Jahon iqtisodiyotining globallashuvi afzalliklari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	116.1KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Jahon iqtisodiyotining globallashuvi afzalliklari

Sotib olish

Mavzu: Jahon iqtisodiyotining globallashuvi afzalliklari
Reja:
Kirish
Asosiy qism
I.Bob. Globalizatsiyaning afzalliklari va globalizatsiyaning kamchiliklari
1.1 Iqtisodiyotni globallashuvi
1. 2 Globalizatsiyaning afzalliklari va kamchiliklari
II.Bob Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tushunchasining mohiyati va uning asosiy
jihatlari.
2.1 Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tushunchasining mohiyati va uning asosiy
jihatlari.
2.2 Globallashuv jarayonining asosiy manbalari, omillari va rivojlanish
bosqichlari.
2.3 Globallashuvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga ta’siri.
Xulosa
Foydanilgan adabiyotlar ro’yhati:
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Ushbu kurs ishinining asosiy vazifasi hozirgi
iqtisodiy globallashuv jarayonini savdo erkinligi, kapital harakatchanligi va to’g’ridan
to’g’ri xorijiy investitsiyalardagi asosiy elementlarini o'rganishdir. Bu elementlarning
natijasi mahalliy hukumat asosan dunyodagi eng qoloq davlatlar hukumatlari qanday
qilib globallashuvga yondashishsi kerakligi haqidagi taklif va tanqidlar berilishiga yo'l
ochadi.Bu kurs ishining vazifasi empirik tarzda globallashuvning jamiyat uchun yaxshi
va yomon taraflarini o'rganib, global integrallashuv jarayoniga to'g'ri yondashuvchi
yo'lni topishda xizmat qilishdir. Iqtisodiy globallashuv yangi hodisa emas 1870-1914-
yillarda hozirgi ekspertlar globallashuv deb atovchi jarayonga start berilgan edi. Bu
jarayon tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish vositalari eksport-importining
yuqorilashi bilan birgalikda transport texnologiyalari yuksalishi bilan xarakterlanadi va
iqtisodiy rivojlanishning yoyilishi va milliy iqtisodiy tizimlarning bir-biriga
integratsiyalashuvi orqali xalqaro narxlarning va ish haqqining ko'tarilshiga zamin
yaratdi. XIX asr globallashuv jarayoni kapitaliszm rivojiga hissa qo’shgan lekin,
Ikkinchi Jahon urishi natijasida buning natijalari yo’qolgan. XIX asrning ikkinchi
yarmidan keyin va asosan oxirgi yigirma yillikda globallashuv bozor iqtisodiyoti va
boy davlatlarning institutsional tarmoqlari tufayli yanada kuchaydi.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishi maqsadini amalga oshirish uchun
quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi:
- Butun jahon savdo tashkiloti haqida umumiy ma’lumotlar berish;
- Butun jahon savdo tashkilotining vazifalari va umumiy xususiyatlarini
aniqlash ;
- Butun jahon savdo tashkilotining hamkorlik siyosati tadqiq etish;
- O’zbekistonning Butun jahon savdo tashkiloti bilan hamkorlik siyosati
ko’rib chiqish;
Kurs ishi ob’ekti : Butun jahon savdo tashkilotining hamkorlik siyosati va
ahamiyati bilan tanishtirish jarayoni
2

Kurs ishi predmeti: Butun jahon savdo tashkilotining hamkorlik siyosati
va ahamiyati bilan tanishtirish ko’nikmalari
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim,
umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.

3

I.Bob. Globalizatsiyaning afzalliklari va globalizatsiyaning kamchiliklari
1.1 Iqtisodiyotni globallashuvi
Klassik maktab vakillari nazariyasiga ko’ra jahon iqtisodiyotining
integratsiyalashuvi ish taqsimoti va ixtisoslashtirishning har bir davlat uchun o’ziga
qulay bo’lgan uslubda olib borilishi orqali istiqbolda yaxshi natijalar olib kelishi
kutilmoqda. Bu prinsiplar rivojlanishda orqada qolayotgan mamlakatlarni jahon
bozoridan o’ziga kerakli bo’lgan texnologiya va boshqa ishlab chiqarish vositalarini
arzon narxlarda olishga zamin yaratib beradi. Boshqa tomondan qaraganda esa
globallashuv jarayoni ijtimoiy tanglikni yo’qotish uchun cheklovchi va qayta
taqsimlovchi siyosat olib borishda to’siq yaratadi.Bu holat rivojlangan mamlakatlarda
yomonlashgani kuchli va samarali tarzda globallashuvni boshqaradigan institutlar
yo’qligi tufayli 90-yillarda bo’lib o’tgan moliyaviy inqirozlarda o’z natijasini topgan .
To'qsoninchi yillarning boshidan boshlab kuchaygan mamlakatlar o'rtasida iqtisodiy
o'zaro bog'liqlikning barqaror o'sib borishi ma'lum foyda keltirdi va ba'zi hollarda bu
jarayonga botgan mamlakatlarga to'siqlar keltirib, mamlakatlar iqtisodiy o'sishida
globallashuvning ta'siri haqida katta munozaralarni keltirib chiqardi. Ijtimoiy fanda
o'zgaruvchilar o'rtasidagi nedensellik darajasini aniqlash qiyin bo'lsa-da, aksariyat
advokatlar, asosan iqtisodchilar, iqtisodiy globallashuv ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda
mamlakatlarning o'sishi va yaqinlashishi, chunki bu qashshoqlikni kamaytirishning
omili va demokratik tamoyillar targ'ibotchisi bo'lishi mumkin. Boshqa tomondan,
tanqidchilar, iqtisodiy globallashuv milliyni zaiflashtirganligini tasdiqlaydilar.
suverenitet, shuningdek g'oliblar va yutqazuvchilarni yaratadigan mamlakatlar o'rtasida
tengsizlik yuzaga keldi. Yutqazuvchilar odatda rivojlanayotgan mamlakatlarda va
rivojlangan mamlakatlarning quyi sinflarida, g'oliblar esa rivojlangan mamlakatlarda va
ayrim rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda qoladilar. Lotin Amerikasida haqiqiy tekislikda
globalizatsiya tanqidlari kuchli bo'lgan; bu pravoslavlikdan yuz o'girgan mamlakatlarda
chapparast rahbarlarning borligi bilan bog'liq. Masalan, birinchi bo'lib Ugo Chaves
bilan, bugun esa Nikolas Maduro bilan bo'lgan Venesuela - bu eng ko'zga ko'ringan
holat. Biroq, bu yagona emas edi. Boshqalar global iqtisodiy integratsiya va
Vashington konsensusi uchun Boliviyadan Evo Morales, Ekvadordan Rafael Korrea,
4

Perudan Ollanta Moisés Humala Tasso va Nikaraguadan Daniel Ortega kiradi. Ushbu
rahbarlar qit'ada ustun turadigan muqobil rivojlanish dasturlarini yaratish orqali milliy
suverenitetni yo'qotish bilan kurashishga harakat qilmoqdalar.
Ushbu trilemaga ko'ra, mamlakatlar uchta variantdan faqat ikkitasiga ega bo'lishi
mumkin: xalqaro iqtisodiy integratsiya, demokratiya va milliy davlat.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya
Diktaturaga asoslangan bozor Global federallashuv

Milliy davlat Bretton-vudsningmajburiyati Demokratiya
Xalqaro iqtisodiy integratsiya globallashuv ta'sirining yuqori darajasini anglatadi; ya'ni
ishlab chiqarish omillari va texnologiyasining erkin aylanishi tugallangan holat. Davlat-
davlat qonunlarni tashqi ta'sirlarsiz amalga oshirish va boshqarish uchun mustaqil
vakolatlarga ega bo'lgan hududiy yurisdiktsiyalarga murojaat qiladi. Demokratiya bu
mazmundagi saylov huquqi cheklanmagan, ijtimoiy safarbarlik darajasi yuqori bo'lgan
va siyosiy institutlar fuqarolarning talablariga javob beradigan siyosiy tashkilot tizimini
anglatadi. 1
Global iqtisodiyot trilemmasi, agar mamlakatlar tanlasalar, deb hisoblaydi
Xalqaro iqtisodiy integratsiya (globallashuv), bir vaqtning o'zida demokratiya va
millat-davlatni saqlab qolish mumkin emas; ikkitadan birini tanlash kerak. Agar
Demokratiya va Globallashuv tanlansa (1-rasmda Global Federalizm sifatida
ko'rsatilgan), demokratik millatlararo tashkilotlar bunday organizmlarning me'yorlariga
mos qonunlarni belgilash huquqiga ega bo'ladilar. Bu millatlararo tashkilotlar
tomonidan moslashtirilgan global boshqaruv modeli bo'lar edi. Ushbu tizim Evropa
Ittifoqida (Evropa Ittifoqi) a'zo davlatlarda demokratik mohiyat saqlanib qolgan joyda
amalga oshirishga harakat qilindi, chunki ular o'z fuqarolarining manfaatlarini Evropa
1
Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –Toshkent:
O‘zbekiston NMIU, 2018.
5

Ittifoqi institutlari oldida himoya qiladilar. Biroq, ushbu tizim asosan siyosiy
integratsiya sohasidagi kamchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunga ayrim a'zo
davlatlarning Evropa konstitutsiyasidan voz kechishi dalil bo'ldi. Bundan tashqari, agar
biz xalqaro tizimda hokimiyatni taqsimlash aniq tengsiz va rivojlangan mamlakatlarni
qo'llab-quvvatlaydi deb hisoblasak, Global Federalizm aslida global diktatura bo'lishiga
olib kelishi mumkin. Agar eng maqbul iqtisodiy guruhlar o'zlarining milliy dasturlari
orqali o'zlarining kun tartiblarini amalga oshirish uchun millatlararo organlardan
foydalansalar, bu dunyoda ham iqtisodiy, ham siyosiy diktaturani targ'ib qiladi.
xalqaro iqtisodiyotning ehtiyojlari (diktatura bozori deb ataladi) .6 Bu o'z
fuqarolarining qaror qabul qilish qobiliyatini yo'qotish, ya'ni iqtisodiyotdagi
demokratiyani yo'qotish hisobiga global iqtisodiy integratsiyani amalga oshiradigan
davlat bo'ladi. Ko'pgina antiglobalizatsiya harakatlar buni qoralaydilar va boshqa
akademiklar va siyosiy sharhlovchilar "Davlatning orqaga chekinishi" Jahon
iqtisodiyoti hali ham to'liq iqtisodiy integratsiyadan yiroq bo'lishiga qaramay, agar u
to'liq bo'lsa va fuqarolarning xohish-istaklarida konvergentsiya yuzaga kelmasa,
amalga oshirishga mas'ul bo'lgan tashkilotlarning jamoatchilik muhokamalarini
izolyatsiyasida aks etgan siyosiy makon qisqarishi kuzatiladi. iqtisodiy siyosat
(Markaziy banklar, soliq idoralari va boshqalar). Shu bilan birga, ular ijtimoiy ta'minot
tizimlari yo'q bo'lib ketadi (yoki xususiylashtiriladi), iqtisodiy rivojlanish maqsadlari
esa bozor ishonchini saqlab qolish zarurati bilan almashtiriladi Ba'zi Lotin Amerikasi
davlatlari ushbu diktatura bozorini boshdan kechirgan. Rodrikning fikriga ko'ra (2000,
183-bet), "bir marta o'yin qoidalarini global iqtisodiyot talablari bo'yicha belgilab
olgandan so'ng, u ijtimoiy guruhlarning milliy iqtisodiy qarorlarga kirish va ularga
ta'sir qilish imkoniyatlarini cheklashi kerak".
Meksika misolida ma'lum bir diktatura bozori mavjud bo'lib, uni bir tomonlama va ko'p
tomonlama savdo-sotiq va moliyaviy liberallashtirishning turli bosqichlarida aks
ettirish mumkin, bu mamlakat farovonlik holati xalqaro bozor foydasiga tinchlangan
joyda. Shuningdek, 1995 yildagi inqiroz paytida XVF (Xalqaro valyuta fondi)
moliyaviy shokni engish uchun zarur mablag'larni qarz olishga yordam berish uchun
6

