Jahon iqtisodiyoti globallashuvi belgilari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	56.5KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi belgilari

Sotib olish

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: O’zbekiston Respublikasida amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muhim bir jihatlaridan biri bu
ochiq iqtisodiyotni shakillantirish uchun zarur bo’lgan siyosiy, huquqiy
va iqtisodiy masalalarni xal qilish va o’zaro keng qamrovli jahon
xo’jaligiga integratsiyalashuv, hamda xalqaro moliyaviy – iqtisodiy
tashkilotlar, chet davlatlar bilan o’zaro ikkitomonlama va ko’ptomonlama
savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va chuqurlashtirish bo’ldi.
Globallashuv (globalizatsiya) - lotincha ―glob‖so’zidan olingan
bo’lib, aynan uni ―dumaloqlashuv, ―kurralashuv deb tarjima qilish
mumkin. Yer sharining, Yer kurrasining fan-texnika yutuqlari tufayli
insoniyat ixtiyoridagi xuddi bir butun sharga, kurragaaylanishini
tushuntirish uchun ishlatiladi. Globaltushunchasi lug’aviy ma'nosi
nuqtai nazaridan fransuz tilida ―umumiy, lotin tilida esa ―globus- Yer
shari ma'nolarini bildiradi. Demak, globalizm tushunchasi ana shu ikki
ma'noda ham bevositainsoniyat hayoti va taqdiri bilan bog’liq
bo’lgan katta muammolarni, sayyoraviy, dunyoviy muammolarni,
global taraqqiyot istiqbollarini o’ziga qamrab oladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev tomonidan
imzolangan ―2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar
strategiyasida mamlakatimizni globallashuv sharoitida xalqaro iqtisodiy‖
munosabatlarda faol ishtirokchi sifatida qatnashish ustuvor vazifalardan
biri hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotiga o’zining salmoqli ta‘sirini
o’tkazadigan jahon iqtisodiyoti rivojlanishining muhim tendensiyasi bu
2

uning globallashuvidir.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvining xususiyatlari va rivojlanish
omillari, jahon iqtisodiyoti global muammolari mohiyati, transmilliy
korporatsiyalar va ularning globallashuv jarayonlarda tutgan o’rni, jahon
iqtisodiyoti globallashuvidagi ziddiyatlar va tahdidlar, baynalminallashuv,
transmilliylashuv va globallashuv jarayonlari, jahon iqtisodiyoti
globallashuvining rivojlanish indikatorlari, jahon iqtisodiyoti globallashuvi
rivojlanishining ekologik va innovatsion omillari.
O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy
rivojlanishning muhim bir jihatlaridan biri ochiq iqtisodiyotni
shakllantirish uchun zarur bo’lgan siyosiy, huquqiy va tashkiliy
masalalarni xal qilish va global iqtisodiyotdagi xizmatlar sohasi bilan keng
qamrovli aloqalarni rivojlantirish va chuqurlashtirishdan iborat.
Kurs ishining maqsadi ―Jahon iqtisodiyotining globallashuvi
jarayoni global muamomlar, globallashuv jarayonlarning mohiyati,
rivojlanish omillari va uning qayd etilgan.
Kurs ishining vazifasi «Jahon iqtisodiyotining globallashuvi»
asosiy maqsadi – talabalarda jahon iqtisodiyotining globallashuvi
jarayonlari bo’yicha nazariy va amaliy bilimlarini shakllantirish.
Kurs ishining ob’ekti «Jahon iqtisodiyotining globallashuvi»
asosiy vazifalari talabalarda global muammolari mohiyati, to’g’ridan-
to’g’ri xorijiy investitsiyalar va ularning mintaqaviy va tarmoqlararo
oqimlari, transmilliy korporatsiyalar va ularning globallashuv
jarayonlardagi tutgan o’rni, xalqaro savdo va jahon xo’jaligi erkinlashuvi,
jahon savdo tashkiloti va unga a‘zo bo’lish jarayonlari, globallashuv
sharoitida global va milliy iqtisodiy xavfsizlik to’g’risida ilmiy
tushunchalarni shakllantirishdan iborat.
3

Kurs ishining predmeti «Jahon iqtisodiyotining globallashuvi»
Jahon iqtisodiyotining global muammolarini, jahon iqtisodiyoti
globallashuvining xususiyatlari va rivojlanish omillarini, uning rivojlanish
tarixiy davrlari: baynalmilallashuv va transmilliylashuv jarayonlarini,
iqtisodiyotning globallashuv jarayonlarida transmilliy kompaniyalar
(TMK)lar faoliyatini, ekologik va innovatsion omillarni, «global va milliy
iqtisodiy xavfsizlik» va oziq-ovqat xavfsizligi tushunchalari va mohiyati,
ko’rsatkichlari va miqdoriy chegaralarini o’zlashtirishi kerak.
Mamlakatimizning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvida, ochiq
iqtisodiyotni barpo etishda va tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga
oshirishda, eksport va import operatsiyalarini bajaruvchi milliy
muassasalar, tashkilotlar, korxonalarni xalqaro iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirishda jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayonlarini yaxshi
o’rgangan bo’lishlari lozim.

4

I.Bob. Jahon iqtisodiyoti globallashuvida texnologik ukladlar
1.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvida texnologik ukladlar
Jahon iqtisodiyotiga berilgan tor ma‘nodagi ta‘rif iqtisodiy
nazariyadagi sotiladigan mahsulotlar va omillar tushunchasiga mos keladi.
Ma‘lumki, sotiladigan mahsulotlar va omillarga asoslangan xo’jalik
aloqalari yuzlab milliy xo’jaliklarni ―jahon iqtisodiyoti deb ataladigan‖
bir tizimga birlashtirishini e‘tiborga olish lozim.
Ilmiy va o’quv adabiyotlarda ―Jahon iqtisodiyoti yoki ―Jahon
‖
xo’jaligi tushunchalari mustahkam kirib bo’ldi, biroq uning mazmuni
‖
turlicha talqin qilinadi.
Ayrim mutaxassislar jahon iqtisodiyotini barcha mamlakatlarning o’zaro
bog’langan milliy xo’jaliklari majmui sifatida ifodalaydi, boshqa
mutaxassislar esa ―bu o’ziga xos funksiyalariga, maxsus institutlariga
ega organizmdir va biz jahon xo’jaligi haqida ayrim mamlakatlar
xo’jaliklari yig’indisidan farq qiladigan xo’jalik deb so’z yuritishga to’la
haqlimiz , deb aytadi
‖ 2
. Bu ta‘rif shakllanayotgan global iqtisodiyot
mohiyatini aniqroq aks ettiradi.
Shu bilan birga, ishlab chiqarishning xalqaro kooperatsiyasi, xalqaro
mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, tashqi savdo va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar rivojlanishi natijasida milliy iqtisodiyotlarning o’zaro aloqasi
va o’zaro bog’liqligi kuchayadi.
Bu hodisa iqtisodiyotning baynalminallashuvi deb ataladi.
Iqtisodiyotning baynalminallashuvi – bu ayrim mamlakatlar
iqtisodiyotlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi kuchayishidir.
Globallashuv jarayoni turlicha qabul qilinadi va baholanadi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda unga turlicha munosabatda
bo’lishadi. Bir tarafdan, xorijiy raqobat uchun bozorlarning ochilishi,
5

xalqaro savdo, kapital va mehnat resurslari ko’chib yurishining kuchayishi
jahon ishlab chiqarish omillaridan samaraliroq foydalanish, jahon ishlab
chiqarishini oshirish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi va unda ishtirok
etuvchi mamlakatlar uchun yutuq deb atash mumkin.
Boshqa tarafdan, global bozorlarda raqobatning kuchayishi, xo’jalik
faoliyatining keng erkinlashuvi mamlakatlar uchun xavf-xatarlar
tug’dirishi muqarrardir.
Rivojlangan mamlakatlar uchun buning foydali jihatlari aniq
ko’rinib turibdi, biroq rivojlanayotgan mamlakatlar haqida, ayrim
hollarda, bunday deb bo’lmaydi. Ularning ko’pchiligi
baynalminallashuvda xomashyo va mehnat resurslari yetkazib beruvchilar
sifatida ishtirok etib, rivojlangan va qudratliroq davlatlarga qaram bo’lib
qolishini e‘tirof etish mumkin.
Sobiq AQSH Prezidenti B.Klinton huzurida iqtisodiy maslahatchilar
guruhiga rahbarlik qilgan J.Stiglits iqtisodiy siyosat xususiyatlarini
ta‘riflayotib, davlat va bozor munosabatlar o’zaro hamkorlikka qaratilgan
bo’lishi kerakligini hamda davlat bozordagi muvaffaqiyatsizliklarni
yumshatishda va ijtimoiy adolatni ta‘minlashda muhim rol o’ynashi
kerakligini qayd etgan. U ochliq, hayot standartlari pasayishi, ishsizlikni
globallashuvning salbiy oqibatlari qatoriga kiritgan 3
.
―Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tushunchasi bilan birga ―global‖
iqtisodiyot tushunchasi keng qo’llanib kelinmoqda. Hozirda, yagona
‖
yaxlit bir ―global iqtisodiyot tushunchasi shakllanmagan bo’lib,
‖
murakkab tizim sifatida e‘tirof etilib kelinmoqda va ayniqsa, so’nggi
yillarda bu tizimda katta o’zgarishlar yuz bermoqda. Bu o’zgarishlar
qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: ishlab chiqarish kuchlarining
baynalminallashuvi va globallashuvi; xalqaro iqtisodiy munosabatlarning
global tus olishi va jahon moliya bozorining tez sur‘atlarda rivojlanishi;
6

