Jahon bozorida narxni tashkil topishining oziga xos xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	20 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Jahon bozorida narxni tashkil topishining oziga xos xususiyatlari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Jahon bozorida narxni tashkil topishining oziga xos
xususiyatlari
Bajardi: _________________________
Guruh: _____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________
TOSHKENT-2023

Jahon bozorida narxni tashkil topishining oziga
xos xususiyatlari
Reja
Kirish 3
1. Jahon bozoridagi narx va unda O’zbekistonning ishtiroki 6
2. Respublikamizda narxni tashkil topishi va tashqi iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirishdagi olib borilayotgan islohotlar 14
3. O’zbekiston Respublikasining Osiyo va Jahonning yuqori darajada
rivojlangan davlatlari bilan amalga oshirayotgan iqtisodiy aloqalari.
17
4. O ’ zbekiston iqtisodiyotining jahon bozoridagi o ’ rni va iqtisodiy
islohotlarning chuqurlashuvi . 22
Xulosa 26
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 29
~ 2 ~

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillikka erishilgan ilk yillarda Respublikamiz
har jihatdan zaiflashib qolgan edi. Ma’lumotlarga ko’ra, 1-Prezidentimiz I. A.
Karimov O’zbekitonni Mustaqil Respublika deb e’lon qilganlarida davlatning oziq
– ovqat zaxirasi 12 kunga yetadigan darajada bo’lgan ekan. Bu bilan uzoqqa borib
bo’lmas edi. Ammo, muhtaram Prezidentimizning ichki bozorni to’ydirish
maqsadida ilk yillardanoq olib brogan oqilona iqtisodiy siyosatlari natijasida
mamlakatning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari asta – sekin yaxshilana boshladi.
Bunga misol, Prezidentimiz tomonlaridan, vaqtida, O’zbekistonning o’z taraqqiyon
yo’lini ishlab chiqilgani va unga mos ―O’zbek modeli ning yaratilgani Jahonga‖
Yer yuzida O’zbekiston degan mustaqil davlatning paydo bo’lganini yana bir bor
ko’rsatib qo’ydi. Endilikda mamlakatimiz oldida turgan muhim masalardan biri bu
Jahon bozorida o’z o’rniga erishish va boshqa davlatlar bilan mustahkam va
uzilmas iqtisodiy – birodarlik aloqalarini bog’lash va mustahkamlashdan iboratdir.
Bugungi kunda har qanday davlat o’zi uchun qulay iqtisodiy muhit, kuchli
ijtimoiy jamiyat, chegaralari mustahkamligi va eng asosiysi aholi farovonligiga
to’laqonli erishish uchun faqatgina o’z doirasidagina emas, balki jahon
mamlakatlari bilan ham do’stona iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’yish kerakligini
to’li anglab yeti. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganiga endigina 25 yil
bo’lganiga qaramasdan bu yo’nalishda har qaysi davlat havas qilsa arziydigan
muvofaqiyatlarga erishdi. Buni yaqqol isboti, Respublikamiz bugungi kunda
dunyoning 130dan ortiq mamlaktlari bilan ikki tomonlama samarali shartnimalarga
ega. Hozirda O’zbekiston dunyoning 80 mamlakatiga zarur bo’lgan sifatli oziq –
ovqat mahsulotlarini yetkazib beradi. Bundan tashqari, 2015-yilda mamlakatimiz
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti
(FAO)ga a’zo davlatlarning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash sohasida
Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishgani uchun
Shuning uchun ishlab chiqarish jarayonidagi munosabatlarni bilmaslik
ko’pgina chalkashliklarga olib keladi.
~ 3 ~

Ayrim adabiyotlarda daromadlar yaratiladi va ishlab chiqariladi degan
fikrlarning uchrab qolishining sababi ham ishlab chiqarish jarayonidagi
munosabatlarni bilmaslikdan deb o’ylaymiz. Ma’lumki, ishlab chiqarishda faqat
mahsulot ishlab chiqariladi, ular sotilib taqsimlangandan keyingina turli
ko’rinishdagi daromadlar shakllanadi. Shuning uchun biz ishlab chiqarish
jarayonida sodir bo’ladigan munosabatlarni o’rganish ilmiy va uslubiy ahamiyatga
ega deb o’ylaymiz va, shunga ko’ra, bu jarayonni batafsil ko’rib chiqish zarur deb
hisoblaymiz.
Bu bobda bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish omillari va
ishlab chiqarish jarayoniga tegishli muammolar qarab chiqiladi. Dastlab ishlab
chiqarishning omillari tavsiflanadi, ishlab chiqarishning maqsadi va mazmuni
ochib beriladi, so’ngra uning natijalari va samaradorligi bilan bog’liq masalalar
bayoni beriladi. Tahlilda ‘ishlab chiqarish imkoniyati’ tushunchasiga ham o’rin
ajratiladi. Bobning oxirida keyingi qo’shilgan mahsulot va uning kamayib borishi,
keyingi qo’shilgan mehnat va kapital unumdorligining pasayib borishi qonunining
mazmuniga tegishli marjinalistik g’oyalar bilan tanishtiriladi. beriladigan
mukofotiga sazovor bo’lgan 14 ta davlatdan biri sifatida e’tirof etildi1. Mavzuning
o’rganilganlik darajasi. Bu borada O’zbekistonning yetakchi olimlari A. V.
Vahobov, D.A.Tadjibayeva, Sh.X.Xajibakiyev, To’laxadjayeva M.M, Urazaqov
K.B, N.To’xliyev, Musayev H.N, Zaynalov J.R, G’ozibekov D.G’, Dustmuratov R,
Fayziyev Sh, Mamatov Z.T, Ilhomov Sh.I, Xudoyberdiyev A.X, A. O’lmasov va
boshqalar keng to’xtalib, bu mavzuda o’zlarining nomzodlik dissertatsiyalari,
monografiyalari, o’quv qo’llanmalari, darsliklari va ilmiy maqolalarini chop
ettirmoqdalar. Ishning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi –
O’zbekistonning Jahon bozorida tutgan o’rni, xorijiy davlatlar bilan olib
borayotgan iqtisodiy aloqalari va eng muhumi mamlakatning Jahon bozoriga kirib
borishdagi muammolarini va ularnining sabalarini o’rganib chiqishdan iborat. Kurs
ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining tadqiqot obyekti bo’lib
O’zbekistonning eksport salohiyati, Jahon bozorida taklif etadigan mahsulotlari va
davlatning tashqi iqtisodiy aqloqalari hisoblanadi. Predmeti esa mavjud
~ 4 ~

qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borilayotgan islohotlarni, iqtisodiyotda tarkibiy
o’zgarishlarni izchil davom ettirish, xoirjiy hamkorlarni jalb qilish va ular bilan har
tomonlama manfaatli kelishuvlarni imzolash, shuningdek jahon bozorida faqat
xomashyo bilan emas, balki tayyor mahsulotlar bilan faol qatnashishni
ta’milaydigan har jihatdan qulay, soda va tezkor chora – tadbirlarni rivojlantirish
va yaxshilashdir.
~ 5 ~