quyidagi ba'zi makroiqtisodiy ko'rsatmalar taklif qilib, Meksika hukumatining siyosat
makonini chekladi.
Hozirgi vaqtda Evropa Ittifoqiga ta'sir ko'rsatadigan inqiroz, ayniqsa Ispaniya va
Gretsiyada diktatura bozorining natijasi shundaki, fuqarolar Evropaning va xalqaro
iqtisodiy ehtiyojlar bilan bog'liq ravishda demokratiyani yo'qotganligini ko'rishdi.
Globallashuv talablari muqarrar ravishda ichki siyosat majburiyatlari bilan to'qnashishi
(ijtimoiy himoya, ish bilan ta'minlash va boshqalar) isbotlangan. Diktatura bozori
yagona alternativ emas. Uchinchi variant - global integratsiyadan voz kechish. Biroq,
ushbu sxema Bretton-Vudsning Keynes uslubi sifatida majburiyatni majbur qiladi, bu
erda har bir davlatda demokratiya saqlanib qoladi va iqtisodiy integratsiya cheklangan
va tanlab olingan protektsionistik savdo choralari orqali amalga oshiriladi. Ushbu
usullar ilgari Triad mamlakatlari (Evropa, AQSh va Yaponiya), shuningdek,
heterodoksik rivojlanish modellariga ega bo'lgan Osiyo mamlakatlarining qashshoqlik
darajasini pasaytirishga imkon beradigan va doimiy o'sish sur'atlari 5% dan yuqori
bo'lishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Ammo hozirgi kunda ularning barchasi ushbu tizimdan
voz kechib, o'zlarining o'sishini mustahkamlash uchun iqtisodiy globallashuv
imkoniyatidan foydalanmoqdalar
Oxir oqibat, ushbu trilemmada belgilanganidek, xalqaro iqtisodiy integratsiyani
rivojlantirish siyosiy qarorga aylanadi. Trilemmaga ko'ra, global boshqaruvga olib
boradigan yo'l ikkita vertikalda tasvirlangan bo'lar edi.
Birinchisi, Ruggie tomonidan Bretton-Vuds uslubi sifatida taklif qilingan ko'milgan
liberalizmning majburiyatini qayta tiklaydi, bu NationState-ning davomiyligini qabul
qiladi va xalqaro agentliklar kuchli va barqaror xalqaro moliyaviy me'morchilikni
yaratadi, bu kabi savdo-sotiqni tartibga solish tizimiga imkon beradi. Jahon Savdo
Tashkiloti (JST) tomonidan tashkil etilgan. Shu munosabat bilan xalqaro iqtisodiy
boshqaruvning har qanday rejimi milliy imtiyozlarga mos kelishi, shartnomalarning
barcha a'zolari tomonidan kelishilganligini ta'minlashi kerak. Shu tarzda, mamlakatlar
o'z qit'alarida mintaqaviy blokga (Regional Federalizm) tegishli bo'lib, undan keyin
uzoq muddatli istiqbolda Global Federalizmga erishish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
7

Evropa inqirozi holatida, millatlararo loyihani qurish tajribasini hisobga olgan holda,
Evropada ushbu yo'l ushbu asarda taklif qilingan Global Trilemma muammolariga
javob berishi mumkin. Faqat ko'proq federal, siyosiy va iqtisodiy Evropa orqali u
demokratiyani saqlab qolgan holda mintaqaviy iqtisodiyotni birlashtira oladi.
Shubhasiz, global iqtisodiyotni birlashtirishda siyosat uning konstitutsiyasini
belgilovchi omil bo'lsa ham, iqtisodiy globallashuv kamida ikkita omil bilan
belgilanadi: Savdo ochiqligi va ko'p millatli korxonalar (MTM) orqali to'g'ridan-to'g'ri
xorijiy investitsiyalar oqimi va chet el investitsiyalari oqimi. kapital harakatlari.
Savdoni erkinlashtirish
So'nggi o'n yilliklarda xalqaro savdoning o'sishiga texnologik yangiliklar va tarif
to'siqlarining pasayishi yordam berdi. Ushbu tendentsiya Ikkinchi Jahon urushi oxirida,
Xalqaro Savdo Tashkilotiga (ITO) asos solinadigan paytdan boshlandi va bu nihoyat
mustahkamlanmadi, chunki AQSh Gavana Xartiyasidagi asosiy matn AQSh
suverenitetini cheklaydi deb hisobladi. . Natijada, ITOning ta'sis xartiyasining IV
bobida savdo siyosati to'g'risida (Steinberg 2017) belgilangan qism qabul qilindi. Shu
tarzda GATT paydo bo'ldi, bu xalqaro savdo uchun to'siqlarni kamaytirish uchun to'g'ri
forumga aylanadi.
Jenevada birinchi bo'lib 23 davlat ishtirokida o'tkazilgan ko'p tomonlama savdo
muzokaralarining sakkiz raundidan so'ng va Urugvayda 123 ishtirokchi ishtirok etgan
yakuniy raund bo'lib, tovarlar va xizmatlarning eksport va importi yalpi ichki
mahsulotga nisbatan 8 foizga teng 1960-2015 yillar davomida o'rtacha o'sish sur'atlari
mos ravishda 1,6% va 1,5% ni tashkil etdi, shu bilan bir qatorda a'zo davlatlar
o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi YaIM9 ga nisbatan o'sha davrda doimiy o'sish
sur'ati 1,5% ni tashkil etdi va 61% ni tashkil etdi. 2018 yilda global YaIMning ulushi .
Mintaqaviy darajada, tahlil qilingan shu davrda Jahon banki (2016) Lotin Amerikasida
tovar aylanmasining yillik o'sish sur'ati YaIMga nisbatan 1,2%, Evropa Ittifoqi 1,5%,
Osiyo Tinch okeani Qo'shma Shtatlar va Xitoy yagona davlat sifatida o'rtacha o'sish
sur'ati YaIMga nisbatan 2,0% va 2,8% ga teng.
1994 yilda Urugvay raundining tugashi bilan JST (Jahon Savdo Tashkiloti) tashkil
etilganda xalqaro savdoni boshqarishda eng muhim o'zgarishlar yuz berdi. GATT
8

birinchi navbatda tovarlar savdosi bilan bog'liq bo'lsa, JST va uning shartnomalari
xizmatlar savdosi (Xizmatlar savdosi bo'yicha umumiy bitim, GATS), intellektual mulk
(intellektual mulk huquqlarining savdo bilan bog'liq jihatlari, TRIPS) va investitsiyalar
uchun javobgardir. (Savdo bilan bog'liq investitsiya choralari, TRIMS). Shunday qilib,
muzokaralarning keyingi bosqichlarida erishilgan bitimlar GATT raundlaridagi kabi
tomonlar o'rtasida kelishuv sifatida emas, balki xalqaro shartnomaning huquqiy
maqomi ostida bo'ladi.
Hozirda Jahon savdo tashkiloti 2001 yilda boshlangan va tugallanmagan bo'lib
qolgan Doha raundining 11-forumidir.12 Ushbu tur davomida eng ziddiyatli
masalalardan biri muhokama qilindi, chunki bu qishloq xo'jaligi. Shu sababli,
shartnomalar xalqaro miqyosdagi qishloq xo'jaligi savdosining og'irligi uchun emas,
balki milliy iqtisodiyotdagi eng aralashgan sektor bo'lgani uchun juda murakkab edi.
Natijada, ushbu mavzular uchun tezkor echim yo'q; Bundan tashqari, shu munosabat
bilan sakkiz yil davomida va qishloq xo'jaligiga nisbatan unchalik murakkab bo'lmagan
masalalar bo'yicha muzokaralar olib borgan Urugvay raundida o'ttizdan ortiq yangi a'zo
davlatlar bo'lgan. Milliy iqtisodiyotdagi erkin savdo afzalliklarini baholashda eng
munozarali savollardan biri
iqtisodiy o'sishda iqtisodchilar va mutaxassislar tomonidan savdoni erkinlashtirish
mamlakat uchun foydalimi yoki yo'qmi. Savdo-sotiqni erkinlashtirishning nazariy
asoslanishi uzoq muddatli iqtisodiy o'sishdagi ijobiy natijalar bilan bog'liq bo'lib,
yuqori rentabellikga ega bo'lgan milliy ishlab chiqarish omillarini taqsimlash uchun
ko'proq harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi. Boshqa tomondan, u
ishbilarmonlik yangiliklarini va ichki bozorda raqobatchilarning o'sishiga javob
berishni osonlashtirish orqali samaradorlikni oshiradi. Shuningdek, savdo bozorlarni
kengaytirganda miqyosli iqtisodlarni yaratish mumkin.
Bundan tashqari, arzonroq kapital mahsulotlarini olib kirish orqali yangi
texnologiyalar, investitsiyalarni jalb qilish va kapitalni to'plash mumkin, bu esa
mamlakatlarni makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish va sog'lom moliyaviy
menejment natijasida olinadigan iqtisodiy foyda olish uchun sharoit yaratadi (Irwin,
2005, Bagvati, 2004). Va nihoyat, savdo-sotiqdan olinadigan yana bir foyda
9

