatanimizning yorug’ istiqboli, birinchi navbatda, ta’lim tizimi va farzandlarimizga berayotgan tarbiyamiz bilan chambarchas bog’liq. Ularning hayoti va jasorati bugungi tinch va osoyishta kunlarga osonlik bilan erishilmaganini eslatib, milliy istiqlolimizni, jonajon Vatanimizni ko z qorachig iday asrashga doimo da vat etib turadi ʻ ʻ ʼ 1 . Shavkat Mirziyoyev, O zbekiston Respublikasi Prezidenti tariximizning eng ʻ e tiborli hodisalaridan biri, shubhasiz, jadidchilikdir. ʼ Prezidentimiz nutqlarida bu harakatning zamonamiz uchun nechog li ʻ muhimligiga urg u berib keladi. Bu bejiz emas. Yaqinda poytaxtimizda ʻ jadidchilikka bag ishlab o tkazilgan nufuzli xalqaro konferensiya ishtirokchilariga ʻ ʻ yo llagan tabrigida ham davlatimiz rahbari jadidchilik harakatining Turkiston ʻ tarixida tutgan o rni hamda bugungi kun uchun ahamiyatiga alohida diqqat qaratdi. ʻ Jadidchilik qay darajada o rganildi va bugungi kunda mutaxassislar oldida ʻ yechimini kutayotgan yana qanday dolzarb muammolar bor? Ma rifatparvar ʼ jadidlar adabiy-ilmiy merosini qaysi mavzular kesimida va qay mezonlar asosida tadqiq qilish zarur? Ular asarlaridagi qaysi g oyalardan bugungi avlod tarbiyasida ʻ foydalanish kerak? Bu kabi savollar jadidchilik va jadid adabiyotini tizimli va rejali asosda o rganish istiqbollarini belgilash uchun ham muhimdir. «Yana bir ʻ fidoyi ustozimiz – akademik Naim Karimov jadidchilik va jadid adabiyotini o rganish bo yicha katta ahamiyatga ega tadqiqotlarni amalga oshirdi. ʻ ʻ Arxiv materiallari asosida qatag on qilingan yuzlab shoiru adiblar merosini ʻ yuzaga chiqarish yo lida mehnatu zahmat chekdi.Faqat ilmu tafakkur bilangina ʻ emas, pok qalbi, ruhi bilan ham butun bilimi va salohiyatini jadidlar ijodini 1 Мирзиёев Ш. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston, 2021. ʻ 78-b 2

Jadidchilikning marifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanishi

Купить