1. Jahon bozoridagi narx va unda O’zbekistonning ishtiroki
Ma’lumki, O’zbekiston Yevroosiyo materigining deyarli qoq markazida,
dunyo okeanlaridan ancha uzoqda joylashgan. Shu sababli dengizga tutash
regionlarga xos barcha qulayliklar respublikamizga xos emas.
O’zbekistonning iqtisodiy-geografik joylashuvi xususiyatlarini, uch
jixatdan ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir:
I. O’zbekistonning O’rta Osiyodagi mustaqil davlatlarga nisbatan tutgan
iqtisodiy-geografik o’rni (mikrogeografik o’rni);
O’zbekistonning O’rta Osiyo mustaqil davlatlariga nisbatan tutgan o’rni
avvalo uning iqtisodiy mintaqaning markaziy qismida joylashganligi, juda kulay
transport imkoniyatlari bilan belgilanadi. Bu respublikaning rivojlanishi uchun
qulaylik yaratadi. O’zbekiston iqtisodiy-geografik o’rni tufayli (tabiiy sharoiti va
resurslari ham) uzoq tarixiy rivojlanish davrlaridan boshlab O’rta Osiyoning eng
rivojlangan o’lkasi hisoblangan.
Respublikamizning iqtisodiy jixatdan rivojlanishiga paxtachilik majmuasi
hamda O’zbekiston Markaziy Osiyoning o’ziga xos temir yo’l darvozasi
hisoblanishi ham ancha imkoniyatlarni yaratgan.
II. O’zbekistonning unga yaqin davlatlar guruxiga nisbatan tutgan
iqtisodiy-geografik o’rni (mezogeografik o’rni);
O’zbekistonning mezogeografik o’rni avvalo uning Markaziy Osiyo-
Qozog’iston mikromintaqasidagi tutgan o’rni bilan belgilanadi. Bu yerda ham
respublikaning markaziy mavqega ega ekanligi asosiy ijobiy holat hisoblanadi. Bu
avvalo O’zbekiston xududining juda katta masofada Qozog’iston xududi bilan
tutashganligida ko’rinadi. Bu imkoniyatlar Qozog’iston bilan O’zbekiston o’rtasida
iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish uchun juda qulay.
III. O zbekistonning hamdo stlik davlatlari va boshqa xorijiy‟ ‟
mamlaktalarga nisbatan tutgan iqtisodiy-geografik o rni (makrogeografik o rni).
‟ ‟
O’zbekistonning hamdo’stlik davlatlaridagi muxim iqtisodiy bazalardan va
jahonning iq tisodiy jixatdan rivojlangan mamlaktalar bilan bog’lanish
~ 6 ~

imkoniyatlarining cheklanganligi hisobga olinsa, respublikamiz iqtisodiy-geografik
o’rnining makrogeografik mavqei birmuncha noqulay ekanligi ma’lum bo’ladi.
O’zbekiston respublikasi xalqaro xamjamiyatning teng xuquqli sub’yekti,
jaxon xo’jaligining ajralmas bir qismi sifatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning
yangi turi – bozor munosabatlarini shakllantirish yo’lidan bormoqda.
Amudaryo bilan Sirdaryo oralig’ida joylashgan O’zbekiston xalqaro
aloqalarni yo’lga qo’yish nuqtai nazaridan va o’z taraqqiyot istiqbollari jixatidan
qulay geografik-strategik mavqega ega. Qadim zamonlarda Sharq bilan G’arbni
bog’lab turgan buyuk ipak yo’li O’zbekiston xududi orqali o’tgan. Bu yerda savdo
yo’llari tutashgan, tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlarning bir-birini boyitishi
jadal kechgan. Bugungi kunda ham Yevropa va Yaqin Sharqdan Osiyo – Tinch
okeani mintaqasiga olib boradigan yo’llar shu yerda kesishadi.
O’zbekistonning xududiy-makon xususiyatlari, uning geografik o’rni
bizning ichki va tashki siyosatimizni tanlash va amalga oshirishda katta
axamiyatga ega.
Markaziy osiyoda jug’rofiy-siyosiy jixatdan markaziy o’rin tutgan
O’zbekiston kuchlar tengligi va muvozanatini ta’minlash, strategik muxim bo’lgan
ushbu mintaqada hamkorlikka mustaxkam zamin yaratish jarayonida sezilarli rol
o’ynash uchun hamma imkoniyatlarga ega. Uning xududi o’zining mavjud va
potentsial tabiiy hamda xom ashyo zaxiralari bilan hozirdanoq 21 –asr arafasida
dunyoning siyosiy va iqtisodiy xaritasida aloxida axamiyati kasb etmoqda.
Xorijiy mamlaktalar bilan iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’yishda
O’zbekiston oldida imkoniyatlar ochilmoqda.
O’zbekiston o’z mustaqilligiga erishgandan buyon iqtisodiy-geografik
o’rnini tobora yaxshilab bormoqda. Bular natijsida respublika ishlab chiqarish
kuchlarining yanada tez rivojlanishiga erishish uchun imkoniyat darajasi ortib
bormoqda.
O’zbekistonning noyob tabiiy imkoniyatlari, qulay iqlim sharoitlari, ulkan
xom ashyo zaxiralari, strategik materiallar va qishlok xo’jalik xom ashyosining
~ 7 ~

katta zaxiralari asosli ravishda mintaqa va dunyoning eng boy mamlaktalari
qatoriga olib chiqadi.
O’zbekiston zaminida mavjud bo’lgan boyliklarga ega davlatlar jaxon
xaritasida ko’p emas. Bu boyliklarning ko’pchiligi hali ishga solinmagan. Bu esa
butun dunyoga mashxur chet el kompaniyalari va banklarining e’tiborini jalb etishi
aniq.
Prezidentimiz aytib o’tkanlaridek, O’zbekiston hududida ―Mendeleyev
jadvali dagi deyarli barcha elementlarni uchratish mumkin. Mana shunday ekan,‖
biz Yaratgan inom etgan bu ozod, obod, tinch va jaxon hamjamiyatida o’ziga xos
va mos mavqega ega bo’lgan mamlakatda Allohga ming – ming shukronalar
keltirgan holda u bergan ne’matlardan oqilona foydalanib, yurtimiz tinchligi va
farovonligi uchun tinmay mehnat qilib yashamog’imiz zarurdir.
Bugungi kunda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan barcha turdagi
moddiy va nomoddiy maxsulotlar avvalo xalqimiz iste’moli uchun
yo’naltirilmoqada hamda iste’moldan ortgan qismi Respublikamizda mavjud
bo’lmagan moddiy ne’matlar, shuningdek fan texnika taraqqiyoti, tejamkor, yuqori
mexnat unumdorligiga ega bo’lgan ishlab chiqarish vositalarini olib kelish
maqsadida chet davlatlarga eksport qilinmoqda.
Davlat mustaqilligiga erishilgach O’zbekiston oldida jahon iqtisodiyotiga
qo’shilishdek qiyin jarayon boshlandi. O’nlab yillar mobaynida iqtisodiy siyosatda
yo’l qo’yilgan xatoliklar xalq xo’jaligi tarkibida chuqur nomutanosibliklarga olib
kelgan edi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning o’sishi deyarli faqat respublikaning resurs
imkoniyatlariga mo’ljallangan bo’lib, iqtisodiy taraqqiyot muvozanatsiz va
nokompleks tarzda kechgan, ijtimoiy omillar e’tiborga olinmagan, noishlab
chiqarish sohasi tarmoqlarining moddiy-texnika bazasi past darajada qolib ketgan
edi. Rivojlanishning bunday yo’li oqibatida respublikada iste’mol qilinadigan
mahsulotlarning chorak qismidan ko’prog’i, shu jumladan, ishlab chiqarish
maqsadlarida foydalaniladigan mahsulotlar jami hajmining 2/5 qismi boshqa
mamlakatlardan keltirilgan va import qilingan. Mustaqillikning ilk yillarida
O’zbekistondan chetga chiqariladigan mahsulotlarning 80% dan ko’prog’ini xom
~ 8 ~

