Jahon metallurgiya sanoati tarmoqlari - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	18000UZS
Размер	275.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Продавец

Husenov Jahongir

Дата регистрации 03 Май 2024

11 Продаж

Jahon metallurgiya sanoati tarmoqlari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH ..................................................................................................................................................... 3
1-BOB. JAHON TEMIR-PO’LAT SANOATINING HUDUDIY TASHKIL ETILISHI ............................................. 4
1.1. Qora metallurgiyaning paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixi .............................................................. 4
1.2. Qora metallurgiyaning umumiy tavsifi ............................................................................................. 8
1.3. Qora metallurgiyaning tarmoq va hududiy tuzilishi ....................................................................... 13
II BOB. O’ZBEKISTONDA METALURGIYA SANOATI ................................................................................ 16
2.1. Mamlakatimizdagi asosiy xom-ashyo bazalari ............................................................................... 16
2.2. Rangdor metallurgiya asosida hosil bo‘lgan energiya ishlab chiqarish siklini shakllantirishi .......... 21
2.3. Mamlakat iqtisodiyotida metallurgiya sanoatining mavqei ........................................................... 25
XULOSA ................................................................................................................................................. 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ........................................................................................... 29
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Ushbu sanoatning zamonaviy iqtisodiyotdagi
ahamiyati, birinchi navbatda, mashinasozlik uchun konstruktiv materiallarning
asosiy yetkazib beruvchisi va qurilish uchun ushbu materiallarning asosiy
yetkazib beruvchilaridan biri ekanligi bilan belgilanadi. Bu borada qora
metallurgiya so’nggi o’n yilliklarda yengil metall qotishmalari asosidagi
materiallarni yetkazib beruvchi rangli metallurgiya, muhandislik
plastmassalarini ishlab chiqaruvchi kimyo sanoati, shuningdek, bir qator yangi
sanoat tarmoqlari bilan kuchayib borayotgan raqobatni boshdan kechirdi.
keramika va har xil turdagi kompozitlar asosida materiallar yaratish. materiallar.
Kurs ishining maqsadi: sanoat ishlab chiqarishining yetakchi
tarmoqlaridan biri sifatida jahon qora metallurgiyasining hududiy tashkil
etilishini tavsiflashdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
1. Qora metallurgiyaning rivojlanish tarixini tahlil qiling.
2. Rivojlanish bilan bog’liq holda sanoatni joylashtirishning hududiy
siljishlarini ko’rib chiqing jahon iqtisodiy aloqalari va qora metallarni eritish
texnologiyasida fan-texnika taraqqiyotining o’rni ortib bormoqda.
3. Pirometallurgiya siklining texnik-iqtisodiy jarayonlarini hisobga olgan
holda ko’rib chiqing konchilik va qayta ishlash sanoatining joylashuv
xususiyatlari.
4. Jahon temir javhari bozori va mahsulotlarning asosiy tendentsiyalarini
tahlil qiling po’lat kompaniyalari.
5.Maktab geografiya kursida ushbu mavzuni o’rganishga yangi uslubiy
yondashuvlarni taklif qilish.
Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bobda uchtadan reja
mavjud.
3

1-BOB. JAHON TEMIR-PO’LAT SANOATINING HUDUDIY
TASHKIL ETILISHI
1.1. Qora metallurgiyaning paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixi
Qadimgi davrlarda temirdan foydalanishning boshlang’ich davri haqida
gapirish deyarli mumkin emas: uning kelib chiqishini yashiradigan sir bugungi
kunda arxeologlarning fikridan farq qiladigan taxminlarni amalga oshirishga
imkon bermaydi. Temirdan oldin ham oltin, kumush, mis, qalay va bronzadan
insoniyat foydalangan, ammo hamma narsadan ko’ra insoniyatni tsivilizatsiya
yo’liga solgan temir davrining kelishi edi. Yangi metalldan foydalanish
insonning mavqeida sezilarli o’zgarishlarga olib keldi, bu umuman olganda,
tarixdan oldingi davrning yakuniy bosqichiga to’g’ri keladi.
Temir davrining boshlanishi hamma joyda ham aniq va xarakterli
xronologik tasdiqni topmaydi; Bu davr faqat Markaziy Osiyo mamlakatlari
uchun tarixiy bo’lgan va O’rta er dengizi, Ossur-Bobil (miloddan avvalgi 2300-
528) va Fors (miloddan avvalgi 800-331) imperiyalari Biroq, temirning kichik
narsalar, ularning aksariyati zargarlik buyumlari ko’rinishida paydo bo’lgan
davrni va uni oqilona qazib olish va ishlatish boshlangan vaqtni farqlash kerak.
Aynan haqiqiy metallurgiya sanoatining paydo bo’lishi temirga asoslangan
yangi sivilizatsiya rivojlanishining hal qiluvchi omiliga aylandi.
Miloddan avvalgi II ming yillikning oxirigacha. hech narsa so’zning
zamonaviy ma’nosida temir ishlab chiqarish haqida gapirishga imkon bermaydi,
bu Sharqiy O’rta er dengizi va Egey dengizining qadimgi tsivilizatsiyalarining
bir qismi bo’lgan xalqlarga ham tegishli: misrliklar, ossuriyaliklar, finikiyaliklar
va yunonlar.
O’sha kunlarda temir juda kam edi, shuning uchun u oltin, kumush,
qimmatbaho toshlar va emallar bilan bir qatorda zargarlik buyumlarida
foydalanishga loyiq edi. Ushbu tsivilizatsiyalarning har biri mis, bronza,
keramika, fil suyagi, yog’och va hatto to’qimachilikning ajoyib asarlarini
4

qoldirdi. Dazmolga kelsak, deyarli hech narsa yo’q, uning badiiy ishlovidan asar
ham yo’q.
Ushbu metallning tez oksidlanishi bugungi kungacha bitta ob’ektning
omon qolishiga imkon bermagan deb taxmin qilish mumkin. Aslida, ibtidoiy
odamlar uchun egiluvchan temirni olish juda qiyin ish edi tarixdan oldingi
metallurgiya, deyarli aniq aytish mumkinki, zargarlik buyumlarida ishlatiladigan
kichik miqdorlar ba’zi geologik hodisa natijasida hosil bo’lgan tabiiy temirning
ish qismlari tomonidan olingan.
Bundan tashqari, misning afzalliklari, qalay bilan qotishtirilganda bronza
olish qobiliyati, bronzaning tashqi go’zalligi va temirni qazib olish va ishlab
chiqarishning haqiqiy qiyinligi uni qo’llashni kechiktirdi. va Finikiya davri va
yunon imperiyalarining mavjudligiga to’g’ri keladi.
Biroq, temirning kichik narsalar, ularning aksariyati zargarlik buyumlari
ko’rinishida paydo bo’lgan davrni va uni oqilona qazib olish va ishlatish
boshlangan vaqtni farqlash kerak. Aynan haqiqiy metallurgiya sanoatining
paydo bo’lishi temirga asoslangan yangi sivilizatsiya rivojlanishining hal
qiluvchi omiliga aylandi. Miloddan avvalgi II ming yillikning oxirigacha. hech
narsa so’zning zamonaviy ma’nosida temir ishlab chiqarish haqida gapirishga
imkon bermaydi, bu Sharqiy O’rta er dengizi va Egey dengizining qadimgi
tsivilizatsiyalarining bir qismi bo’lgan xalqlarga ham tegishli: misrliklar,
ossuriyaliklar, finikiyaliklar va yunonlar. O’sha kunlarda temir juda kam edi,
shuning uchun u oltin, kumush, qimmatbaho toshlar va emallar bilan bir qatorda
zargarlik buyumlarida foydalanishga loyiq edi. Ushbu tsivilizatsiyalarning har
biri mis, bronza, keramika, fil suyagi, yog’och va hatto to’qimachilikning ajoyib
asarlarini qoldirdi.
Dazmolga kelsak, deyarli hech narsa yo’q, uning badiiy ishlovidan asar
ham yo’q. Ushbu metallning tez oksidlanishi bugungi kungacha bitta ob’ektning
omon qolishiga imkon bermagan deb taxmin qilish mumkin. Aslida, ibtidoiy
odamlar uchun egiluvchan temirni olish juda qiyin ish edi tarixdan oldingi
metallurgiya, deyarli aniq aytish mumkinki, zargarlik buyumlarida ishlatiladigan
5