jahon va mintaqaviy inqirozlarning kelib chiqishi; turli mamlakatlar
iqtisodiy rivojlanishida farqlarning chuqurlashuvi, shuningdek, ahborot-
kommunikatsion texnologiyalarning rivojlanishi va ―raqamli , ―yangi‖ ‖
iqtisodiyot tushunchalari kirib kelishi.
―Global iqtisodiy tizim real voqeaga aylangan va uning qonunlari hamda
rivojlanish shakllari jiddiy o’zgarishni talab qiladi
‖ 4
va ―Global
iqtisodiyot taraqqiyotimizning ko’p jihatlariga ta‘sir ko’rsatadigan hozirgi
zamonning eng muhim fenomenini ifodalashini isbotlaydigan qo’shimcha
dalillar kerak emas , deb qayd etadi O. Bogomolov
‖ 5
.
Globallashuv jarayonlarning hozirga kelib bir qator xususiyatlarini
e‘tirof etish mumkin.
Birinchidan, globallashuvning muqobilligi – globallashuvning ichki
qarama-qarshiligini aks ettiruvchi globallashuv jarayonlarining turli
variantlaridir 6
.
Globallashuv muqobilligi globallashuv jarayonlarining o’rnini bosadigan
biror narsa taklif qilmay, ularning ichki variabelligini ifodalaydi. Bu, eng
avvalo, globallashuv ro’yobga chiqariladigan quyidagi modellarga
taalluqli: liberal model (ba‘zida ―neoliberal terminidan foydalaniladi)
‖
yoki ijtimoiy mo’ljal olgan model.
Ikkinchidan, globallashuv muqobillari mintaqalarga bo’linishda
namoyon bo’ladi, unga muayyan izchillik beradigan va uning eng salbiy
oqibatlarini kamaytiradigan o’ziga xos shakli sifatida qaraladi.
Globallashuvning muqobilligining borligi jahon globallashib borayotgan
bir paytda globallashuvning o’zi uchun salbiy oqibatlarini kamaytirib va
bu jarayonlardan imkon qadar ko’p foyda olib, inson uchun globallashuv
jarayonlariga ta‘sir ko’rsatish imkoniyatini yaratadi.
Globallashuv jarayonlari to’lqinsimon rivojlanish xususiyatlariga ega
bo’lib, uning rivojlanishida bir qator to’lqinlarni keltirish mumkin.
Texnologik yo’l ishlab chiqarishni rivojlantirishning ma‘lum bir darajasiga
7

xos bo’lgan texnologiyalar to’plami sifatida tavsiflanadi; ilmiy va texnik-
texnologik taraqqiyot bilan bog’liq holda, pastki qatlamlardan yuqori
progressiv o’tishga erishiladi.
Texnologik hayotning hayot aylanishi taxminan bir asrni qamrab
oladi, iqtisodiyotni rivojlantirishda uning hukmronligi davri 40 yildan 60
yilgacha (ilmiy va texnologik taraqqiyotning tezlashishi, ilmiy va ishlab
chiqarish davrlarining davomiyligini qisqartirish asta-sekin kamayadi)
bo‘lgan davni qamrab oladi. Iqtisodiy hodisalar yuzasida bu davr iqtisodiy
kon‘yukturaning uzoq to’lqinlari shaklida namoyon bo’ladi, uning
chastotasi birinchi marta N.D. Kondratiev tomonidan belgilandi va
keyinchalik ko’plab tadqiqotlar natijasi o‘laroq tasdiqlandi.
Bugungi kunga kelib, jahon texnik-iqtisodiy rivojlanishida
(Angliyada sanoat inqilobidan boshlab) ketma-ket o’zgarib turadigan
beshta texnologik qatlamning hayot aylanish davrlarini ajratib ko’rsatish
mumkin.
Texnologik jihatdan bog’langan ishlab chiqarishlarning asosiy
to’plamlari kompleksi texnologik tuzilishning yadrosini hosil qiladi.
Uning yaratilishida ishtirok etadigan texnologik yangiliklar "asosiy omil"
deb nomlangan. Yangi texnologik tartibni tarqatishda yetakchi rol
o’ynaydigan tarmoqlar uning tashuvchisi hisoblanadi.
Texnologik hayotning hayot aylanishi rivojlanishning uch
bosqichiga ega va taxminan yuz yil muddatga belgilanadi. Birinchi
bosqich uning kelib chiqishiga va avvalgi texnologik tuzumning
iqtisodiyotida paydo bo’lishiga bog’liq. Yangi texnologik yo’l, avvalgi
iqtisodiy tuzilishda hukmronlik qilganda paydo bo’ladi. Ushbu bosqichda
uning rivojlanishi salbiy texnologik va ijtimoiy-iqtisodiy muhit bilan
cheklanadi. Faqat o’sish chegaralari dominant texnologik yo’l erishish va
uning tarkibiy ishlab chiqarish rentabelligini pasayishi bilan yangi
8

texnologik yo’l texnologik zanjirlarida resurslarni ommaviy qayta
taqsimlash boshlanadi. Ikkinchi bosqich yangi ishlab chiqarish
texnologiyasi asosida iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish bilan bog’liq va
ellik yil davomida yangi texnologik turar-joy hukmronligiga mos keladi.
Uchinchi bosqich eskirgan texnologik tuzumning yo’q bo’lib ketishiga
olib keladi. Shu bilan birga, texnologik tartibga hukmronlik davri uning
rivojlanishidagi eng katta o’sish bilan tavsiflanadi.
Ushbu jarayon texnologik inqilob deb nomlanishi mumkin, unda
beshta xususiyat mavjud: innovatsion faoliyatning o’sishi, ishlab chiqarish
samaradorligini tez oshirish; yangi texnologik imkoniyatlarning ijtimoiy
va siyosiy tan olinishi; yangi texnologik tizimning xususiyatlariga
muvofiq narx nisbatlarini o’zgartirish. Texnologik inqilob eskirgan
texnologik tuzilmalarda, ularning qisqarishi, iqtisodiy ahvolning
yomonlashuvi, tashqi savdo qarama-qarshiliklarining chuqurlashishi,
ijtimoiy va siyosiy keskinlikning kuchayishi bilan shug’ullanadigan
kapitalning katta amortizatsiyasi bilan birga keladi.
Texnologik tartibni almashtirish belgilari:
 Energiya va xom-ashyo narxlarining keskin o’sishi, avvalgi
texnologik
tuzumning o’sib borayotgan texnologik zanjirlarida ortiqcha iste‘mol qilish
natijasida yuzaga keladi.
 Dominant texnologik tuzumning texnologik majmualarida ishlab
chiqarish rentabelligining keskin pasayishi.
 Dominant texnologik turmush tarzi hayot sikli oxirida yangi
texnologiyalar
yuqori noaniqlik kutilgan rentabelligini investorlar tomonidan faol talab
fond bozori va ko’chmas mulk bozorida moliyaviy qabariq qarishi.
9