ashyo – paxta va yarim tayyor mahsulotlar tashkil etardi. Umuman olganda
O’zbekistonning respublikalararo eksporti yalpi milliy mahsulotning deyarli
arzimas qismini, tashqi eksportning solishtirma hissasi esa 5% dan kamroqni
tashkil etardi. Tovar ayirboshlashning bunday strukturasi va respublikalararo
hamda tashqi eksportning foiz nisbati respublika moliya balansi, valyuta resurslari
va davlat byudjetida surunkali taqchillikni vujudga keltirgan edi. Shu sababli
tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida korxonalarning vazifalarini tubdan o’zgartirish,
xo’jalikni tashqi bozorga yo’naltirish respublikadagi ahvolni barqarorlashtirishni
ta’minlash maqsadida Prezidentimiz tomonlaridan zarur chora tadbirlar ishlab
chiqildi.
O’zbekiston Mustaqillikka erishgandan so’ng o’zining mustaqil rivojlanish
yo’lini tanladi va iqtisodiy islohotlarni izchil amalgam oshirishga kirishdi. Bu
jarayonda qisqa davr mobaynida shunday rivojlanish yo’li uchun poydevor
yaratildi. Bunga ko’ra Respublikamiz Prezidenti tomonidan bozor iqtisodiyotiga
o’tishning besh tamoyili taklif qilindi.
Taraqqiyotning ―o’zbek modeli quyidagi tamoyillarga asoslanadi:‖
1. Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi;
2. Davlat bosh islohotchi;
3. Qonun ustuvorligi;
4. Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish;
5. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich o’tish.
~ 9 ~Jahon bozorida savdo qilinadigan mahsulotlar
Eksport qilinadigan
mahsulotlar Import qilinadigan
mahsulotlar
Eksport substitutlari
(joriy vaqti ichki
bozorda sotilayotgan
va ayrim holatlarda
xorijga sotilishi
mumkin bo‘lgan
mahsulotlar Real eksport
mahsulotlari Real import
mahsulotlari Import substitutlari
(zarurat bo‘lganida
xorijiy mahsulotlar
bilan almashtirilishi
mumkin bo‘lgan
mahalliy mahsulotlar

Jahon bozorining holati, konyunkturasi va u bilan bog’liq narxlar xalqaro
savdo qatnashchilarining doimiy diqqat markazida bo’ladi. Keng ma’noda
konyunktura deganda muayyan davriy va geografik miqyosda qator omillar
ta’sirida vujudga keladigan bozorning aniq holati tushuniladi. Konyunkturaga
ta’sir qiluvchi omillar, narxlar darajasi, ularning o’tgan davrda, hozirda va
kelajakda o’zgarish dinamikasiga asoslangan jahon bozori konyunkturasining
rivojlanish yo’nalishlarini aniqlash uchun murakkab tahliliy va istiqbolli
tadqiqotlar amalgam oshiriladi.
Jahon bozori konyunkturasi turli darajalarda farqlanadi:
 umumiqtisodiy konyunktura (mamlakatlar iqtisodiyoti yoki jahon
xo’jaligi);
 jahon bozorining alohida segmentlari va tarmoq konyunkturasi;

 ayrim mahsulot va xizmatlar konyunkturasi (u yoki bu Tovar Tovar

va xizmatlarning milliy yoki jahon bozori);
Vaqt mezonlari bo’yicha jahon bozori konyunkturasi uchga bo’linadi:
 joriy konyunktura;

 qisqa va o’rta muddatli konyunktura;

 uzoq muddatli konyunktura.

Jahon tovarlar bozorini tizimlashtirish uchun turki xalqaro guruhlashlardan
foydalanish mumkin. Bu guruhlash tarkibida BMTning xalqaro tarmoqlar
guruhlashlari muhim o’rin egallaydi. Statistik maqsadlarda bu tasniflagichda
mashina va asbob – uskunalar, xomashyo va yoqilg’i, qishloq va o’rmon xo’jaligi
mahsulotlari ajratib ko’rsatiladi.
~ 10 ~Jahon bozori konyunkturasini shakllantiruvchi omillar
 Iqtisodiy;
 Ilmiy – texnik;
 Siyosiy;
 Ijtimoiy.  Doimiy va o‘zgaruvchan
 Siklik va nosiklik
 Bozor rivojlanishini
rag‘batlantiruvchi va
cheklovchi
 Qisqa, o‘rta va uzoq
muddatli ta‘sirga ega
bo‘lgan

Jahondagi har bir davlat o’z hududida proteksionizm siyosatini qo’llagan
holda jahon bozorida qatnashadi. Mamlakatimizda ichki bozorni himoyalash
maqsadida joriy etilgan odilona bojxona siyosati orqali O’zbekiston ham bevosita
Jahon bozorida ishtirok etmoqda. Respublikamiz jahon bozorida yuqorida aytib
o’tilgan eksport mahsulotlari bilan qatnashadi. O’zbekiston Jahon bozorida
faqatgina ekport opertsiyalarini emas balki mamlakat uchun zarur bo’lgan moddiy
va nomoddiy mahsulotlarini sotib olish maqsadida import operatsiyalarini ham
amalgam oshiradi.
Biz shu o’rinda, O’zbekistonning bugungi kunda Jahon bozoriga taqdim
etayotga va Jahon bozoridan xarid qilayotgan mahsulotlari haqida qisqacha
ma’lumotni e’tiboringizga havola etishni joiz deb topdik.
Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi
~ 11 ~