kichik miqdorlar ba’zi geologik hodisa natijasida hosil bo’lgan tabiiy temirning
ish qismlari tomonidan olingan. Bundan tashqari, misning afzalliklari, qalay
bilan qotishmada bronza ishlab chiqarish qobiliyati, tashqi go’zallik Bundan
tashqari, misning afzalliklari, qalay bilan qotishtirilganda bronza olish
qobiliyati, bronzaning tashqi go’zalligi va temirni qazib olish va ishlab
chiqarishning haqiqiy qiyinligi uni qo’llashni kechiktirdi. Birinchi temir
buyumlar Yaqin Sharqda topilgan.
Anadoluda taxminan miloddan avvalgi 2450-yillarga oid zarb qilingan
temir xanjar va kesiklar topilgan qabrlar topilgan. Arxeologlar, garchi ular rozi
bo’lsalar ham, misrliklar temir bilan 3000 yil davomida tanish bo’lgan.
Miloddan avvalgi, ular etarlicha keng qo’llanila boshlanganidan ancha vaqt
o’tganini da’vo qilishadi. Shubhasiz, bu eramizdan avvalgi 1298 yildan 1232
yilgacha hukmronlik qilgan 19-sulolaning uchinchi fir’avni Ramzes II
hukmronligi davrida sodir bo’lgan, uning dafn etilgan boltalari, xanjarlari va
turli xil temir qurollari topilgan.
Bu Misrda temir asri miloddan avvalgi 1300-yillarda boshlanganligini
asosli aniqlik bilan ko’rsatadi. Ruda, ehtimol, qora metall eritish bo’yicha
dunyodagi birinchi hududlardan biri bo’lgan Suriyadan kelgan. Haqiqatan ham,
qadimgi dunyoda haqiqiy temir va po’lat texnologiyasining tarqalishida Kichik
Osiyoning ustuvorligi so’zsiz ko’rinadi.
Miloddan avvalgi 1200 yillar atrofida temir va po’lat sanoati Yaqin Sharq
va Egey mintaqasiga, so’ngra asta-sekin Sharqiy O’rta er dengizi havzasiga
tarqaldi. Sharqiy O’rta er dengizining barcha xalqlari orasida keng tarqalgan
temirdan foydalanish miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida tarqaldi.
Yillar davomida metallurgiyadagi sekin, ammo doimiy taraqqiyot
dizaynlarning yaxshilanishiga olib keldi rudadan temir eritish uchun zarur
bo’lgan yuqori haroratga erishish uchun pechlar (1600 °; da misning erish
nuqtasidan 600°, bronza erish nuqtasidan 700° yuqori). Bu odamga hayotiy
ahamiyatga ega bo’lgan ko’proq temirni olishga imkon berdi yangi paydo
bo’lgan tsivilizatsiyalar uchun zarur. Asta-sekin, hamma joyda, mis va bronzani
6

eritish bilan bir qatorda, keyinchalik zarb qilish va qayta ishlash uchun temir
rudasi eritila boshlandi.
Odamlardan odamlarga, tsivilizatsiyadan tsivilizatsiyaga, temir ishlab
chiqarishning murakkab biznesidagi inson tajribasi doimiy va asta-sekin
to’planib bordi. Xom temir ishlab chiqarish uchun pechlar ishlab chiqildi va
butun G’arbda tarqaldi, ayniqsa ruda ko’pincha yer yuzasida yotadigan, kon
ishlarini kamaytirishga yordam berdi va transportni osonlashtirdi. Metall zarb
qilingan va qayta ishlanadigan ustaxonalar hamma joyda va ko’p miqdorda
paydo bo’ldi. Temirchilik yanada yuqori sifat darajasiga ko’tarilib, talab ortib
borayotgan soxta mahsulotlar hamma uchun mavjud bo’ldi.
Temirchilik san ati hunarmandchilik va qishloq xo jaligining turliʼ ʻ
sohalarida zarur bo lgan mehnat qurollarini ishlab chiqarish bilan bir qatorda,
ʻ
armaturalangan ilgak plitalar, panjaralar, ilgak o qlari, qulflar ishlab chiqarish
ʻ
bilan harbiy va fuqarolik qurilishiga o zining qimmatli hissasini qo shib, badiiy
ʻ ʻ
san atga asos solgan. zamonaviy kontseptsiyada ushbu iborani shakllantirish.
ʼ
O’z aql- zakovati ifodasi bo’lgan har qanday mahsulotni olijanoblikka intiluvchi
odam bunday qilmaydi.
Buyumning utilitar maqsadiga ko’ra temir shakllarni berish bilan
kifoyalandi, lekin materialni zarb qilish, burish, o’ymakorlik, o’ymakorlik va
bo’rtma pardozlash ishlariga bo’ysundirdi, shuning uchun bitta, hatto eng oddiy
temir buyum ham bezaksiz qolmadi. va kamtarona, ammo kuchli metall badiiy
ishlov berish ob’ektiga aylandi.
7

1.2. Qora metallurgiyaning umumiy tavsifi
Temir o’zining barcha turlarida (quyma temir, po’lat va prokat)
zamonaviy jahon iqtisodiyotida asosiy ommaviy qurilish materiali bo’lib kelgan
va shunday bo’lib qoladi. Bir qator qurilish sohalarida yog’och o’rnini bosgan,
tsement bilan raqobatlashgan va u bilan o’zaro ta’sirlashgan (temir- beton),
yangi turdagi konstruktiv materiallar (polimerlar, keramika) tomonidan bosimni
boshdan kechirgan holda, u hali ham etakchilik rolini saqlab qoladi.
Qora metallarni qo’llashning asosiy sohasi hali ham mashinasozlik bo’lib,
ulardan samarali foydalanish imkoniyatlari kengayishda davom etmoqda,
xususan, po’lat buyumlarni polimer plyonkalar va metallar (rux, qalay) bilan
qoplash tufayli ularning korroziyasini oshiradi. qarshilik. Qora metallurgiya
sanoati xalq xo’jaligining boshqa ko’plab tarmoqlariga juda bog’liq. Xom ashyo
bazasini tog -kon sanoati (temir rudasi, ohaktosh, o tga chidamli materiallar),ʻ ʻ
yoqilg i (kokslanadigan ko mir, tabiiy gaz) va elektr energetikasi tashkil etadi.
ʻ ʻ
Rangli metallurgiya turli qotishmalar uchun qotishma komponentlar
yetkazib berishni ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyot qayta ishlash uchun hurda va
boshqa chiqindilarning eng muhim manbai metallurgiya bosqichlari. Texnologik
jihatdan qora metallurgiya kimyo sanoatining ayrim tarmoqlari (ko mirni
ʻ
kokslash, metall eritish jarayonlarida kislorod va bir qator inert gazlardan
foydalanish va boshqalar) bilan chambarchas bog liq. Ishlatilgan xomashyoning
ʻ
katta hajmlari, tayyor mahsulotlar va yarim tayyor mahsulotlar ularni turli
transport turlari bilan ommaviy tashishni belgilaydi. Qora metallar ishlab
chiqarish, xom ashyoni qazib olish va qayta ishlash ekologik jihatdan xavflidir.
Atmosferaga gaz chiqindilari va suvning ifloslanishidan tashqari, ko’plab
qayta ishlanmaydigan chiqindilar ham hosil bo’ladi. Koks-kimyoviy jarayonning
eng zararli kanserogenlari yuqori o’choq chiqindilari, rudalarni yig’ish paytidagi
gazlar va changlar, konvertor va boshqa eritish agregatlari, barcha metallurgiya
jarayonlarining shlaklaridir. Ko’p miqdorda suvdan foydalanish, uning
metallurgiya jarayonlarida ishtirok etganidan keyin haroratning o’zgarishi va
8

