Jahon savdosida raqobatning kuchayishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	72.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Jahon savdosida raqobatning kuchayishi

Sotib olish

Jahon savdosida raqobatning kuchayishi
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.Jahon savdosida raqobatning kuchayishi ........................................................................................... 4
1.1.Jahon savdo tashkilotida raqobatni boshqaruv tizimi ............................................................................ 4
1.2.Raqobat kuchaygan sharoitda jahon bozorida talab va taklifning o'zaro mosligi .................................. 8
II.Bob.Mamlakat raqobatbardoshligini oshirishni taʼminlash .................................................................... 12
2.1.Mamlakat raqobatbardoshligini oshirishni taʼminlashda sanoat korxonalarining oʼrni va taʼsiri ......... 12
2.2.Jahon savdo tashkilotiga aʼzolik Oʻzbekiston uchun qanchalik foydali? ............................................... 20
III.Bob. O'zbekistonda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish ........................................................ 30
3.1.Jahon iqtisodiyoti glaballashuvi sharoitida savdo raqobatining kuchayishi ......................................... 30
3.2.O'zbekistonda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish .............................................................. 33
Xulosa ........................................................................................................................................................ 46
Foydalanilgan adabiyotlar: ........................................................................................................................ 48
1

Kirish
Bozor iqtisodiyoti o’zining yetuklik darajasi va rivojlanish
xususiyatlaridan qat’I nazar, raqobatning mavjud bo‘lishini taqozo qiladi.
Shuningdek, bozor iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan raqobatchilik
munosabatlari ham takomillashib, o‘z shakllarini o‘zgartirib boradi. Muhtaram
birinchi prezidentimiz I.A. Karimov raqobatning bozor iqtisodiyotidagi
ahamiyatini ko‘rsatib: “Raqobat bo‘lmasa, bozor iqtisodiyotini barpo etib
bo‘lmaydi. Raqobat – raqobat bozorning asosiy sharti, aytish mumkinki, uning
qonunidir”, deb ta’kidlaydi. Raqobat – bozor sub’yektlari iqtisodiy
manfaatlarning to‘qnashuvidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi yuqori foyda va
ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun kurashni anglatadi. Aksariyat hollarda
raqobatning bevosita tovarlar yoki tarmoqlar o‘rtasidagi kurash sifatida
ta’riflaydilar: “Tovarlar hamda ularning ishlab chiqaruvchilari – firmalar,
tarmoqlar, mamlakatlar o‘zaro raqobatlashadilar. Shunga ko‘ra, raqobat va
raqobatbardoshlikni ham tovarlar, ham tovar ishlab chiqaruvchilarga nisbatan
ko‘rib chiqish mumkin”.
Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshlikni oshirish yo‘lida ma’lumki, bugun jahon
bozori konyukturasi keskin o‘zgargan, globallashuv sharoitida raqobat
kuchaygan davrda yashayapmiz. Bunday murakkab sharoitda respublikamizda
ham makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, rivojlanishning yuqori o‘sish
darajasini ushlab turish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish,
ishlab chiqarilayotgan milliy mahsulotlar xaridorligiga erishish, milliy valyuta
tushumini ko‘paytirish kabi muhim vazifalar amalga oshirilib kelinmoqda.
Ma’lumki, kurash – bu o‘z manfaatini himoya qilish, raqibni yengib chiqish
hamda g‘olib bo‘lish uchun harakat, turli vosita va usullarni ishga solish
demakdir. Tovarlar esa, raqobat jarayonida o‘zlarining raqobatbardoshlik
xususiyatlarini bevosita o‘zgartira olmaydilar, ya’ni kurasholmaydilar.
Ularning bu jarayondagi ishtiroki passiv hisoblanadi. Hozirgi bozor
2

iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib ko’rsatish
mumkin:
1)tartibga solish vazifasi;
2)resurslarni joylashtirish vazifasi;
3)innovatsion vazifa:
4)moslashtirish vazifasi;
5)taqsimlash vazifasi;
6) nazorat qilish vazifasi;
O‘zbekistonda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagilar
bo‘yicha
chora – tadbirlarning amalga oshirilishi taqozo etiladi:
a) Iqtisodiyotda davlat monopolizmining har qanday namoyon bo‘lishini
maksimal darajada bartaraf etish. Buning uchun tadbirkorlikni rivojlantirish va
iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish tizimini takomillashtirish uchun
nisbatan qulay shart – sharoitlarni yaratishga qaratilgan chuqur institutsional
islohotlar zarur;
b) Bozor sharoitida vujudga kelayotgan monopoliyalarning bozordagi o‘z
ustunlik mavqeyilarini suviste’mol qilish imkoniyatlarining oldini olish. Davlat
muassalari raqobatning rivojlanishini ta’minlashlari lozim. Busiz samarali
innovatsiyalar, past xarajatlar va narxlar, mahsulotning yuqori sifatiga erishish,
boshqacha qilib aytganda, butun iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish
mumkin emas.
3

I.Bob.Jahon savdosida raqobatning kuchayishi
1.1.Jahon savdo tashkilotida raqobatni boshqaruv tizimi
Jahon savdo tashkiloti 1947-yilda tuzilgan xalqaro bitim GATT ingliz
General Agreement on Tariffs and Trade ning davomchisi hisoblanadi. Xalqaro
savdoda tashkilotga a zo va ishtirokchi mamlakatlar uchun majburiy bo lganʼ ʻ
tamoyillar va qoidalar belgilangan hukumatlararo ko p tomonlama
ʻ
shartnomalar asosida faoliyat olib boradi. 1948—1994 yillarda ish olib borgan
Tariflar va savdo bo yicha Bosh kelishuv General Agreement on Tarifs and
ʻ
Trade GATT negizida tashkil qilingan. BMT tizimiga kiradi. Idorasi
Shveysariya Jenevada. Jahon savdo tashkilotijahon savdosi qoidalarini ishlab
chiqish yo li bilan davlatlar savdo siyosatiga ta sir ko rsatish savdo
ʻ ʼ ʻ
munosabatlarini erkinlashtiradigan va qat’iy tartib-qoidaga soladigan
muzokaralar uchun yig ilishlar o tkazish davlatlararo savdoda yuzaga
ʻ ʻ
keladigan nizolarni hal qilish va boshqa vazifalarni bajaradi.
Jahon savdo tashkilotining oliy organi barcha a zo mamlakatlar Vazirlar
ʼ
Konferensiyasi kamida 2 yilda bir marta o tkaziladi. Joriy ishlarga Bosh
ʻ
kengash tovarlar savdosi bo yicha kengash xizmatlar savdosi bo yicha kengash
ʻ ʻ
intellektual mulk masalalari bo yicha kengash sekretariat doimiy qo mitalar
ʻ ʻ
rahbarlik qiladi. Jahon savdo tashkilotifaoliyati a zo mamlakatlarning o zaro
ʼ ʻ
manfaatlarini turli tadbirlar asosan boj imtiyozlari to siqlari va boshqasni
ʻ
qo llash bilan himoya qilishga qaratilgan. Jahon savdo tashkilotitalablarini
ʻ
bajarish bilan birga tashkilotning boshqa a zolariga savdoda mumkin qadar
ʼ
qulaylik berish rejimini birinchi navbatda boj tariflarini pasaytirish qo llaydi
ʻ
o z ichki bozorini chet el korporatsiyalari uchun ochiq qilish majburiyatini
ʻ
oladi. 133 mamlakat to la azolik huquqiga ega shu jumladan Rossiya,
ʻ
O zbekiston, Qozog iston Jahon savdo tashkilotida kuzatuvchi maqomiga ega
ʻ ʻ
va 1992-1993 yillarda tashkilotga a zo bo lish uchun ariza bergan. 2021-yil
ʼ ʻ
fevral oyida Nigeriyalik iqtisodchi Ngozi Okonjo-Iveala Jahon savdo
tashkilotibosh direktori etib tayinlangan. Ngozi Okonjo-Iveala tashkilot
4

tarixidagi ilk ayol direktordir.
Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish, a’zo mamlakatlarga iqtisodiy
manfaat keltiradi. Tashkilotga a’zo bo‘lishning ijobiy jihatlari quyidagilar:
1. iqtisodiy manfaat eng avvalo o‘zaro mahsulot ayriboshlash yo‘lidagi
to‘siqlarni olib tashlashga sharoit yaratadi;
2. mamlakatdagi ijtimoiy va siyosiy vaziyatga iqtisodiy nizolar tinch
yo‘l bilan hal etilishi evaziga ijobiy ta’sir qiladi;
3. aholi turmush darajasini yaxshilanishiga turtki beradi, insonlarga
sifatli mahsulot iste’mol qilish imkonini yaratadi;
4. liberal savdo mamlakat va alohida vatandoshlarning daromadlarini
oshiradi; 5. mehnat bandligi sohasida ijobiy ta’sir qiladi;
6. savdo sohasidagi ortiqcha xarajatni kamaytiradi;
7. iste’molchilar uchun tanlash imkoni berib, eksport qilinayotgan
mahsulotlar
hisobiga milliy mahsulotlar tannarxini tushirishga xizmat qiladi;
8. milliy ishlab chiqarish hajmini oshiradi, budjetga pul tushumlarini
ko‘paytiradi;
9. - tovar ayriboshlanishi texnologiyalar rivojiga hissa qo‘shadi.
Xususan, Yevropa Ittifoqi O'zbekistonning Jahon Savdo Tashkilotiga
(Jahon savdo tashkiloti) a'zo bo'lish jarayonini moliyalashtirish uchun 5 million
yevro miqdorida grant ajratdi. Tomonlar o'rtasidagi bitim 2019-yil 11-noyabrda
Bryusselda imzolangan va Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lish jarayonida, shu
jumladan, zarur hujjatlarni tayyorlashda o'zbekistonlik mutaxassislarning Jahon
savdo tashkilotishartnomalari bo'yicha bilimlarini oshirishda O'zbekistonga
yordam ko'rsatishni nazarda tutadi.Mamlakatlarning Jahon savdo tashkilotiga
a'zo bo'lishi ushbu davlatlardagi iqtisodiy rivojlanish hamda mamlakatdagi
monopoliyani bartaraf etishning asosiy omil bo'lib xizmat qilmoqda.
O'zbekiston Respublikasining Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lish uchun ariza
topshirganiga 25 yildan oshiqroq bo'lgan bo'lsada haligacha ushbu jarayon
5