2. Respublikamizda narxni tashkil va tashqi iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirishdagi olib borilayotgan islohotlar
O’zbekiston 1994 – yilning iyunidan GATT/JST da kuzatuvchi maqomiga
ega. 1994 – yil dekabr oyida O’zbekiston hukumati tomonidan GATT/JST gat eng
huquqli a’zo bo’lish to’g’risida ariza topshirildi va 1995 – yilning yanvarida
O’zbekistonning JST ga kirishi jarayoni bo’yicha ishchi guruhi tashkil qilindi.
1998 – yilning sentabr oyida O’zbekiston Tashqi savdo bo’yicha memorandum
JST da rasmiy ravishda tanishtirildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1998 – yil 14 – dekabrdagi 520-sonli qarori bilan JST bilan
ishlovchi Vazirliklararo komissiya tarkibi tasdiqlandi.
JST ga a’zo bo’lgach, tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat tomonidan tartibga
solish, nazorat qilish va takomillashtirish maqsadida 2000 yil 26 – mayda
O’zbekiston Respublikasining ―Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida gi Qonuni‖
qabul qilindi. Bu qonun 31 moddadan tashkil topgan. Qonunga muvofiq: ―Tashqi
iqtisodiy faoliyat deganda O’zbekiston Respublikasi yuridik va jismoniy
shaxslarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek
xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro foydali iqtisodiy aloqalarni o’rnatish va
rivojlantirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi. O’zbekiston Respublikasida
ro’yxatga olingan yuridik shaxslar, shuningdek, O’zbekiston Respublikasining
hududida doimiy yashash joyiga ega bo’lgan va yakka tartibdagi tadbirkor sifatida
ro’yxatga olingan jismoniy shaxslar tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanishga
haqlidir.
O’zbekiston Respublikasining davlat organlari, agar qonun hujjatlarida
boshqacha qoida belgilanmagan bo’lsa, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga
oshirishlari mumkin 1. Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risidagi qonun hujjatlarini
‖
buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo’ladilar.
Respublikamizda tashqi iqtisodiy aloqalar bevosita O’zbekiston Respublikasining
Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi tomonidan kuzatib
boriladi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi tashqi savdosining
tarkibini takomillashtirish va erkinlashtirish borasida izchil islohotlar olib borildi.
~ 14 ~

Ushbu islohotlarni bir necha bosqichlarga bo’lishimiz mumkin. Tahlillar
ko’rsatishicha, islohotlarning dastlabki bosqichida tashqi savdoni tartibga
solishning institutsional va huquqiy bazasi yaratilgan bo’lsa, keyingi bosqichlarda
tashqi savdoni tartibga solishning xalqaro amaliyotiga mos keladigan dastaklari
joriy qilindi, eksportga yo’naltirilgan tashqi savdo siyosati olib borildi, tashqi
savdoni bosqichma – bosqich erkinlashtirish natijasida milliy valyutaning joriy
operatsiyalar bo’yicha konvertatsiyalashuviga erishildi. Bu o’z navbatida eksportga
yo’naltirilgan iqtisodiyotni rivojlantirish uchun kuchli rag’batlantirish omili bo’ldi.
Hozirgi kunda Prezidentimiz tashabbuslari bilan eksport qiluvchi
korxonalar uchun quyidagi imtiyozlar yaratilgan:
O’zbekiston Respublikasi Qonunchiligiga muvofiq eksport qiluvchi
korxonalarga quyidagi soliq imtiyozlar va afzalliklar taqdim etiladi:
 qo’shimcha qiymat solig’iga
 aksiz solig’iga
 foyda solig’iga
 mulk solig’iga
 qo’shimcha qiymat solig’iga bo’lgan imtiyozlar
O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 212-moddasiga asosan
tovarlarni chet el valyutasida eksportga realizatsiya qilish (qimmatbaho metallar
bundan mustasno) oborotiga nol darajali stavka bo’yicha qo’shilgan qiymat solig’i
solinadi, ya’ni eksport qilishga mo’ljallangan tovarlar ishlab chiqarish jarayonida
moddiy manba uchun qo’shimcha qiymat solig’idan ozod qilinadi.
Aksiz solig„iga bo„lgan imtiyozlar:
Aksiz to’lanadigan tovarlarni ularning ishlab chiqaruvchilari tomonidan
eksportga realizatsiya qilishga aksiz solig’i solinmaydi, O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan aksiz to’lanadigan tovarlarning
ayrim turlari bundan mustasno (O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi, 230-
modda).
Quyidagilarga aksiz solig„i solinmaydi:
~ 15 ~

- aksiz to’lanadigan tovarlarni ularning ishlab chiqaruvchilari tomonidan
eksportga realizatsiya qilishga, bundan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilanadigan aksiz to’lanadigan tovarlarning ayrim turlari
mustasno;
- keyinchalik O’zbekiston Respublikasining bojxona hududidan olib chiqib
ketilishi sharti bilan ‘bojxona hududida qayta ishlash’ bojxona rejimiga
joylashtirilgan tovarlardan ishlab chiqarilgan qayta ishlash mahsuli bo’lgan aksiz
to’lanadigan tovarlarni topshirishga.
Foyda va mulk solig„iga bo„lgan imtiyozlar:
―Eksport mahsuloti ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish borasidagi
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining‖
05.06.2000y. PF-2613-son Farmoniga asosan eksport qiluvchi korxonalar (xom
ashyo tovarlarini sotish bundan mustasno) uchun foyda solig’i va mulk solig’i
stavkasi umumiy sotish hajmida o’zi ishlab chiqargan va erkin almashtiriladigan
valyutaga sotilgan tovar (ish, xizmat)lar eksportidagi ulushiga bog’liq holda
kamaytiriladi:
eksport ulushi 15 foizdan 30 foizgacha miqdorda bo’lganida - 30 foizga;
eksport ulushi 30 va undan ko’proq foiz bo’lganida - 2 marotaba.
Mazkur soliq imtiyozi yagona soliq to’lovini hisoblash chog’ida
mikrofirmalar va kichik korxonalarga tadbiq etiladi.
3. O’zbekiston Respublikasining Osiyo va Jahonning yuqori
darajada rivojlangan davlatlari bilan amalga oshirayotgan iqtisodiy
aloqalari.
1991-yil 31-avgust – O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining rasmiy
e’lon qilingan kuni – davlatimizning xalqaro hamjamiyatga keng ko’lamli va
dinamik integratsiyasi boshlangan sana hisoblanadi. 2015-yil 1-iyul holatiga ko’ra
O’zbekiston dunyoning 130 dan ortiq mamlakati bilan diplomatik aloqalar
o’rnatgan. O’zbekiston 100 dan ortiq xalqaro tashkilotlarga a’zo bo’lib, turli xil
ko’p tomonlama hamkorlik tuzilmalari bilan aloqalarni rivojlantirmoqda.
~ 16 ~