institutlarda aks etadi, ya'ni ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar erkin savdo siyosati
amalga oshirilgandan so'ng demokratik jarayonlarga katta hissa qo'shdilar. Masalan,
Xitoyda, bozor islohotlaridan so'ng, maoist totalitarizm bilan taqqoslaganda, rejim
tomonidan repressiyalar kamaygan
Biroq, ushbu nazariy asoslarning to'g'riligiga shubha bor, ayniqsa rivojlanayotgan
mamlakatlarda. Masalan, rivojlangan mamlakatlar va ayrim rivojlanayotgan bozorlar
tarif to'siqlarini amalga oshirish hisobiga barqaror o'sib bordi, keyinchalik ular asta-
sekin kamaytirildi va keyinchalik darhol ochilishning nazariy printsiplaridan farqli
ravishda tarif to'siqlarini amalga oshirishda barqaror o'sishga erishildi. Ayni paytda,
yangi endogen o'sish nazariyasi savdoni liberallashtirishning afzalliklari to'g'risida
noaniq javob beradi.
Javob qiyosiy ustunlik kuchlari iqtisodiy resurslarni uzoq muddatli o'sishni keltirib
chiqaradigan (R + D dagi tashqi ta'sirlar, ishlab chiqarish turlarini kengaytirish,
mahsulot sifatini oshirish va h.k.) yoki ularni ushbu faoliyatdan chetga chiqaradigan
faoliyatga yo'naltirayotganiga qarab farq qiladi
Hozirgi vaqtda savdo integratsiyasining mamlakatlarning o'sishi va rivojlanishidagi
ta'siri to'g'risida empirik tadqiqotlar mavjud, ammo natijalar aniq emas. Jahon banki,
Frankel va Romer, Sala-i-Martin va Dollar & Kraay kabi ekonometrik usullar orqali
tahlil qilingan turli mamlakatlardan vaqt ketma-ketligi ma'lumotlari. , savdoni
liberallashtirish darajasi yuqori bo'lgan mamlakatlar o'zlarining turmush darajalarida
oldingi davrlarga qaraganda yaxshiroq natijalarga erishganliklarini va avtarkiy
mamlakatlariga qaraganda tezroq o'sganligini tasdiqlaydilar.
Aholi jon boshiga YaIM o'sish sur'atlarining regressiyalari orqali savdoning
rivojlanishga ta'sirini o'rganadigan ko'plab tadqiqotlar mavjud bo'lsa-da, so'nggi
yillarda ushbu gipoteza, ayniqsa, Rodrigez va Rodrik (2000) tomonidan qattiq tanqid
qilindi. Mualliflarning ta'kidlashicha, ushbu tadqiqotlarning aksariyatida savdoni
liberallashtirish shunchaki mamlakatning YaIMni tashqi savdo hajmiga nisbatan nisbati
bilan o'lchanadi. Biroq, savdo-sotiqni liberallashtirishning iqtisodiy o'sishga ta'siri
to'g'risida qaror chiqarish qiyin. Ikkinchidan, savdoni liberallashtirish va ichki iqtisodiy
siyosatning ta'sirini farqlash qiyin, chunki savdo rejimini liberallashtirgan ko'plab
10

mamlakatlar bir vaqtning o'zida iqtisodiy kengayishni keltirib chiqaradigan keyingi
ichki islohotlarni amalga oshirmoqdalar. Agar ushbu islohotlar e'tiborga olinmasa,
savdoni erkinlashtirish samarasini iqtisodiy o'sishni ta'minlaydigan boshqa choralar
bilan aralashtirish mumkin. Va nihoyat, ko'plab tadqiqotlarda nedensellik yo'nalishini
aniqlash qiyin, ya'ni savdo keyingi o'sishga ta'sir qiladimi yoki yuqori o'sish sur'atlarini
qayd etgan iqtisodiyotlar ham tashqi savdo hajmini oshirayaptimi.
Savdoni erkinlashtirish iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sir ko'rsatgandan ko'ra tobora
ko'proq e'tirof etilayotganiga qaramay, ko'plab tahlilchilar ushbu iqtisodiy siyosatning
daromadlarni taqsimlashdagi potentsial ta'sirini aniqlashga ehtiyotkorlik bilan
yondashmoqdalar.
Sala-i-Martin kabi globallashuv imtiyozlari himoyachilari bo'lgan ba'zi mualliflar
global tengsizlikning pasayishini Osiyo mamlakatlari, xususan Xitoy va Hindiston,
shuningdek, Lotin Amerikasidagi ba'zi davlatlar bo'lgan ulkan iqtisodiy o'sish bilan
izohlashadi. Boshqa tomondan, erkin savdo-sotiqni qo'llab-quvvatlovchi islohotlar
Stolper-Samuelson teoremasiga muvofiq daromadlar tengsizligining o'sishiga to'g'ri
kelganligi haqida ham dalillar mavjud. Masalan, Broman (1996) mehnat bozorlaridagi
va savdo-sotiqdagi islohotlar (Lotin Amerikasida Vashington konsensusi orqali tashkil
etilgan islohotlar to'plamining asosiy elementlari) 14 daromad taqsimotidagi
tengsizlikka hissa qo'shganligini tasdiqlaydi. Pravoslav nuqtai nazariga ko'ra, erkin
savdo daromadlarning ko'payishi bilan birga bo'lishi taxmin qilinmoqda; ammo, "Lotin
Amerikasida har doim savdo oshib borishi yoki erkinlashtirilishi bilan daromadlar
tengsizligi ko'payib ketganday tuyuladi". Ushbu hodisaning mumkin bo'lgan
izohlaridan biri shundan iboratki, globallashuv iqtisodiyotning eng kuchli tarmoqlarini
qo'llab-quvvatlaydi.
Ushbu bahs-munozaradan xulosa qilish mumkinki, hozirgi globallashuv davrida so'nggi
ikki o'n yillikda mamlakatlar o'rtasidagi tengsizlik pasaygan; BRICS deb nomlangan
narsalarning, ayniqsa, Xitoy va Hindistonning tez o'sishi, asosan, ushbu o'zgaruvchiga
ijobiy ta'sir ko'rsatdi.15 Biroq, turli xil tadqiqotlar va empirik adabiyotlar sharhlari har
bir mamlakat ichida tengsizlik oshdi, garchi ko'p hollarda daromad taqsimotidagi
o'zgarishlar xalqaro savdo evolyutsiyasi bilan bevosita bog'liq bo'lmagan omillarga
11

bog'liq (Majeed, 2016). Shuning uchun savdoni erkinlashtirish - bu tengsizlikning
sababliligi ekanligini tasdiqlagan paytdan boshlab ehtiyot bo'lish kerak.
Savdo-sotiqni erkinlashtirishning eng yaxshi foydasi uchun unga mamlakatni iqtisodiy
o'sish yo'lini yo'naltirishga qodir bo'lgan siyosat aralashmasi qo'shilishi kerak
(Rodriguez va Rodrik, 2000; Winters va boshq, 2004). Bhagvati (2004) va Ritser
(2011) kabi mualliflar iqtisodiy globallashuv yangi boshqaruv shakllariga duch
keladigan va o'z muammolarini mahalliy (global va mahalliy) siyosat bilan
boshqaradigan milliy davlat uchun noqulayliklarni keltirib chiqarishi bilan birga,
noqulayliklarni keltirib chiqaradi deb ta'kidlaydilar. noaniqlikni global darajadagi
qo'shilishni kamaytirish maqsadida xalqaro institutlar yordamida 16 holat, bu
hukumatlar uchun milliy suverenitetni yo'qotish deb o'qiladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, savdo ochiqligi va iqtisodiy o'sish o'rtasida to'g'ridan-
to'g'ri bog'liqlik mavjud emas 2
global tengsizlikni kamaytirish uchun omil, garchi har bir mamlakat ichidagi
tengsizliklar bo'lmasa. Shuningdek, savdoni erkinlashtirish iqtisodiy yutuqlarga olib
kelmaydi; bu globallashuv imkoniyatlaridan foydalanishga imkon beradigan siyosat
aralashmasi. Biroq, bizning Jahon iqtisodiyoti trilemmasi tomonidan bashorat
qilinganidek, garchi davlatlar katta xalqaro iqtisodiy integratsiyani amalga
oshirayotgan bo'lsalar ham, globallashuv keyinchalik suverenitetni va shuning uchun
demokratik nazorat doirasini cheklaydi. Biroq, hozirgi global inqirozdan olingan
saboqlar shuni ko'rsatadiki, demokratik shaklda savdo-sotiqni demontaj qilishni davom
ettirish uchun Global Federalizmga o'tish uchun ko'proq xalqaro muvofiqlashtirish
zarur.
O'zaro bog'liqlik shuni anglatadiki, milliy davlat tomonidan amalga oshiriladigan
harakatlar boshqa millat davlatlari va xalqaro aktyorlarning reaktsiyasi ta'sir qiladigan
oqibatlarga olib keladi. Ushbu aktyorlar ko'p millatli korxonalar (MNE) va ularning
moliyaviy oqimlari bo'lishi mumkin, 17 iqtisodiy globallashuvning muhim qismidir va
xalqaro va milliy darajadagi qarorlarni qabul qilishga ta'sir ko'rsatadigan xalqaro
siyosatda tobora faol ishtirok etmoqda.
2
SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017
12

Chet el investitsiyalari va kapitalning harakatchanligi
Savdo ochilmasdan, texnologik yangilanishlarsiz va to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalar oqimining liberallashuvisiz globallashuv rivojlanishi mumkin emas
edi.Ushbu yutuqlar natijasida MEHlar xalqaro iqtisodiy integratsiyani kengaytirishda
muhim agentlarni tashkil etishdi, chunki ular tarmoqlararo savdo-sotiqdan tarmoq
ichidagi savdo-sotiq shakllarini o'zgartirishga, shuningdek o'z kuchlarini xalqaro
siyosiy tizimda o'rnatishga yordam beradi.
Xorijiy investitsiyalarning asosiy foydalari texnologiyalarni uzatish, xususan, ichki
kirish bozorida raqobatni rag'batlantiradigan kapital manbalarining yangi navlari orqali
amalga oshiriladi Xorijiy investitsiyalarni olganlar odatda o'z xodimlari uchun
o'qitadilar va inson kapitalining rivojlanishiga hissa qo'shadilar. Xuddi shu tarzda,
tashqi investitsiyalar tomonidan ishlab chiqarilgan foyda mamlakatda olingan soliq
daromadlarini ham oshiradi (Sanna-Randaccio va Veugelers, ; Barrios va boshq.,.
Ularning mavjudligi va milliy iqtisodiyotdagi ta'siri tanqid uchun boshlang'ich
nuqtadir, masalan, mezbon mamlakatni qashshoqlashtiradigan va milliy ishchilarni
ekspluatatsiya qiladigan MNlar. MNlarning tanqid qilinadigan yana bir jihati shundaki,
ular kichik mamlakatlarga qaraganda kuchliroq va zarari bor
milliy suverenitet (Anderson va Cavanagh, ). Ushbu kelishmovchiliklarni bartaraf
etishdan oldin, MNQning ishlash tartibi va uning so'nggi yillardagi evolyutsiyasini
bilish kerak.
Birinchidan, MNEni "milliy iqtisodiyot tarkibida to'liq yoki qisman sho'ba
korxonalariga egalik qiluvchi ma'lum bir millat shirkati" deb ta'riflash mumkin . Ushbu
ta'rifdan ikkita elementni ajratib ko'rsatish mumkin: a) chet elda tadbirkorlik faoliyatini
boshqarish va b) kompaniyaga tegishli bo'lgan kelib chiqishi (uy shtati) deb tan olinishi
mumkin bo'lgan kamida ikkita davlat mavjudligi. ga va qabul qiluvchi mamlakat (qabul
qiluvchi davlat); bu kompaniya mulkka egalik qiladigan yoki uning sho'ba
korxonalariga ega bo'lgan narsadir. Kompaniyalar tabiiy resurslarni xizmat ko'rsatish,
ishlab chiqarish yoki qazib olish va ekspluatatsiya qilish uchun mablag 'sarflaydilar va
ushbu harakatlar mavjud infratuzilmalar yordamida yoki "Grinfild" deb nomlanuvchi
investitsiyalar hisobiga yangilarini yaratish orqali amalga oshiriladi. Ammo, nima
13

uchun faqat bitta mamlakatda emas, balki bir nechta mamlakatlarda ishlab chiqarish
kerak? Va nima uchun turli joylarda ishlab chiqarish alohida kompaniyalar tomonidan
emas, balki bitta kompaniya orqali amalga oshirilmoqda? MNlarning kengayish shakli
mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy stimulga javob beradigan to'g'ridan to'g'ri
investitsiyalar oqimlari orqali beriladi.
Ushbu turdagi sarmoyalar harakati OLE eklektik paradigmasi (Dunning, 1999) orqali
izohlanishi mumkin, shuni anglash mumkinki, har qanday vaqtda, MNlarning mulklari
va faoliyat turlari quyidagilarga bog'liq: uning raqobatdosh ustunliklari
konfiguratsiyasiga (egalik qilish) o'ziga xos) ko'p millatli bo'lmagan kompaniyalarga
nisbatan; mamlakat yoki mintaqaning raqobatbardoshligini jalb qilish (joylashish
boshqa mamlakatlarga nisbatan; va (iii) kompaniyalarning ushbu ikki afzalliklardan
foydalanib, bozorni o'ziga xos O ning afzalliklari uchun ichkilashtirishi, natijada
ichkilashtirishning afzalligi
Shunday qilib, OLI paradigmasida paydo bo'ladigan afzalliklarga qarab, MNM
maksimal foyda olish uchun qaerga sarmoya kiritishni hal qiladi. Ushbu sarmoyaviy
harakatlar axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) jadal rivojlanishi va
transport va tranzaksiya xarajatlarining pastligi tufayli, lekin, avvalambor, xorijiy
investitsiyalar to'g'risidagi milliy me'yorlarning liberallashtirilishi tufayli mumkin. 3
3
SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016.
14