davom etmoqda. Oldingi vaqitga nazar soladigan bo'lsak boshqa mamlakatlarni
Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lishi 4-15 yilni tashkil etadi. Shu boisdan ham
O'zbekistonning ushbu mamlakatga a'zo bo'lishiga to'sqinlik qilib kelayotgan
muammolarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish yuzasidan aniq chora-
tadbirlar ishlab chiqilishi lozim.
Mamlakatlar Jahon savdo tashkilotiga birinchi navbatda Jahon savdo
tashkilotining boshqa a'zolari bozorlariga kirish huquqini olish uchun
qo'shilishadi bundan tashqari ular tashkilotning barcha a'zolariga beradigan
afzalliklaridan foydalanishi mumkin masalan kamsitilmasdan savdo qilish.
Ushbu afzallik chegaradagi savdo sotiq mamlakat ichkarisiga ham tegishli.
Birinchi holda Jahon savdo tashkilotining barcha a'zolari uchun bir xil import
tariflari bojlari qo'llanilishini kafolatlaydi har qanday kamsitishlarga yo'l
qo'yilmasligini kafolatlaydi eng ma'qul bo'lgan tamoyilga o'xshaydi.Ikkinchisi
milliy rejim tamoyili Jahon savdo tashkilotining barcha a'zolarini import
qilinadigan tovarlarga nisbatan milliy mahsulotga nisbatan bir xil tartibda
qo'llashni majbur qiladi. Biroq Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lmagan
mamlakatlarda chet el tovarlariga mahalliy mahsulotlarga nisbatan unchalik
qulay sharoit berilmaydi. Shu sabablarga ko'ra Jahon savdo tashkilotiga
qo'shilmasdan mamlakatlar eksporti ham tariflar ham mahalliy tartibga solish
nuqtayi nazaridan unchalik qulay bo'lmagan munosabatga duch kelishi
mumkin.Ikkinchidan X.S.Islomxo'jaev ta'kidlaganidek Jahon savdo
tashkilotio'z a'zolarini tashqi savdo bilan bog'liq barcha ma'lumotlarni barcha
a'zolarga taqdim etishni va rejalashtirilgan o'zgarishlar to'g'risida oldindan
xabardor qilishni majbur qiladigan shaffoflik tamoyilini o'rnatish orqali
bashorat qilinadigan savdo uchun shart sharoitlarni yaratishi mumkin.
Keyinchalik a'zolar rejalashtirilgan o'zgarishlarga moslashish uchun
ma'lumotga ega bo'ladilar bu esa savdo no aniqlikni va a'zo davlatlar uchun
xavflarni kamaytiradi. Savdolarning ochilishi shuningdek berilgan imtiyozlar
bilan bir qatorda ichki sanoatga zarar yetkazish xavfini tug'dirishi mumkin
6

chunki ichki bozor tashqi va ichki bozorlarda qattiq raqobatga duch kelishi
mumkin. Xalqaro raqobat mahalliy sanoat tarmoqlarining daromadlari va
rentabelligini pasaytirib ularni o'z bizneslarini barbod bo’lishi yoki kasotga
uchrashi mumkin. Bundan tashqari savdoning o'sishi firibgarlik va bozor
ulushini olishning axloqiy bo'lmagan usullari ko'rinishidagi noxaq
ishbilarmonlik amaliyoti xavfini ham oshiradi.
Xalqaro amaliyotda kompaniyalar raqobatbardosh tarmoqlarni bozordan
siqib chiqarib bozor ulushini ko'paytirishning yuqori narxlari demping va
boshqa adolatsiz usullariga murojat qilganliklari haqida ham bilishimiz
mumkin .Agar mamlakatda bozorni kuzatish uchun ishlaydigan tegishli
qoidalar va institutlar tizimi o'rnatilgan bo'lsa bunday xatarlarni yengish va
ularni minimal ko'rsatkichlarga kamaytirish kerak. Savdo munosabatlari
sohasidagi nizolarning aksariyati buzilish faktidan yoki ushbu
qonunbuzarliklarning xususiy kompaniyalar manfaatlariga ta'sir qiladigan
oqibatlaridan kelib chiqadi deb ta'kidlashning boshlanishiga asoslanib
shuningdek keyinchalik qo'llanilishi va samaradorligini ta'minlash asnosida
Jahon savdo tashkilotining O'zbekiston Respublikasi uchun nizolarni hal qilish
tizimi savdo aloqalari sohasida davlat va xususiy sherikchilikni o'rnatish zarur.
Hukumat va ishbilarmon doiralarning o'zaro o'xshash tizimi o'rnatilgan.
AQSh Xitoy Yevropa Ittifoqi mamlakatlar assotsiatsiyalar tajribasidan keng
foydalanishimiz kerak. Jahon savdo tashkilotidagi faoliyat bo'yicha
yo'naltirilgan maxsus komissiya tuzish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari
ularga Jahon savdo tashkilotiga a'zo davlatlarning tashqi bozorlarida ko'rilgan
choralarning noqonuniyligi to'g'risida shikoyat takliflarni qabul qilish huquqini
berish maqsadga muvofiq deb bilamiz bu esa davlat organlari va
kompaniyalarining harakatlarini muvofiqlashtirish va ularga keng imkonyat
yartib berishdir. Jahon savdo tashkilotishartnomalarining buzilishi to'g'risida o'z
vaqtida xabar berish orqali davlat manfatlari himoya qilinadi. Shuni aytishim
mumkinki O'zbekiston Respublikasining ushbu tashkilotga qo'shilish jarayoni
7

juda mashaqqatli va uzoq davom etadi bu ba'zi jihatlar uchun mavjud tizimlarni
va huquqiy me'yorlarni to'liq isloh qilishni boshlash kerak.Shu munosabat bilan
Jahon savdo tashkilotining hozirgi pozitsiyasi ko'rib chiqilishda hozirda u yerda
a'zo davlatlar tashkilotning institutsional vakolatxonasini tubdan o'zgartirish
to'g'risida takliflar kiritmoqdalar tabiyki bu bizning davlatimiz uchun bevosita
kichik ahamiyatga ega bo'lmaydi.
1.2.Raqobat kuchaygan sharoitda jahon bozorida talab va taklifning o'zaro
mosligi
Raqobat ko'lami tarkibiy siljishlar, buning natijasida ishlab chiqarishning
o'sishi, alohida ishlab chiqarish firmasiga nisbatan tashqi va ichki bo'lishi
mumkin, agar ular uning ichida sodir bo'lsa. Masshtabning tashqi iqtisodlari -
butun sanoatda ishlab chiqarish ko'lamining o'sishi natijasida firma ichidagi
mahsulot birligiga xarajatlarning kamayishi. Uning fikricha, bir xil mahsulot
ishlab chiqaruvchi firmalar soni ortib boradi, shu bilan birga ularning har
birining hajmi bir xil bo'lib qoladi. Odatda, bu holda bozor yetarlicha
raqobatbardoshligicha qoladi, bu esa ushbu modelga asoslangan savdo
shakllarini klassik nazariyalarga yaqinlashtiradi. xalqaro savdo mavjudligini
taxmin qilish mukammal raqobat. Bu shuni anglatadiki, eksportchilar o'zlari
ta'sir qila olmaydigan hozirgi narxda xohlagancha ko'p tovarlarni sotishlari
mumkin. Ichki miqyos iqtisodlari - ishlab chiqarish ko'lamining o'sishi
natijasida firma ichidagi mahsulot birligiga xarajatlarning kamayishi. U tovar
ishlab chiqarish hajmi bir xil bo'lib qolgan, uni ishlab chiqaruvchi firmalar soni
esa qisqargan deb taxmin qiladi. Aksariyat hollarda, bu nomukammal raqobatga
olib keladi, bunda ishlab chiqaruvchilar o'z mahsulotlari narxiga ta'sir ko'rsatishi
va narxlarni pasaytirish orqali sotishni oshirishi mumkin. Ichki miqyosdagi
iqtisodlarning ekstremal holati sof monopoliyadir - firma o'z mahsulotlari uchun
raqobatchilarga ega bo'lmagan bozor holati.
Raqobatda ilmiy-texnikaviy inqilobning roli Raqobatning keng tarqalishi unga
xos jarayonlarning borishini tezlashtiradi: uning shakllari va usullari tez
8