 Kapitalning katta qismini devalvatsiya qilish va moliyaviy inqiroz
orqali
moliyaviy balonni bartaraf etish tufayli uzoq to’lqinli depressiyani
boshlash. Moliyaviy inqiroz investitsion muhitni yomonlashtirsa-da,
asosiy
yangiliklarning tarqalishini sekinlashtirishi mumkin bo’lsa-da, moliyaviy
bozordagi inqiroz real aktivlarga investitsiyalarni qayta yo’naltirishga
yordam beradi. Natijada, asosan, yangi kamroq energiya va moddiy
intensiv texnologiyalarni ommaviy ravishda joriy etish orqali, birinchi
navbatda, yangi texnologik tuzumning yadrosini kengaytirish orqali
depressiyadan chiqish boshlanadi. Shu bilan birga, kapitalning haddan
tashqari texnologik tuzilmalarning o’sish chegaralariga yetganidan ozod
etilishi. Yangi texnologik tuzumning asosiy innovatsiyalarini
rivojlantirishga sarmoya kiritilganligi sababli, ularning miqdori ortib
bormoqda.
Zamonaviy iqtisodiyot tarkibida axborot texnologiyalari tizimi
ustunlik qiladi. Rivojlangan va ko’plab yangi sanoat mamlakatlarida 80-
larning o’rtasidan boshlab beshinchi texnologiya ishlab chiqarishining
ommaviy tarqalishi va iqtisodiyotning ko’plab tarmoqlarida an‘anaviy
texnologiyalarni almashtirish boshlandi. Uning asosiy omili
mikroelektronika va dasturiy ta‘minotdir. Uning yadrosini tashkil etuvchi
ishlab chiqarishlar orasida elektron komponentlar va qurilmalar, elektron
hisoblash texnikasi, radio va telekommunikatsiya uskunalari, lazer
uskunalari, hisoblash texnikasiga xizmat ko’rsatish kiradi.
Bugungi kunda beshinchi texnologik yo’l uning o’sishi
chegaralariga yaqin: energiya bahosining ko’tarilishi va tushishi,
moliyaviy pufakchalarning shakllanishi va qulashi – hayot aylanish
jarayonining yakuniy bosqichining ishonchli belgilari, dominant
10

texnologik tuzum va iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishning boshlanishi
keyingi – oltinchi texnologik tartibga asoslangan bo’lib, uning shakllanishi
va o’sishi kelgusi ikki-uch o’n yillikda global rivojlanishni aniqlaydi.
Uzoq muddatli texnik-iqtisodiy rivojlanishning mavjud ritmidan
kelib chiqqan holda, XXI asrning ikkinchi o’n yilligidan bugungi kunda
beshinchi texnologik tartibga ega bo’lgan barqaror o’sish chegarasiga
erishiladi. Shu vaqtga kelib, hozirgi vaqtda yuzaga keladigan yangi
oltinchi texnologik tuzumning reproduktiv tizimi shakllantiriladi.
Hozirgi vaqtda yangi (oltinchi) texnologik yo’l rivojlanishning
embrional bosqichidan kelib chiqadi, uning o’sish chegaralariga yetgan
avvalgi texnologik tuzumni almashtirish jarayoni boshlanadi. Bu jarayon
dunyoning yetakchi mamlakatlari iqtisodiyotining moliyaviy va tizimli
inqirozi sifatida namoyon bo’ladi, bu esa energiya va boshqa xom ashyo
narxlarining pasayishi bilan birga sodir bo‘ladi. Uni bartaraf etish uchun
bank tizimini saqlab qolish yoki moliyaviy bozorni qayta tiklash uchun
chora-tadbirlar ishlab chiqishni talab etadi. Ular iqtisodiy o’sishning yangi
uzoq to’lqinini yaratishi mumkin bo’lgan yangi texnologik tartibni
rivojlantirishni rag’batlantirish dasturlari bilan to’ldirilishi kerak.
Hozirgi vaqtda uning rivojlanishining asosiy yo’nalishlari:
molekulyar biologiya va genetik muhandislik, nanotexnologiya, sun‘iy aql
tizimlari, global axborot tarmoqlari va yuqori tezlikda integratsiyalashgan
transport tizimlarining yutuqlariga asoslangan biotexnologiya.
Keyinchalik rivojlanish moslashuvchan ishlab chiqarishni
avtomatlashtirish, kosmik texnologiyalar, oldindan belgilangan
xususiyatlarga ega qurilish materiallarini ishlab chiqarish, atom sanoati,
havo transporti bo’ladi. Atom energetikasi va tabiiy gaz iste‘molining
o’sishi vodorodni ekologik toza energiya tashuvchisi sifatida kengaytirish
bilan to’ldiriladi, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish
11

sezilarli darajada kengayadi.
Oltinchi texnologik yo’l nanotexnologiyalardan foydalanishga
asoslangan, bir milliard metr darajasida faoliyat ko‘rsatadi va u tubdan
yangi xususiyatlarini berib, moddaning molekulyar tuzilishini o’zgartirish
orqali tirik organizmlarning hujayra tuzilishiga kirib boradi.
Yuqori sifatli hisoblash texnikasi bilan bir qatorda, nanotexnologiya
ham jonli va jonsiz moddalarning yangi tuzilmalarini yaratishga imkon
beradi, ularni o’z-o’zini takrorlash algoritmlari asosida o’sadi.
Yangi texnologik tartibni shakllantirish davrida innovatorlar birinchi
navbatda asosiy yangiliklarni o’zlashtirib, bunda yetakchi rol o’ynaydi.
Ularning faoliyati tufayli energiya bahosidagi sakrashdan keyin amalga
oshiriladigan va yangi texnologik tuzilmaning texnologik to’plamlari
foydasiga ishlab chiqarish rentabelligining nisbati o’zgarganidan keyin
amalga oshiriladigan eski omborni almashtirish uchun old shartlar
yaratiladi.
Davlat investitsiyalari, ta‘lim markazlari mablag’lari va
moliyalashtirish institutlari texnologik turmush tarzini shakllantirishda
katta rol o’ynaydi. Xavfning katta qismini olib tashlash orqali davlat
innovatorlarga o’zlarining ilmiy-texnik loyihalarini yuqori raqobat
sharoitida, ularning natijalariga bo’lgan talabning yetishmasligi bilan
muqobil texnik yechimlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Yuqorida keltirib o‘tilgan omillar, jahon iqtisodiyotining rivojlanish
yo’nalishini belgilovchi ilg’or mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishini aks
ettiradi. "Ilg’or" ilmiy va texnologik taraqqiyotda bo’lish va yangi
texnologik qatlamlarning takrorlanuvchi turlarini shakllantirish global
iqtisodiy rivojlanishning "lokomotivlari" rolini o’ynaydi, ayni paytda ular
bilan bog’liq afzalliklardan foydalanadi.
Har safar dominant texnologik uslublarning o’zgarishi xalqaro
12

$mehnat taqsimotida jiddiy o’zgarishlar, eng muvaffaqiyatli kompaniyalar va yetakchi mamlakatlar tarkibini yangilash bilan birga keladi. Shunday qilib, beshinchi texnologik rejaning kengayishi har yili Financial Times tomonidan chop etilgan 500 yirik korporatsiyalarining ro’yxatini sezilarli darajada yangilashga olib keldi. Ularning uchdan biri beshinchi tur sanoatida ishlaydigan kampaniyalardir. Chorak asr oldin, ularning aksariyati bozor qatnashchilaridan emas edi, ammo bugungi kunda dunyodagi yetakchi kompaniyalarning jami 2\3 qismi ularning hissasiga to’g’ri keladi. Yangi – oltinchi-texnologik tartibni shakllantirish jarayonida uzoq muddatda iqtisodiy o’sishning asosiy yo’nalishlari shakllantiriladi. Ularning o’z vaqtida rivojlanishi XXI asrning o’rtalariga qadar geosiyosiy raqobatni aniqlaydigan qiyosiy afzalliklarni keltirib chiqaradi. Zotan, oltinchi texnologik tartibni shakllantirishning istiqbolli yo’nalishlarida olib borilayotgan ARGE yuqori natijalarga erishmoqda. Hatto qishloq xo’jaligi kabi an‘anaviy foydasiz sanoati, ularning rentabellik 50% oshadi. Zamonaviy iqtisodiy o’sishni ta‘minlashda NTPNI davlat tomonidan rag’batlantirishning ulkan ahamiyati innovatsion jarayonlarning ob‘ektiv xususiyatlari bilan belgilanadi: yuqori xavf, umumiy ilmiy muhit va axborot infratuzilmasini rivojlantirish darajasiga, ilmiy tadqiqotlarning katta kapital intensivligiga, ularning natijalarini tijorat maqsadlarida amalga oshirish imkoniyatlarining noaniqligiga, kadrlar ilmiy va muhandislik malakasiga bo’lgan talablarga, intellektual mulkni huquqiy himoya qilishga bo’lgan ehtiyojga bog’liq. Jahon bozorida faoliyat yuritadigan 500 ta eng yirik va eng muvaffaqiyatli firmalarning 90 foizi global iqtisodiy tizimning asosiy mamlakatlariga tegishli. Ular jahon savdo va moliya aylanmasining yarmidan ko’pini nazorat qiladilar, turli mamlakatlar iqtisodiyotining eng 13$