1. 2 Globalizatsiyaning afzalliklari va kamchiliklari
Globallashuv ko'p millatli korporatsiyalar (MMK) iqtisodiy asosiy tashuvchilarga
aylandi. Ular global miqyosda ishlab chiqarishni tashkil qilishmoqda va resurslarni
taqsimlashmoqda foydani maksimallashtirish printsipiga va ularning global kengayishi
qayta shakllanmoqda jahon iqtisodiyoti faoliyatining makroiqtisodiy mexanizmlari
1996 yilda bor edi. Umuman olganda butun dunyodagi atigi 44000 dan ortiq MTM,
ularning 28000 ta chet elda bo'lgan filiallari. 1997 yilda tovar ayirboshlash hajmi faqat
100 ta eng yaxshi milliy valyutalar sanoati bozorlarini tashkil etdi, allaqachon
dunyoning 1/3 qismiga to'g'ri keldi va ularning bosh kompaniyalari va ularning filiallari
yana 1/3 qismini egallashdi. 3.000 milliard AQSh dollari miqdoridagi to'g'ridan-to'g'ri
xorijiy balansda 1996 yil oxirida investitsiyalar, 80% dan ortiq ulushga ega bo'lgan
MTMlar. Bundan tashqari, taxminan 70% MNClar o'rtasida xalqaro texnologik
transfertlar o'tkazildi. Ushbu turdagi bir xil korxonalar ichidagi transchegaraviy
iqtisodiy faoliyat uchun qiyinchilik tug'dirdi an'anaviy xalqaro savdo va investitsiya
nazariyalari. Moliya sektorining globallashuvi eng tez rivojlanayotgan va bo'ldi
iqtisodiy globallashuvning eng ta'sirli tomoni. Xalqaro moliya vujudga keldi xalqaro
savdo va investitsiya faoliyati ehtiyojlariga xizmat qiladi. Biroq, bilan birga iqtisodiy
globallashuvning rivojlanishi, u tobora mustaqil bo'lib qoldi. Tovar va mehnat bozorlari
bilan taqqoslaganda moliya bozori unga ega "globallashuv" ning haqiqiy ma'nosida
globallashuvni amalga oshirdi. 1970-yillardan boshlab transchegaraviy oqim kapital
jadal kengayib bormoqda. 1980 yilda transchegaralarning umumiy hajmi yirik
rivojlangan mamlakatlarning aksiyalari va obligatsiyalari bilan tuzilgan bitimlar
YaIMni 10% dan kam bo'lgan . Biroq, bu ko'rsatkich 1995 yilda 100% dan oshib ketdi.
O'rtacha qiymat chet el birjalarining kunlik operatsiyalari o'rtalarida 200 milliard AQSh
dollaridan o'sdi 1980-yillardan hozirgi kunga qadar 1200 milliard AQSh dollarini
tashkil etadi, bu valyuta zaxiralarining 85 foizini tashkil etadi dunyodagi barcha
mamlakatlar va kunlik eksport qiymatidan tovar va xizmatlar 70 baravar katta.
Iqtisodiyotning globallashuvi jarayoni ham global sanoat jarayonidir qayta qurish va
qayta sozlashlar shular jumlasidan. Ilm-fan va texnologiyaning rivojlanishi bilan va
daromad darajasining o'sishi, shuningdek, barcha mamlakatlarning sanoat tuzilmalari
15

qayta sozlash va yangilashdan o'tmoqda. So'nggi yillarda g'arbda rivojlangan
mamlakatlar asta-sekin bilimlar iqtisodiyoti davriga kirib bormoqdalar va ularga
o'tishni boshladilar rivojlanayotgan mamlakatlarda zaif xalqaro miqyosdagi ko'plab
mehnat talab qiladigan sanoat tarmoqlari raqobatbardoshlik. Krosslar almashinuvining
ushbu jarayoni chuqurlashib bormoqda iqtisodiy globallashuvning rivojlanishi. Boshqa
tomondan, sovuq urush tugaganidan beri mahsuldorlik profitsit mavjud edi. Shu
sababli, iqtisodiy globallashuv yuzaga keldi turli xil mamlakatkar korxonalar o'rtasida
xalqaro bozorda raqobatni kuchaytirdi. O'z mavqelarini ko'tarish va
raqobatbardoshligini oshirish maqsadida xalqaro bozor, mahalliy korxonalar, boshqa
mamlakatlarning korxonalari bo'lgan birlashish va qo'shilishga ketma-ket murojaat
qilish, bu esa to'lqinlarni keltirib chiqardi sanoatni qayta qurish orqali. Namoyish
sifatida bir nechta holatlarni oling: eng so'nggi Vnesphone tomonidan Mannesmanni
sotib olish, British Telecom tomonidan MCI sotib olish, Deutsche Bank tomonidan
sotib olish va Citibankni Sayohatchilar bilan birlashtirish. Ushbu qayta qurish
tadbirlarining barchasi keng qamrovli bo'ladi dunyodagi sanoat raqobat uslubiga ta'sir
ko’rsatadi. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy jarayonda globallashuv hukmronlik
rolini o'ynab kelmoqda. 1996 yilda rivojlangan mamlakatlar eksportining umumiy
hajmi 4057 AQSh dollarini tashkil etdi milliardni tashkil etdi, bu xalqaro savdo
hajmining dunyo umumiy qiymatining 81,7 foizini tashkil etadi. 1995 yilda, 10 yirik
rivojlangan davlatlar tomonidan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar, shu jumladan
G7, Shveytsariya, butun dunyoda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar umumiy
hajmining 85,1 foizini Shvetsiya va Niderlandiya egallagan . Rivojlangan
mamlakatlarning iqtisodiy jarayonidagi ustun o'rni globallashuv aynan ular uchun
qoidalarni belgilab berishida namoyon bo'ladi. Xalqaro o'yinlarning amaldagi qoidalari
iqtisodiy faoliyat sotsializatsiya qilingan massaga mos keladigan yaxshi tomonga ega
ishlab chiqarish, ular odatda rivojlangan mamlakatlar hukmronligi ostida yotadi.
Xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar Birlashgan davlatning nazorati ostida
Shtatlar va boshqa g'arbiy mamlakatlar. Ular ushbu afzalliklardan targ'ib qilish va
globallashuv rivojlanishida ustunlik qiladi. Shu bilan birga, ular eng kattasi iqtisodiy
globallashuvning benefitsiarlari. O'tgan yilning noyabrida Xitoy va AQSh o'rtasida
16

kelishuvga erishildi. Xitoyning JSTga a'zo bo'lishi. Bu bilan Xitoy o'z yo'lida qat'iy
qadam tashladi. JSTga a'zo davlat bo'lish. Ushbu shartnomaning imzolanishi Xitoy
hukumatining o'z iqtisodiy islohotlarini qat'iy ravishda tezlashtirishga qaror qilganligi
tizim va iqtisodiy globallashuv jarayoniga yanada ko'proq qo'shilish. Buyutuq-kelishuv.
Bir tomondan, Amerika Qo'shma Shtatlari tovarlarni eksportini ko'paytirishi va
Xitoyga xizmatlar, shu bilan ko'proq ish bilan ta'minlash imkoniyatlarini yaratadi.
Boshqa tomondan, Xitoy o'z iqtisodiy o'sishini AQSh bozoridagi ulushini oshirish
orqali oshirishi mumkin. Qo'shimcha, yanada rivojlangan texnologiyalar, boshqaruv
tajribasi va kapitalni joriy etish mumkin rivojlangan mamlakatlar. Va bosim ostida
xalqaro raqobat haydovchiga aylanadi tashqi dunyoga isloh qilish va ochish uchun
kuch beradi . Bu o'z navbatida Xitoy korxonalarining raqobatdoshligi tufaylidir.
Rivojlanayotgan mamlakatlarga iqtisodiy globallashuv olib kelgan xatarlar va Tegishli
xatarlarning oldini olish Rivojlanayotgan mamlakatlarning globallashuv jarayonidagi
ishtiroki imkoniyat yaratishi mumkin ularning qiyosiy ustunliklaridan yaxshiroq
foydalanish, ilg'or texnologiyalarni joriy etish, xorijiy kapital va boshqaruv tajribasi.
Bu, shuningdek, yo'q qilish uchun qulaydir monopolistik xatti-harakatlar va bozor
raqobatini kuchaytirish. Shunga qaramay, ammo rivojlanayotgan mamlakatlar uchun
ko'proq rivojlanish imkoniyatlarini taqdim etish, globallashuv jarayon ham katta xavf
tug'diradi. Birinchidan, iqtisodiy globallashuv aslida qisqartirishni emas, aksincha
kengaytirdi shimol va janub o'rtasidagi bo'shliq. 1999 yilda BMT tomonidan e'lon
qilingan ba'zi bir ma'lumotlarga ko'ra iqtisodiy globallashuvdan foydalangan
rivojlanayotgan mamlakatlarning soni kamroq. Eng boy mamlakat va eng qashshoqlar
o'rtasidagi aholi jon boshiga daromadning farqi mamlakat 1960 yilda 30 martadan
hozirgi 70 martagacha kengaygan. 1960 yilda qiymati eng qashshoq 46 davlatning
tashqi savdosi dunyo umumiy hajmining 1,4 foizini tashkil etdi. Tomonga1990 yilning
ikkinchi yarmida bu ulush allaqachon 0,6% gacha pasaygan va undan pastga tushgan
1995 yilda deyarli ahamiyatsiz o.4%. 1990 yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarning
o'rtacha savdo defitsiti 1970 yilga nisbatan 3 foizga o'sdi. Va kapitalning 80% dan
ortig'i oqadi AQSh, G'arbiy Evropa va Sharqiy Osiyo davlatlari orasida. Xayriya va
ikki tomonlama yordam bundan mustasno moliyaviy yordam, aksariyat rivojlanayotgan
17