Mamlakatimizning qulay iqtisodiy geografik mintaqada joylashganligi, xorijiy
sheriklar uchun yetarli shart – sharoitlarning yaratilganligi va eng asosiysi
Respublikamiz hududida tinchlikning barqarorligi boshqa davlatlarni biz bilan
iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’yishga undaydi. Yuqorida aytib o’tilganidek
O’zbekiston bugungi kunda dunyoning deyarli 130 dan ortiq mamlakatlari bilan
iqtisodiy ikki tomonlama manfaatga ega bo’lgan aloqalarni tashkil etgan. Biz
quyida e’tiboringizga shulardan jahon bozorida yetakchilik qilib kelayotgan
davlatlar bilan mamlakatimiz o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy aloqalarni havola etamiz.
O’zbekiston va Xitoy iqtisodiy aloqalarining ustuvor yo’nalishlari
Xitoyda amalgam oshirilayotgan muvaffaqiyatli iqtisodiy islohotlar, yuqori
iqtisodiy o’sish sur’atlari va doimiy ravishda ortib borayotgan iqtisodiy salohiyat
O’zbekiston bilan Xitoy o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy aloqalarni kengaytirish
imkoniyatlarini yaratmoqda. Xitoyni O’zbekistonning eng muhim va istiqbolli
hamkorlaridan biri sifatida e’tirof etish mumkin. Mamlakatimizda 65 ta yirik Xitoy
kompaniyalarining vakolatxonalari ochilgan bo’lib, ular ikki mamlakat o’rtasidagi
savdo – sotiq aloqalarini rivojlanishiga katta hissa qo’shmoqdalar.
O’zbekiston eksportining tarkibi quyidagicha: paxta tolasi, voylok, ipak,
to’qimachilik mahsulotlari tayyorlash uchun zarur erituvchi materiallar, xizmatlar,
mexanik asbob uskunalar, mebel, kimyoviy tolalar, gazlama, paxta ip – kalava va
boshqalar. Xitoyda nimport qilinadigan mahsulotlar tarkibi esa quyidagicha: qora
metallar va undan tayyorlanadigan mahsulotlar, kofe, choy va shirinliklar, mexanik
asbob uskunalar, poyabzal, kiyim – kechak, to’qimachilik va trikotaj, trikotaj
polotnosi, ruda, organic kimyoviy birikmalar, kimyoviy tolalar, plastmassa va
plastmassa mahsulotlari, xizmatlar, noorganik kimyoviy mahsulotlar, boshqa
materiallardan yasalgan mahsulotlar, turli tayyor mahsulotlar va boshqalar. 2012 –
yilda O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi tovar aylanmasi rspublika tashqi savdo
aylanmasiga nisbatan 12.7%ni tashkil etgan. Ikkala mamlakat o’rtasidagi tashqi
savdo aylanmasi, ya’ni eksport – 1463.1mln. dollar, import – 1894.8mln. dollarni
tashkil etgan (2012 – yil yakuni bo’yicha). Shuningdek, Xitoy bilan hamkorlikda,
2011 – 2020-yillarda umumiy qiymati 1mlrd. Dollarga teng ―Qulbeshkak ,‖
~ 17 ~

―Xojiqazgan , ―Doyaxotin , ―Suzma , ―Qumli , ―Chegaraqum kabi gaz‖ ‖ ‖ ‖ ‖
konlarini o’zlashtirish loyihalari ishlab chiqilmoqda. Bu loyihalarning amalgam
oshirilishi 2021- yilga borib yiliga 5mlrd. Kub metr gaz qazib chiqarish imkonini
beradi. O’zbekiston va Yaponiya Iqtisodiy hamkorligi
O’zbekiston va Yaponiya Iqtisodiy hamkorligi
Yaponiya O’zbekiston Respublikasining muhim savdo-iqtisodiy
hankorlaridan biri hisoblanadi. 1992 – yildan O’zbekiston va Yaponiya o’rtasida
iqtisodiy hamkorlikning barcha yo’nalishlari bo’yicha faol aloqlar o’rnatilgan. Ikki
mamlakat o’rtasidagi iqtisodiy hamkorlik aloqlari oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab
chiqarishni ko’paytirish, tarkibiy qayta qurilishni amalga oshirish, gummanitar va
rasmiy yordam shaklidagi kreditlar, qaytarilmaydigan ssudalar ko’rsatishdan
boshlangan.
O’zbekistonning Yaponiyaga eksport qilayotgan mahsulotlarining tovar
tarkibi quyidagicha: noorganik kimyo mahsulotlari, ipak, paxta, kalava, paxtali
matolar, gilamlar, tekstil mahsulotlari, kiyim-kechak, spool buyumlar, rangli
metallar, mexanik asbob-uskunalar. Yaponiya esa O’zbekistonga, o’z navbatida,
quyidagi mahsulotlarni yetkazib beradi: organik kimyoviy birikmalar, bo’yoqlar,
foto va kino mahsulotlari, kauchuk va rezina mahsulotlari, poligrafiya sanoati
mahsulotlari, kimyoviy tola, oyna va oyna mahsulotlari, qora metall, mexanik
asbob-uskunalar, elektr asbob-uskunalar, audio va videotexnika, transport
vositalari va ehtiyot qismlar, optika, foto va tibbiyot mahsulotlari, soatlar va
ehtiyot qismlar, musiqa asboblari va ehtiyot qismlar, mebel, yoritish asboblari.
O’zbekiston va Yaponiya o’rtasidagi savdo munosabatlari jadal sur’atlar bilan
rivojlanmoqda. O’zbekistonning eksport-import tarkibida Yaponiyaning ulushi
2012 – yilda 0.1 va 1.3% ga teng bo’lgan1.
O’zbekiston va Rossiya iqtisodiy aloqalarining rivojlanishi
O’zbekiston va Rossiya o’rtasidagi iqtisodiy hamkorlik aloqalari ikkala
mamlakat o’rtasida 1992 – yil 20 – martdan o’rnatilgan diplomatic
munosabatlardan keyin boshlandi. 1991 – yildan hozirga qadar O’zbekiston Va
Rossiya o’rtasida 160dan ortiq xalqaro shartnoma va 40dan ortiq boshqa hujjatlar
~ 18 ~

imzolandi. O’zbekiston Rossiyaga oziq – ovqat mahsulotlari, avtomobillar, kimyo
sanoati mahsulotlari va plastmassa, rangli va qora metallar, kabel, xizmatlar, paxta
tolasi, tabiiy yoqilg’i, neft mahsulotlari, sabzavotlar, gazlama, paxta kalavasi, jun,
meva va sabzavotdan qayta ishlangan mahsulotlarni eksport qiladi. Oxirgi yillarda
O’zbekiston eksportining tarkibida yengil avtomobillar(1,5-2 marta), meva va
poliz ekinlari(5), polietilen(2), tayyor tekstil mahsulotlari(1,4-1,5),
transformatorlar(2), past voltli apparatlar(1,5), quvur(1,5), havo transporti(1,7),
turizm(1,4) ulushi ortib bormoqda1. 2013 – yilda ikki davlat o’rtasidagi tashqi
savdo aylanmasi 7,840mlrd. dollarni tashkil etgan. O’zbekiston 2016 yilning
oxiriga qadar Rossiyaga meva-sabzavot eksporti hajmini 500 ming tonnaga
yetkazmoqchi. Bu haqda ―Россия сегодня agentligi O’zbekiston Qishloq va suv‖
xo’jaligi vazirligi vakili Olimboy Ortiqovning so’zlariga tayangan holda xabar
tarqatdi. O’tgan yili O’zbekistondan Rossiyaga qiymati 300 million dollarga teng
200 ming tonna meva-sabzavot yetkazib berilgan edi. Joriy yilda esa bu
ko’rsatkich 50-70 ming tonnaga ko’payishi va 400 million dollar daromad olinishi
kutilmoqda.
O’zbekiston va AQSH tashqi iqtisodiy aloqalari
AQSH va O’zbekiston o’rtasidagi iqtisodiy hamkorlikning kelib chiqish
tarixi, rivojlanish dinamikasi, shart – sharoitlari va omillariga e’tibor beradigan
bo’lsak, bu hamkorlik bosqichma – bosqich rivojlanib kelganligi va jadal
sur’atlarda rivojlanayotganligini kuzatish mumkin. O’zbekiston bilan AQSHning
o’zaro manfaatli savdo munosabatlari strategic sheriklik darajasiga olib chiqildi.
O’tgan davr mobaynida ikki tomonlama savdo munosabatlarini yo’lga qo’yish
negizida iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishning ustuvor sohalari ham belgilanib
bordi. Shunga ko’ra, Amerika kompaniyalari tog’ – kon va neft – gaz mazmunda
qator ustuvor investitsiya loyihalarini amalgam oshirishda, agrosanoat majmui,
oziq – ovqat sanoati va transport infratuzilmasining texnalogik bazasini
rivojlantirishda ishtirok etmoqda. Respublikada AQSH investorlari ishtirokida
tashkil etilgan 300dan ortiq korxona, jumladan, 200dan ortiq qo’shma korxonalar
va 100ga yaqin to’liq AQSH sarmoyasiga asoslangan korxonalar faoliyat
~ 19 ~