unga chiqindilarning kirib borishi tabiiy suv ta’minoti manbalari rejimining
kimyoviy va haroratli buzilishiga olib keladi.
Iqtisodiy nuqtai nazardan qora metallurgiya zamonaviy ishlab chiqarish
sanoatining eng kam daromadli tarmoqlaridan biriga aylandi. Uning barcha
ishlab chiqarishini rivojlantirish juda katta kapital qo’yilmalarni talab qiladi, bu
esa ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning texnologiyasi, katta hajmlari,
korxonalarni qimmatbaho uskunalar bilan jihozlash, rivojlangan zavod
infratuzilmasini yaratish bilan bog’liq.
Sanoatning zamonaviy korxonalarida umumiy kapital qo’yilmalarning 15-
20 foizigacha metallurgiya korxonasi faoliyatining ekologik tozaligini
ta’minlashga yo’naltirilishi kerak. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida
ekologik xavfsizlik talablari tobora qattiqlashib bormoqda. Investitsiya qilingan
kapital boshqa tarmoqlarga qaraganda sekinroq qaytariladi. Bunday Sanoatdagi
investitsiya muhiti uning har qanday mamlakat sanoatidagi roliga mos kelmaydi:
qora metallurgiya ulushi odatda 4-7% dan oshmaydi.
Qora metallurgiyaning asosiy mahsulotlari nisbatan past narxga ega, bir
tonna uchun 20 dan 400 dollargacha. Bu boshqa ishlab chiqarish sanoatiga
qaraganda ancha kam. Shu boisdan ham yangi turdagi asbob- uskunalarni joriy
etish, barcha metallurgiya jarayonlarida yanada ilg’or texnologiyalarni ishlab
chiqish, ikkinchisini, ayniqsa, murakkab jarayonlarda (domna, prokat)
kompyuterlashtirish orqali samaradorlikni oshirish yo’llari doimiy izlanishda.
Qora metallurgiyaning rentabelligini oshirish yo’li, jahon amaliyoti
ko’rsatganidek, uning tarmoq va hududiy tuzilmasini sezilarli darajada
o’zgartirish, alohida tarmoqlarning an’anaviy kombinatsiyasidan voz kechish,
ularning ixtisoslashuvini oshirish va shu orqali korxonalar hajmini va ular
tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar hajmini kamaytirishdan iborat.
mahsulot.
Bularning barchasi sanoatni joylashtirish va ishlab chiqarishda
mintaqalararo, mamlakatlararo va mamlakat ichidagi katta siljishlarga olib
keladi. Ular, ayniqsa, ilmiy-texnik inqilob davrida sezilarli bo’lib, qora
9

metallurgiyaning yangi geografiyasini shakllantirishga hissa qo’shdi. Ilmiy-
texnika taraqqiyotining sanoatga ta’siri muayyan sohalardagi aniq vazifalar va
muammolarni hal qilishga qarab tanlab olinadi.
Temir rudasini qayta ishlash jarayonlarida metalllashtirilgan granulalar
ishlab chiqarish ustunlik qildi. Bu cho’yanni eritish uchun ruda sifatini
yaxshiladi va ulardan temirni to’g’ridan-to’g’ri kamaytirish usuli yuqori
o’choqdan butunlay voz kechishga imkon beradi. ishlab chiqarish. Yuqori
samarali kislorod konvertorli metall eritish va uzluksiz po’lat quyish po’lat
ishlab chiqarish sanoatiga keng joriy etildi.
Prokat ishlab chiqarishda To’rtinchi texnologik bosqich alohida
ahamiyatga ega bo’lib, qora metallurgiya uchun tayyor mahsulot sifatini sezilarli
darajada oshirdi. Innovatsion jarayonlar sanoatning barcha darajadagi tashkil
etilishiga, birinchi navbatda, milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga ta’sir
ko’rsatadigan korxonalarga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Granulalar ishlab chiqarish
ushbu temir rudasi xom ashyosini dengiz orqali tashishni soddalashtirdi va xom
ashyo ishlab chiqarish bazalari va iste’molchi korxonalar o’rtasida katta hududiy
tafovut yaratdi.
Yuqori o’lchov aniqligi bilan yuqori sifatli prokat ishlab chiqarish,
ayniqsa, mashinasozlikda bunday mahsulotlarni iste’molchilar sonini beqiyos
ko’paytirdi. Jahon iqtisodiyotining barcha tarmoqlarining qora metallarga
bo’lgan uzluksiz talabi sanoatda mahsulot turlarining tez ko’payishini belgilab
berdi. Shunday qilib, agar quyma temirning bir necha o’nlab navlari va
markalari mavjud bo’lsa, unda allaqachon bir necha ming bor.
Rivojlangan mamlakatlarda prokatning soni bir necha o’n minglab turlari,
turlari va o’lchamlariga etadi. Bu ularni to’rtinchi bosqichning yuqori
ixtisoslashgan korxonalarida ko’pincha nisbatan kichik hajmda ishlab
chiqarishni va ko’plab mamlakatlar o’rtasida bunday turdagi mahsulotlarni
tashqi savdo ayirboshlashni talab qildi. Ishlab chiqarish texnologiyasi,
foydalaniladigan asbob-uskunalar turlari, sanoat mahsulotlariga bo’lgan talab
xarakterining o’zgarishi korxonalarni keng ko’lamli rekonstruksiya qilish va
10

modernizatsiya qilish bilan birga olib borildi; yuqori o’choq ishlab chiqarishda
ancha kuchli domenlarni qurish; V po’lat quyish zavodi Bessemerdan voz
kechish va po’lat eritishning ochiq o’choq jarayonlari, eski.
Barcha metallurgiya jarayonlarining an’anaviy kombinatsiyasiga
metallurgiya zavodlarining ixtisoslashuv jarayonlari tobora ko’proq ta’sir qila
boshladi. Ayniqsa, korxonalar tarkibiga yiliga 0,1-1,0 mln. Ushbu kichik va
o’rta korxonalar kapitalni kam talab qiladi, ularning qurilish muddati qisqaroq,
infratuzilma oddiyroq, ularda kamroq odamlar ishlaydi va ularda ekologik ishlab
chiqarish sharoitlari yaxshilanadi.
Tugallanmagan metallurgiya siklining bunday yuqori ixtisoslashgan
zavodlari odatda yuqori sifatli po’lat va turli xil murakkab prokatlarni ishlab
chiqaradi. Ular odatda elektr ark pechlari uchun mahalliy metallolom
resurslaridan foydalanadilar va ular ishlab chiqargan qimmatli prokat
mamlakatimiz va xorijda sotiladi. Temir-po’lat sanoatida har doim yangi
korxonalar qurish va eskilarini texnik qayta jihozlash uchun sarmoya kiritish
uchun zarur mablag’larga ega yirik kompaniyalar ustunlik qilgan. Ular jahon
qora metallar bozorining beqarorligini va uning ortiqcha zaxirasini osonlikcha
engib, innovatsion mahsulotlar turlarini tezroq joriy qilmoqdalar.
Turli mamlakatlarda sanoat korxonalari turli xil mulk shakllariga ega.
Ba’zilarida ular to’liq xususiy mulkdorlarga, aktsiyadorlik jamiyatlariga,
boshqalarida esa davlatga tegishli. Aralashtirilganlar ham bor davlat-xususiy.
Ular ko’pincha milliy va xorijiy kapital tomonidan birgalikda egalik qilinadi.
Qora metallurgiya tarixan juda yuqori uskunalar quvvatiga ega sanoat sifatida
rivojlangan. Temir va po’latni eritishda kontsentratsiya ayniqsa katta, bu erda
tabiatning o’zi ishlab chiqarish quvvati o’sishda davom etadigan juda katta
birliklarni belgilaydi.
Prokat ishlab chiqarishda, ayniqsa to’rtinchi bosqichning yakuniy
bosqichlarida u sezilarli darajada kamroq. Aynan shu erda kichik va o’rta
korxonalar soni tez sur’atlar bilan o’sib bormoqda, ular yirik metallurgiya
monopoliyalari bilan tashkiliy aloqasi kam bo’lgan firmalarni yaratadilar. Ilmiy-
11

texnik inqilob davrida metall sifatining sezilarli darajada oshishi, plastmassa va
sintetik smolalar va bir qator rangli metallar o’rtasidagi raqobat tufayli xalq
xo’jaligining metall intensivligining pasayishi kuchli ta’sir ko’rsatdi. qora
metallurgiyaning butun rivojlanishi va uning barcha sanoat tuzilmalaridagi
o’zgarishlar.
Qora metallurgiyaning tarmoq va hududiy tuzilishi Qora metallurgiyaning
tarkibi bir qator xilma-xil sanoat tarmoqlari bilan belgilanadi, ularda ishlab
chiqariladigan mahsulotlarning tabiati, uni ishlab chiqarishning asbob-
uskunalari va texnologiyasi, yo’nalishi va qo’llanilishi mamlakatning o’zida
ham, undan tashqarida ham.
Sanoat tarkibiga xomashyo ishlab chiqarish (temir rudasini qazib olish va
boyitish, uni aglomeratsiya qilish, metallolomlarni yig’ish va qayta eritishga
tayyorlash) kiradi; yarim mahsulotlarni qayta ishlash (temir eritish va yuqori
o’choqli ferroqotishmalar, po’lat va uning qotishmalari). Final temir va
po’latdan prokat va quymalarni qayta taqsimlash. Qotishma metall rudalarini
qazib olish, ishlab chiqarish quvvati o’sishda davom etadigan juda katta
birliklarni belgilaydi. Prokat ishlab chiqarishda, ayniqsa to’rtinchi bosqichning
yakuniy bosqichlarida u sezilarli darajada kamroq.
Aynan shu erda kichik va o’rta korxonalar soni tez sur’atlar bilan o’sib
bormoqda, ular yirik metallurgiya monopoliyalari bilan tashkiliy aloqasi kam
bo’lgan firmalarni yaratadilar.
Ilmiy-texnik inqilob davrida metall sifatining sezilarli darajada oshishi,
plastmassa va sintetik smolalar va bir qator rangli metallar o’rtasidagi raqobat
tufayli xalq xo’jaligining metall intensivligining pasayishi kuchli ta’sir ko’rsatdi.
qora metallurgiyaning butun rivojlanishi va uning barcha sanoat tuzilmalaridagi
o’zgarishlar.
12