mamlakatlar hech qanday kapital jalb qila olmadilar. Ikkinchidan, iqtisodiy
globallashuv rivojlanayotgan mamlakatlarning xavf-xatarlariga ham ega noqulay tashqi
omillar bilan chayqalgan. Ochiq iqtisodiy sharoitda ziddiyat tashqi iqtisodiy
muvozanatni va ichki iqtisodiy muvozanatni amalga oshirish o'rtasida muvozanat
rivojlanayotgan mamlakatlarning makroiqtisodiy siyosatiga katta to'siqdir, ularning
makroiqtisodiy nazorat va tartibga solish imkoniyatlarini zaiflashtirish. Uzluksiz
moliyaviy vositalarning innovatsiyasi, moliyaviy aktivlarning tez kengayishi va
tendentsiyasi xalqaro kapitalni xususiylashtirish, xalqaro suzuvchi kapitalning katta
hajmiga ega iqtisodiy xavfsizlik va moliyaviy barqarorlikka katta ta'sir ko'rsatdi
rivojlanayotgan davlatlar. XVF tomonidan taqdim etilgan ba'zi ma'lumotlarga ko'ra,
qisqa muddatli qiymat xalqaro moliya bozorlarida va boshqa moliyaviy moliya
bozorlarida va orqali o'tadigan bank kreditlari va kapital bozorlari 1997 yilda kamida
7,200 milliard AQSh dollarini tashkil etdi, bu taxminan teng edi Butun dunyo ishlab
chiqaradigan mahsulotning 1/4 qismi. AQSh Federal ma'lumotlariga ko'r Zaxira
kengashi, Nyu-Yorkdagi chet el birjalari operatsiyalarining kunlik umumiy qiymati,
Birgina Tokio va Londonning o'zida 1997 yilda taxminan 620 AQSh dollariga teng
bo'lib, ularning 18 foizi ishlatilgan tashqi savdo va investitsiyalar, qolgan 82% esa
xalqaro miqyosda chayqovchilik uchun ishlatilgan moliyaviy bozorlar. Ushbu ulkan
suzuvchi xalqaro poytaxtlar olib kelishi mumkin ko'pikli iqtisod va valyuta kurslarining
tartibsiz o'zgarishi. Ular ham mumkin mamlakatning pul suverenitetini susaytiradi va
uning disfunktsiyasini keltirib chiqaradi pul-kredit siyosati. "Qo'ylarni surish effekti"
va "o'zini o'zi bajarish mexanizmi" Xalqaro moliya bozorlarida mavjud bo'lgan valyuta
inqirozi yanada mustahkamlanadi rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan chayqalish.
Garchi moliyaviy inqirozlar boshlangan bo'lsa ham 1990-yillarda Meksika va Sharqiy
Osiyo iqtisodiy tizimlarning nuqsonlariga va iqtisodiy tuzilmalar, suzuvchi xalqaro
kapitalning ta'siri to'g'ridan-to'g'ri sug'urta edi, bu ularning halokatliligini ham
kuchaytirdi. Iqtisodiy globallashuv olib keladigan xatarlarning oldini olish va ularni
yo'q qilish maqsadida rivojlanayotgan mamlakatlarda quyidagi choralar ko'rilishi
kerak: Birinchi o'rinda xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ko'proq rol o'ynashi kerak iqtisodiy
globallashuv jarayoni. Tezlik bilan farq qiladigan narsa iqtisodiy globallashuvni
18

rivojlantirish - bu global tashkilotning vakansiyasi iqtisodiy tartibga solish va nazorat
qilish, shuningdek tashkil etishning orqada qolishi tartibga solish tizimi. Aslida tobora
globallashib borayotgan jahon iqtisodiyoti erkin va drift holati. Bu ko'p jihatdan ichki
iqtisodiy vaziyatga juda o'xshashdir 1930-yillarda iqtisodiy inqiroz keng tarqalib
ketgan g'arbdagi rivojlangan mamlakatlar kapitalistik dunyo Keynsiya iqtisodiyoti va
hukumat aralashuvini keltirib chiqardi iqtisodiy operatsiyalar. 1990-yillarda Meksika
va Sharqiy Osiyo moliyaviy inqirozlari va uzoq muddatli kapitalni boshqarish
kompaniyalari qulashi globallashgan keynsianni talab qilmoqda iqtisodiyot va samarali
faoliyatni amalga oshirish uchun tegishli muassasani tashkil etish jahon iqtisodiyotiga
va ayniqsa xalqaro faoliyatiga aralashuvlar moliyaviy bozorlar. Hozirgi xalqaro
iqtisodiy tashkilotlar juda ko'p cheklovlarga ega jahon iqtisodiyotini boshqarishda.
Buni o'zgartirish uchun quyidagilarni bajarish kerak: Makroiqtisodiy muvofiqlashtirish
turli mamlakatlarning siyosati tomonidan yaratilgan kuchaytirilishi va XVF va Jahon
banki mukammal ogohlantirishni o'rnatishi kerak moliyaviy inqirozga qarshi tizim va
ularning inqirozdan keyingi qo'llab-quvvatlash imkoniyatlarini yaratish.
The transchegaraviy moliyaviy nazoratni kuchaytirish kerak. Bazle qo'mitasi va Bazel
kredit shartnomasi shartnomasi moliyaviy shaffoflikni oshirishda juda ko'p ishlarni
amalga oshirdi muassasalari va ularning kapitalning etarliligini oshirish. Biroq, bu
etarli emas. An suzib yurishni ta'minlaydigan, butun dunyo bo'ylab "yakuniy qarz
beruvchi" rolini o'ynashi mumkin bo'lgan tashkilot ishonchini tiklash uchun moliyaviy
yordam va inqiroz institutlarini qo'llab-quvvatlash xalqaro investorlar, moliyaviy
nazorat va nazoratni kuchaytirish axloqiy inqirozni bartaraf etish. oqimini tegishli
nazorat qilish xalqaro kapital, ayniqsa jiddiy bo'lgan qisqa muddatli kapital oqimi
ustidan salbiy ta'sir ko'rsatishi kerak. So'nggi yillarda, qizg'in muhokamalar bo'lib o'tdi
"Tobin" solig'i bo'yicha xalqaro iqtisodiy doiralar. Ba'zilar bo'lsa ham, biz buni ushlab
turamiz Tobin solig'i bilan bog'liq muammolar muayyan operatsiyalarga tegishli va hal
qilinishi kerakfoydadan keyin soliqni taqsimlash, bu yo'nalish sifatida mumkin va
amaliydir. Shunday qilib uni yanada amalga oshirish uchun sharoit yaratish maqsadga
muvofiqdir. Ikkinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlarning manfaatlari kafolatlanishi
va ularning so'zlari bo'lishi kerak yangi xalqaro iqtisodiy tartibni ishlab chiqish
19

jarayonida kengaytirilgan. Tendentsiyasi vujudga kelgan va rivojlangan iqtisodiy
globallashuv eski xalqaro iqtisodiy tartib hali tubdan o'zgartirilmagan. Globalizatsiya
o'zi adolatli va oqilona yangi xalqaro iqtisodiy tartibni keltira olmaydi va ba'zilari
foyda olishdan va zararlardan qochishga qodir bo'lmagan rivojlanayotgan mamlakatlar
begona bo'lish xavfi bilan duch keldi. Shuning uchun iqtisodiy sharoitda Globallashuv,
rivojlanayotgan mamlakatlar ikkilamchi holatga tushib qolishdi: bir tomondan, agar
ular saqlanib qolsalar o'zlarini bu jarayondan uzoqlashtiradilar, albatta rivojlanishdan
ancha orqada qoladilar boshqa iqtisodiyotlar. Boshqa tomondan, agar ular jarayonning
faol ishtirokchisi bo'lsa, bu eng muhimi ikkinchisi tufayli ular rivojlangan
mamlakatlarning qo'shimchalariga aylanib ketishi ehtimoli bor jarayonda ustunlik.
Ushbu kutishni hisobga olgan holda rivojlanayotgan mamlakatlarning manfaatlari
kafolatlangan bo'lishi va yangi xalqaro rivojlanish jarayonida ularning so'zlari
kengaytirilishi kerak iqtisodiy tartib. Iqtisodiy globallashuv rivojlanishining old sharti a
uning rivojlanishi uchun barqaror harakatlantiruvchi kuch - bu o'sishni taqsimlash
kafolatlanishi kerak. Ya'ni globallashuv jarayoni nafaqat katta foyda keltirishi kerak
jahon iqtisodiyoti, shuningdek, ushbu imtiyozlarni har bir mamlakat uchun va mavjud
bo'lishi kerak turli bo'limlar va qiziqish guruhlari. Aniqroq aytganda, bir nechta davlat
yoki bir nechta davlat millatlar va manfaatdor guruhlar faqat globallashuvning
afzalliklaridan foydalanmasliklari kerak. Va globallashuv jarayoni Parrato
yaxshilanishiga olib kelishi kerak. Agar uzoq muddat davomida rivojlanayotgan
mamlakatlar globallashuv jarayoni, iqtisodiy manfaatlaridan foydalana olmaydilar
rivojlangan mamlakatlar ta'sir qilishi aniq. Masalan, mehnat standarti muammosini
oling . Rivojlangan mamlakatlar va xususan Qo'shma Shtatlar azaldan o'zaro
bog'lanishni talab qilib kelmoqdalar bu savdo masalalari bilan, ya'ni ish haqi standartini
o'z ichiga olgan yagona mehnat standartini belgilash uchun. Agar har qanday
mamlakatda ish haqi standarti yagona me'yorga javob bermaydi, bu mamlakatda bo'ladi
jazoladi. Ushbu qat'iylik aslida qiyosiy ustunliklarni yo'q qilishni anglatadi
rivojlanayotgan davlatlar va ularning xalqaro raqobatbardoshligini susaytiradi. Shuning
uchun, shunday rivojlangan mamlakatlar haqiqatini yetarlicha hisobga olishlarini
20