daromadli tarmoqlari, jumladan, qazib olish va ilm-fanga asoslangan
sanoat, telekommunikatsiya, ishlab chiqarish infratuzilmasi, 4/5 yangi
texnologiyalar savdosi. Muayyan firmalarning global raqobatidagi
muvaffaqiyat to’g’ridan-to’g’ri ularning davlat ilmiy-texnik siyosati bilan
bog’liq.
Milliy resurslarni beshinchi texnologik tizimning asosiy
texnologiyalarini o’z vaqtida o’zlashtirishda konsentratsiyaning ustuvor
yo’nalishlarini to’g’ri belgilash Osiyo mamlakatlari – Yaponiya, Janubiy
Koreya, Tayvanga periferik qaramlikdan qochishga imkon berdi. Shu
sababli, bugungi kunda Xitoy, Hindiston va Braziliya beshinchi va oltinchi
texnologik qatlamlarning asosiy o’sish yo’nalishlarini o’zlashtirmoqda. Bu
ularga nafaqat yangi ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish, balki yangi
texnologik asosda an‘anaviy ishlab chiqarishni ko’paytirish, ko’p millatli
kapitalni yanada iqtisodiy samaradorlik bilan jalb qilish imkonini beradi.
Faol ilmiy-texnik va sanoat siyosatining kombinatsiyasi, tashqi iqtisodiy
aloqalarni maqsadli tartibga solish orqali muvaffaqiyatli mamlakatlarning
atrof-muhitdan jahon iqtisodiy tizimining yadrosiga tushishiga imkon
beruvchi jadal rivojlanish samarasiga erishiladi.
“Innovatsion iqtisodiyotning” xususiyatlari va rivojlanish jihatlari
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 7- fevraldagi farmoni
bilan tasdiqlangan mamlakatimizni yanada rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishlar bo’yicha 2017-2021 yillarga mo‘ljalangan «Harakatlar
strategiyasi»ning uchinchi yo‘alishi iqtisodiyotni yanada rivojlantirish
va liberallashtirishga qaratilgan bo’lib, bunda iqtisodiyotni
erkinlashtirish va rivojlantirish dolzarb vazifalardan biri ekanligi qayd
etilgan. O‘zbekiston Respublikasi bugun xalqaro hamjamiyatning va global
moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Buning
tasdig’ini tashqi dunyo bilan aloqalarimiz tobora kengayib borayotganida,
14

taraqqiy topgan yetakchi davlatlar ko’magida iqtisodiyot tarmoqlarini
rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash
bo’yicha dasturlarning amalga oshirilayotganida, 2017-2021 yillarga
mo’ljallangan mamlakatni yanada taraqqiy ettirishning beshta ustuvor
yo’nalishlarning yurtimizda muvaffaqiyatli amalga oshirilayotganida
yaqqol ko’rishimiz mumkin. Globallashuv sharoitida mamlakatning
raqobatbardoshligini oshirish, iqtisodiy salohiyatini yuksaltirish,
innovatsiyalarni keng joriy etish va shular asosida resurslardan oqilona
foydalanish barqaror rivojlanish va aholi turmush darajasini oshirishning
garovidir.
An‘anaviy iqtisodiyotdan bilimlarga asoslangan iqtisodiyotga o’tish
ta‘lim, innovatsiyalar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga (AKT)
uzoq muddatli investitsiyalar sarflashni, shuningdek, resurslarni samarali
yo’naltirish va joylashtirishni ta‘minlaydigan tegishli iqtisodiy hamda
institutsional sharoitlarni talab etmoqda. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki,
zamonaviy iqtisodiyotning innovatsion yo’nalishdagi rivojlanishi, asosan,
yuqori texnologiyalarga asoslangan kichik firma va kompaniyalar tufayli
amalga oshmoqda. Xolisona aytganda, kichik biznes korxonalari, start-up,
inkubator singari laborotoriyalar innovatsion jarayonlarni rivojlantirish
uchun tabiiy va qulay soha hisoblanadi. Shu tufayli mamlakatimizda
amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik korxonalarida innovatsion g’oya va ishlanmalarni qo’llab-
quvvatlash nuqtai nazaridan davom ettirish, makroiqtisodiy darajada
resurslarni tejash, ayniqsa nomoddiy resurslardan samarali foydalanishga
katta e‘tibor qaratish lozim. O‘zbekistonning jahon bozoridagi
raqobatdoshligini oshirish va mavqeini mustahkamlashga yo’naltirilgan
tarkibiy o’zgarishlar va yuksak texnologiyalarga
asoslangan zamonaviy tarmoqlar va ishlab chiqarish sohalarini jadal
15

rivojlantirish siyosatini asosiy ustuvor yo’nalish sifatida davom ettirishni
taqozo etib, istiqbolli iqtisodiyot sifatida innovatsion iqtisodiyotni nazarda
tutish maqsadga muvofiqdir. Innovatsion iqtisodiyotga erishish uchun:
birinchi navbatda, ta‘lim, fan va ishlab chiqarish o’rtasida hamkorlik
munosabatlarini o’rnatish; ikkinchidan, hamkorlik munosabatlaridan kelib
chiqqan holda korxona tomonidan innovatsion mahsulot ishlab chiqarishni
moliyalashtirish; uchinchidan, fan-texnika yutuqlarini korxona ishlab
chiqarish jarayoniga tatbiq etish imkoniyatini yaratish; to’rtinchidan,
innovatsion mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarga imtiyozlarni
yaratish chora-tadbirlarini ishlab chiqish lozim. 1
1.2 GLOBALLASHUV SHAROITIDA MAMLAKATLARARO
TADBIRKORLIK FAOLIYATI
Bugungi kunda globallashuv ko'plab jamiyatlarni siyosat, iqtisodiyot,
madaniyat, aloqa, migratsiya, ekologiya, urush va xalqaro huquq
sohalarida o'zgartirayotganiga qaramay, tadbirkorlikning joylashuvi
ma'lum bir tsivilizatsiyaning madaniy an'analariga bog'liq. Evropa Ittifoqi,
Xitoy va Rossiyada boshqacha ... Turli xil ko'rinishdagi madaniyat
tadbirkorlikning standart qoidalarini o'zgartiradi va iqtisodiy tizimlarning
paydo bo'lishiga va shunga mos ravishda jamiyatdagi tadbirkorlikning
mavqeiga olib keladi, bu umumiy bozor raqobati nazariyasida nazarda
tutilganidan sezilarli darajada farq qiladi. Bu shuni anglatadiki,
tadbirkorlikning joylashuvi nafaqat bozor iqtisodiyoti faoliyatining
umumiy tamoyillari, balki madaniy jihatdan oldindan belgilab qo'yilgan,
ya'ni. G'arb yoki Sharq tipidagi madaniyat tadbirkorlikning jamiyatdagi
mavqeini belgilaydi.
1
Верховин В.И.., Зубков В.И.. экономическая социология:монография . издательство РУДН» – 2020
457стр.
16

Normativ-huquqiy hujjat loyihasi 2019 yil 1 iyulga qadar Ekologiya
va atrof- muhitni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, TIV, Oliy Majlis
palatalari (kelishuv asosida), Strategik va mintaqalararo tadqiqotlar instituti
tomonidan ishlab chiqilishi ko‘zda tutilgan edi.
Markaziy Osiyo mintaqasi O’zbekiston tashqi siyosatining asosiy
ustuvor yo’nalishi hisoblanadi. Mintaqadagi vaziyat, qo’shni
mamlakatlarning pozitsiyasi savdo, transport, suvdan foydalanish, chegara
hamkorligi kabi muhim masalalarni hal etishga bog’liq.
Markaziy Osiyo davlatlari hamkorlikning ko’plab sohalarida
birgalikda yutuqlarga erishishga muvaffaq bo’lishdi. Bu nimani anglatadi?
Birinchidan, hududlararo savdo-iqtisodiy hamkorlik faollashdi.
2018- yilning yanvar-sentyabr oylarida O’zbekistonning mintaqa
mamlakatlari bilan tovar aylanmasi 44 foizga o’sdi va 2,86 mlrd.ni tashkil
qildi.
O’zbekiston chegaraoldi hamkorlikni faollashtirish va sanoat
kooperatsiyasini Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy
munosabatlarni rivojlantirishning muhim tarkibiy qismi sifatida ko’rib
chiqmoqda. Ushbu yo’nalishdagi sa‘y-harakatlarning yorqin natijasi
sifatida joriy yilning mart oyida Toshkent shahrida bo’lib o’tgan birinchi
Markaziy Osiyo iqtisodiy forumi (CAEF) ni ko’rsatib o’tishim mumkin,
unda savdo-iqtisodiy, investitsiyaviy, transport-kommunikatsiya va
innovatsion hamkorlikning aniq loyihalari muhokama qilindi.
Bundan tashqari, ayni paytda O’zbekistonning chegara hududlari
rahbarlari va Markaziy Osiyo mamlakatlari Kengashlari tuzilib, ular
muntazam ravishda uchrashuvlar o’tkazmoqda.
Ikkinchidan, transport-tranzit salohiyati mustahkamlanmoqda.
17