1.3. Qora metallurgiyaning tarmoq va hududiy tuzilishi
Qora metallurgiyaning tarkibi bir qator xilma-xil sanoat tarmoqlari bilan
belgilanadi, ularda ishlab chiqariladigan mahsulotlarning tabiati, uni ishlab
chiqarishning asbob-uskunalari va texnologiyasi, yo’nalishi va qo’llanilishi
mamlakatning o’zida ham, undan tashqarida ham.
Sanoat tarkibiga xomashyo ishlab chiqarish (temir rudasini qazib olish va
boyitish, uni aglomeratsiya qilish, metallolomlarni yig’ish va qayta eritishga
tayyorlash) kiradi; yarim mahsulotlarni qayta ishlash (temir eritish va yuqori
o’choqli ferroqotishmalar, po’lat va uning qotishmalari). Final temir va
po’latdan prokat va quymalarni qayta taqsimlash. Qotishma metall rudalarini
qazib olish, temir va po’latdan prokat va quymalarni qayta taqsimlash.
Dunyoning aksariyat mamlakatlarida qotishma metall rudalari,
kokslanadigan ko’mir, o’tga chidamli materiallar va boshqa yordamchi
materiallarni qazib olish boshqa sanoat tarmoqlariga kiradi. Qora metallurgiya
rivojlanishidagi progressiv o zgarishlar po lat va cho yan ishlab chiqarishʻ ʻ ʻ
nisbatida o z aksini topadi. Po’lat ishlab chiqarishning o’sib borayotgan
ʻ
ustunligi mashinasozlik va qurilishda prokatga bo’lgan talabning oshishi
natijasidir. 1913 yilda asrning boshlarida dunyoda po’latdan 1,04 marta ko’p
cho’yan ishlab chiqarilgan.
Ochiq o’choqli pechlar hozirda dunyodagi po’latning atigi 7 foizini ishlab
chiqaradi va ular tezda to’xtatilmoqda. Kislorod konvertorlari sexlarini bir
vaqtda marten sexlarini demontaj qilish bilan qurish katta kapital xarajatlarni
talab qiladi. Shu sababli, hatto kuchli metallurgiyaga ega sanoati rivojlangan
mamlakatlar ham chorak asr davomida qayta qurish ishlarini olib bordilar:
Yaponiya o’tishni yakunladi. 70-yillarning boshlarida po’lat ishlab
chiqarishning konvertor usuli, Germaniya, Buyuk Britaniya va Frantsiya - 80-
yillarning boshlarida va AQShda faqat 90-yillarda. Rossiya va Xitoyda bu hali
ham davom etmoqda. Konverter usuli butun dunyoda va alohida mamlakatlarda
po’lat sanoatining butun tuzilishini tubdan o’zgartirdi. AQShda ishlab
13

chiqarilgan po’latning 61%, Frantsiyada - 64, Yaponiyada - 68. Buyuk
Britaniyada - 74, Germaniyada - 76, Lyuksemburgda esa 100%. Elektr po’lat
ishlab chiqarish po’lat ishlab chiqarishda ikkinchi eng muhim jarayondir.
Uning rivojlanishiga hatto yirik elektr kamon pechlari uchun ham nisbatan
past xarajatlar, ularni tezda ishga tushirish va hurdalarning keng qo’llanilishi
yordam berdi. Elektr po’lat ishlab chiqarishning o’sishiga ko’plab midi va mini-
tegirmonlarning qurilishi yordam berdi. Bu ushbu jarayonni joriy etishdan
olingan iqtisodiy foydani aniqladi (dunyodagi elektr po’latning ulushi 33%).
Elektr energiyasining narxi, ayniqsa, gidroelektrostansiyalar uchun ham
sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Yosh qora metallurgiya rivojlangan mamlakatlarda
(Tayvan oroli, Koreya Respublikasi, Braziliya va boshqalar) elektr po’lat metall
ishlab chiqarishning 50 dan 100% gacha, asosiy po’lat ishlab chiqaruvchi
mamlakatlarda (Yaponiya, AQSh, G’arbiy Evropa mamlakatlari) ulushiga
to’g’ri keladi. po’lat ishlab chiqarishning 24 dan 100% gacha. 40% (Italiya -
58%). Po’lat ishlab chiqarishda po’latni uzluksiz quyishning tejamkor usuli
alohida ahamiyatga ega bo’ldi.
Qora metallurgiya uchun inqilobiy ahamiyatga ega bo’lgan yangi
texnologiya cho’yanni eritishni chetlab o’tib, to’g’ridan-to’g’ri
metalllashtirilgan pelletlardan po’lat ishlab chiqarishdir. Ushbu jarayonning
iqtisodiy va ekologik foydalari aniq. DRI (domnasiz ruda ishlab chiqish)
usulidan foydalangan holda ishlab chiqarishning o’sish sur’ati yuqori o’choq
usuliga qaraganda sezilarli darajada yuqori. DRI zavodlari sezilarli miqdorda
energiya talab qiladi (asosan tabiiy gaz).
Bu ularni yoqilg’i ko’p bo’lgan mamlakatlar va mintaqalarda
joylashtirishni rag’batlantirdi. Ushbu texnologiya yordamida olingan metallning
40% Osiyo, 35% Janubiy Amerikaga to’g’ri keladi. Shimoliy Amerika, G’arbiy
Evropa va Rossiyadagi yirik po’lat ishlab chiqaruvchilarda faqat bir nechta
tajriba zavodlari paydo bo’ldi. Temir ishlab chiqarishda bo’lgani kabi, po’lat
ishlab chiqarishning global geografiyasi ham katta o’zgarishlarga duch keldi.
Po’lat eritishning yangi texnologiyalari, ayniqsa kichik korxonalarda ularni
14

tashqarida joylashtirish imkonini berdi dunyoning rivojlangan mamlakatlaridagi
metallurgiya sanoatining qadimgi an’anaviy markazlari va hududlari.
Ular yangi po’lat quyish korxonalarini yaratishga juda kuchli ta’sir
ko’rsatdi. Temir ishlab chiqarishda bo’lgani kabi, po’lat ishlab chiqarishning
global geografiyasi ham katta o’zgarishlarga duch keldi. Po’lat eritishning yangi
texnologiyalari, ayniqsa kichik korxonalarda ularni dunyoning rivojlangan
mamlakatlaridagi metallurgiya sanoatining eski an’anaviy markazlari va
hududlaridan tashqarida joylashtirish imkonini berdi.
Ular yangi sanoatlashgan mamlakatlarda metallurgiya ishlab chiqarish
uchun birlamchi xomashyoga ega bo lmagan sanoat rivojlangan hududlardaʻ
qurilgan po lat quyish korxonalarini yaratishga juda kuchli ta sir ko rsatdi.
ʻ ʼ ʻ
Shunday qilib, Saudiya Arabistoni sezilarli miqdorda po’lat ishlab chiqaradi.
Ularning po’lat ishlab chiqarishdagi umumiy ulushi 22% dan 55% gacha
o’sdi. Biroq, o’sish sur’ati ushbu hududlarda quyma temir ishlab chiqarishga
qaraganda pastroq bo’ldi, bu esa rivojlanmagan mashinasozlik sharoitida
po’latga bozor talabining torligi bilan izohlanadi. Shu bilan birga, g’arbiy
viloyatlarning ulushi ikki barobardan ko’proqqa kamaydi, 77 foizdan 37
foizgacha. Janubiy Amerika, Afrika va Avstraliyada po’lat ishlab chiqarish
cho’yanga qaraganda tezroq o’sdi: u erda yirik metall ishlab chiqaruvchilar ham
paydo bo’ldi.
Dunyo mamlakatlari orasida po’lat ishlab chiqarishda sezilarli
o’zgarishlar ro’y berdi. Prokat butun qora metallurgiya siklining yakuniy
bosqichining yakuniy (chiqish) mahsulotidir.
15