ko’rsatmoqda. Misol tariqasida ―Jeneral Motors , ―Keyz Korporeyshn , ―Koka‖ ‖
Kola , ―Teksako , ―Beyker Xyuz , ―Dyunevent , ―Prokter end Gembl , ―Ey–
‖ ‖ ‖ ‖ ‖
Ay–Dji kabi yirik kompaniyalarni keltirish mumkin. AQSH O’zbekistonning yirik
‖
savdo–iqtisodiy hamkori hisoblanadi va ikkala mamlakat o’rtasidagi savdo
aylanmasi 2013 – yilda 443,1mln. dollarni tashkil etdi.
O’zbekiston va Yevropa Ittifoqi tashqi iqtisodiy aloqalari
O’zbekiston Respublikasi va Yevropa Ittifoqi(YeI) o’rtasida o’zaro
hamkorlik aloqalarining rivojlanishida 1992 – yilda «O’zaro hamkorlik»
to’g’risida Memorandumning imzolanishi muhim ahamiyatga ega. 1996 – yilda
O’zbekiston Respublikasi va YeI o’rtasida savdo – iqtisodiy munosabatlarni
yanada rivojlantirishga bag’ishlangan «O’zbekiston – YeI va ularga a’zo davlatlar
o’rtasida hamkorlik munosabatlarini o’rnatish» to’g’risidagi shartnoma imzolandi.
YeI ning O’zbekiston bilan hankorligi quyidagi omillar bilan belgilanadi:

O’zbekistonning geosiyosiy va strategik joylashuvi; O’zbekistonning tabiiy va

Iqtisodiy salohiyati.
YeI va O zbekiston tashqi savdosining tovar tarkibi, 2017-y.
‟
Eksport Import
Qiymati, mln. yevro Ulushi% Qiymati, mln.
yevro Ulushi%
Qishloq xo’jalik
mahsulotlari 152 26.6 26 12.0
Shundan:
Oziq – ovqat
mahsulotlari 132 9.4 15 6.0
Yoqilg’i va qazib
chiqarish 16 1.2 40 16.1
Shundan:
Yoqilg’i 12 0.9 28 11.3
Sanoat
mahsulotlari 1198 72.4 179 85.1
~ 20 ~

Shundan:
Kimyo sanoat
mahsulotlari 343 24.3 129 52.4
Mashina va
asbob–uskunalar 613 43.6 7 2.9
To’qimachilik
sanoati
mahsulotlari 4 0.3 35 14.3
Boshqa
mahsulotlar 2 1.0 236 2.9
O’zbekiston va YeI o’rtasida savdo aloqalari barqaror sur’atlarda rivojlanib
bormoqda. 2017 – yilda O’zbekiston va YeI o’rtasidagi tashqi savdo aylanmasi 1
mrld. 655 mln. Yevroni tashkil etdi
4. O’zbekiston iqtisodiyotining jahon bozoridagi o’rni va iqtisodiy
islohotlarning chuqurlashuvi.
O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga qo’shilishining shart-sharoitlari va
tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish imkoniyatlari Respublika davlat
mustaqilligini qo’lga kiritishi bilan vujudga kela boshladi. Bunday vaziyatda tashqi
iqtisodiy majmuani boshqarishning o’ziga xos tizimini shakllantirish, tashqi
aloqalarni yo’lga qo’yish borasida qoida va tamoyillarni ishlab chiqish,
respublikaning jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilish yo’llarini belgilash taqozo
etiladi.
Respublika tashqi siyosatini amalga oshirishning asosiy tamoyillari teng
huquqlilik va o’zaro manfaatdorlik negizida qurilsa, uning qoidalari ikki
tomonlama va ko’p tomonlama shartnoma munosabatlarida o’zaro manfaatli
aloqalar o’rnatish, xalqaro iqtisodiy ittifoqlar doirasidagi hamkorlikni
chuqurlashtirishga asoslanadi.
O’zbekistonning xalqaro mehnat taqsimoti va jahon xo’jalik aloqalarida
ishtirok etishning asosi ochiq turdagi iqtisodiyotni vujudga keltirishdir. Shu sababli
~ 21 ~

respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin qisqa davr ichida 80 dan ortiq
davlat bilan diplomatiya munosabatlarini o’rnatdi, dunyoning 20 dan ortiq
davlatida diplomatiya elchixonalarini ochdi, ko’pgina xalqaro tashkilotlar – BMT
iqtisodiy muassasalari, Jahon banki, Xalqaro bank, Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro
moliya korporatsiyasi, Iqtisodiy taraqqiyotga ko’maklashuvchi tashkilot kabi
boshqa xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo’lib kirdi.
O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi jarayonlarining
o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida to’xtalib, Prezidentimiz I. A. Karimov shunday
degan edi: «Integratsiya haqida gapirar ekanmiz, manfaatlar birikuvining xilma-xil
mexanizmlari va shakllari hamda integratsiya turlari mavjudligiga asoslanamiz.
Bunga sherikchilik va hamkorlik qilishga intilayotgan mamlakatlarning
boshlang’ich shart-sharoitlari turlichaligi sababdir. O’zbekiston bir vaqtning o’zida
turli darajalarda – dunyo miqyosida va mintaqa ko’lamida – integratsiya
jarayonlarida qatnashsa-da, ammo bir muhim qoidaga: bir davlat bilan yaqinlashish
hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslikka amal qiladi. Biz bir sub’ekt bilan
sherikchilikning mustahkamlanishi boshqalar bilan sherikchilik munosabatlarining
zaiflashuviga olib kelishiga qarshimiz. Shu sababli O’zbekistonning jahon
hamjamiyatidagi integratsiyalashuvi serqirra jarayondir»
Bugungi kunda O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi ko’p
darajali tizim sifatida amal qilib, uni quyidagi beshta darajaga ajratish mumkin:
global; transkontinental; mintaqalararo; mintaqaviy; mahalliy. Har bir darajadagi
integratsion aloqalarning o’ziga xos vazifalari mavjud. O’zbekistonning global
darajada amalga oshiriluvchi strategik integratsion vazifasi – bu mamlakatdagi
barcha xo’jalik sub’ektlarining tashqi bozor bilan o’zaro aloqasini ta’minlash
uchun teng huquqli va milliy manfaatlarga mos keluvchi shart-sharoitlarni yaratish
asosida uning xalqaro valyuta-moliya va savdo mexanizmlariga bevosita
qo’shilishidir. O’zbekistonning BMT, yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti
(OBSE), yevropa hamjamiyati, NATO, Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi,
Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO) kabi tashkilotlar faoliyatidagi faol ishtiroki
uning jahon xo’jaligiga yanada kengroq integratsiyalashuvini ta’minlaydi.
~ 22 ~