so'radi rivojlanayotgan davlatlar va ularning mehnat standartlarini bog'lash haqidagi
asossiz talablaridan voz kechishdi.
Uchinchidan, iqtisodiy tizimni isloh qilish va iqtisodiyotni qayta tiklash bosqichi
tuzilmalarni tezlashtirish kerak. Iqtisodiy davrdagi xalqaro raqobat globallashuv - bu
iqtisodiy tizimlar va korxona mexanizmlari bo'yicha raqobat. Shartlariga binoan ham
iqtisodiy tizim, ham iqtisodiy tuzilish, rivojlangan va rivojlanayotgan o'rtasidagi farq
mamlakatlar juda katta. Makroskop bilan aytganda, hukumat muammolari ofsayd,
bo'sh va dislokatsiyani hal qilish kerak. Shu maqsadda to'g'ridan-to'g'ri ma'muriy
makroiqtisodiy o'yinchilarning ishlariga aralashuvlar asta-sekin susaytirilishi kerak
nihoyat yo'q qilindi. Shu bilan birga, hukumat o'z funktsiyalarini kuchaytirishi kerak
intellektual mulk huquqlarini himoya qilish, shartnomalarning qonuniy bajarilishini
ta'minlash, ta'minlash infratuzilma va makroiqtisodiy vaziyatni barqarorlashtirish va
boshqalar. Mikroiqtisodiy darajada, hukumat rag'batlantirish va cheklovlarni
belgilashda katta rol o'ynashi kerak takomillashtirish uchun korporativ tizim va
korporativ boshqaruvga mos mexanizmlar korxonalarning samaradorligi va
raqobatbardoshligi. Sanoat tuzilmalariga kelsak, hukumat o'z kuchlarini tezkor ilmiy,
texnologik va ta'limni rag'batlantirishga yo'naltirishlari kerak maqsadlari uchun inson
kapitalini rivojlantirishga investitsiyalarni rivojlantirish va ko'paytirish sanoat
tuzilmalarini modernizatsiya qilishni oldinga surish kerak.
UNCTAD-ning Jahon investitsiyalari to'g'risidagi 2020 yilgi hisobotiga ko'ra, 2019
yilda xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi 246 milliard AQSh dollarini tashkil etdi,
bu 2018 yilgi 254 milliard AQSh dollaridan (-2,9%) kamaydi. Bu pasayish asosan
to'rtinchi yil ketma-ket transchegaraviy M&A savdolarining pasayishi bilan bog'liq.
AQShning to'g'ridan to'g'ri investitsiyalari 2019 yilda 9 465 milliard dollarga yetdi.
Mamlakat 2019 yilda katta iste'molchilar bazasi, prognoz qilinadigan va shaffof odil
sudlov tizimi, samarali ishchi kuchi, yuqori darajada rivojlangan infratuzilma va
innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlovchi ishbilarmonlik muhiti tufayli 2019 yilda
to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarni jalb qilish bo'yicha eng yaxshi manzil bo'lib qoldi.
2019 yilda Qo'shma Shtatlar dunyodagi ikkinchi yirik investitsiya bo'ldi - Yaponiyadan
keyin - xorijiy investitsiyalarning chiqib ketishi 125 milliard AQSh dollarini tashkil
21

etdi. AQShning asosiy sarmoyador mamlakatlari Buyuk Britaniya, Kanada, Yaponiya,
Germaniya, Irlandiya va Frantsiya. Ushbu investitsiyalarning aksariyati ishlab
chiqarish, moliyaviy va sug'urta faoliyati, savdo va texnik xizmatga yo'naltirilgan.
Ammo COVID-19 epidemiyasi tarqalishidan so'ng, AQShga to'g'ridan-to'g'ri
investitsiyalar tushishi 49 foizga pasaygan va 134 milliard AQSh dollarigacha
pasaygan, ulgurji savdo, moliya xizmatlari va ishlab chiqarish eng ko'p zarar ko'rgan
tarmoqlar (UNCTAD). Mamlakat hali ham aksariyat rivojlangan mamlakatlarga
qaraganda yaxshiroq natijalarga erishdi, ularning umumiy investitsiya tushishi 2020
yilda 69 foizni tashkil etdi. Jahon bankining "Biznesni yuritish-2020" hisobotiga ko'ra,
Qo'shma Shtatlar o'z ishbilarmonlik muhiti sifati bo'yicha 190 mamlakat orasida 6-
o'rinni egallab, 2019 yilga nisbatan ikki pog'onani egalladi. Mamlakat dunyodagi
etakchi iqtisodiy qudrat, eng yirik xalqaro moliya markazi va aholi soni bo'yicha
dunyodagi uchinchi yirik mamlakat. Amerika Qo'shma Shtatlari soliqlarni to'lash
bo'yicha eng yaxshi tartibga soluvchi ko'rsatkichlardan biri hisoblanadi. Endi biznesni
boshlash osonroq (mas'uliyati cheklangan jamiyatlar uchun ma'lumotni onlayn tarzda
to'ldirish) va shartnomalarni bajarish (elektron ariza berish va sud to'lovlarini elektron
to'lash). Pastki tomonda tengsizliklar tobora ko'payib bormoqda va qutblangan siyosiy
landshaft, shuningdek, uy xo'jaliklarining qarzdorligi yuqori darajasi (Coface
tomonidan yalpi daromadning 129% miqdorida baholanmoqda) va inqiroz
boshlanganidan keyin iqtisodiyotning tiklanishiga oid noaniqliklar mavjud. COVID-19
dan (ishsizlik darajasi 2020 yil fevral oyida 3,5% dan - 1969 yildan beri eng past
darajaga - aprelda 14,7% gacha ko'tarildi). Bundan tashqari, 2018 yil o'rtalarida qabul
qilingan "Xorijiy investitsiya xavfini baholashni modernizatsiyalash to'g'risida" gi
qonun (FIRRMA) milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan Xorijiy investitsiyalar
komissiyasini (CFIUS) qayta ko'rib chiqish vakolatlarini sezilarli darajada kengaytirdi.
so'nggi yillarda Xitoyga AQSh sarmoyalari tushishining sabablari (ko'plab xitoylik
sarmoyador kompaniyalar davlatga tegishli bo'lgani sababli).
Chet el to’g’ridan- to’g’ri
investitsiyalar 2017 2018 2019
22

Xorijiy investitsiyalarning
tashqi oqimi (million USD) 277,258 253,561 246,215
XIM investitsiyalar (million
USD) 7,844,202 7,432,134 9,465,835
Grinsild sarmoya soni 1,804 1,734 2,015
Grenfild investitsiyalar
qiymati (million USD) 93,882 74,472 101,210
Manba:UNCTAD ,Oxirgi mavjud ma’lumotlar 4
Izoh”GRENFILD investitsiyalari”-bu to;g;ridan to’g’ri xorijiy invistitsiyalarning bir
turi bo’lib,unda bosh kompaniya yangi operatsion inshootlarni barpo etish orqali chet
elda yangi korxona boshlaydi
Investorlarni himoya qilish
bo’yicha mamlakatlarni
taqqoslash AQSH OECD Ge rmaniya
Tranzaksiyalarning
shaffofligi ko’rsatkichlari 7.4 6.0 5.0
Menejerning javobgarligi
ko’rsatkichi 8.6 5.0 5.0
Aksiyadrllar quvvati
ko’rsatkichlari 9.0 7.0 5.0
targ'ib qiluvchi dastur. Xorijiy investitsiyalarni rag'batlantirish to'g'risida ko'proq
ma'lumot olish uchun shu erni bosing. Qo'shma Shtatlar tomonidan imzolangan ikki
tomonlama investitsiya konvensiyalari AQSh 47 konventsiyani imzolagan.
4
Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
23

II.Bob Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tushunchasining mohiyati va uning asosiy
jihatlari.
2.1 Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tushunchasining mohiyati va uning asosiy
jihatlari
XX-XXI asrlar bo’sag’asida jahon iqtisodiyotida yangi termin globallashuv degan
tushuncha paydo bo’lgan edi. Ushbu jarayon hozirgi kunda ko’pgina mamlakatlarning
iqtisodchi olimlari tomonidan alohida ilmiy muammo sifatida tadqiq etilmoqda. 5
Globallashuv jarayoning rivojlanishi natijasida butun dunyo yagona global tizimga
aylanishi sodir bo’ladi. Globallashuv jarayoni 1990 yillardan juda dolzarb masalaga
aylandi, biroq mazkur jarayonning turli xil jihatlari ilmiy tadqiqotlarda 1960-1970
yillardan boshlab jiddiy muhokama qilina boshlagan edi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi – bu, dunyo maydonini yagona hududga
aylanishini anglatadi va bunda tovar va xizmatlar, kapital, axborotlar oqimining erkin
harakati yuzaga keladi. Shuningdek, mazkur jarayon natijasida zamonaviy institutlar
rivojlanishini rag’batlantiruvchi g’oyalarning tarqalishi va ularni tashuvchilarning erkin
harakatlanishiga imkon yaratiladi.
Globallashuv jarayoni zamonaviy jahon iqtisodiyotining muhim tendentsiyalaridan
hisoblanadi. Chunki ushbu jarayon jaxon iqtisodiyotida ro’y berayotgan boshqa
tendentsiyalar kuchsiz namoyon bo’layotgan mamlakatlar iqtisodiyotida ham
kuzatilmokda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyat qismi transmilliylashish,
integratsiyalashish va industriallashish jarayonlarnga kam jalb etilgan. Shu bilan bir
vaqtda ushbu mamlakatlar jaxon tovarlar, xizmatlar, kapital (asosan iqtisodiy yordam
ko’rinishida), ishchi kuchi (eksporterlar sifatida) va texnologiyalar bozorining faol
ishtirokchilari sanaladi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi – jahon iqtisodiyotining o’zaro bog’liq bo’lgan
turli ishlab chiqarish soha va jarayonlarining kuchayib borishi, jahon xo’jaligida
tovarlar, xizmatlar, kapital, ishchi kuchi va texnologiyalar bozorini asta-sekinlik bilan
yagona bozorga aylanishini bildiradi.
5
Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018
24

Jahon iqtisodiyoti
globallashuvi Global
infratuzilmaning
shakllanishi
Xalqaro savdoning
rivojlanishi
Xalqaro moliya
bozorlaridagi
operatsiyalarning
ortishi Ishlab chiqarishning
baynalminallashuvi
Xalqaro kapital
harakatining
kuchayishi Xalqaro ishchi kuchi
migratsiyasining
oshishiJahon iqtisodiyotida globallashuv jarayoni unga teskari jarayon iqtisodiy faoliyatning
hududiy integratsiyalashuv jarayoni bilan birga kechmoqda. Ushbu jarayon cheklangan
miqyosda, tovarlar va ishlab chiqarish omillarining erkin harakatiga asoslangan
mamlakatlar guruhini qamrab oladi.
Hududiy integratsiyalashuv, bir tomondan, turli mamlakatlarning iqtisodiy
jihatdan birlashish jarayonini rag’batlantirsa, ikkinchi tomondan, alohida iqtisodiy
guruhlar o’rtasida qarama-qarshilik va raqobatni kuchaytirish orqali jahon
iqtisodiyotining globallashuv jarayonini sekinlashtiradi.
Globallashuv jarayonining quyidagi jihatlarini alohida ajratib ko’rsatish mumkin:
– moliyaviy markazlashuvning kuchayishi;
– iqtisodiyotda axborotlar ahamiyatining oshishi. Shuningdek, axborot
almashinuv darajasining keskin sur’atlarda kuchayishi;
– global oligopoliyaning to’xtovsiz kengayishi;
– transmilliy korporatsiyalar sonining ortishi;
– iqtisodiy diplomatiyaning shakllanishi va rivojlanishi.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi.
25

Globallashuv jarayoni jahon iqtisodiyotining quyidagi asosiy sohalari bo’yicha keng
rivojlanmoqda:
– tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk ob’ektlarining xalqaro savdosi;
– ishlab chiqarish omillarning xalqaro harakati;
– xalqaro moliya-kredit va valyuta operatsiyalari;
– ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, texnologik va axborotlar sohasidagi
hamkorlik.
Iqtisodchi olimlar fikriga ko’ra jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayoni quyidagi
holatlarni o’z ichiga oladi:
– mintaqaviy integratsion jarayonlarni jadallashtiradi;
– xo’jalik yuritishni to’liq erkinlashtirmagan davlatlar iqtisodiyotini ochiqligini
ta’minlaydi;
– istalgan bozorlarga barcha ishtirokchilarning qarshiliksiz kirishini
ta’minlaydi;
– moliyaviy va savdo operatsiyalarni amalga oshirishga tegishli tartiblarni
universallashtiradi;
– bozorlarni tartibga solish va nazorat qilishni bir me’yorga keltiradi, ya’ni
unifikatsiya qiladi;
– kapitalni joylashtirish, investitsion jarayonlar va umumjahon to’lov- hisob
tizimiga qo’yilgan talablarni standartlashtiradi.
26