II BOB. O’ZBEKISTONDA METALURGIYA SANOATI
2.1. Mamlakatimizdagi asosiy xom-ashyo bazalari
O‘zbekistonning rangdor metallurgiyasi ancha yosh ishlab chiqarish
tarmoqlaridandir. Shunga qaramay uning hissasi O‘rta Osiyo Respublikalarida
ishlab chiqarilgan rangdor metallarning 2.3 qismidan ko‘pi to‘g‘ri keladi.
Konlarni ishga solish jarayonida Respublikamizda 1935 yillarda volfram,
molebden, 1941 yilda flyuorit, 1952 yilda qo‘rg‘oshin, rux, 1956 yilda esa mis
qazib chiqarish va boyitish va hamda ularni konsentratlarini tayyorlash sanoati
vujudga keldi. Dastlabki davrlarda O‘zbekistonning rangdor metallurgiyasi
rudalarni qazib chiqarish, boyitish , hamda tayyorlangan konsentrantlarni boshqa
Respublikalarga tayyor mahsulot olish uchun jo‘natish bilan shug‘ullangan
bo‘lsa, endilikda u mazkur sanoat hamma ishlab chiqarish bosqichlarini o‘z
ichiga oluvchi to‘la siklli sanoat tarmog‘iga aylandi.
Bu sanoatning korxonalari Olmaliq, Mirintov (Zarafshon), Navoiy tog‘
metallurgiya kombinatlari, O‘zbekiston qiyin eriydigan va issiqqa bardoshli
qotishmalar kombinati (Chirchiq) Ingichka hamda Qo‘ytosh, kon boshqarmalari,
“O‘zbekiston oltini” kombinati va boshqalardir.
Olmaliq tog‘ metallurgiya kombinati rangdor metallurgiyaning yirik
korxonalaridan biridir. Bu kombinat mis, polimetal rudalarni qazib olish,
boyitish, mis va rux eritish korxonalarini birlashtiradi.
Mis, Qalmoqqir va Sarichekuv konlaridan qazib olinadi hamda kombinat
tarkibiga kiruvchi boyitish fabrikasi boyitilib, mis zavodida eritiladi.
Qo‘rg‘oshin kon va Oltintopgan polimetall konlaridan qazib olinadigan rudalar
qo‘rg‘oshin, rux boyitish fabrikasida boyitiladi. rux konsentrantlari kombinat
tarkibidagi rux zavodida eritiladi. Qo‘rg‘oshin konsentrantlari esa eritish uchun
xozircha Respublikadan tashqariga chiqarilmoqda. Olmaliq tog‘ metallurgiya
kombinatining rux va qo‘rg‘oshin sanoati bilan bog‘liq korxonalari tarkibiga
sulfat kislotalari ishlab chiqaruvchi korxona xam kiradi.
16

Umuman Respublikamizda rangdor metallurgiyaning mis, rux va
qo‘rg‘oshin tarmoqlarini rivojlantirish istiqbollari juda yaxshi. Mis sanoatining
istiqboli ishlab turgan Qalmoqqir, Sarichekuv konlarida hamda shu nihoyadagi
Dalneye, Baliqti kabi konlarini ishga solish bilan cheklanmaydi. Respublikaning
bir qator boshqa nohiyalarida ham istiqboli mis konlari topilgan. Ulardan
muhimlari Janubiy O‘zbekistondagi Xandiza Charchar, Buxoro viloyatidagi
Qizilqum, Farg‘ona vodiysi va boshqa joylardagi mis konlaridir. Bu 15 dan ortiq
mis konini ishga solish, mis sanoatini xom ashyo bazasini kengaytiradi, yangi
boyitish fabrikalari qurish, Olmaliq tog‘ metallurgiya kombinatidagi mis
zavodini quvvatini oshirish imkonini beradi. Qalmoqqir mis konlari negizida
tugal metallurgiya sikliga ega bo‘lgan Olmaliq kon-metallurgiya kombinatidir.
Kombinatning mis majmuasiga Qalmoqqir mis koni ruda boyitish fabrikaga
metallurgiya zavodidan qurg‘oshin-rux kompleksi Qurg‘oshinkon, Oltintopgan,
Chlata, Ruda boyitish fabrikasi metallurgiya zavodidan iborat.
1-rasm. Bekobod metallurgiya korxonasi
O‘zbekistonda mis, qo‘rg‘oshin va rux sanoatining bir yerda
joylashganligi muhim qulayliklar tug‘diradi. Bu esa ularning chiqindilaridan
xalq xo‘jaligida foydalanish, rangdor metallurgiya konlari o‘rtasida bog‘lanish
17

va ularning kime sanoati bilan koorperasiyasini amalga oshirish imkonini
beradi.Mis metallurgiya kombinati Olmaliq ammofos zavodiga sulfat kislotasi
yetkazib bermoqda, kimyo sanoati korxonalarida sintetik tolalar, qishloq
xo‘jaligi uchun zaharli kimyoviy moddalar va boshqa mahsulotlar ishlab
chiqarish uchun zarur ishlab chiqarish komponentlari bilan ta’minlab turibdi.
O‘zbekiston rangdor metallurgiyasining kata ahamiyatga ega bo‘lgan yana
bir tarmog‘i volfram, molebden rudalarini qazib olish, boyitish va ular asosida
qiyin eriydigan va o‘tga chidaydigan qotishmalar tayyorlash sanoatidir.
Volfram, molebden konsentratlari Chirchiqdagi O‘zbekiston qiyin eriydigan va
o‘tga chidamli qotishmalar kombinatida eritiladi. Kombinat Hamdo‘stlikdagi
eng yirik kombinatlardan biri bo‘lib, xilma-xil mahsulotlar (volfram va
molibden simlari qattiq qotishmalar propan, tog‘ jinslarini parmalaydigan
asosblar) ishlab chiqariladi.
O‘zbekiston rangdor metallurgiyasining eng ahamiyatli tarmoqlaridan biri
oltin sanoatidir. Bu tarmoq ancha boy va nodir xususiyatlarga ega bo‘lgan yirik
oltin konlariga ega. O‘rta Osiyoda xususan O‘zbekiston hududidan oltin qazib
olish undan turli taqinchoqlar, zargarlik buyumlari bezaklar yasash mil.av. VI-V
asrlardayoq bo‘lganligi arxeologik topilmalardan ma’lum. Sochma va tugma
oltin konlari mavjud bo‘lib, sochma oltin X-XI asrlarda Chotqol , Chirchiq,
Norin, Koson, Suh, Zarafshon, Darvoz daryolari vodiylarida olib borilganligi
to‘g‘risida ma’lumotlar bor.
Ma’lumki, O‘zbek oltini markazga olib ketilgan 30 yillarda
“O‘zbekoltinnoyobmet” tresti tashkil etildi. O‘sha davrda Ohangaron, Chirchiq
daryo vodiylarida, Qurama tog‘larida oltin izlovchilar, oltinli qumni yuvish
usulida olganlar. 1950 yillardan boshlab razvetka qilish kuzaytirilib, Qoraquton,
Bichanzor, Pirmirob, Guzaksoy, so‘ngra Kuchbuloq, Murintov, Chormiton,
Marjonbuloq, Kauldi, Qizilolmalisoy, Sarmich va boshqa konlar topildi.
Mustaqillik yillarida «O‘zbekiston” birlashmasi negizida O‘zRning
Qimmatbaho metallar davlat qo‘mitasi tashkil etildi va bu qo‘mita 1994 yil
18