yangilanmoqda, yangi raqobatbardosh tovarlar va yangi sotish bozorlarini
izlash kuchaymoqda. Ilmiy-texnik inqilob raqobatga o'ziga xos dinamika
beradi. Qayerda ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish, sifatni oshirish va
foydani ko'paytirish uchun raqobat mavjud bo'lsa, ilmiy-texnik inqilob nafaqat
raqobatning samarali vositasi, balki uning kuchli katalizatori sifatida ham
ishlaydi. Raqobat kurashi shartlari va uni olib
borish vositalarini shakllantirishga ilmiy-texnikaviy inqilobning faol va ko'p
qirrali ta'siri jahon iqtisodiy munosabatlarining barcha darajalarida sodir
bo'ladi. Ilmiy-texnik inqilobning bunday universal mavjudligi uning ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish jarayoni, zamonaviy jamiyat hayotining
moddiy asoslari bilan bevosita bog'liqligi bilan izohlanadi. Ilmiy-texnika
inqilobi yutuqlaridan foydalanish mahsulot nomenklaturasini yangilash, bozor
talabining o'zgarishiga tezkor javob berish, mahsulotlarning sifat
ko'rsatkichlariga bo'lgan ortib borayotgan talablarni qondirish uchun keng
imkoniyatlar ochadi. Bugungi kunda yangilik raqobatbardoshlikning asosiy
omillaridan biriga aylandi. Jahon eksportini tahlil qilish sanoat mahsulotlari
Eksporti eng tez sur'atlar bilan o'sib borayotgan tovarlar orasida ilmiy-
texnikaviy inqilob ta'sirida tez yangilanadigan tovarlar ustunlik qilishini
ko'rsatadi, xususan: integral mikrosxemalar, kompyuterlar, aloqa elektron
uskunalari, maishiy va sanoat elektr jihozlari, samolyot dvigatellari va
boshqalar.
Mamlakatning raqobatbardoshligini aniqlash uchun 340 ga yaqin
ko‘rsatkich va 100 dan ortiq ekspert-iqtisodchilar baholaridan foydalaniladi.
Tahlil ma'lumotlari 10 ta omilga guruhlangan, xususan:
1)iqtisodiy salohiyat va iqtisodiyotning o'sish sur'atlari;
2) sanoat ishlab chiqarishining samaradorligi;
3) fan va texnikaning rivojlanish darajasi, fan va texnika yutuqlarining
rivojlanish
sur'ati.
9

4) MRIda ishtirok etish;
5) ichki bozorning dinamikligi va sig'imi;
6) moliya tizimining moslashuvchanligi;
7) iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ta'siri;
8) mehnat resurslarining malaka darajasi;
9) mehnat resurslari bilan ta'minlash;
10) ijtimoiy-iqtisodiy va ichki siyosiy vaziyat
An'anaga ko'ra, AQSh, Yaponiya, Germaniya, Shveytsariya yuqori
raqobatbardoshdir. Shu bilan birga, ekspertlar nafaqat yuqorida sanab o'tilgan
omillar bilan to'liq tavsiflangan raqobatbardoshligining kuchli umumiy
iqtisodiy asosini, balki ularning raqobatbardoshligining bir xil darajada muhim
tarkibiy jihatini ham ta'kidlaydilar. Jumladan: iqtisodiyotning jahon talabi
evolyutsiyasiga moslashish darajasi; ichki imkoniyatlarga mos keladigan milliy
ixtisoslikni aniq tanlash; yangi mahsulotlarni chiqarish yoki yangi bozorlarni
o'zlashtirishga o'tish orqali keskin va ma'nosiz raqobatdan qochish qobiliyati.
Jahon talabining global tuzilmasini tushunish, uni to‘g‘ri yo‘nalishda faol
shakllantirish bilan birga, unga dinamik javob bera olish jahonning yetakchi
eksportyorlarining bozor muvaffaqiyati siridir. Raqobat ustunligi manbalari
Firmalar, agar ular kuchli raqobatdosh ustunlikka ega bo'lsa, raqiblaridan ustun
turadi. Raqobat ustunligi ikkita asosiy turga bo'linadi: arzonroq xarajatlar va
mahsulotni farqlash. Kam xarajat firmaning raqobatchilarga qaraganda kamroq
xarajat bilan taqqoslanadigan mahsulotni loyihalash, ishlab chiqarish va sotish
qobiliyatini aks ettiradi. Mahsulotni raqobatchilar bilan bir xil (yoki taxminan
bir xil) narxda sotish, bu holda firma ko'proq foyda oladi. Differentsiatsiya - bu
mijozga yangi miqdordagi tovarlar, maxsus mahsulotlar shaklida noyob va
kattaroq qiymatni taqdim etish qobiliyatidir. iste'mol xususiyatlari yoki
sotishdan keyingi xizmat. Differentsiatsiya firmaga yuqori narxlarni
belgilashga imkon beradi, bu esa raqobatchilar bilan teng xarajat bilan yana
katta foyda keltiradi. Firmalar biznes yuritishning yangi usullarini ishlab
10

chiqish, yangi texnologiyalarni yoki ishlab chiqarishning asl komponentlarini
joriy etish orqali raqobatdosh ustunlikka erishadilar. Ular bozorga ular bilan
kiradi, keyin esa bu innovatsiyalar. Agar boshqa raqobatchilar biznes
yuritishning yangi usulini hali tan olmagan bo'lsalar yoki o'z yondashuvlarini
o'zgartirishga qodir bo'lmasalar yoki xohlamasalar, yangilik raqobatda
yetakchining o'zgarishiga olib keladi.
Shu bilan birga, qulay ishbilarmonlik muhitida mahalliy kompaniyalarning
raqobatbardoshligi past bo'lganiga qarama-qarshi misollar mavjud. Bularga ba'zi
rivojlanayotgan davlatlar va davlatlar kiradi o'tish davridagi iqtisodiyotlar,
shuningdek, Portugaliya, Yangi Zelandiya, Avstraliya, Gonkong, Singapur kabi
rivojlangan davlatlar. Ayrim hollarda mahalliy firmalar mamlakatda so‘nggi
paytlarda yaxshilangan ishbilarmonlik muhitidan hali foydalanmayapti va
raqobatning an’anaviy usullariga tayanmoqda. Bunday mamlakatlarda
tadbirkorlikni, boshqaruv amaliyotini takomillashtirish va biznes ta’lim
darajasini oshirish zarur. Qulay makroiqtisodiy iqlimga ega rivojlangan
mamlakatlarda mikroiqtisodiy islohotlar eksport o'sishini rag'batlantirishi,
barqaror iqtisodiy o'sish orqali ishsizlik muammosini hal qilish va turmush
darajasini yaxshilashga yordam beradi. Shunday qilib, 2020 yilda
mikroiqtisodiy raqobatbardoshligi yuqori bo'lgan mamlakatlar reytingida o'z
o'rnini sezilarli darajada yaxshilagan Buyuk Britaniya makroiqtisodiy
konsolidatsiyadan so'ng mikroiqtisodiy islohotlarni amalga oshira boshlagan
davlatga misol bo'la oladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar makroiqtisodiy
raqobatbardoshligi bo‘yicha rivojlangan mamlakatlardan sezilarli darajada
orqada qolmoqda. Makroiqtisodiy va moliyaviy islohotlar yordamida,
shuningdek, xorijiy kapital tufayli bu mamlakatlar o'z ahvolini yaxshilashlari
mumkin, ammo mikroiqtisodiy islohotlarsiz ularning iqtisodiyotining
rivojlanishi barqaror bo'lmaydi, chunki eksport o'sishi uchun hech qanday
rag'bat bo'lmaydi. ishsizlikning kamayishi va ortishi ish haqi. Argentina yaxshi
misol. Makroiqtisodiyot sohasidagi taraqqiyot, infratuzilmaga investitsiyalar
11

hajmining ortishi mamlakatning mikroiqtisodiy darajadagi zaifligini (Argentina
eksporti o‘smagan, yangi tashkil etilgan ish o‘rinlari soni unchalik katta emas,
mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari past edi) zaifligini “maskaladi”. Bu
yerda mikroiqtisodiy raqobatbardoshlik indeksi yuqori bo'lgan 80 mamlakat
ichida birinchi 10 talik reytingi keltirilgan.
II.Bob.Mamlakat raqobatbardoshligini oshirishni ta minlashʼ
2.1.Mamlakat raqobatbardoshligini oshirishni ta minlashda sanoat
ʼ
korxonalarining o rni va ta siri
ʼ ʼ
Korxonalarning raqobatbardoshligini ta minlashning zarur sharti davlat
ʼ
tomonidan raqobatni qo llab-quvvatlash va monopoliyalarni tartibga solish
ʼ
bo yicha maxsus sanoat siyosatni amalga oshirishdir. Sanoat siyosati - bu
ʼ
davlat hokimiyati organlari, mahalliy o zini o zi boshqarish, biznes va jamiyat
ʼ ʼ
o rtasidagi tizimli muvozanatli raqobatbardosh iqtisodiyotni va sanoat ishlab
ʼ
chiqarishining yuqori texnologiyali intellektual yadrosini shakllantirish bilan
bog liq munosabatlar tizimidir.
ʼ
Zamonaviy iqtisodiyotda bozor tuzilmalarining ko plab potentsial ijtimoiy
ʼ
ehtiyojlarni qondira olmasligi bilan bog liq bo lgan bozorni tartibga solish
ʼ ʼ
nuqsonlarining mavjudligi, iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy-iqtisodiy
farqlanishning kuchayishi, bozor kontsentratsiyasining o sishi,
ʼ
ishtirokchilarning qiziqishining yo qligi, fundamental tadqiqotlarni
ʼ
moliyalashtirish, ilmiy-texnik sohani qo llab-quvvatlash zarurati investitsiya
ʼ
talabini rag batlantirish, moliya-kredit sektori faoliyatini muvofiqlashtirish
ʼ
chora-tadbirlari nuqtai nazaridan davlat aralashuvini talab qiladi. Milliy
korxonalarni qo llab-quvvatlash, mamlakatning texnologik rivojlanishining
ʼ
ustuvorligini belgilaydigan innovatsion tarmoqlarni shakllantirishga
ko maklashish uchun bojxona tariflarini ham tartibga solish ustuvor vazifa
ʼ
bo lib hisoblanadi.
ʼ
Sanoat siyosati iqtisodiyotga davlat ta sirining boshqa sohalari, shu
ʼ
12