O’zbekistonning transkontinental darajada amalga oshiriluvchi integratsion
vazifasi – bu xalqaro transosiyo Iqtisodiy xamkorlik tashkiloti (EKO) doirasidagi
o’zaro aloqalarni yanada kuchaytirishdan iborat. Bu tashkilot 1992 yilda tashkil
etilgan bo’lib, o’z ichiga Osiyo qit’asining 10 ta davlati (Turkiya, Eron, Pokiston,
Afg’oniston, O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va
Ozarbayjon) ni oladi. Uning asosiy maqsadi – xo’jalikning transport,
kommunikatsiyalar, sanoat, qishloq xo’jaligi, savdo, turizm, ishchi kuchi
resurslarini rivojlantirish kabi sohalarida mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy
hamkorlikni yo’lga qo’yishdan iborat.
O’zbekiston mintaqalararo darajada yangi mustaqil davlatlar – MDH
mamlakatlari bilan integratsiyaga kirishdi. O’zbekiston birinchilar qatorida MDHni
tashkil etish g’oyasini qo’llab-quvvatladi, uning tashkilotchilari tarkibiga kirdi,
integratsion va kooperatsion aloqalarini mustahkamlash hamda uning Xalqaro
iqtisodiy qo’mita (MEK), Davlatlararo bank (MGB), MDH Statistika qo’mitasi
kabi institutsional tuzilmalarini shakllantirishda faol ishtirok etmoqda.
O’z o’rnida ta’kidlash lozimki, keyingi paytlarda MDH o’zining tashkil
topishi chog’idagi dastlabki maqsadi – ya’ni, mavjud xo’jalik aloqalari va
imkoniyatlardan foydalanishda o’zaro manfaatli hamkorlik munosabatlarini yo’lga
qo’yish va shu asosda iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadi hamda undan
kelib chiquvchi vazifalarga mos kelmay qoldi. Bu tashkilot faoliyat yo’nalishida
ko’proq siyosiy masalalar, «integratsion aloqalarni kuchaytirish» shiori ostida
kuchli mamlakatlarning nisbatan kuchsiz mamlakatlar ichki ishlariga aralashuvi,
ular manfaatlarining siqib qo’yilishi, iqtisodiy va siyosiy tazyiq o’tkazish holatlari
ustunlik kasb eta boshladi. Bunday holatlarga 1-Prezidentimiz I.A.Karimov
MDHga a’zo mamlakatlarning turli darajadagi yig’ilishlarida tanqidiy nuqtai
nazardan qarab, uni tubdan isloh qilish borasida o’zlarining amaliy takliflarini
berganlar.
O’zbekistonning mintaqaviy darajadagi integratsiyasi – bu umumiy tarixga,
yagona madaniy an’analarga, o’xshash turmush tarzi va mentalitetga ega bo’lgan
qardosh xalqlarni birlashtiruvchi Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasidagi
~ 23 ~

hamkorlikni mustahkamlash va rivojlantirishdan iborat. Bunday integratsion
aloqaning aniq shakli sifatida 1992 yilning yanvar oyida tashkil etilgan Markaziy
Osiyo mintaqaviy hamkorligi (TSARS) tashkil etildi.
Yana bir istiqbolli, kuchli salohiyatga ega bo’lgan mintaqaviy
birlashmalardan biri – Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHOS)dir. Bu tashkilot 2001
yilning 15 iyunida oltita – O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston,
Rossiya va Xitoy mamlakatlari hamkorligida tashkil etildi.
Bugungi kunda SHanxay hamkorlik tashkilotining xalqaro maydondagi
nufuzi, obro’-e’tibori sezilarli darajada oshib bormoqda. Ushbu tashkilot safidan
joy olish istagini bildirgan davlatlar soni ham ko’paymoqda. ShHTning salohiyati
haqida gapirganda masalaning faqat iqtisodiy jihati hisobga olinsa ham, uni yirik
iqtisodiy-integratsiyaviy tashkilot deb atash uchun barcha asoslar yetarlidir.
ShHTning salohiyat va imkoniyatlari to’g’risida so’z ketganda, eng avvalo
unga a’zo mamlakatlar egallagan hudud ko’lamining ahamiyatli darajada
kattaligini ta’kidlash o’rinlidir. ShHTga a’zo davlatlarning umumiy hududi
30178,7 ming km.kv ni tashkil etib, unda eng katta salmoqni Rossiya (56,6%) va
Xitoy (31,8%) egallaydi (1-jadval). Mazkur tashkilotga a’zo davlatlar aholisi soni
1,5 mlrd.dan ko’proq bo’lib, aholi umumiy sonidagi salmog’i jihatidan Xitoy eng
katta ulushga ega – 87,0 %. So’nggi yillarda SHHTga a’zo davlatlar tomonidan
ishlab chiqarilgan YAIM hajmi 12,1 trln. doll.dan oshadi. O’zbekistonning
Shanxay hamkorlik tashkiloti mamlakatlari bilan iqtisodiy integratsiyasining
kuchayishi ko’p jihatdan mazkur mamlakatlarning milliy manfaatdorligi bilan
belgilanadi. Eng avvalo, O’zbekiston raqobat jihatidan nisbatan ustunlikka ega
bo’lgan ishlab chiqarish sohalari tovarlari – paxta xomashyosi, mashinasozlik,
kimyo sanoati, qurilish materiallari sanoati, elektr energetikasi tovarlarining
savdosini kengaytirishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek,
telekommunikatsiyalar, suv va energiya resurslaridan foydalanish, xalqaro turizm,
hamkorlikdagi ekologik loyihalarni amalga oshirish borasida integratsiya
aloqalarini kuchaytirish lozim.
~ 24 ~