O‘zbekiston uyushmasi (“O‘zolmosoltin”) ga aylantirildi.Navoiy shahrida
bo‘lgan «Qizilqumkamyobmetalloltin” konserni faoliyat ko‘rsatmoqda.
Garchi O‘zbekistonda qadim-qadimdan oltin qazib chiqarilgan bo‘lsada,
uning asosiy konlari hozirgi o‘n yilliklar davrida izlab topildi va ishga solindi.
Hozirgi paytda Nurota, Chotqol tog‘lari yon bag‘irlari va markaziy
Qizilqumdagi Marjonbuloq, Chodak, Murintov konlaridan oltin qazib
olinmoqda. Zarafshon shahrida yirik oltin tayyorlash kombinati ishlab turibdi.
1991 yildan boshlab Olmaliq tog‘ metallurgiya kombinati tarkibida
yo‘ldosh asl metallar (oltin, kumush) ni ajratib oladigan sex ishga tushirildi.
Buyuk Britaniyaning «Lonro” firmasi bilan hamkorlikda markaziy Qizilqumda
oltin rudalari konini ishga tushirish va oltin ajratib olish bo‘yicha katta
korxona-”Amantayu Golfiluz” qo‘shma korxonasi loyihasi amalga oshirildi.
O‘zbekiston oltinni sifati jihatidan yuqori bo‘lib, Navoiy kon-metallurgiya
kombinatida olingan oltin yombilar London rangli metallar birjasining
sertifikatini olgan. Bu qimmatbaho resurslar endi mustaqil O‘zbekistonning
iqtisodiyotini yuksaltirishga xizmat qilmoqda.
O‘zbekistonda alyuminiy sanoatini rivojlantirish uchun ham zarur sharoit
va zahiralar mavjuddir. Respublikada shuningdek, surma, qalay va boshqa
rangdor metall konlari ham aniqlangan. Qora metallurgiya barcha iqtisodiy
nohiyalar va butun Respublika xo‘jaligini har tomonlama majmui rivojlantirish
uchun zarur moddiy negizdir. Qorametallurgiya mahsuloti xalq xo‘jaligining
barcha tarmoqlarida texnika taraqqiyotini belgilab beruvchi mashinasozlik
sanoati uchun xom ashyo, uning asosiy poydevori hisoblanadi.
O‘rta Osiyodagi birinchi zamonaviy metallurgiya zavodi qurilishi ulgum
xalq xashari yo‘li bilan 1942 yilda boshlangan, 1944 yilning 5 martida zavoddan
dastlabki eritmasi olindi. Zavod tamg‘ali propan mahsulotlari quvuri bilan birga
50 ga yaqin xalq iste’mol tovarlari ishlab chiqarilmoqda. Po‘lat eritish sexidagi
texnologik jarayonlarni boshqarish avtomatlashtirilgan. Zavoda keng iste’mol
buyumlari, (sirlangan metall idishlar va hakozo) ishlab chiqaradigan sex ham
ishlaydi.
19

Korxona ishlab turgan barcha yillar davomida po‘lat va prokat ishlab
chiqarish uzluksiz ko‘payib bordi. Toshkentdagi “Ikkilamchi qora metall”
zavodida (Buxoro, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida) temir-tersaklarni qayta
ishlash maxsus korxonalar hamda sexlar qurildi. O‘zbekiston shaxar va
qishloqlarini to‘la gazlashtirish va ichimlik suvi bilan ta’minlash rejalari
Bekobod metallurgiya zavodida metall quvurlar tayyorlaydigan maxsus sexning
ishga tushurilishiga olib keldi. Gaz va suv quvurlari ishlab chiqarish yanada
kengaydi.
Zavodni kelajakda yanada kengaytirish va qayta tuzish jarayonida ishlab
chiqariladigan prokat turlarini mahalliy extiyojlarga qarab o‘zgartirish
mo‘ljallanadi. Bekobod zavodining quvvatini yanada oshirish davr talabidir,
chunki bu korxona xozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikalarida yig‘ilib
qolayotgan temir-tersakning choragini ham qayta eritib ulgura olmayapti.
Respublika xududida qora metallurgiyani rivojlantirish uchun zarur
bo‘lgan temir va marganes rudalari, flyus materiallari va o‘tga chidamli xom
ashyolar ham topilgan. Bu xom ashyolar asosida kelajakda to‘la sikli qora
metallurgiya sanoatini barpo etish mumkin.
“Navoiy kon-metallurgiya kombinati” aksiyadorlik jamiyati (“NKMK”
AJ) jahonda oltin ishlab chiqaruvchi peshqadam kompaniyalar o‘ntaligiga kirib,
yer osti boyliklari zaxiralarini geologik qidirish, qazib olish va qayta ishlashdan
to tayyor mahsulot olishgacha bo‘lgan to‘liq ishlab chiqarish jarayonini
o‘zlashtirgan, O‘zbekiston konchilik sanoatining eng yirik korxonasi
hisoblanadi.
20

2.2. Rangdor metallurgiya asosida hosil bo‘lgan energiya ishlab
chiqarish siklini shakllantirishi
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida NKMK rivojlanishning
yangi bosqichiga qadam qo‘ydi. Amaldagi korxonalarni texnik va texnologik
modernizatsiya qilish hamda yangi qayta ishlash quvvatlarini qurish natijasida
kombinat mahsulot ishlab chiqarishda salmoqli yutuqlarga erishdi.
“NKMK” AJning asosiy bo‘linmalari:
- Shimoliy kon boshqarmasi (Uchquduq shahri);
- Markaziy kon boshqarmasi (Zarafshon shahri);
- Janubiy kon boshqarmasi (Nurobod shahri);
- “1-GMZ” kon boshqarmasi (Navoiy shahri);
- Navoiy mashinasozlik zavodi.
Mamlakatimiz mustaqillik yillarida kombinat tomonidan qurilib
foydalanishga topshirildi:
3-gidrometallurgiya zavodi (3-GMZ)
4-gidrometallurgiya zavodi (4-GMZ)
5-gidrometallurgiya zavodi (5-GMZ)
7-gidrometallurgiya zavodi (7-GMZ)
“NKMK” AJ respublikamizning eng yirik sanoat korxonasi bo‘lib,
zamonaviy konchilik asbob-uskunalari va texnologiyalar bilan jihozlangan,
malakali muhandis, mutaxassis kadrlarga ega.
Kombinat zamonaviy sanoat klasteri bo‘lib, unda ilm-fan va
texnologiyalar integratsiyasining yangi shakllarini amalga oshirish uchun
mustahkam poydevor yaratilgan. Kombinatning Innovatsiya markazi va ilmiy-
tadqiqot laboratoriyalarida ma danni qazib olish va qayta ishlashning ko‘plabʼ
yo‘nalishlari bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda.
Navoiy kon-metallurgiya kombinati – ishonchli hamkor, yuqori sifat,
samaradorlik va barqarorlik kafolati.
21

Kombinat o‘zining shonli tarixi davomida dunyoning rivojlangan
mamlakatlaridagi xorijiy hamkorlari tomonidan e tirof etilib, zamonaviy kon-ʼ
transport va texnologik uskunalarni joriy etish , ilg‘or texnologiyalarni ishlab
chiqish va tatbiq etish, yangi ishlab chiqarish tarmoqlarini tashkil etish bo‘yicha
yetakchi xorijiy kompaniyalar bilan muvaffaqiyatli hamkorlik tajribasiga ega.
Hozirgi globallashuv jarayonlarida raqobatbardoshlikni oshirish va
xalqaro integratsiyani kuchaytirish maqsadida, Navoiy kon-metallurgiya
kombinatida boshqaruvning aksiyadorlik jamiyati shakliga o‘tildi. Korxonada
kombinat faoliyatini takomillashtirish, uni ishlab chiqarish texnologiyalari
bo‘yicha dunyoning yetakchi kompaniyasiga va xalqaro moliya bozorining
to‘laqonli ishtirokchisiga aylantirishga qaratilgan zamonaviy korporativ
boshqaruv tizimini joriy etish, xalqaro standartlar talablariga muvofiq moliyaviy
hisobotlarni tayyorlash bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Bugungi kunda O‘zbekiston kon-metallurgiya sanoatining bayroqdori
bo‘lgan Navoiy kon-metallurgiya kombinati Uchquduq hududida uran rudasini
qazib olish va qayta ishlash maqsadida tashkil etilgan edi. XX asr 30–50
yillarida geologlarning Qizilqumda olib borgan tadqiqotlari natijasida Uchquduq
hududida yirik uran konlari topildi. O‘sha paytda sobiq Ittifoqning atom sanoati
uchun zarur bo‘lgan uranni qazib olish ishlarini tezlashtirish maqsadida bu yerga
ko‘plab soha mutaxassislari yuborildi. Uchquduqda uran konlarini o‘zlashtirish
ishlari boshlab yuborildi.
O‘zbekiston hududi qadimdan jahon sivilizatsiyasi markazlaridan biri
bo‘lgan. Bu yerda qadim davrlardayoq yer osti boyliklari qazib olingani
barchaga ma lum. Qizilqum sahrosi kengliklarida tosh davriga mansub mehnat
ʼ
qurollarining topilishi mazkur hududlardagi yer osti boyliklari paleolit
davridayoq ibtidoiy odamlar tomonidan o‘zlashtira boshlanganligini bildiradi.
Jumladan, Qoratov tog‘laridan topilgan va arxeologlar tomonidan o‘rganilgan
neolit davriga oid Uchtut chaqmoqtosh shaxtasi inson hayotiy faoliyatining eng
qadimgi yodgorliklaridan hisoblanadi. Vatanimiz hududlarida odamlar azaldan
mis, bronza, temir va boshqa metallarni qazib olib, ulardan mehnat qurollari va
22