O’zbekiston va Qozog’iston o’rtasida tezyurar temir yo’l qatnovi yo’lga
qo’yildi. 26 yil ichida ilk marotaba Toshkentning Dushanbe bilan qatnovi
qayta tiklandi. Amudaryo orqali Turkmanobod-Farob temir yo’l va
avtomobil ko’prigi ochildi. "Reanimatsiya" qurilish temir yo’l,
Qirg’iziston orqali Xitoy va Markaziy Osiyo bog’lovchi, Toshkentdan
Qoshgargacha bo’lgan yo’l bo’ylab avtomobil yo’lagi ishga tushirildi. Iroq
va Eron portlariga kirish uchun Mozori Sharifdan Hirotga temir yo’l
liniyasini qurish bo’yicha kelishuvga erishildi.
Shu nuqtai nazardan, 2018- yilning sentyabr oyida Toshkent
shahrida bo’lib o’tgan "Markaziy Osiyo xalqaro transport koridorlari
tizimida: strategik istiqbollar va amalga oshirilmagan imkoniyatlar"
bobsidagi xalqaro konferensiya Markaziy Osiyo davlatlarini Janubiy,
Janubi-Sharqiy Osiyo va Yevropa mamlakatlari bozorlari bilan
bog’laydigan transport-logistika yo’nalishlarini tashkil etishda hamkorlik
bo’yicha kompleks harakatlar dasturini ishlab chiqishga salmoqli hissa
qo’shdi.
Shu bilan birga, biz erishgan yutuqlar mamnuniyat uchun sabab
emas. Chunki, biz faqat yo’l boshida, hali ham ko’p jamoaviy ish bor. Shu
nuqtai nazardan, biz quyidagi asosiy nuqtalarga e‘tiboringizni
qaratmoqchimiz.
Birinchidan, savdo-iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirish. Ushbu
soha barcha Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorligining asosiy
yo’nalishi bo’lishi kerak.
Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasida savdo ko’lamini
kengaytirish, uning tuzilishini optimallashtirish, o’sish va savdo balansiga
rioya qilish uchun yangi nuqtalarni topish juda muhimdir. Shuningdek,
savdo-sotiqning yangi shakllarini, shu jumladan transchegaraviy elektron
tijoratni va boshqa savdo faoliyatini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb
18

etadi.
Shu bilan bir vaqtda, savdo faollashuvlariga qaramay, Intraday
ko’rsatkichida ba‘zan Markaziy Osiyo davlatlari ortda qolmoqda.
Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasidagi o’zaro savdo 10 mamlakatlarining
jami tovar aylanmasining 5 foizidan kam (Yevropa Ittifoqida 60%, APEC
– 68% dan ortiq).
Yuqori qo’shimcha qiymatga ega bo’lgan yuqori sifatli,
raqobatbardosh va tashqi bozorlarda xaridorgir mahsulotlar ishlab
chiqarish maqsadida sanoat kooperatsiyasi loyihalarini amalga oshirish,
shuningdek, Markaziy razvedka boshqarmasi hududida yangi ishlab
chiqarish zanjirlarini tashkil etishga har tomonlama ko’maklashishimiz
zarur. Shuningdek, erkin savdo rejimining to’laqonli faoliyat yuritishini
ta‘minlash va hududlar hamkorligini kengaytirish muhim ahamiyatga ega.
Ikkinchidan, mintaqaning tranzit-logistika salohiyatini oshirish.
Dengiz portlariga kirish imkoniga ega bo’lmagan Markaziy Osiyo
davlatlari uchun xalqaro yuk tashish sohasida hamkorlikni rivojlantirish,
ularning sifatini oshirish va yetkazib berish muddatini qisqartirish
masalalarini kompleks hal etish muhim yechimga ega. Mintaqadagi tranzit
tizimlarining zaif rivojlanishi, ularning past integratsiyasi xalqaro savdoga
salbiy ta‘sir ko’rsatadi va tranzit yuk oqimlarini cheklaydi. MFI
ma‘lumotlariga ko’ra, transport xarajatlari eksport qiymatining 70-80
foiziga yetadi. Mintaqaning transport izolyatsiyasi bilan bog’liq umumiy
umumjahon YaIMning umumiy yo’qotilishi 20% ga teng.
Mavjud transport yo’laklaridan samarali foydalanish va mavjud
yo’llarga asoslangan yangi transport yo’laklarini yaratish, transport
infratuzilmasini, yirik dengiz portlari va jahon bozorlariga kiradigan
transport texnologiyalarini takomillashtirish eng muhim ustuvor vazifa
bo’lishi kerak.
19

Shu ma‘noda, bugungi kunda chegaralardagi ma‘muriy tartib-
taomillarni yanada soddalashtirish va unifikatsiya qilish, bojxona
punktlarini zamonaviy nazorat uskunalari bilan jihozlash, shu jumladan,
"yagona darcha" tizimini joriy etish, shuningdek, texnik, sanitariya va
fitosanitariya kabi turli to’siqlarni o’zaro bartaraf etish, shuningdek,
yuklarni tashish va tranzit qilish uchun imtiyozli "o’tish" tariflarini
shakllantirish bo’yicha kelishilgan chora-tadbirlarni qabul qilish dolzarb
vazifadir.
Uchinchidan, qo’shni Afg’onistonda tinchlikka erishishga
ko’maklashish. Afg’oniston hududida siyosiy beqarorlik omili
mintaqaning iqtisodiy rivojlanishi uchun asosiy to’siq bo’lib xizmat qiladi.
Afg‘onistonda siyosiy vaziyatni barqarorlashtirish uchun
mamlakatning iqtisodiy tiklanishiga, mintaqaviy aloqalarga jalb
qilinishiga yordam berish bu masalaning kaliti hisoblanadi.
O’zbekiston Afg’oniston bilan birgalikda transport, energetika,
savdo va boshda bir nechta sohalarda bir qator muhim loyihalarni amalga
oshirmoqa, jumladan, Surxandaryo viloyatidagi "Termez Cargo Centre"
xalqaro logistika markazi (MLC) imkoniyatlaridan foydalangan holda,
investitsiya loyihalarini birgalikda amalga oshirish uchun hamkorlik
aloqalari olib borilmoqda.
Masalan, joriy yilning may oyida bojxona terminali, mehmonxona,
xizmat ko’rsatish shoxobchalari, zarur hujjatlarni rasmiylashtirish uchun
"bir oyna" rejimida tashkil etilgan "O’zbekiston–Afg’oniston" chegara
savdo zonasi ochildi.
To’rtinchidan, ekologiya va suvdan foydalanish sohasidagi
muammolarni hal etish. Markaziy Osiyo har doim suv resurslariga bog’liq
bo’lib, global isish va suv iste‘molining o’sishi sharoitida bu muammo
yanada kuchayadi. Ayni paytda mintaqadagi qishloq xo’jaligi yerlarining
20

90% dan ortig’i sun‘iy sug’orishni talab qiladi. Qishloq xo’jaligi sohasida
ishlaydigan mintaqa aholisining taxminan 80% ni saqlab qolish to’g’ridan-
to’g’ri suvdan foydalanishga bog’liq. Jahon bankining prognozlariga ko’ra,
2050 tomonidan mintaqada demografik o’sish fonida 90 million kishi, suv
tanqisligi 25-30% gacha bo’lishi kutilmoqda. Shu bilan birga,
sug’oriladigan dehqonchilik uchun suvga bo’lgan ehtiyoj 2020 tomonidan
30% ga oshishi mumkin.
21