jumladan tashqi iqtisodiy, mintaqaviy monopoliyaga qarshi siyosat, ekologik
va ijtimoiy siyosat bilan chambarchas bog liqdir. Shu bilan birga, iqtisodiyotʼ
faoliyati va rivojlanishining turli bosqichlarida sanoat siyosati aniq
maqsadlarga va amalga oshirish vositalariga ega. Tsiklik rivojlanayotgan
iqtisodiyot sharoitida, tarkibiy inqirozni bartaraf etish bosqichida sanoat
siyosati ustunlik bilan sanoat sektorining yangi turdagi sanoat tuzilmasini
shakllantirishga yordam beradi. Yuqori darajadagi ishlab chiqarish texnologik
tuzilmasidan, iqtisodiy o sish bosqichida – shakllanayotgan kompleksni
ʼ
rivojlantirish va mustahkamlash, barqarorlashtirish bosqichida mavjud ishlab
chiqarish, ilmiy, texnik va innovatsion salohiyatni ro yobga chiqarishga
ʼ
qaratilgan.Shunday qilib, iqtisodiy rivojlanish bosqichiga qarab, sanoat siyosati
sanoatning mavjud tuzilishini qo llab-quvvatlaydi yoki yangi turdagi sanoat
ʼ
tuzilmasini shakllantiradi.
Dirijizm (fransuzcha dirigisme) - Fransiyada XX asrning 40-yillari
o rtalarida
ʼ
davlat tomonidan iqtisodiyotni boshqarishga faol aralashish siyosati ro y
ʼ
bergan. Davlatning iqtisodiy kompleksga ta siri darajasi va xususiyatiga ko ra,
ʼ ʼ
iqtisodiy nazariyada sanoat siyosatining ikkita muqobil modelini ajratish odatiy
holdir:
1) dirijizm modeli - "qattiq" yoki vertikal model;
2) liberal model- "yumshoq" yoki gorizontal model.
"Qattiq" siyosat odatda iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini yaratish va
rivojlantirishga qaratilgan siyosat sifatida tushuniladi. Davlat idoralari byudjet
subsidiyalari va ustuvor tarmoqlardagi korxonalarga berilgan kreditlar,
kompaniyalarga bilvosita subsidiyalar berish mexanizmlari va tashqi savdoda
protektsionizm asosida uzoq muddatli o sish strategiyasini shakllantiradi.
ʼ
Iqtisodiy kompleks sub ektlarining o zaro bog liqligi yetakchi tarmoqlarning
ʼ ʼ ʼ
yutuqlaridan foydalanish va iqtisodiyotning yangi turini shakllantirish asosida
turdosh tarmoqlarning zanjirli rivojlanishini ta minlaydi.
ʼ
13

Davlatning iqtisodiyotga bevosita faol aralashuvini nazarda tutadigan
sanoat siyosatining "qattiq" modelidan farqli o laroqfaol tashkilot, davlatʼ
tadbirkor va investor sifatida,liberal "yumshoq" siyosat raqobatbardoshlikni
oshirish uchun sharoit yaratishga va milliy kompaniyalar samaradorligini
oshiradigan investitsiya loyihalarini qo llab-quvvatlashga qaratilgan.Gorizontal
ʼ
model barcha tarmoqlar uchun umumiy bo lgan ishlab chiqarishni rivojlantirish
ʼ
imkoniyatlarini shakllantirishga qaratilgan. Ushbu model tarafdorlarining
fikriga ko ra, sanoatni rivojlantirishning ustuvor yo nalishlarini belgilash paydo
ʼ ʼ
bo layotgan nisbatlarning saqlanishiga olib kelishi mumkin; bu bozor kuchlari
ʼ
ta siriga asoslangan tuzilmani doimiy ravishda sozlash strategiyasining
ʼ
afzalligini belgilaydi. Biroq, hozirgi kon yunktura va cheklangan resurslar
ʼ
sharoitida bozor mexanizmining nomukammalligi, masalan, xom ashyo
sektorini ishlab chiqarish tarmoqlari zarariga haddan tashqari
kapitallashtirishda namoyon bo lmoqda, uzoq muddatli istiqbolda
ʼ
iqtisodiyotning innovatsion, texnologik va boshqa sohalarida orqada qolib,
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda sezilarli nomutanosibliklarga olib kelishi
mumkin.
Bugungi kunga kelib dunyoning ko pgina rivojlangan mamlakatlarida
ʼ
(Fransiya, Germaniya, АQSh va boshqa davlatlarda) sanoat siyosati amalga
oshirilmoqda. Davlat organlari sanoat tarkibini jahon iqtisodiyoti
muammolariga moslashtirishga, milliy sanoat majmuasining
raqobatbardoshligini oshirishga, ishlab chiqarish infratuzilmasini yaxshilashga,
yangi sanoat tarmoqlarini shakllantirishga va boshqalarga qaratilgan kompleks
chora-tadbirlarni amalga oshiradilar. Davlat tomonidan tartibga solishning
bevosita va bilvosita usullari sanoat siyosatining vositalari sifatida ajralib turadi.
Sanoat siyosatining bilvosita usullari - ishlab chiqarish uchun resurslarni
taqsimlash yoki qayta taqsimlash bilan bog liq bo lib, faoliyatning ayrim
ʼ ʼ
sohalarini rag batlantirish yoki to xtatish maqsadida to g ridan-to g ri davlat
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu usullarga tarmoqlar, korxonalar yoki
14

hududlarni subsidiyalash, to g ridan-to g ri davlat investitsiyalari, davlatʼ ʼ ʼ ʼ
korxonalarini yaratish, foiz stavkalarini subsidiyalash va boshqalar kiradi.
Bilvosita usullar, shu jumladan pul-kredit va fiskal siyosat elementlari barcha
iqtisodiy sub ektlarning faoliyati uchun sharoit yaratishga qaratilgan. Ular
ʼ
ishlab chiqaruvchilarning rejalarini o zgartirish va birinchi navbatda ishlab
ʼ
chiqarish faoliyatining ayrim turlari bilan bog liq xatarlarni baholash uchun
ʼ
mo ljallangan. Ushbu vositalar yordamida davlat talab va taklif nisbatini
ʼ
kerakli yo nalishda o zgartirishga intiladi. Sanoat siyosatining bilvosita
ʼ ʼ
usullariga quyidagilar kiradi:
•tarmoqlarning yoki umuman sanoatning faoliyatini tartibga soluvchi,
lekin aniq tarmoqlarni bevosita qo llab-quvvatlamaydigan normativ-huquqiy
ʼ
hujjatlarni qabul qilish (texnik tartibga solish, yeksport qiluvchilarni qo llab-
ʼ
quvvatlash, innovatsiyalarni rag batlantirish va boshqalar.);
ʼ
• milliy korxonalarning eksport faoliyatini qo llab-quvvatlashda bojxona va
ʼ
tariflarni tartibga solish;
• ishlab chiqarishning moliyaviy infratuzilmasini va xususan, innovatsion
faoliyatni rivojlantirish uchun sharoit yaratish (diskontlash stavkasini tartibga
solish va boshqalar);
• ishlab chiqarish faoliyati bo yicha cheklovlarni olib tashlash va uning
ʼ
institutsional xarajatlarini kamaytirish (ma muriy to siqlarni kamaytirish, ishlab
ʼ ʼ
chiqarishni amalga oshirish uchun soliq va boshqa imtiyozlarga ega hududlarni
yaratish-texnoparklar, erkin savdo zonalari);
• nodavlat xo jalik sub ektlari bilan qo shma loyihalarni amalga oshirish
ʼ ʼ ʼ
(infratuzilma ob ektlarini qurish va boshqalar.);
ʼ
• davlat xaridlari siyosati va boshqalar.
Xalqaro tajriba shuni ko rsatadiki, bugungi kunda tez o zgaruvchan
ʼ ʼ
postindustrial iqtisodiy muhitda alohida tarmoqlar va ishlab chiqarish
majmualarini to g ridan-to g ri moliyaviy qo llab-quvvatlashning an anaviy
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
vositalari juda qimmat va samarasiz. Zamonaviy sanoat siyosati maqsadlarini
15