2.2 Globallashuv jarayonining asosiy manbalari, omillari va rivojlanish
bosqichlari
Globallashuv tushunchasi yagona xalqaro iqtisodiy, huquqiy va madaniy-axborot
makonini shakllanishini anglatadi. Globallashuv jarayoni iqtisodiy doiradan chiqqan
holda jamiyat xayotining barcha asosiy sohalariga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi.
Bu jarayon XX oxiri XXI asr boshida jahon iqtisodiyotida alohida rol o’ynab, xalqaro
iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning yangi tizimini shakllanishiga kuchli turki berdi.
Birinchidan, globallashuv mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy masofani qisqartiruvchi
aloqa vositalari va transport sohasida ilmiy-texnik taraqqiyotni jadallashuvini, xalqaro
mehnat taqsimotining chuqurlashuvini hamda dunyo rivojlanishining ob’ektiv
omillarini yuzaga keltiradi. Bu holat, dunyoning istalgan nuqtasidan zarur axborotni
xoxlagan vaqtda olish va tezda qaror qabul qilishga imkon beradi,
telekommunikatsiyaning zamonaviy tizimlari kapitalni xalqaro investitsiyalashni
amalga oshirishni engillashtiradi. Dunyoning axborot integratsiyalashuvi sharoitlarida
xo’jalik yuritishning xorijiy tajribasini o’zlashtirish va texnologiyalarni o’tkazish
birmuncha tezlashadi.
Globallashuvning ikkinchi manbasi – protektsionizm siyosatini cheklashga sabab
bo’luvchi va jahon savdosini erkin qiluvchi savdoning liberallashuvi hamda iqtisodiy
liberizatsiyaning boshqa shakllaridir. Buning natijasida turli xil savdo tariflari jiddiy
ravishda pasaydi, tovarlar va xizmatlar savdosidagi boshqa ko’plab to’siqlar bartaraf
etildi. Boshqa liberizatsiya tadbirlari ishlab chiqarishning qolgan omillari va kapital
harakati kuchayishiga olib keldi.
Baynalmilallashuv jarayonining uchinchi manbasi va globallashuvning asosiy
manbalaridan biri transmilliylashuv hodisasi bo’ldi. Ushbu holatda transmilliy
kompaniyalar etakchi kuch sifatida namoyon bo’ladi va ular bir vaqtning o’zida
baynalmilallashuv jarayonining asosiy ishtirokchilari hisoblanadi.
Globallashuv jarayoni barcha mamlakatlar iqtisodiyotida kuzatilmoqda. Ushbu jarayon
mahsulotlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish, ishchi kuchlaridan foydalanish,
investitsiya va texnologiyalarni bir mamlakatdan boshqalariga tarqalishiga ta’sir
ko’rsatmoqda. Bularning barchasi pirovardida ishlab chiqarishning samaradorligi,
27

mehnat unumdorligi va raqobatbardoshlikning oshishida namoyon bo’ladi. Aynan
globallashuv jarayoni xalqaro raqobatlashuvni kuchayishiga olib keldi.
Zamonaviy transmilliy korporatsiyalar, oldingi ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
TMKlardan farqli ravishda, asosan axborot va moliyaviy bozorlarda faoliyat
ko’rsatmoqda. Mazkur bozorlarning global miqyosda birlashuvi sodir bo’lmoqda va
natijada yagona jahon moliyaviy-axborot makoni shakllanmoqda. Bunga muvofiq
tarzda TMKlarning va ular bilan chambarchas aloqador bo’lgan milliy iqtisodiy
tuzilmalar hamda tashkilotlarning roli oshib bormoqda.
Hozirgi paytda yangi texnologiyalarning 80% TMKlar tomonidan yaratilmoqda, ayrim
holatlarda ularning daromadlari ayrim yirik mamlakatlarning yalpi milliy daromadidan
oshib ketmoqda. Aytish joizki, dunyoning 100ta yirik iqtisodiyoti ro’yhatida 51ta
o’rinni TMKlar egallagan. Ular faoliyatining muhim qismi gipertexnologiyalarni (yoki
metatexnologiyalar) ishlab chiqish bilan bog’liq. Bular jumlasiga, yangi kompyuterlar
avlodi, kompyuter dasturlari, ishlab chiqarishda foydalaniladigan texnologiyalarni va
boshqalarni kiritish mumkin.
Globallashuv jarayonining yana bir muhim jihati texnologik innovatsiyalar
rivojlanishiga tegishli bo’lib, yangi texnologiyalar globallashuvni harakatga keltiruvchi
kuch bo’lishi bilan birgalikda xalqaro raqobatlashuvni kuchaytirgan holda uning
rivojlanishini va mamlakatlar o’rtasida tarqalishini rag’batlantiradi.
Globallashuvning to’rtinchi manbasi sifatida erkin savdo tizimini va bozor
iqtisodiyotini baholashda global hamfikrlikka erishishni keltirish mumkin.
Aytish joizki, jahon iqtisodiyoti globallashuvining yana bir muhim xususiyati, XX
asrning oxirgi yillarida moliya bozorlarining jadal rivojlanishida namoyon bo’ldi.
Moliya bozorlarining (valyuta, fond, kredit va boshq.) yangi roli keyingi yillarda jahon
iqtisodiyoti arxitekturasini keskin o’zgartirdi. Bir necha o’n yillar ilgari moliya
bozorlarining asosiy maqsadi iqtisodiyotning real sektori faoliyatini ta’minlashdan
iborat edi. Hozirgi davrda esa, jahon moliya bozoridagi o’zgarishlar butun dunyo
mamlakatlari iqtisodiyotiga ta’sir ko’rsatishning muhim omili sifatida namoyon
bo’lmoqda.
28

Moliyaviy globallashuv jarayoni ayniqsa jahon iqtisodiyotining uchta asosiy
markazlarida kuchaygan bo’lib, ularga AQSh, G’arbiy Evropa va Yaponiya kiradi.
Moliyaviy spekulyatsiya operatsiyalari ham aynan mazkur uchtalik chegaralaridan
tashqi dunyoga tarqaladi. Valyuta bozorining global aylanmasi bir kun davomida 0,9-
1 , 1 trln. AQSh dollariga etadi.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvining bosqichlari
Bosqichlar
Bosqichlarning xususiyatlari
I -bosqich.
1870-1920
yillar Xom-ashyo manbalarining egallanishi.
Tabiiy resurslarning kapital va to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni
eksport qiluvchi mamlakatlar nazorati ostidagi hududlarda
ishlatilishi.
II -bosqich.
1920-1970
yillar Yangi bozorlarning vujudga kelishi va egallanishi.
Xorijiy investitsiyalarni tayyor mahsulotlar eksportiga
yo’naltirilgan ishlab chiqarishlarga safarbar etilishi.
III-bosqich.
1970 yildan
hozirgi
davrgacha Sanoati rivojlangan mamlakatlarda tabiiy resurslarga egalik
qilishdan tashqari quyidagi maqsadlarning yuzaga kelishi:
– investitsiyalar tarkibini samarali taqsimlash;
– global yoki hududiy iqtisodiy integratsiya afzalliklaridan
foydalanish;
– qo’shimcha texnologik, tashkiliy yoki bozor
imkoniyatlariga ega bo’lish;
– global raqobatbardoshlikni oshirish va mustahkamlash.
Globallashuv jarayonini rivojlantiruvchi asosiy omillar sifatida quyidagilarni ajratib
ko’rsatish mumkin:
1. Ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologik omillar:
– ishlab chiqarish ko’lamining keskin kuchayishi;
– ishlab chiqarishning yangi texnologik usullariga – yuqori, ilmiy sig’imli
texnologiyalarga o’tish;
29

– mahsulotlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlari harakatidagi to’siqlarga
barham berilishi;
– mahsulotlar va xizmatlarni tezlik bilan tarqatishni ta’minlovchi transport va
aloqaning sifatli tizimi yaratiladi;
– ilmiy va intelektual bilimlarni almashishning samarali tizimi vujudga keladi.
2. Tashkiliy omillar;
– ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishning xalqaro shakli
sifatida transmilliy korporatsiyalarning yuzaga kelishi;
– nohukumat tashkilotlarining ko’p millatli yoki jahon darajasiga chiqishi;
– ko’p millatli kompaniyalar va boshqa tashkilotlarning global iqtisodiyotda
asosiy rol o’ynovchi xususiy yoki davlat tashkiloti sifatida o’zgarishi.
3. Iqtisodiy omillar:
– kapital bozori, mahsulotlar va xizmatlar savdosining erkinlashuvi hamda
jahon savdosini erkinlashtiruvchi va protektsionizm siyosatini cheklovchi iqtisodiy
erkinlashuvning boshqa shakllarini keng joriy etilishi;
– kapital to’planishi va markazlashuvining kuchayishi, hosila moliyaviy
instrumentlar bilan bog’liq operatsiyalarning oshishi, valyutaviy bitimlarni amalga
oshirish vaqtining keskin qisqarishi;
– xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan makroiqtisodiy siyosatning yagona
mezonlarini joriy etilishi va boshqa iqtisodiy siyosatga oid talablarning bir
xillashtirilishi;
– standartlashtirish tendentsiyasining kuchaytirilishi. Barcha mamlakatlar
tomonidan texnologiya, ekologiya va moliyaviy tashkilotlar faoliyatida, shuningdek,
buxgalteriya va statistik hisobotlar tizimida yagona standartlardan foydalanishning
keng joriy etilishi.
4. Axborot omillari:
– moliyaviy, iqtisodiy ilmiy-texnik hamda ishlab chiqarishga oid
ma’lumotlarni almashinish tizimining tubdan o’zgarishi. Ma’lumotlarni taqdim etish,
qabul qilish va qayta ishlashning mutlaqo yangi tizimlarining yuzaga kelishi va
30

rivojlanishi nou-xau va professional xizmatlarni o’z ichiga olgan moliyaviy va
mahsulot bozorlarini birlashtiruvchi global tarmoqni yaratishga yordam berdi.
– bitta markaz orqali turli mamlakatlarda joylashgan ishlab chiqarishlarni
boshqarishga imkon beruvchi tizimning shakllanishi;
– mahsulotlarni realizatsiya qilishning yangi shakllari vujudga kelishi.
Yuqoridagi qayd etilgan omillar ta’siri natijasida globallashuv jarayoni kuchaygan
holda jahon iqtisodiyotining barcha soha va bo’g’inlarini egallab boradi.
31