II.Bob. Global hudud va uning belgilari
2.1 Global hudud va uning belgilari
Iqtisodiy faoliyatning globallashuvi nafaqat iqtisodiy hayotga, balki uzoq
davom etadigan siyosiy (ichki va xalqaro), ijtimoiy va hatto madaniy-
sivilizatsion oqibatlarga olib keladigan ulkan ta‘sirga ega zamonaviy
dunyoni rivojlantirishning asosiy tendensiyalaridan biridir.
Globallashuv tushunchasi keng tarqalishiga qaramay, uning
mohiyatini aniqlashda aniqlikka hali erishilmagan.
Bu holat murakkabligi va ko’p qirraliligi bilan bog’liq globallashuv
jarayoni inson hayotining barcha sohalarida aks ettirilgan. Shunga
qaramasdan, tavsiya etilgan va ishlatilgan globallashuv bo‘yicha berilgan
ta‘riflarning katta qismi noto’g’ri jarayonga tegishli ekanligini ta‘kidlash
kerak.
Yana bir qarama-qarshilik hozirgi globallashuvning holatni baholash
hamda uning rivojlanish vektorini aniqlashdir. Xalqaro savdoning
sekinlashuvi yoki hatto salbiy o’sish sur‘atlari va kapital harakatchanligi
so’nggi chuqur inqiroz shoklarining natijasi sifatida ko’plab mutaxassislar
deglobalizatsiyaning yangi davri haqidagi tushunchalarni ilgari surishdi.
Qayd etilganidek, ushbu jarayon doirasida mamlakatlar o’z taraqqiyotini
mahalliylashtirishga intilmoqda, bu esa tabiiy ravishda jahon
iqtisodiyotining kamroq aloqasi va o’zaro bog’liqligiga olib keladi. Ya‘ni,
harakat, teskari globallashuvdir. Milliy iqtisodiyotlar tobora birlashgan
Globallashuvning tarkibiy elementlari xarakterini egallamoqdalar.
Endilikda ikki yuzdan ortiq davlatlarning o'zaro ta'sir ko'rsatuvchi milliy
iqtisodiyotlari, shuningdek, transmilliy korporatsiyalar va davlatlararo va
sivilizatsiyalashgan iqtisodiy birlashmalar va ittifoqlar mavjud. Bular -
Yevropa Ittifoqi, NAFTA, MDH, Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati,
22

Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi, Afrika ittifoqi va boshqalar.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar qatoriga Birlashgan Millatlar Tashkilotining
Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengashi, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg'armasi,
Jahon savdo tashkiloti va boshqalar kiradi. Geoiqtisodiyot jahon
bozorining birligi va uni tartibga solish qoidalari asosida ishlaydi. Bu
dunyo valyutalarining (dollar, ba'zi mintaqalarda -yevro, iyena)
mavjudligi, axborot va texnologik makonning umumiyligi, kapital va
ishchi kuchi migratsiyasi erkinligi bilan tavsiflanadi. Geoiqtisodiyot
neoliberal modelga muvofiq, yetakchilik hamda transmilliy
korporatsiyalar va rivojlangan davlatlar manfaatlariga muvofiq
shakllantirilgan. Ular globallashuv samarasini olishmoqda. Boy va
kambag'al davlatlar va sivilizatsiyalar o'rtasidagi tafovut tobora kengayib
bormoqda. 1992 yilda Rio-de-Janeyro sammitida ilgari surilgan Barqaror
rivojlanish dasturi amalga oshirilmadi. Bu sivilizatsiyalar to'qnashuvi
xavfini oshirdi. Anti-globalistlarning ommaviy harakati "oltin milliard"
manfaatlariga mos holda birpolyar dunyoni shakllantirish tendensiyasiga
reaksiya sifatida paydo bo'ldi. Gruziyaning neoliberal modelidan farqli
ravishda globallashuv va rivojlanishning gumanistik-noosferik modeli
ilgari surilib, globallashuvning afzalliklari va mamlakatlar o'rtasida
zamonaviy ilmiy va texnologik inqilobni, XXI asrning global
muammolarini hal qilishda davlatlar va sivilizatsiyalarning muloqotiga,
hamkorligiga va sherikligiga qaratilgan. Global barqaror rivojlanishni
ta'minlash modeli 2002 yilda Yoxannesburgning Barqaror rivojlanish
bo'yicha Butunjahon sammitida ko'plab ishtirokchilar tomonidan qo'llab-
quvvatlandi. Biroq, rivojlanayotgan global fuqarolik jamiyatida ushbu
modelni amalga oshirish uchun jiddiy harakatlarni amalga oshirishni talab
qiladi.
Bir-biri bilan chambarchas bog'langan va o'zaro ta'sir ko'rsatadigan
23

milliy iqtisodiyotlar, davlatlararo iqtisodiy birlashmalar (masalan,
Yevropa Ittifoqi), transmilliy korporatsiyalar (TMK) va jahon moliyaviy
markazlari global iqtisodiy makonni yuzaga keltiradi. Geoiqtisodiyot,
shuningdek, jahon iqtisodiyotining
qonuniyatlari, tendensiyalari, omillari va mexanizmlarini o'rganadigan
iqtisodiy fanning yangi sohasi tushuniladi.
Globallashuv jarayonining mexanizmi-jahon iqtisodiyotini modernizatsiya
qilish va yangi texnologik uslubga o’tish, texnologik bazani sifatli
yangilash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va raqobatbardoshlik
bilan birga hayot sifati va yashash muhitini yaxshilashga qaratilgan.
Iqtisodiy faoliyatning globallashuvi uni liberallashtirishni talab
qiladi, ya‘ni xalqaro savdo, xorijiy investitsiyalar, xalqaro moliyaviy
operatsiyalar yo’llaridagi cheklovlarni kamaytirish yoki yo’q qilishni
nazarda tutadi. Globallashuv sohasidagi keyingi yutuqlar jahon
iqtisodiyotining ochiqlik darajasining umumiy darajasidan, uni
liberallashtirish darajasiga bog’liq.
Globallashuv va liberallashtirish bir xil jarayonning ikki tomonidir,
ular orasida yaqin aloqalar mavjud. Bir tomondan, kompaniyalar, banklar,
investitsiya jamg’armalari darajasida xalqaro ishlab chiqarish, savdo,
moliyaviy faoliyatni rivojlantirish, kompaniyalarning davlatlararo
birlashuvi va sotib olishlarini oshirish, xalqaro ixtisoslashuvni
kengaytirish va ishlab chiqarishda hamkorlik qilish ob‘ektiv ravishda
ushbu yo’llardagi to’siqlarni bartaraf etish yoki zaiflashtirishni talab
qiladi. Boshqa tomondan, liberallashtirish o’z-o’zidan yanada
globallashuv uchun qulay shart-sharoitlar yaratib, uni kengaytirish va
chuqurlashtirishni rag’batlantiradi. So’nggi yillarda GATT-JST doirasi
kengaydi. Bundan tashqari, intellektual mulk huquqlarini himoya
24

qilishning savdo jihatlari bo’yicha bitim (Trips) tuzildi.
GATSning asosiy ma‘nosi xizmatlar savdosini liberallashtirish
choralari bo’lib, u hali ham dastlabki bosqichda. Tripsga kelsak, u
intellektual mulkni o’z ichiga olgan ilm-fan iste‘mol tovarlari savdosini
osonlashtirish va rag’batlantirish rolini bajaradi.
Xalqaro iqtisodiyotni liberallashtirishning muhim sohasi xorijiy
investitsiyalar rejimi bilan bog’liq. Xalqaro savdodan farqli o’laroq, bu
sohada liberallashtirish ko’p tomonlama keng ko’lamli bitimlar (GATT va
GATS kabi) shaklida emas, balki bir tomonlama harakatlar yoki ikki
tomonlama va guruh kelishuvlari asosida chet el
investitsiyalari yo’lidagi cheklovlarni olib tashlash yoki zaiflashtirish va
xorijiy investorlar uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish asosida amalga
oshiriladi.
Erkinlashtirish tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy tendensiya sifatida
chuqur, ammo muqarrar qarama-qarshiliklar bilan bog’liq, chunki turli
iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy kuchlarning manfaatlari, iqtisodiyotning turli
sohalari, sanoat va moliyaviy guruhlar va kompaniyalar, tarmoqlar va
mamlakatlarning manfaatlarini ifoda etadi.
Strategik istiqbolda liberallashtirish zamonaviy jahon
iqtisodiyotining zaruriy talabidir. Biroq hozirgi taktik manfaatlar sohasida
liberallashtirish ayrim kompaniyalar, tarmoqlar, fermer xo’jaliklari,
mamlakatlar va boshqalar uchun muqarrar foydalar bilan to’la. Bundan
tashqari, "g’alaba va yo’qotish" balansi doimo o’zgarib turadi, shuning
uchun bu yerda aniq bir xulosa qilish qiyin masala hisoblanadi.
Qoida tariqasida, "savdo erkinligi" ning eng qizg’in himoyachilari
jahon bozorlarida kuchli va raqobatbardosh mamlakatlar, sanoat,
kompaniyalaridir. Ammo ular ko’pincha (hozirgi AQSH kabi) o’zlarining
umumiy pozitsiyalariga qaramasdan, agar ularning iqtisodiy manfaatlariga
25

tahdid bo’lsa, proteksion choralar ko’rishadi.
Bundan tashqari, qulay iqtisodiy kon‘yunktura davrida (butun jahon
iqtisodiyoti yoki alohida hududlar va mamlakatlar doirasida)
liberalizatsiyaning afzalliklari, ko’pchilik guruhlar va mamlakatlar uchun
foydalari ko’proq his etilmoqda, shuning uchun iqtisodiy siyosatdagi
tegishli jarayonlar yanada jadallashmoqda.
Bu, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning ko’plab
vositalarini milliy manfaatlarga (yoki ushbu vositalarni zaiflashtirishga),
shu jumladan, iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakatlardan keng
foydalanadiganlarga nisbatan asossiz ravishda rad etishdir.
Shunday qilib, tashqi iqtisodiy siyosat (yoki aniq va izchil siyosatning
yo’qligi) mamlakatning zamonaviy global iqtisodiyotga haqiqiy
integratsiyalashuviga emas, balki jahon moliyaviy bozorlariga bir
tomonlama qaramligiga va xalqaro mehnat taqsimoti tizimida quyi
maqomni saqlab qolish va hatto kuchaytirishga yordam berdi.
Shu sababli, globallashuv jarayonlarining rivojlanayotgan mamlakatlar
iqtisodiyoti uchun uning salbiy oqibatlari namoyon bo‘ldi.
26