amalga oshirishning asosiy vositasi bu bilvosita usullardir.
Shu bilan birga, milliy va iqtisodiy xavfsizlikni ta minlash, ko p tarmoqliʼ ʼ
ishlab chiqarish tizimini saqlash va rivojlantirish, ijtimoiy sohaning barqaror
ishlashini ta minlash, iqtisodiyotning davlat sektoridagi korxonalar faoliyatini
ʼ
rag batlantirish maqsadida davlat organlari bevosita ta sir vositalaridan
ʼ ʼ
foydalanadilar, muayyan tarmoqlarni qo llab-quvvatlash va yirik investitsiya
ʼ
loyihalarini amalga oshirish uchun byudjet mablag larini ajratadilar. Milliy
ʼ
iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasida ma lum
ʼ
vositalar to plamining tarqalishi, yuqori darajada qayta ishlangan eng yangi
ʼ
texnologiyalar va mahsulotlar, shuningdek, iqtisodiy o sishning eng muhim
ʼ
omili sifatida innovatsiyalarni shakllantirishga yo naltirilganligi bilan bog liq
ʼ ʼ
zamonaviy sanoat siyosatining asosiy xususiyati davlat tomonidan olib
borilayotgan sanoat siyosatining turini belgilaydi.
Hozirgi kunda dunyoda sanoat siyosatining quyidagi asosiy turlari
rivojlangan:
• Eksportga yo naltirilgan sanoat siyosatini amalga oshirish;
ʼ
• Import o rnini bosish siyosatini amalga oshirish;
ʼ
• Innovatsion sanoat siyosati.
Eksportga yo naltirilgan sanoat siyosatining mohiyati o z mahsulotlarini
ʼ ʼ
eksport
qilishga yo naltirilgan tarmoqlarni to liq rag batlantirishdan iborat.
ʼ ʼ ʼ А sosiy
rag batlantirish choralari jahon bozorining mumkin bo lgan eng katta ulushini
ʼ ʼ
egallash uchun raqobatbardosh eksport tarmoqlarini rivojlantirish va qo llab-
ʼ
quvvatlashga qaratilgan. Ushbu turdagi sanoat siyosatini amalga oshirish soliq
va bojxona imtiyozlari, eksport qiluvchi korxonalarni kreditlash, valyuta
kursining pastligini qo llab-quvvatlash va eksportga yo naltirilgan
ʼ ʼ
tarmoqlarning ishlashi uchun boshqa qulay sharoitlarni yaratish orqali amalga
oshiriladi. Ushbu turdagi sanoat siyosatining muhim afzalliklari bu mamlakatni
jahon iqtisodiyotiga kiritish va jahon resurslari va texnologiyalaridan
16

foydalanish; boshqa "mahalliy" tarmoqlar rivojlanishining multiplikatsion
samarasini beradigan va byudjetga asosiy mablag yetkazib beruvchi vazifasiniʼ
bajaradigan iqtisodiyotning kuchli raqobatbardosh tarmoqlarini rivojlantirish;
mamlakatga chet el valyutasidagi mablag larni jalb qilish va ularni milliy
ʼ
iqtisodiyotning ishlab chiqarish va xizmatlarini rivojlantirishga sarflash.
Yaponiya, Janubiy Koreya, Chili, "osiyo yo lbarslari" (Malayziya, Tailand,
ʼ
Singapur) va Xitoy kabi mamlakatlar eksportga yo naltirilgan sanoat siyosatini
ʼ
amalga oshirishda muvaffaqiyatli misol bo la oladi. Ushbu turdagi siyosatni
ʼ
amalga oshirishda salbiy omillar asosan xom ashyo eksporti bilan bog liq,
ʼ
chunki eksport qilinadigan mahsulotlar tarkibida “eksportga yo naltirilgan
ʼ
sanoat siyosat”ninghaddan tashqari mavjudligimamlakat ishlab chiqarish
sanoatidan milliy sanoat tarkibini primitivizatsiya qilishga, hukumatda
korruptsiyaning o sishiga, kadrlar va moliyaviy resurslarning chiqib ketishiga
ʼ
olib keladi. Uzoq muddatli istiqbolda bu ishlab chiqarish sanoatining
raqobatbardoshligining pasayishiga, iqtisodiy o sishning pasayishiga va
ʼ
to plangan bilim darajasining pasayishiga olib kelishi mumkin, chunki
ʼ
bilimlarni to plash va inson kapitali o sishining eng intensiv jarayoni aynan
ʼ ʼ
ishlab chiqarish sohasida sodir bo ladi. Zamonaviy iqtisodiy nazariyada bu
ʼ
holat "golland kasalligi" deb nomlangan. Ishlab chiqarish sanoatidagi
turg unlik uning global texnologik rivojlanishdan orqada qolishiga va yangi
ʼ
uskunalarni import qilish zarurligiga olib kelishi mumkin, chunki bu
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini xorijiy ishlab chiqaruvchilarga bog liq
ʼ
qiladi. Bundan tashqari, mamlakat yuqori sifatli sanoat uskunalarini eksport
qilishga yo naltirilganda salbiy jihatlar mavjud, agar ushbu uskunani ishlab
ʼ
chiqarishda import qilinadigan butlovchi qismlarning ulushi yuqori bo lsa, bu
ʼ
eksport qilinadigan mashinalar va dastgohlar narxini ularning import
qilinadigan qismlari narxiga bog lashga olib keladi,shuningdek import qiluvchi
ʼ
mamlakatningushbu korxonalarga, sanoat sohasiga va umuman mamlakat
iqtisodiyotigaiqtisodiy bo lmagan boshqasalbiy ta sirlari mavjud bo ladi.
ʼ ʼ ʼ
17

Import o rnini bosishning sanoat siyosati-bu proteksionistik siyosat orqaliʼ
milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish asosida ichki bozorni ta minlash va
ʼ
milliy valyutaning qat iy kursini saqlash (shu bilan inflyatsiyaning oldini olish)
ʼ
strategiyasidir. Import o rnini bosuvchi sanoat siyosati to lov balansi tarkibini
ʼ ʼ
yaxshilashga, ichki talabni normallashtirishga, ish bilan ta minlashga,
ʼ
mashinasozlik ishlab chiqarishini rivojlantirishga va ilmiy salohiyatga yordam
beradi.
Sanoat siyosatining import o rnini bosuvchi modelining salbiy tomonlari
ʼ
quyidagilardir: jahon iqtisodiyotidagi yangi tendentsiyalardan o zini izolyatsiya
ʼ
qilish;
rivojlangan mamlakatlardan texnologik va raqobatbardoshlik jihatidan orqada
qolish imkoniyati; resurslarni samarasiz boshqarish xavfi; xalqaro mehnat
taqsimotidan qat i nazar, boshqa mamlakatlarda mavjud bo lganlarga
ʼ ʼ
qaraganda ko proq kapital va resurslarni talab qiladigan to liq ishlab chiqarish
ʼ ʼ
zanjirlarini qurish zarurati.
Innovatsion sanoat siyosati - mamlakatning ichki va tashqi bozorlaridagi
iqtisodiy rivojlanish jarayoniga asoslangan bo lib, yuqori texnologiyali va
ʼ
kapital talab qiladigan ishlab chiqarishni qo llagan holda texnologik va ijtimoiy
ʼ
rivojlanishning so nggi tendentsiyalariga asoslanadi. Innovatsion model
ʼ
davlatning ilmiy-texnik salohiyatini, binobarin, uning xalqaro maydondagi
raqobatbardoshligini ta minlashga xizmat qiladi; ta lim muassasalarining
ʼ ʼ
rivojlanishini rag batlantiradi va iqtisodiyotni malakali kadrlar bilan
ʼ
ta minlaydi; mamlakat ichida ish o rinlari tashkil etishga ko maklashadi va
ʼ ʼ ʼ
ichki talabni ta minlaydi; milliy valyutaningyuqori va barqaror darajada
ʼ
bo lishini hamda aholi farovonligini ta minlaydi; ishlab chiqarilayotgan
ʼ ʼ
mahsulotlarning yuqori qo shimcha qiymatiga ega bo lgan mashinasozlik
ʼ ʼ
majmuasini, dastgohlarni va asbob - uskunalarni rivojlantirishga alohida e tibor
ʼ
qaratadi. Misol tariqasida, XX asrning 90-yillari boshidan beri Rossiyada bozor
o zgarishlari amalga oshirildi. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlar tajribasini
ʼ
18