2.3 Globallashuvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga ta’siri
Jahon iqtisodiyotida zamonaviy globallashuv jarayonlari eng avvalo sanoati
rivojlangan mamlakatlar mavqeini mustahkamlab, ularga qo’shimcha afzalliklar beradi.
Xalqaro mehnat taqsimoti doirasida globallashuv jarayonining kengayishi iqtisodiy
past rivojlangan mavqeini salbiy o’zgarishiga sabab bo’lib, ularni globallashuv
jarayonini sub’ektlariga emas, balki ob’ektlariga aylantirishi mumkin.
Demak, globallashuv jarayonining alohida mamlakatlar iqtisodiyotiga ijobiy
ta’sirinining darajasi ushbu mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rniga
bog’liqdir.
Jahon iqtisodiyotining globallashuv darajasini quyidagi ko’rsatkichlar yordamida
ifodalash mumkin:
– xalqaro tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish hajmi hamda uning o’sish
sur’atlari;
– to’g’ridan-to’g’ri xorijiy i nvestitsiyalar hajmi va dinamikasi;
– kapitalning xalqaro markazlashuvi hajmi va dinamikasi;
– yirik, murakkab xalqaro investitsiya loyihalari (loyihaviy moliyalashtirish)
hajmi va dinamikasini mazkur loyihalarning umumiy ko’rsatkichiga (ham ichki, ham
tashqi)nisbati;
– tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi hajmi va dinamikasini yalpi milliy
mahsulotga nisbati;
– patentlar, litsenziyalar, nou-xau bil an bog’liq xalqaro
operatsiyalar miqyosi;
– bank va boshqa kredit muassasalarining xalqaro operatsiyalar hajmi va
dinamikasini ularning umumiy faoliyati hajmi va dinamikasi hajmiga nisbati;
– xalkaro fond bozorlari hajmi va dinamikasi;
– valyuta bozorlari hajmi va dinamikasi.
Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsion birlashmalarning
iqtisodiy faolligini oshirib, savdo va investitsiya munosabatlaridagi to’siqlarni bartaraf
etgan holda erkin savdo hududlarini tashkil etish asosida yuzaga keladi.
32

Globallashuv jarayonlari davlatlararo xo’jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy,
axborot va siyosiy miqyosdagi o’zaro kelishuvlarni qamrab oladi.
Bundan tashqari globallashuv jarayoni dunyoning yirik mintaqalarida xo’jalik
yuritishning bozor tizimini maqsadli shakllantirishga qaratilgan davlatlararo
muvofiqlashtirilgan chora-tadbirlarni qamrab oladi.
Mikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar faoliyatining ichki bozordan
tashqarida kengayishi natijasida yuzaga keladi. Ko’pgina yirik transmilliy
korporatsiyalar global miqyosda harakat qiladi va shu jihatdan transmilliy
korporatsiyalar globallashuv jarayonining sub’ekti bo’lib, uni harakatga keltiruvchi
asosiy kuch hisoblanadi.
Globallashuv jarayonining afzalliklari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin:
– globallashuv xalqaro raqobatning kuchayishini yuzaga keltirdi. Bozorlarning
kengayishi va undagi raqobat jarayonining kuchayishi nafaqat milliy darajada balki,
jahon miqyosida ishlab chiqarishning o’sishini rag’batlantiruvchi xalqaro mehnat
taqsimotining chuqurlashuviga hamda ixtisoslashishiga olib keladi.
– ishlab chiqarish tarmoqlarida tejamkorlikning ortishi. Bu holat, narxlarni
pasayishi va xarajatlarni qisqarishiga, pirovardida barqaror iqtisodiy o’sishga olib
kelishi mumkin.
– globallashuvning ijobiy jihatlaridan yana biri – erkin savdodan keladigan
yutuq barcha mamlakatlarni qanoatlantiradi;
– xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiy-texnik, texnologik yangiliklarini amaliyotga
tatbiq etish natijasida iqtisodiy barqarorlikka erishilishi;
– globallashuv jarayonida xalqaro raqobat kuchayib milliy bozordagi ichki
raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchli raqiblar ham qo’shiladi va natijada narxlarni
pasaytirish va yuqori sifatli mahsulotlarni tanlash imkoniyatini beradi;
– globallashuv jarayoni xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiy-texnik, texnologik va
nisbatan kam xarajat talab qiladigan yangiliklarni amaliyotga tadbiq etish imkoniyatini
beradi Bunda jahon miqyosidagi innovatsiyalarni amaliyotga uzluksiz tatbiq etilishiga
imkon yaratiladi.
33

Globallashuv jarayonining salbiy oqibatlarini yuzaga keltiruvchi muammolar sifatida
quyidagilarni qayd etish mumkin:
– globallashuv afzalliklarining milliy iqtisodiyotlar alohida tarmoqlari o’rtasida
bir xil taqsimlanmasligi;
– milliy iqtisodiyotda sanoatlashishning sekinlashuvi;
– ayrim mamlakatlarda milliy iqtisodiyotni nazorat qilish jarayoni mustaqil
hukumatdan boshqalarga, jumladan kuchliroq davlatlarga yoki transmilliy
korporatsiyalar ixtiyoriga o’tishi;
– jahon miqyosida milliy iqtisodiyotlarning o’zaro bog’liqligi tufayli global
beqarorlikning yoki mintaqaviy darajada moliyaviy sohadagi beqarorlikning yuzaga
kelishi. Milliy iqtisodiyotlarda yuzaga keluvchi iqtisodiy turg’unliklar yoki
inqirozlarning mintaqaviy hatto global darajada salbiy oqibatlarga olib kelishi;
– globallashuv milliy va jahon iqtisodiy rivojlanishining beqarorligi va
notekisligini kuchaytiradi. Ushbu holat milliy xo’jalik majmualarining global bozor
sharoitlarida samarali faoliyat yurita olmaydigan eksportga yo’naltirilgan ishlab
chiqarish bo’g’inlariga bo’linishi bilan bog’liq;
– globallashuv davlatning makroiqtisodiy darajada tartibga solish rolini sezilarli
darjada cheklaydi va davlatning ichki, tashqi iqtisodiy aloqalarga ta’sir ko’rsatishining
an’anaviy dastaklarini o’zgartirib yuboradi;
– globallashuv ishlab chiqarish va iste’molda salbiy tashqi omillarning
ommaviy tarqalishiga olib keladi. TMKlarning global jahon bozorlariga chiqishi va
globallashuv jarayonidan foyda olishga intilishi borasidagi kuchli raqobat ularning
atrof-muhitni ifloslantiruvchi ishlab chiqarish yoki sog’liq uchun zararli transgen
mahsulotlarni yaratish kabi jamiyat uchun zararli faoliyat bilan shug’ullanishlariga olib
keladi.
Globallashuv jarayoni mamlakatlar uchun yuqorida qayd etilganlardan tashqari yana
ko’plab muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. Jumladan:
– rivojlanayotgan mamlakatlarda texnologik jarayon ortda qolishining
kuchayishi;
34

– ijtimoiy-iqtisodiy qatlamlarga ajralishning ortishi, marginalizatsiya xatari
(jahon darajasidagi iqtisodiy o’sishdan qolib ketishning kuchayishi);
– aholining asosiy qismida qashshoqlashuvning ortishi;
– moliyaviy barqarorlik darajasi past bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi
bog’liqlikning kuchayishi;
– TMKlar tomonidan mamlakatlarda milliy iqtisodiy siyosatni yuritishga
to’sqinlik qilinishi;
– kelajakdagi taraqqiyotga to’sqinlik qiluvchi tashqi qarz darajasining o’sishi
va boshq.
35

Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki iqtisodiy globallashuvning tarkibiy qismlari
hukumatlar oldida, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda, o'tgan o'n to'qqizinchi asr
globallashuviga qaraganda faolroq ishtirok etgan yangi muammolarni tug'dirayotgani
ko'rsatildi.
XIX asr oxiridagi birinchi globallashuvdan to hozirgi kungacha sifat jihatidan ham,
miqdor jihatidan ham katta farqlar mavjud, ammo katta institutsional yutuqlarga va
AKTga qaramay, ikkalasida ham ajralib turadigan narsa shundaki, xalqaro iqtisodiy
integratsiya hali yakunlanmagan. Ushbu fakt milliy yurisdiktsiyalarning xilma-xilligi
va turli mamlakatlar fuqarolarining afzalliklariga javob beradigan xalqaro bitimlarni
rag'batlantirishni cheklaydigan geografik omillarning asosiy sabablaridan biridir.
Ya'ni, bu Rodrik tomonidan e'lon qilingan Diktatura bozorining chekkasida joylashgan
bo'lib, bu aksariyat jamiyatlar uchun ko'proq noqulayliklar tug'diradi. Biroq,
globallashuv xavf ostida emas; ushbu hodisaning tendentsiyasi ijobiy, ammo
cheklangan. Globallashuv kengayib borayotgan bo'lsa-da, avtarkada qolish uchun
xarajatlar oshib borishi aniqlandi. Garchi turli xil empirik tadqiqotlar savdo ochiqligi va
o'sish o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlikni o'rnatishga qodir emasligiga qaramay,
ular ko'rsatgan narsa shundaki, erkin savdo ushbu turdagi savdo siyosatini amalga
oshiradigan mamlakatlar uchun, qolgan davlatlar bilan taqqoslaganda, yaxshi natijalar
beradigan alternativadir.
Tahlillar shuni ko'rsatadiki, ushbu qulay natijalarga erishish uchun samarali
institutlar bilan milliy stsenariyni yaratish va savdo erkinlashtirilishi bilan birgalikda
globallashuvning afzalliklari va potentsial foydalariga ega bo'lgan tegishli siyosat
aralashmasini topish muhimdir. Savdo va moliyaviy islohotlar bilan bu etarli emas;
rivojlanayotgan mamlakatlar chuqurlashishi va institutsional islohotlarni amalga
oshirishi kerak. Shu ma'noda, qonunchilik va institutlarni takomillashtirish,
shuningdek, XIM va portfelni to'g'ri tartibga solish ushbu harakatlarning potentsial
afzalliklariga ega bo'lishi mumkin.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, , 2018.
2. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2018.
3. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2017
4. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2016.
5. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash -
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
6. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston,
, 2018
7. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi qonun” // Barkamol avlod
- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 2017, 20-29 bet.
8. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”
gi qonun // Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.:
Sharq, 2017 , 31-61 bet.
9. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.:2017, 205- b.
10. Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini
infrastrukturasi. Toshkent: TDIU, 2014. – 82 b.
11. Verxovin V.I., Zubkov V.I. Ekonomicheskaya sotsiologiya: Monografiya.
Izdatelstvo RUDN» – 2015, 457 str.
12. Maxkamova SH.YU. Regulirovanie zanyatosti naseleniya v usloviyax
uglubleniya rыnochnыx reform. Avtoref. diss… kand. ekon. nauk. – Tashkent, IE AN
RUz, 2018. – 24 s.
13. Raximova N.X. Povыshenie ekonomicheskoy aktivnosti jenщin na rыnke truda
Uzbekistana. Avtoref. diss… dokt. ekon. nauk.–Tashkent, IE AN RUz, 2017.– 40 s.
37

14. Ubaydullaeva R., Ata – Mirzaev O., Umarova N. O‘zbekiston demografik
jarayonlari va aholi bandligi.– T.: Universitet, 2016.– 58 b.
15. http://fayllar.org/
16. http://arxiv.uz/
17. http://ziyonet.uz/ru
18. http://referat.arxiv.uz/
19. http://aim.uz/
38

Jahon iqtisodiyotining globallashuvi afzalliklari

Sotib olish