uy jihozlari yasashgan. O‘zbekiston zamini oltin, kumush, uran, mis,
polimetallar, temir, fosforit, kaolin kabi foydali qazilmalarning ko‘plab turlari
zaxira va resurslariga boy. Yurtimiz yer osti tabiiy boyliklari orasida gaz, neft,
ko‘mir kabi yoqilg‘i-energetika resurslari mavjudligi mazkur boyliklar qiymatini
yana-da oshiradi.
XX asr 50-yillarida sobiq Ittifoqning maxsus ilmiy tadqiqot ins tituti
xodimlari olib borgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida Uchquduq urani fizik-
kimyoviy xususiyatining o‘ziga xosligi, texnik tuzilishi (sxemasi) bilan boshqa
uran konlaridan ajralib turishi aniqlandi. Uchquduqdan uran ma dani va boshqaʼ
yer osti konlarini izlab topish maqsadida tajriba sexi tashkil qilindi.
Gidrometallurgiya zavodi qurilishi uchun temir yo‘lga yaqin bo‘lgan Karmana
(hozirgi Navoiy shahri) hududi tanlandi. Buning bir qancha omillari:
birinchidan, bu yerda Karmana temir yo‘l stansiyasining mavjudligi,
ikkinchidan, Zarafshon daryosiga yaqinligi, uchinchidan, yangi issiqlik elektr
stansiyasini barpo etish uchun imkoniyat mavjudligi edi. Shuningdek, yangi
tashkil etilgan kombinatni malakali kadrlar bilan ta minlash maqsadida
ʼ
“Taboshar” (Tojikiston) va “Moylisoy” uran konlaridan sohaning tajribali
mutaxassislari jalb etildi.
XX asr o‘rtalarida geologlar mamlakatimiz zaminidagi qazilma
boyliklarni qidirib topishda katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. Geologlarning
O‘zbekiston hududida yirik oltin konlari mavjudligi haqidagi ilmiy-nazariy
taxminlari o‘zining to‘laqonli tasdig‘ini topdi. Mashhur geolog olim Ibrohim
Hamroboyevning 1958-yilda chop etilgan “G‘arbiy O‘zbekistonda magmatizm
va postmagmatizm jarayonlari” asari G‘arbiy O‘zbekistonda oltin va bir qator
qimmatbaho metall bo‘lgan konlarni aniqlashga asos bo‘ldi.
Butun umrini O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning geologiyasi, yer osti
konlarini o‘rganishga bag‘ishlagan olim magmatik jinslarning petrologiyasi va
geokimyosi yechimlari, metasomatik mahsumiy o‘zgarishlari, ma danlarning
ʼ
paydo bo‘lishi va metallogeniyasi, yer po‘sti chuqurligi bilan bog‘liq
magmatizm va metallogeniya masalalarining o‘zaro aloqadorligi kabi nihoyatda
23

dolzarb muammolar yuzasidan serqirra izlanishlar olib borib, ulkan
kashfiyotlarni amalga oshirdi.
24

2.3. Mamlakat iqtisodiyotida metallurgiya sanoatining mavqei
XX asr 50-yillarida O‘zbekiston Geologiya xizmati xodimlari –
geologiya-mineralogiya fanlari doktori, akademik H.M.Abdullayev, geologiya- -
mineralogiya fanlari doktori H.T.To‘laganov rahbarligida keng qamrovli
tadqiqotlar boshladilar va asosiy e tiborni O‘zbekistonning g‘arbiy qismigaʼ
qaratdilar. Keyingi metallogenik izlanishlarni olib borgan geologiya-
mineralogiya fanlari doktori, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Geologiya
instituti direktori K.L.Babayev, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Geologiya va
geofizika instituti direktori, geologiya-mineralogiya fanlari doktori, akademik
I.
H. Hamroboyev va geolog, oltin konlari bo‘yicha mutaxassis L. Z. Peyli Nurota
tog‘lari va Qizilqum sahrosida oltin olish istiqbollarini tasdiqlashdi.
Shundan so‘ng Qizilqum sahrosini geologik o‘rganish uchun katta
mablag‘ ajratilib , dala ishlariga yuqori malakali mutaxassislar jalb etildi.
Tomditov tog‘larining janubi-sharqida geofizika va razvedka partiyasining
rahbari Yu.
N. Mordvinsev, partiyaning katta geologi P. V. Xramishkin hamda
partiyaning katta geofizigi S.
I. Lukyanov tomonidan geofizik va geokimyoviy
usullarni keng tatbiq etgan holda qidiruv ishlari olib borildi. Natijada, tarkibida
oltin miqdori yuqori bo‘lgan bir qator konlar aniqlandi. 1958 yilda “Muruntov”
koni maydonida ariqlar (kanal) yordamida nafaqat tomirlar (jila) tarkibidagi,
balki tomir atrofidagi maydonlarda ham sanoat metali mavjud bo‘lgan birinchi
kvars tanalari qazib olindi. Bu holat ishning tubdan burilishiga zamin yaratib
berdi.
“Muruntov” konining ochilishi xalqaro geologik jamoatchilik tomonidan
XX asrning ikkinchi yarmidagi qimmatbaho metallar sohasida qilingan eng katta
kashfiyot sifatida tan olindi. Bugungi kunda ham ushbu ulkan kon
iqtisodiyotimiz rivojida o‘zining mustahkam o‘rniga ega.
“Muruntov” koni ochilishidan boshlab, ushbu konda tog‘ va burg‘ilash
ishlari batafsil o‘rganildi. Xususan, chuqur va o‘ta chuqur bo‘lishi kutilgan
konda oltinning umumiy hajmi, imkoniyatlari va kelajakda izlab topilishi
25

bo‘yicha juda sinchkov va og‘ir ishlar qilindi. Rudani qazib olish, qayta ishlash
maj mualari foydalanishga topshirildi va ochiq kon qazish ishlari boshlandi.
“Muruntov” koni – Markaziy Qizilqumda joylashgan yirik kon bo‘lib,
Navoiy shahridan 180 km. shimolda, Zarafshon shahridan 40 km. sharqda,
Tomditovning janubiy etagida joylashgan. Oltin zaxiralarining ko‘pligi, ruda
qazib olish texnologik sharoitlarining qulayligi uchun kon “Asr mo jizasi” debʻ
tan olindi. Ibrohim Hamroboyev rahbarligidagi geologlarning nomi “Muruntov”
konini topgan olim sifatida tarix zarvaraqlariga muhrlandi. “Muruntov” konini
ochganligi uchun Ibrohim Hamroboyev boshchiligidagi bir guruh geologlar
1969-yilda sobiq Ittifoqning davlat mukofoti bilan taqdirlanishdi. Shuningdek,
“Tomdibuloq” va “Chormitan” oltin konlarining ochilishi akademik Ibrohim
Hamroboyev nomi bilan bog‘liq. “Chormitan” konini ochganligi uchunu
“Konning ilk kashfiyotchisi” diplomi bilan ham taqdirlandi.
XX asr 60-yillarida geolog olimlar tomonidan Tyan-Shan tog‘larining
Ural tog‘lari bilan genetik bog‘liqligi to‘g‘risidagi ilmiy-nazariy qarashlar ilgari
surildi. Tyan-Shan tog‘lari Qizilqum cho‘llari tomon davom etib, Quljuqtog‘,
Bukantog‘ maydonlarida yer yuzasiga chiqishi va yer ostida yana Amudaryo
quyi oqimi tomon davom etib, Sulton Uvays tog‘lari yer yuzida paydo bo‘lgani
aniqlandi. Qizilqum va Sulton Uvays tog‘larida Ural tog‘lariga xos oltin, temir,
nikel kabi konlarning ochilishi muhim ahamiyat kasb etdi.
Minglab ishchilar, muhandislar, olimlar, turli darajadagi rahbarlarning
fidokorona mehnati bilan Qizilqum sahrosini o‘zlashtirish boshlandi. Qizilqum
kengliklarida o‘sha vaqt bilan solishtirganda, zamonaviy infratuzilmaga ega
bo‘lgan posyolka va shaharlar barpo etildi. Inson qadami yetgan sahro go‘zal
maskanlarga aylandi.
Navoiy kon-metallurgiya kombinatidek yirik sanoat korxonasining barpo
etilishida o‘z yurtini sevuvchi, vatanparvar , matonatli va metin irodali, eng
murakkab muhandis-texnikaviy va ijtimoiy masalalarni hal etishga qodir fidoyi
kishilarning beqiyos mehnati singdi. Ular kombinat tashkil etilgan birinchi
kunlardanoq, uning porloq istiqboli va kelajakda, albatta, shu yurt ravnaqi va
26