qo llagan holda, Rossiya Federatsiyasi hukumati bozor mexanizmlariningʼ
samaradorligi va o zini o zi boshqarishga pul tikib, sanoat siyosatining liberal
ʼ ʼ
modelini qabul qildi.
Radikal bozor islohotlarining boshida iqtisodiy siyosat kontseptsiyasi
institutsional muhitning umumiy iqtisodiy islohotlari, bozor mexanizmlarini
yaratish sanoat va korxonalar muammolarini davlat aralashuvisiz hal qiladi
degan fikrga asoslangan edi. Biroq, narxlash jarayonini liberallashtirish, davlat
buyruqbozlik iqtisodiyotiga xos bo lgan ko plab nazorat funktsiyalaridan voz
ʼ ʼ
kechishi va hali rivojlanmagan bozor mexanizmlari bilan sovet iqtisodiyotining
barcha tarkibiy buzilishlarini to liq ochib berdi, natijada yuqori inflyatsiya,
ʼ
byudjet taqchilligi, aholining qashshoqlashishi va ishlab chiqarishning
turg unligini keltirib chiqardi.
ʼ
Bozor iqtisodiyotiga o tish davrida sanoatning rivojlanishiga davlatning
ʼ
ta siri rag batlantirishga urinishlar bilan ajralib turadi, mavjud quvvatlardan
ʼ ʼ
foydalanishni oshirish uchun korxonalarni arzon aylanma mablag lar bilan
ʼ
ta minlash, protektsionistik tashqi iqtisodiy siyosat orqali import o rnini
ʼ ʼ
bosishni rivojlantirish, sanoat ichidagi integratsiyani tezlashtirish va barqaror
ishlab chiqarish "zanjirlari"ni yaratish. Liberal g oyalar inqirozi fonida davlat
ʼ
hatto turli xil "yumshoq choralar" doirasida, masalan, muayyan loyihalarni
amalga oshirish uchun qarzdorlik, bankrotlik protseduralari va davlat
korxonalarining aktivlarini boshqarish orqali biznes bilan hamkorlik qilib, unga
har tomonlama ko maklashishi mumkin.
ʼ
Hozirgi kunda davlat sanoat siyosati rivojlanishining yangi bosqichi
shakllanmoqda, uning rivojlanishi innovatsiyalarni joriy etishga asoslangan.
Ushbu bosqichdagi asosiy vazifa raqobatbardosh yuqori texnologiyali
mahsulotlarni loyihalash va ishlab chiqarish uchun sharoit va mexanizmlarni
yaratishdir.Kelajakda sanoat kompleksi doimiy ravishda o rganish va aqlli
ʼ
ishlab chiqarishga aylanishi kerak, tashqi muhit muammolarini yengib o tishga,
ʼ
uning turli xil ichki potentsiallarini yaratishga va uni boshqarishga qodir.Ushbu
19

bosqichda sanoat siyosatini ishlab chiqishda prognoz qilinayotgan global
tendentsiyalarni, shu jumladan zamonaviy iqtisodiy tizimlarning yangi
texnologik yadrosini jadal shakllantirish, raqamli texnologiyalarni
rivojlantirish, yangi ta limʼ
texnologiyalarining tarqalishi, yangi texnologiyalarnikengaytirishni hisobga
olish kerak. Sanoatni rivojlantirish bo yicha ko rsatmalar diqqat markazida
ʼ ʼ
bo lishi kerak:
ʼ
1) tadbirkorlik faoliyatini rag batlantiradigan va iqtisodiyotga kapitalni
ʼ
jalb qiladigan yuqori raqobatbardosh institutsional muhitni yaratish
(raqobatbardosh bozorlarni rivojlantirish, iqtisodiyotni izchil monopoliyadan
chiqarish, innovatsion biznesni qo llab-quvvatlash; jamg armalarning kapitalga
ʼ ʼ
aylanishini ta minlaydigan moliyaviy sektorni rivojlantirish) ;
ʼ
2) innovatsion texnologik rivojlanish asosida iqtisodiyotni tarkibiy
diversifikatsiya qilish (muhandislik biznesi, innovatsion infratuzilma,
intellektual mulk bozori institutlarini o z ichiga olgan milliy innovatsion
ʼ
tizimni shakllantirish; kuchli ilmiy-texnologik kompleksni yaratish;
davlatxususiy sheriklik mexanizmlaridan foydalanish orqali iqtisodiyotning
yetakchi tarmoqlarining raqobatbardoshligini oshirish);
3) mustahkamlash va an anaviy sohalar(energetika, transport, qishloq
ʼ
xo jaligi sektori, tabiiy resurslarni qayta ishlash)da raqobat afzalliklarini
ʼ
kengaytirish, yangi energiya texnologiyalaridan foydalangan holda xalqaro
energetika infratuzilmasi bo g inlari; sanoat miqyosida ekologik toza energiya
ʼ ʼ
ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy etish va boshqalar.
2.2.Jahon savdo tashkilotiga a zolik O zbekiston uchun qanchalik foydali?
ʼ ʻ
Ma lumki, Jahon savdo tashkiloti (Jahon savdo tashkiloti) —
ʼ
mamlakatlararo savdo qoidalarini
boshqarib turuvchi yagona xalqaro tashkilot hisoblanadi.
20

Avvalo qayd etish lozimki, Jahon savdo tashkiloti(WTO, ingl. World Trade
Organization)ning
asosiy maqsadlaridan biri o zini o zi himoya qilishni kuchaytirish vaʻ ʻ
proteksionizm qo llanishini bekor qilishdan iborat. Mazkur tashkilot xalqaro
ʻ
tijorat uchun qulay huquqiy tizimni taqdim eta oladigan cheksiz imkoniyat
eshigi. O zaro qabul qilingan muhim hujjatlar davlatlarning o z savdo
ʻ ʻ
siyosatlarini kelishilgan mezonlarda olib borishlarida mas uliyat yuklaydi.
ʼ
Bundan ko zlangan maqsad — jahon bozorida muvaffaqiyatli faoliyat
ʻ
yuritishda tovarlar va xizmatlarni ishlab chiquvchilar, eksportyor va
importyorlarga ko mak berishdir.
ʻ
Xalqaro savdoni liberallashtirish, savdo bitimlarining odilligini ta minlash,
ʼ
iqtisodiy o sish va xalq farovonligini oshirish Jahon savdo tashkilotining asosiy
ʻ
funksiyalari sirasiga kiradi. Jahon savdo tashkilotiunga a zo bo lgan
ʼ ʻ
mamlakatlardan ichki bozorni erkinlashtirishni qat iy talab qiladi. Ushbu
ʼ
vazifani bajarish esa unchalik oson kechmaydi. Sababi arzon va sifatli
mahsulotlar ishlab chiqaruvchi chet el korxonalariga raqobat qila olmagan
milliy korxonalar tanazzulga uchrashi ayni haqiqatdir.
Shunday ekan, O zbekiston uchun kutiladigan natija nima bo ladi?
ʻ ʻ
Albatta, har bir ishning samaradorligi o sha -davlat, muhitdagi yaratilgan
ʻ
sharoitlar va tayyorgarlik darajasiga chambarchas bog liq kechadi. Buning
ʻ
uchun:
— iqtisodiyotni erkinlashtirish va sanoat tarmoqlari baravar rivojlanishini
tartibga solish;
— narx-navoni tartibga solish va maqbul soliq tizimini vujudga keltirish;
— alohida sektorlar va ishlab chiqarishda subsidiyalarni saqlash;
— tovarlarni standartlash va sertifikatsiya qilish tizimini tartibga solish;
— xorij sarmoyalari jozibadorligini oshirish;
— import va eksport boj to lovlari tarifini tartibga solish talab qilinadi.
ʻ
Har bir davlatning bu tashkilotga a zo bo lish jarayoni o rtacha 8 — 10,
ʼ ʻ ʻ
21

ba ziʼ
davlatlar uchun esa 10 — 15 yilni tashkil etadi. O zbekiston 1995-yilda ariza
ʻ
topshirgan bo lishiga qaramasdan, faqat 2017-yildan boshlab, ijobiy siljish
ʻ
kuzatilyapti. Lekin ustuvor sohalarning boshqaruvi 30 yildirki,
monopolistlarning qo lida turibdi. Masalan, transport sohasida yagona
ʻ
aviakompaniya, temir yo l kompaniyasi xohlagan narxini o rnatadi, jamiyat, -
ʻ ʻ
davlatchilik ular bilan samarali kurasha olmaydi. Bundan O zbekiston
ʻ
iqtisodiyoti ko p yildirki, aziyat chekmoqda.
ʻ
Shuni ham ta kidlash lozimki, dunyoning eng katta iqtisodiyot egalari —
ʼ
AQSH, G arbiy Yevropa davlatlari, -Xitoy, Yaponiya kabi mamlakatlar Jahon
ʻ
savdo tashkilotidan unumli foydalana oladi. Kichik davlatlar, jumladan,
O zbekiston ham bu imkoniyatlardan to liq foydalana olmasligi ularning
ʻ ʻ
umumiy resurslariga borib taqaladi. Mamlakatimizning Jahon savdo tashkilotiga
a zoligi YEOIIning tartib-qoidalari va monopoliyasiga tushib qolmaslikning
ʼ
oldini oladi, deb hisoblaymiz. Ichki monopolistlardan qutulish muammosi hal
bo ladi. Xalqaro darajada erkin raqobat tizimi o z-o zidan yaratiladi.
ʻ ʻ ʻ
Mavzuni kengroq ochib berishda mazkur tashkilotning tarixi va tarkibiy
tuzilishiga alohida to xtalib o tish joiz. Jahon savdo tashkilotiga 1995-yil
ʻ ʻ
yanvarda asos solingan. 1994-yil 15-apreldagi Marokash deklaratsiyasida
«uning natijalari jahon iqtisodiyotini mustahkamlaydi va butun dunyoda
savdoni, investitsiyalarni kengaytirib, ishchi kuchi bandligi, daromadlarning
o sishiga olib keladi. Shuningdek, u jamoaviy bahslar, muzokaralar va
ʻ
taqdimlash orqali mamlakatlar orasidagi savdo aloqalarini rivojlantiruvchi
platforma hisoblanadi», deb yozib qo yilgan.
ʻ
1994-yildagi mahsulotlar savdosi haqidagi bitim, xizmatlar savdosi
haqidagi bosh bitim, intellektual mulk haqidagi bitim Jahon savdo
tashkilotining tarkibiy qismlariga kiradi. Mazkur hujjatlar a zo
ʼ
mamlakatlarning parlamentlari tomonidan tasdiqlangan.
1995-yildan faoliyatini boshlagan bu tashkilotga ayni vaqtda a zo bo lgan 164
ʼ ʻ
22