2.2 Jahon iqtisodiyoti globallashuvi va geoiqtisodiy modellar
Globallashuv va liberallashtirish bilan bir qatorda, ular bilan yaqin
aloqada yana bir zamonaviy tendensiya aniq belgilangan: jahon
iqtisodiyotining hududiylashuvi. Bu, cheklangan miqyosda globallashuv,
savdo-sotiqni liberallashtirish, kapital harakati va odamlarni tegishli
integratsiya guruhining bir qismi sifatida tashkil etadigan birlashmalar
tashkil etadigan bir guruh davlatlarni qamrab oladi.
Ushbu tendensiyaning eng yaxshi namunasi G’arbiy Yevropa
mamlakatlari tarkibida Yevropa Ittifoqi tomonidan taqdim etilgan bo’lib,
40 yildan ko’proq vaqt davomida mavjud bo’lib, 1999 yil 1- yanvar
sanasida umumiy valyutaga-yevro tasis etildi. Umuman olganda, GATT /
JST ma‘lumotlariga ko’ra, 90-yillarning o’rtalariga kelib, dunyoda 30 dan
ortiq turli xil integratsiya guruhlari (imtiyozli savdo bitimlari, erkin savdo
zonalari, bojxona uyushmalari, "umumiy bozorlar", iqtisodiy va valyuta
uyushmalari) mavjud edi.
Mintaqaviylashtirish hududlararo iqtisodiy oqimlarning (savdo,
to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar) umumiy dinamikasiga nisbatan jadal
o’sishiga olib keladi. Jahon eksportining qariyb yarmi uchta asosiy
mintaqada (G’arbiy Yevropa, Shimoliy Amerika, Osiyo-tinch okeani)
mintaqaviy savdo ulushiga to’g’ri keladi. G’arbiy Yevropada
mamlakatlarining umumiy eksportida mintaqaviy savdo (eksport) ulushi
70% dan oshadi.
Huddi shu tendensiya sezilarli darajada va ko’p hollarda mahalliy
xususiy investitsiyalarning o’sib borayotgan ulushi sifatida namoyon
bo’ladi. Bu huddi shu Yevropa Ittifoqi, shuningdek, Yaponiya va Janubiy-
Sharqiy Osiyo misolida ko’rinadi.
Mintaqaviy guruhlar doirasidagi iqtisodiy munosabatlar, albatta,
erkinlashtiriladi, bu yerda yagona iqtisodiy makon yaratiladi. Biroq, ushbu
27

guruhga (erkin savdo hududi, bojxona ittifoqi) a‘zo bo’lmagan
mamlakatlar, ular uchun tarif shartlari bir xil bo’lsa ham, nisbatan yomon
ahvolda.
Mintaqaviy jarayonlar davlat suvereniteti haqida juda nozik va
og’riqli masalaga ta‘sir qiladi. Har bir integratsiya darajasi a‘zo
davlatlarning hukumatlari bilan kelishmasdan qaror qabul qilish huquqiga
ega bo’lgan barcha mintaqaviy guruh yoki hatto yagona supranational
organ foydasiga iqtisodchilarning siyosiy suverenitetini yo’qotish degan
ma‘noni anglatadi.
Ko’rib turganimizdek, mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarining
zamonaviy sharoitda o’sishi ko’pincha mintaqaviy iqtisodiy guruhga
tegishli. G’arbiy Yevropa integratsiyasi va boshqa muvaffaqiyatli
rivojlanayotgan iqtisodiy guruhlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, ushbu
jarayonlarning asosi mikro darajada, muayyan kompaniyalar, banklar,
moliya-sanoat guruhlari, ularning qo’shma investitsiya loyihalari, aralash
korxonalar tashkil etish va boshqalar o’rtasidagi o’zaro manfaatli
hamkorlik shaklida shakllanadi. Bunday guruhlash qanchalik kuchli
bo’lsa, mamlakat aholisining ichki aloqalari va o’zaro qiziqishi qanchalik
kuchli bo’lsa, o’zaro savdo aylanmasi yanada muvaffaqiyatli rivojlanadi.
Markaziy Osiyo iqtisodiy jihatdan ham ulkan zaxiralarga ega ekani
ma‘lum. Mintaqaning iqtisodiy salohiyati uning geosiyosiy ahamiyatini
belgilovchi eng muhim omillardan hisoblanadi. Shu tufayli mintaqa
iqtisodiy salohiyatining geosiyosiy ta‘sir doirasiga tortilishi mumkin
bo’lgan jihatlariga nazar tashlash joiz. Ma‘lumki, ―manfaatlar
to’qnashuvi ancha yillar mobaynida Afg’oniston hududida ro’y berib‖
keldi. Endilikda so’z bu to’qnashuv sahnasining Kaspiy atrofi yoki
mintaqaning boshqa hududlariga ko’chish ehtimoli haqida bormoqda.
Markaziy Osiyoda vujudga kelishi mumkin bo’lgan vaziyatni AQSHning
28

taniqli tadqiqotchilaridan biri – Z. Bzejinskiy ―Buyuk shaxmat taxtasi‖
asarida o’ziga xos tarzda talqin qiladi. Shu nuqtai nazardan yangi-yangi
energetika zaxiralarini izlab topishga bo’lgan ehtiyoj yetakchi davlatlarni
ushbu zaxiralarga boy hududlar tomon, xususan Markaziy Osiyo tomon
chorlashi aniq. Tabiiy zaxiralarga boy va ayni paytda millatlararo
munosabatlar, tarixiy hududlar masalalari jihatdan notinch bo’lgan
mintaqada millatlararo, hududiy negizda turli nizolarni keltirib chiqarishga
urinishlar bo’lishi mumkin. 2
Ma‘lumki, mintaqa ulkan xom ashyo zaxirasiga ega. Qozog’iston,
Turkmaniston va O’zbekistonda aniqlangan neft zaxiralari yer yuzidagi
butun zaxiralarning taxminan 2,7 foizini, gaz zaxiralari esa 7 foizini
tashkil etadi. Turkmanistonda gazning ulkan zaxiralari aniqlangan.
O’zbekistonda 1 trln. AQSH dollari miqdorida neft va gaz zaxiralari
mavjudligi aniqlangan.
O’zbekiston oltin zaxiralari 13,8 mlrd AQSH dollarini tashkil etadi,
dunyoda to’rtinchi o’rinda turgan davlat hisoblanadi, ishlab chiqarish
bo’yicha esa 7 o’rinni egallaydi. Shuningdek, O’zbekistonda boshqa nodir
metallarning yirik zaxiralari mavjud.
Yer qa‘ridagi temir rudasi zaxiralarining 8% Qozog’iston hududiga to’g’ri
keladi. O’zbekiston va Tojikistonda yirik uran rudasi konlari mavjud.
Masalan O’zbekiston uran qazib chiqarish bo’yicha yer yuzida 7 o’rinda
turadi. Ana shunday ulkan imkoniyatlarga ega bo’lishiga qaramasdan,
Markaziy Osiyo mamlakatlarining jo’g’rofiy jihatdan noqulay shart-
sharoiti, aniqrog’i, energetik zaxiralarning iste‘mol bozoridan uzoqda
joylashgani hamda ushbu bozorga chiqish yo’llarining murakkab
geosiyosiy xarakteri tufayli mavjud geostrategik salohiyatdan foydalanish
2
Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini infrastrukturasi. Toshkent: TDIU,
2018. – 82 b.
29