xalqimiz farovonligi uchun xizmat qilishini bilib, bor kuch-g‘ayrati va bilimini
uning rivojiga sarfladilar.
Kombinatni tashkil etish va “Muruntov” konini o‘zlashtirish ishlarini
tashkil etishda xalqimizning asl farzandi, atoqli davlat va jamoat arbobi Sharof
Rashidovning katta hissasi bor. Qizilqum sahrosida Navoiy, Zarafshon,
Uchquduq va Zafarobod kabi shahar va posyolkalar qad ko‘tardi. O‘sha vaqtda
davrning nihoyatda qaltisligiga qaramasdan, Sharof Rashidovning
vatanparvarligi va dovyurakligi tufayli yangi tashkil topgan shaharlarga o‘zbek
xalqining buyuk shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy, shuningdek Zarafshon va
Uchquduq nomlarining berilishi katta jasorat edi.
Buyuk shoir nomi bilan ataluvchi Navoiy shahrining bunyod etilishi
Navoiy kon-metallurgiya kombinati tashkil topishi bilan bevosita bog‘liq. Sahro
bag‘ridagi mo jiza hisoblangan Zarafshon shahrining barpo etilishida, bu yerdaʻ
odamlarga barcha shart-sharoitlar yaratib berilishida ham Sharof Rashidovning
g‘amxo‘rliklarini qayd etish joiz. Sharof Rashidov Navoiy kon-metallurgiya
kombinatini barpo etishda jonbozlik ko‘rsatgani, har bir qurilish inshootini borib
ko‘rgani, ular loyihalariga o‘z takliflarini bildirganliklarini alohida ta kidlab
ʼ
o‘tish kerak.
27

XULOSA
Metallurgiya (yun. metallurgeo -yerdan qazib chiqaraman) — rudalardan
yoki tarkibida metall bo lgan moddalardan metallar ajratib olish va metallʻ
qotishmalarga tegishli xossalar “berish’’ haqidagi fan; sanoat tarmog i. Metalli
ʻ
rudalardan metallarni ajratib olish qadimdan ma lum. Arxeologik
ʼ
qazishmalarning dalolat berishicha, miloddan avvalgi 7—6-asrlardayoq
ajdodlarimiz mis olish sirlarini bilishgan. Miloddan avvalgi 2-ming yillikda
misning qalay bilan qotishmasi — bronza ishlatila boshladi; taxminan shu ming
yillik o rtalaridan temir eritib olish boshlandi.
ʻ
Metalurgiya quyidagi jarayonlarni o z ichiga oladi: rudalardan metall
ʻ
ajratib olish maqsadida ularga ishlov berish (rudalarni maydalash, boyitish,
bo laklash va boshqalar); metallarni begona aralashmalardan tozalash
ʻ
(rafinatsiyalash); metall va qrtishmalarni olishning gidrometallurgiya,
pirometallurgiya, shu jum ladan, metallotermiya va elektrolitik (qarang
Elektroliz ) usullarni tadqiq qilish; metall kukunlar olish va ulardan buyumlar
tayyorlash (qarang Kukun metallurgiyasi ); metallarni termik (issiklik bilan)
ishlash, bosim bilan ishlash, quyish, payvandlash, kavsharlash, metallar sirtiga
ximoya katlami surkash (purkash) va boshqa M.ning muhim sohasi —
metallshunoslik.
Metalurgiyaning taraqqiyoti metall va qotishmalarni uzluksiz quyish,
ularga vaku-umda ishlov berish, ularni elektr pechlar, elektr-shlakli, elektr-nurli
va plazmali qurilmalarda olish, dupleksjarayon va tripleksjarayon usullarini
qo llashni yanada rivojlantirish bilan bog liq.
ʻ ʻ
Metalurgiya fizikaviy kimyo, fizika, issiqlik texnikasi, elektrotexnika,
kibernetika, iqtisodiyot, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va boshqarish,
koinotni o zlashtirish borasidagi ilmiy tadqiqotlarga suyanadi. M. yana
ʻ
konchilik sanoati, kimyo sanoati, mashinasozlik, o tga chidamli materiallar
ʻ
ishlab chiqarish tarmog i va boshqa tarmoqlar bilan bog liq (qarang
ʻ ʻ Rangli
metallurgiya , Qora metallurgiya ).
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida
jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish” 2017 yil. 3 iyun PQ–
3031-son qarori.
2. A.A.Pulatov Yosh voleybolchilar tezkorlik-kuch sifatlarini
shakllantirish uslubiyati. // Uslubiy qo‘llanma. – T.: 2008. – 38 b.
3. A.A.Pulatov, SH.X.Israilov Voleybol nazariyasi va uslubiyati. //O‘quv
qo‘llanma. –T.: 2007. – 148 b.
4. Шнайдер В.Ю. Методика обучения игре в волейбол. // Пособие
для ст-в фак-в физ-ры. – М.: Олимпия. Человек. 2008. - 55 с.
5. Ю.М.Юнусова Теоретические основы физической культуры и
спорта. //Учебное пособие. –Т.: 2005. – 260 с.
6. Ю.Д.Железняк, А.В.Чачин, Ю.П.Сыромятников Волейбол.
//Примерные программы для ДЮСШ и СДЮШОР. М .: Советский спорт ,
2009. - 130 с .
7. The Mini-Volleyball Handbook is a modified and expanded version of
the Newest Soft Volleyball Handbook published in Japan in 2008 pg.
8. Гу дим а Н. В. и др . Т е хн ол ог ич ес ки е р ас че ты в м ет ал лу рг ии
тя ж е лы х ц ве тн ых м ет ал ло в. - М. : М ет ал лу рг ия , 2 00 7.- 2 55 с .
9. Ю су пх од ж а ев А. А. О ғи р м ет ал ла р м ет ал лу рг ия си .
Ма ър уз ал ар тў пл ам и . – Т .: Т о шД Т У , 20 02 . - 1 19 б .
10 . Ма рч ен ко Н .В . М ет ал лу рг ия тя ж е лы х ц ве тн ых м ет ал ло в
[ Э ле кт ро нн ый ре су рс ] : эл ек тр он . у че б. по со би е. – Эл ек тр он . да н.
( 6 Мб ) . – Кр ас но яр ск , 20 09 .
11 . Х ас ан ов А .С . Ра зв ит ие п ро из во дс тв а м ед и / / В ес тн ик .
Т аш ке нт , 2 00 4. № 3 . С. 16 8 – 1 73 .
12 . Об ру че в В. А. Об ра зо ва ни е го р и р уд ны х м е ст ро ж д ен ий .
Из д. АН Рос си и, 19 42 .
29

13 . Me t a l l ur gi ya ni ng bo sh l a ni sh i : un i v er s i t et l a r uc hu n da r s l i k /
V . I . Kor ot i c h , S . S . Na bo yc he nk o , A . I . So t ni ko v [ va b .] ; um um i y
os t i da ed . V . I . Kor ot i c h . - E ka t e r i nb ur g : UST U , 20 00 . - 3 92 p . —
I SB N 5 - 23 0 - 00 66 11 - 3.
14. Диомедовский Д.А. Расчеты пиропроцессов цветных металлов.
М.:Металлургия, 2005.
15. www . ziyonet . uz
16. www.wikipedia.uz
30

Купить

Похожие документы
Ekonomikaliq o’siw modelleri
Turizm va rekratsiya geografiyasi
O’zbekiston shaharlarining shakllanishi
Orol tabiiy geografik okrugi
Gastronomik turizm rivojlanishining geografik jihatlari