davlat uchun yangi bozorlar ochiq hisoblanadi. O ndan ziyod turli yo nalishdagiʻ ʻ
bitimlar uning normativ-huquqiy bazasini tashkil etyapti. Mazkur hujjatlar
talabini bajarish tashkilotning barcha a zolari uchun majburiy sanaladi. A zo
ʼ ʼ
bo lishni istagan davlatlar o z milliy qonunchiligini ularga muvofiqlashtirishi
ʻ ʻ
kerak.
Tashkilotda qarorlar ishtirokchi mamlakatlar yordamida konsensus —
umumiy ovoz berish orqali qabul qilinadi. Nizomda qaror ko pchilik ovozlar
ʻ
evaziga qabul qilinishi belgilab berilgan bo lsa-da, hozir bunday voqea
ʻ
tashkilot tarixida yuz bermadi. Qarorlar qoidaga ko ra,ikki yilda bir marta
ʻ
chaqiriladigan Vazirlar konferensiyasi tomonidan qabul qilinadi. Borayotgan
ishlar borasida javobgar bo lgan Bosh kengash yig inlarini tashkilotning
ʻ ʻ
ma muriy qarorgohi joylashgan Jeneva shahrida bir yilda bir marta o tkazadi.
ʼ ʻ
Yig ilishlarda tashkilotga a zo mamlakatlar vakillari, elchilar ishtirok etadi.
ʻ ʼ
Bosh kengash qoshida nizolarni hal etish va savdo siyosati tahlillari bilan
shug ullanadigan organlar bor (jami 650 xodim ishlaydi). Bundan tashqari,
ʻ
uning tarkibida savdo va rivojlanish bo yicha qo mita, savdo balansi borasida
ʻ ʻ
cheklovlar o rnatuvchi qo mita hamda byudjet, moliya va ma muriy masalalar
ʻ ʻ ʼ
bilan shug ullanadigan qo mita faoliyat yuritadi. Bosh kengashdan quyi
ʻ ʻ
pog onada yana uchta kengash: tovarlar savdosi bo yicha kengash, xizmatlar
ʻ ʻ
savdosi bo yicha kengash va intellektual mulk huquqi bo yicha kengash
ʻ ʻ
faoliyat yuritadi.
Tashkilotga a zo bo lishning ijobiy jihatlari ko p. Birinchidan, uning
ʼ ʻ ʻ
zamirida iqtisodiy manfaat turadi. Ya ni to siqlarsiz o zaro mahsulot
ʼ ʻ ʻ
ayirboshlashga erishiladi va tovar ayirboshlanishi yuksak texnologiyalarning
qo llanilishi hamda rivojiga hissa qo shadi.
ʻ ʻ
Ikkinchidan, xalqning turmush darajasini yaxshilashga turtki beradi,
insonlarga sifatli mahsulot iste mol qilish imkonini yaratadi.
ʼ
Uchinchidan, eksport qilinayotgan mahsulotlar hisobiga milliy mahsulotlar
tannarxi tushirilishiga xizmat qiladi.
23

To rtinchidan, milliy ishlab chiqarish hajmini oshirib, byudjetga pulʻ
tushumlarini ko paytiradi, savdo liberallashuvi mamlakat va alohida
ʻ
vatandoshlarimizning daromadlarini oshiradi.
Beshinchidan, mehnat bandligiga ijobiy ta sir etadi.
ʼ
BMTga a zo aksar davlatlar Jahon savdo tashkilotiga ham a zo bo lib
ʼ ʼ ʻ
kirgan. Masalan, Rossiya
Federatsiyasi 19 yillik kutishlardan keyin 2012-yilda, Qirg iziston 1998-yilda,
ʻ
Tojikiston 2012-yilda, Qozog iston 2015-yilda a zolikka qabul qilindi.
ʻ ʼ
Tojikiston Prezidenti Emomali Rahmon Jahon savdo tashkilotiga a zolikni
ʼ
“energetika mustaqilligiga erishish va aholini oziq-ovqat bilan ta minlash” sari
ʼ
tashlangan muhim qadam, deb baholagan. Ammo bu jarayon silliq kechadi,
degani emas. Demak, hukumat birinchi navbatda mahalliy shirkatlarni himoya
qilishga qaratilgan jiddiy tadbirlarni ishlab chiqishi kerak bo ladi.
ʻ
Bu o rinda tashkilotga a zolikning afzalliklarini Xitoy davlati misolida
ʻ ʼ
ko rib chiqish ayni muddaodir. -Xitoy 15 yillik murakkab muzokaralar olib
ʻ
borgandan so ng, ushbu kelishuvlar asosida 2001-yil 11-dekabrda tashkilotga
ʻ
143-a zo bo ldi. Biroq hukumatga bu borada qator og ir va mashaqqatli
ʼ ʻ ʻ
talablarni ilgari surishdi. Tarifni pasaytirish, AQSH kompaniyalari uchun zarur
bo lgan sanoat mahsulotlari tariflarini 25 foizdan 7 foizgacha qisqartirish,
ʻ
Amerika fermerlari uchun zarur bo lgan qishloq xo jaligi mahsulotlari narxini
ʻ ʻ
31 foizdan 14 foizgacha arzonlashtirish, bank sektori, sug urta,
ʻ
telekommunikatsiya va kasbiy xizmatlar kabi muhim sohalardagi qator
tarmoqlarni keng miqyosda ochish, tizimli islohotlar olib borish, oshkoralik
masalasida chuqur islohotlarni o tkazish, Xitoyda faoliyat yuritayotgan xorijiy
ʻ
kompaniyalarga to siqlarni bartaraf etish shular jumlasidandir.
ʻ
Ko rinib turibdiki, Xitoyning Jahon savdo tashkilotiga a zo bo lishi bilan
ʻ ʼ ʻ
bog liq asosiy muammo bozorga kirish imkoniyati emas, balki iqtisodiy
ʻ
rejimning shaffofligi, huquqiy, ma muriy va institutsional tizimni
ʼ
shakllantirish majburiyatlarini bajarish mexanizmi bo lgandi.
ʻ
24

Muzokaralarning yakuniy bosqichida XXRgayana ushbu vazifalar ham
qo yildi: eksportni rejalashtirish va eksport-import rejalarini amalga oshirishʻ
siyosatini rejalashtirish tizimini bekor qilish; tashqi savdo rejimining
shaffofligi, litsenziyalash va kvota tizimi, davlat xaridlari bozori, xorijiy
ishbilarmonlarga ichki bozor xizmatlaridan foydalanishni
erkinlashtirish;eksport subsidiyalarini olib tashlash; davlat korxonalarini
moliyaviy qo llab-quvvatlashdan voz kechish va qishloq xo jaligini himoya
ʻ ʻ
qilish.
Mazkur tahlildan xulosa shuki, O zbekiston zimmasiga ham Jahon savdo
ʻ
tashkilotitomonidan siyosat va iqtisodda ochiqlikni ta minlash, eksport-import
ʼ
va boshqa iqtisodiy tizimlarda rejalashtirishdan voz kechish, qishloq xo jaligi
ʻ
va sanoat mahsulotlarini import qilish bo yicha davlat monopoliyasini bekor
ʻ
qilish yuklanadi. Ammo Xitoy bu shartlarni qabul qilishni davr zarurati, jahon
iqtisodi qoidasini hurmat qilish, deb tushundi. Shunchalik murakkablik
bo lishiga qaramasdan, Xitoy hukumati Jahon savdo tashkilotiga a zo
ʻ ʼ
bo lishning qiyinchiliklaridan ko ra, imkoniyatlari ko proq bo lishiga qattiq
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishondi.
Tarixiy qarorga kelganidan so ng, mamlakat ikki masalada yutdi: Jahon savdo
ʻ
tashkilotiga a zolik tufayli 2008-yilda boshlanib, hozirga qadar davom
ʼ
etayotgan jahon moliyaviy inqirozi sharoitida arzon bo lgan Xitoy mollari
ʻ
uchun cheklovli kvotalar olib tashlandi, xalqaro mehnat taqsimotidagi eng
foydali jihati — arzon ishchi kuchini eksport qilishga erishildi. Hozirgi kunda
xorijda ishlayotgan 70 million muhojir (Gonkong va Tayvandan tashqari) yiliga
taxminan 70 milliard dollar mablag ni Xitoyga yuborib turadi. Shu o rinda
ʻ ʻ
mamlakatimiz uchun bu borada qanday muammolar yuzaga keladi, degan haqli
savol tug iladi. Birinchidan, O zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga a zoligi
ʻ ʻ ʼ
bojxona soliqlarini 8 — 10 foizgacha qisqartirishga olib keladi. Bundan esa
Davlat byudjeti zarar ko radi. Biroq, o z navbatida, bojxona tariflarining keskin
ʻ ʻ
qisqarishi O zbekiston bozorlarida mahsulotlarning arzonlashuviga xizmat
ʻ
25