imkoniyatlari cheklangan. Markaziy Osiyodagi davlatlarning birortasi ham
ochiq dengizga chiqish yo’llariga ega emas.
Boshqacha aytganda, hozirgacha Markaziy Osiyoga asosan havo yo’llari
orqaligina bemalol kirish mumkin. Mintaqaning Xitoy, Hindiston, Eron va
Rossiya o’rtasida joylashgani yetakchi davlatlarning ushbu hudud
markaziga yo’nalish uchun o’ziga xos murakkabliklar tug’diradi. Chunki
tabiiy zaxiralardan foydalanish, neft va gaz quvurlarini biror bir yo’nalish
orqali ochiq dengiz portlariga olib chiqish uchun bir nechta davlat
hududidan o’tish va buning uchun yetakchi transmilliy kompaniyalari
bilan shartnoma tuzgan holda amalga oshirishga to’g’ri keladi. Qolaversa,
bunday loyihalar yetakchi davlatlar manfaatlarining to’qnashuviga olib
kelmagan taqdirdagina kutilgan samara berishi mumkin.
Ma‘lumki, dunyodagi eng yirik neft va gaz zaxiralari Kaspiy dengizi
tubi va atrofida, ayniqsa, Tengiz va Qorachig’anoq konlarida joylashgan.
Shu bois dunyodagi yetakchi davlatlar bir necha yillardan buyon Kaspiy
dengizi ostidagi neft zaxiralarini o’zlashtirish uchun keskin kurash olib
borayotgani mintaqa atrofida turli ―siyosiy o’yin lar uyushtirayotgani bu‖
hududdagi vaziyatni izdan chiqarmoqda. Avval boshda Kaspiyning
xalqaro mavqei muammosi paydo bo’lgan bo’lsa, keyinroq uning
―dengiz yoki ―ko’l ekanligini qaytadan belgilab olish masalasi
‖ ‖
ko’tarildi. Undan keyin Kaspiy neft zaxiralaridan o’zaro foydalanish
bo’yicha Qozog’iston, Rossiya, Eron, Ozarbayjon va Turkmaniston
o’rtasida vujudga kelgan keskin vaziyat haligacha o’z yechimini topgani
yo’q. 2002 yil may oyida Ozarbayjon poytaxti Boku shahrida bo’lib
o’tgan va muvaffaqiyatsiz yakun topgan Kaspiy bo’yidagi to’rt davlat
rahbarlarining uchrashuvini misol tariqasida keltirish mumkin. Ma‘lumki,
Eron prezidenti tadbirlar tugamasidanoq Ozarbayjonni tark etgan, Rossiya
prezidenti esa jurnalistlarga bergan intervyusida boshqa ishtirokchilarni
30

―zaif muzokarachi lar (―‖ слабые переговорщики ), deya ta‘riflagan edi. ‖
Turkmaniston o’zining betaraf pozitsiyasini ro’kach qilib, mintaqa
atrofida kechayotgan asosiy geosiyosiy jarayonlardan chetda turishni afzal
ko’rmoqda. Qirg’iziston va Tojikiston ham bir necha yillardan buyon
mintaqa atrofida kechayotgan geosiyosiy jarayonlar sinovidan o’tib
kelmoqda. Tabiiyki, mintaqadagi davlatlarning iqtisodiy imkoniyatlari va
siyosiy rivojlanishi yetakchi davlatlar tomonidan doimiy kuzatuvi va
diqqat markazida qolib kelmoqda. O’zbekistongina o’z tashqi siyosiy
faoliyatni mamlakat milly manfatlarini inobatga oligan qat‘iyat bilan
amalga oshirib kelmoqda. Uning ulkan iqtisodiy va siyosiy imkoniyatlarga
ega bo’lgan davlat ekanligini anglab etgan yetakchi mamlakatlar o’z
iqtisodiy manfaatlarini shakllantirish va rivojlantirish maqsadida yirik
kompaniyalarining vakolatxonalarini ochmoqda.
Shu o’rinda Markaziy Osiyoda azldan mavjud bo’lgan va hozirgi
davrda qayta tiklanayotgan Buyuk Ipak yo’lining iqtisodiy ahamiyatini
ta‘kidlab o’tish zarur. Birgina O’sh-Andijon-Toshkent-Nukus-Qo’ng’irot
avtoyo’lining barpo etilishi Buyuk Ipak yo’li asosiy bo’g’inining ishga
tushganini anglatadi va O’zbekiston iqtisodiy imkoniyatlarining yanada
kengayishiga xizmat qiladi.
Geosiyosat nuqtai nazaridan O’zbekiston Markaziy Osiyoning
markazini egallagan hamda muhim strategik mavqeiga ega bo’lgan davlat
hisoblanadi. Siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy salohiyati hamda demografik
imkoniyatlari jihatidan mintaqadagi boshqa davlatlardan ajralib turadi.
Jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasi aholisining 40 foizi O’zbekistonda
istiqomat qiladi. Qo’shni respublikalarning O’zbekistonga chegaradosh
bo’lgan barcha ma‘muriy hududlarida o’zbeklar mahalliy elatlar bilan
birgalikda yashab keladi. O’zbek xalqiga xos bo’lgan bag’rikenglik, urf-
odatlarni e‘zozlash, an‘analarga amal qilish, baqamti yashayotgan elatlar
31

o’rtasida uning yetakchiligini ta‘minlaydi. Bu hol O’zbekistonning
mintaqada nafaqat jo’g’rofiy, balki etno-madaniy nuqtai nazaridan ham
o’ziga xos ko’prik vazifasini o’tayotganini namoyon etadi.
32

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, mintaqaning geosiyosiy mavqei quyidagi
omillar bilan belgilanadi: Markaziy Osiyoning geosiyosiy mavqei, avvalo,
uning iqtisodiy imkoniyatlari bilan belgilanadi. Bu borada eng manfaatli
hamkorlar bilan ish olib borish muhimligini ta‘kidlab, mintaqada yetakchi
davlatlar manfaatlarining shiddat bilan shakllanib borayotgangini inobatga
olish zarur. Shu bilan birga, iqtisodiy manfaatlarini amalga oshira olmagan
tashqi kuchlar diniy, millatlararo munosabatlar, hududiy muammolar, suv
taqsimotiga oid masalalar kabi omillarga tayanib, mintaqadagi
barqarorlikni izdan chiqarishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, millatlararo
munosabatlarda barqarorlikni ta‘minlash mintaqaviy xavfsizlikning
muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, mintaqada suv taqsimoti
masalalarida hukumatlararo komissiya ishini to’g’ri yo’lga qo’yish,
respublikalar o’rtasida chegaralash ishlarini oxiriga yetkazish mintaqadagi
kommunikatsion tizimning takomillashtirilishi uning iqtisodiy va siyosiy
ahamiyatini oshishiga olib keluvchi omil hisoblanadi.
Bundan tashqari, mintaqada, jumladan O’zbekistonda faoliyat
yuritayotgan xorijiy tashkilotlar tomonidan o’tkazilayotgan tadbirlarning
boblariga e‘tibor qaratish va ularning mintaqa ijtimoiy-siyosiy hayotiga
ta‘siri to’g’risida amaliy tadqiqotlar olib borish hamda tegishli xulosalar
chiqarish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu ma‘noda manfaatlarning tengligi asosida, barcha, ayniqsa
rivojlangan davlatlar bilan o’zaro foydali hamkorlik o’rnatish mintaqa
mamlakatlarining dunyo iqtisodiy tizimiga tadrijiy hamda qonuniy tarzda
integratsiyalashuvi hamda, Markaziy Osiyo geosiyosiy ahamiyatining
yanada kuchayishiga olib kelishi shubhasizdir.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, , 2018.
2. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2018.
3. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2017
4. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2016.
5. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
6. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, , 2018
7. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi qonun” // Barkamol
avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 2017,
20-29 bet.
8. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to’g’risida” gi qonun // Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining
poydevori.- Toshkent.: Sharq, 2017 , 31-61 bet.
9. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.:2017, 205- b.
10. Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini
infrastrukturasi. Toshkent: TDIU, 2014. – 82 b.
11. Верховин В.И.., Зубков В.И.. экономическая социология:монография
. издательство РУДН» – 2015, 457стр.
12. Maxkamova SH.YU.. – Tashkent, IE AN RUz, 2018. – 24 s.
13. Raximova N.X. Uzbekistana. Avtoref. diss… dokt. Экон . наук .–Tashkent,
IE AN RUz, 2017.– 40 s.
34

14. Ubaydullaeva R., Ata – Mirzaev O., Umarova N. O‘zbekiston demografik
jarayonlari va aholi bandligi.– T.: Universitet, 2016.– 58 b.
15. http://fayllar.org/
16. http://arxiv.uz/
17. http://ziyonet.uz/ru
18. http://referat.arxiv.uz/
19. http://aim.uz/
35

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi belgilari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi belgilari

O'xshash dokumentlar