Xulosa .
Tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, biz mamlakatimiz hududida qadim
tarixda ham faol savdo aloqalari sodir bo’lib turganini ko’rishimiz mumkin. Bunga
Qadimgi Baqtriya, Katta Xorazm va Sug’diyona davlatlari hududida bo’lgan savdo
aloqalarini misol qilib keltirish mumkin. Amir Temur va Temuriylar davrida
ayniqsa savdo – sotiq munosabatlari yaxshi rivojlandi. Bunga Amir Temurning
olib borgan oqilona davlat siyosati sabab bo’lgan. Amir Temur Fransiya qiroliga
xat yozib, unda Xitoydan boshlanadigan Buyuk Ipak yo’lini Movaraunnahr orqali
Yevropa davlatlariga yetkazish va o’zaro tashqi iqtosodiy aloqalarni yo’lga qo’yish
taklifini bildirgan. Mustaqillikka erishganimizdan so’ng muhtaram 1-Prezidentimiz
ham xalqaro munosabatlarni qayta tiklashga bor e’tiborlarini qaratdilar. Buning
natijasida tez fursatlarda davlatimiz yuqori darajada rivojlanib jahon miqyosida
o’zining ishonchli iqtisodiy hamkorlariga ega bo’ldi. Respublikamizning iqtisodiy
geografik jihatdan qulay joylashganligi va boy tabiiy resurs, xomashyolarga egaligi
xorijiy davlatlarni biz bilan hamkorlikka chorlaydi. Prezidentimiz Mirziyoyev
Sh.M tashabbuslari bilan avvalo bizga qo’shni bo’lgan davlatlar bilan o’zaro
mustahkam do’stlik shartnomalari imzolandi va iqtisodiy aloqalar yo’lga qo’yildi.
Bunga misol tariqasida mamlakatimizga chegaradosh bo’lgan Qozog’iston
Respublikasi bilan olib borilayotgan iqtisodiy aloqalarni misol qilib keltirish
mumkin. 2016 yilnining 14 – 16 aprel kunlari Qozog’iston Prezidenti
mamlakatimizga amaliy tashrif buyurdi. Mamlakatlarimiz o’rtasidagi o’zaro tovar
ayirboshlash hajmi izchil o’sib bormoqda. 2015-yil yakunlariga ko’ra, bu
ko’rsatkich 3 milliard dollardan ziyodni tashkil qilgan.
Qozog’istonda mamlakatimiz ishbilarmonlari ishtirokida tashkil etilgan
151 korxona faoliyat yuritmoqda. Yurtimizda Qozog‗iston kapitali ishtirokida 206
korxona, shu jumladan, 171 qo’shma korxona ochilgan. O’zbekiston Respublikasi
va Qozog‗iston Respublikasi o’rtasidagi hamkorlik bo’yicha hukumatlararo
komissiya o’zaro aloqalarni izchil rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Joriy yil 10-
11-mart kunlari Ostona shahrida mazkur komissiyaning 15-majlisi bo’lib o’tdi.
2010-2020-yillarga mo’ljallangan Iqtisodiy hamkorlik strategiyasiga muvofiq
~ 25 ~

savdo, sarmoya, transport, kommunikatsiyalar, bojxona, suv-energetika va
innovatsiya yo’nalishlarida amalga oshirilayotgan istiqbolli loyihalar samarasi
o’zaro aloqalarga qo’shimcha sur’at bag‗ishlamoqda. Transport
kommunikatsiyalari sohasi hamkorlikning ustuvor yo’nalishlaridan hisoblanadi.
Mamlakatlarimizning avtomobil va temir yo’llari o’zaro integratsiyalashgan. Bu
muhim kommunikatsiya tarmog‗i uchinchi davlatlar uchun ham tranzit vazifasini
o’tamoqda. O’zbekiston bugungi kunda dunyoning ko’pgina davlatlari bilan o’zaro
iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’ygan. Respublikamiz Jahon bozorida ham o’z
o’rniga ega va o’zining eksport mahsulotlari bilan ishtirok etmoqda. Shu bilan
birgalikda Jahon bozoridan o’zi uchun kerakli tovar va xizmatlarni ham harid
qiladi. Prezidentimiz say harakatlari bilan xorijiy hamkorlar bilan iqtisodiy
aloqalarni yaxshilash maqsadida tegishli Qonun va Farmonlar qabul qilindi.
Shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish maqsadida xorijiy investorlar
uchun qulay investitsion muhit ham yaratildi. Buning natijasida, dunyoning
Rossiya, Xitoy, Yaponiya, AQSH va Yevropa ittifoqi davlatlari bilan ikki tarflama
kelishuvlar imzolangan. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach,
xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimiga va jahon xo’jaligiga chuqurroq
integratsiyalashib borishga intilmoqda. Hozirgi kunda jahondagi iqtisodiy
munosabatlarda globallashuv jarayoni tobora kuchayib bormoqda. Bu borada 1-
Prezidentimizning « … tobora chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy inqirozi
mamlakatimizga ta’sir ko’rsatmaydi, bizni chetlab o’tadi, degan xulosa
chiqarmaslik kerak. Masalani bunday tushunish o’ta soddalik, aytish mumkinki,
kechirib bo’lmas xato bo’lur edi. Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim
– O’zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy – iqtisodiy
bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi»1 degan so’zlarini esga olishimiz
muhimdir. Shuningdek, dunyoning yirik, jadal iqtisodiy rivojlanayotgan
mamlakatlari bilan savdo – sotiq aloqalarini kengaytirish, «… eksport qilinadigan
mahsulotlarimizni tarkibini va umuman, tashqi savdo aylammasini yanada
diversifikatsiya qilish dolzarb masala bo’lib qolmoqda». Xulosa o’rnida shuni
aytish mumkinki, Prezidentimiz Mirziyoyev Sh.M ta’kidlaganlaridek, biz bugungi
~ 26 ~

shiddat bilan rivojlanib borayotgan jahon bozorida o’z o’rnimizni saqlab qolish,
mamlakat hududida barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash, xorijiy mamlakatlar
bilan mustahkam iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’yish va ichki bozorni himoya
qilgan holda eksport va import operatsiyalarini yanada rivojlantirish uchun tinmay
xarakatda bo’lishimiz, o’qib o’rganishimiz va asosiysi bor kuch va e’tiborimiz
bilan yurt tinchligini saqlashimiz zarurdir. Chunki tinchlik bo’lgan joyda
rivojlanish va o’sish bo’ladi.
~ 27 ~

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. A. V. Vahobov, D. A. Tadjibayeva, Sh. X. Xajibakiyev ―Jahon iqtisodiyoti va
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar . «Baktria press» 2015.-584 bet. ‖
2. A. V. Vahobov, Sh. I. Raxmanov, Sh. X. Xajibakiyev, X. A. Usmanova ―Jahon
iqtisodiyoti va Xalqaro iqtisodiy munosabatlar «Voris-nashriyot», 2014.-320 bet.
‖
3. ―Jahon iqtisodiyotiga integrasiya Ishmuxamedov.A.I. o'quv qo'llanma, 2004.
‖
4. ―O'zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug'rofiyasi G. Asanov, M. Nabixonov,
‖
I. Safarov.
Undan tashqari quyidagi internet saytlaridan ham foydalanildi:
www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasining
rasmiy sayti.
www.uza.uz – O’zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti.
www.ceep.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
www.ziyonet.uz
www.buxdu.uz
~ 28 ~

Jahon bozorida narxni tashkil topishining oziga xos xususiyatlari

Sotib olish