qiladi.
Ikkinchidan, iqtisodiyotni liberallashtirish, sanoatni xususiylashtirish,
bozor erkinligiga davlat aralashuvini cheklash borasida tugallanmagan ishlar
turibdi.
Uchinchidan, respublika ichkarisida zamon talabiga mos bozorbop
mahsulot ishlab chiqaruvchilar, xususan, paxta ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan o zbek fermerlari arzon va sifatli mahsulotlarni ishlabʻ
chiqaruvchi Xitoy, Hindiston, BAA savdo shirkatlariga raqobat qila olmasligi
xavfi tug iladi. Oqibatda qishloq xo jaligi daromadsiz sohaga aylanib qolishi,
ʻ ʻ
bu esa 49,5 foizi qishloqlarda yashaydigan aholi uchun yangi infratuzilmani
yaratish zaruratini keltirib chiqaradi. Qishloqqa sanoat tarmoqlari kirib kelishi
G arb mamlakatlarida bo lganidek, fuqaroning tafakkur dunyosi jiddiy
ʻ ʻ
o zgarishiga va ijtimoiy faolligiga olib keladi.
ʻ
Intellektual mulk huquqi tizimi va bozorining shakllanmaganligi,
ixtirolarni amaliyotda qo llash, qaroqchi (pirat) mahsulotlar bozorining avj
ʻ
olganligini bartaraf etish yo nalishida ham muammolar to plangan.
ʻ ʻ
Xususan, adabiy va badiiy asarlarni himoya qilishga doir Bern
konvensiyasi (1971-yil 24-iyulda qabul qilingan Parij hujjati), “Mualliflik
huquqi va turdosh huquqlar to g risida”gi Qonunga zid ravishda
ʻ ʻ
respublikamizdagi va chet el mualliflarining yaratilgan asarlarini noqonuniy
takrorlash — litsenziyasiz (qaroqchi) mahsulotdan foydalanish, kontrafakt
mahsulotlarni CD, DVD, VCD, VHS, mp3 shaklidagi disklarga ko chirib,
ʻ
qalbaki nusxasini bozorlarda bemalol sotib, daromad ko rish holatlari
ʻ
mamlakatimiz miqyosida avj olgan. Savdoga oid intellektual mulk huquqlari
haqidagi bitim (TRIPS), g oya va ixtirolar uchun adolatli raqobat muhitini
ʻ
yaratish, nohalol raqobat majburiyatlari bo yicha ham qator vazifalar hamon
ʻ
yechilmagan.
Endi O zbekiston tajribasidaJahon savdo tashkilotiga a zo bo lish
ʻ ʼ ʻ
afzalliklari va ayrim kamchiliklarimiz xususida mulohaza yuritsak. Bugungi
26

kunda ekspertlar guruhi (“Jahon savdo tashkiloti bilan ishlash bo yichaʻ
Idoralararo komissiya tarkibini tasdiqlash to g risida”gi 2018-yil 24-dekabrdagi
ʻ ʻ
hukumatning 1040-son qarori) tayyorgarlik ishlarini boshlab yuborgan.
Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi
mutasaddi bo lgan maxsus komissiya sezilarli tashkiliy-huquqiy tadbirlarni
ʻ
amalga oshirganiga shubhamiz yo q. Shunday bo lsa-da, bu borada matbuotda
ʻ ʻ
yetarli axborot berilmaganligi bois, tahlilimiz asosida quyidagi ishlarni amalga
oshirish zarurligiga e tiboringizni qaratmoqchi edim.
ʼ
Birinchidan, mamlakat fuqarolari ijtimoiy guruhlarida daromadlar
darajasining jiddiy farqlanishi “bo shliq”ni yuzaga keltiryapti. Xuddi shu
ʻ
“bo shliq” boshqa sohalarda islohotlarni o tkazishga xalaqit bermoqda.
ʻ ʻ
Ayni chog da mamlakatimizdagi kambag allik darajasi 12 — 15 foiz
ʻ ʻ
atrofida ekanligi ma lum qilindi.
ʼ Bu 4-5 million aholi yetarli daromad
manbaiga ega emasligi, ijtimoiy himoyaga muhtojligini bildiradi. Bizningcha,
muammoning yagona yechimi shuki, “Yashash minimumi to g risida”gi qonun
ʻ ʻ
va konsepsiyani tezroq qabul qilishimiz lozim. Yuqoridagi komissiya “iste mol
ʼ
savatchasi” va “yashash minimumi”ni belgilash bo yicha xorijiy tajribani
ʻ
o rganish va tahlil qilish ishlarini tugallashi maqsadga muvofiq. Hozirgi
ʻ
murakkab pandemiya sharoitiga qaramasdan, mazkur qonunga ehtiyoj kundan-
kunga oshib boraveradi.
Ikkinchidan, ana shu muammoni tan olgan holda, Jahon savdo tashkilotiga
a zolikni istab, yaqin yillarda erkinlashtirish va raqobatni jadallashtirish
ʼ
dasturlarini qo llagudek bo lsak, jamiyatda ijtimoiy muammolar battar
ʻ ʻ
ko payadi. Jahon bankining hisob-kitoblariga ko ra, O zbekistonda 4
ʻ ʻ ʻ
milliongacha bo lgan fuqarolarning ishlamasligi, qishloq joylarida ishsizlarni
ʻ
qo shgan holda, ularning soni taxminan 6 millionga yetishi, Rossiyada 3
ʻ
million kishining mavsumiy asosda ishlashini hisobga olmaslik mumkin emas.
Mamlakatning Jahon savdo tashkilotiga a zo bo lishidan eng ko p zararni
ʼ ʻ ʻ
qishloq aholisi ko radi.
ʻ
27

Uchinchidan, 2010 — 2019-yillarda YAIM (yalpi ichki mahsulot)ning
aholi jon boshiga dinamikasi bir tekis rivojlanmagani, 2017-yilda bu
ko rsatkich 1491 AQSH dollarini tashkil etgani, O zbekistonning Jahon savdoʻ ʻ
tashkilotigaa zo bo lishi natijasida Xitoy tajribasida bo lgani singari ishsizlar
ʼ ʻ ʻ
sonining ko payib ketishiga va subsidiyalar asosida moliyalashtiriladigan
ʻ
mashinasozlik, dehqonchilik tarmoqlari ahvolining yomonlashishiga olib
kelishi mumkin.
To rtinchidan, mamlakat yirik tarmoqlarining bu iqtisodiy jarayonga
ʻ
tayyor emasligi, ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning ichki
bozor narxlari tashqi bozor narxlaridan yuqori ekanligi bilan xarakterlanadi.
Oddiy misol: 2020-yil iyul oyida Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi
ʻ
tomonidan “UzAuto Motors” AJda “Raqobat to g risida”gi Qonun talablari
ʻ ʻ
buzilishi bo yicha deputat so rovi ko rib chiqildi. Qo mitaning maxsus
ʻ ʻ ʻ ʻ
komissiyasi tomonidan o tkazilgan tekshiruvlar kompaniya avtomobil
ʻ
narxlarini asossiz oshirganini tasdiqladi. Unga ko ra,
ʻ
avtomobillar narxlari 3 million so mdan 19 million so mgacha asossiz
ʻ ʻ
oshirilgani aniqlandi.
Bunga o xshagan holatni boshqa monopol korxonalar misolida ham ko rsa
ʻ ʻ
bo ladi. O zbekiston tashkilotga qo shiladigan bo lsa, ijobiy jihat shuki, 1996-
ʻ ʻ ʻ ʻ
yildan beri “UzAuto Motors” kabi avtomobil sanoatidagi proteksionizm
siyosatidan voz kechilishiga, monopoliya tugatilishiga va aholi turmush
farovonligi oshishiga erishiladi.
O zbekiston Respublikasining Jahon savdo tashkilotiga kirishini
ʻ
tezlashtirish bo yicha Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligiga BMTning
ʻ
Taraqqiyot dasturi, Osiyo taraqqiyot banki (OTB), Jahon banki, Xalqaro
rivojlanish bo yicha AQSH agentligi (USAID), Xalqaro hamkorlik bo yicha
ʻ ʻ
Germaniya jamiyati (GIS) texnik ko mak berayotganini ham ta kidlab o tish
ʻ ʼ ʻ
lozim.
Ma lum bo lishicha, 2020-yilning 7-iyul kuni Shveysariyaning Jeneva
ʼ ʻ
28

shahrida videokonferensiya shaklida O zbekiston Respublikasining Jahonʻ
savdo tashkilotiga kirishi bo yicha ishchi guruhining 4-yig ilishi bo lib o tgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbekiston delegatsiyasiga Bosh vazir o rinbosari,investitsiyalar va tashqi
ʻ ʻ
savdo vaziri S. Umurzoqov boshchilik qilgan. Yig ilish doirasida
ʻ
O zbekistonning tashqi savdo rejimi to g risida kengaytirilgan Memorandum
ʻ ʻ ʻ
muhokama qilingan.
Jahon savdo tashkiloti— global platforma, undan mamlakat yaxshi foyda
ko radi. O zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga a zo bo lishdagi -
ʻ ʻ ʼ ʻ
imkoniyatlarini qisqacha baholasak, bular — keyingi yillarda jiddiy islohotlarni
boshidan kechirgan turizmning rivojlanishi, integratsiyalashuv imkoniyatlari
ortishi, notarif cheklovlarning kamayishi, iqtisodiyotda to g ridan-to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
xorijiy investitsiyalar ulushining oshishi, davlat monopoliyasining qisqarishida
ko zga tashlanadi. Lekin bu masalaning tashqi tarafi, shakli, xolos. Bizningcha,
ʻ
asosiy masala ichki tashkiliy-tuzilmaviy va texnologik tarafida — mazmunida
bo lib qolgan.
ʻ
29

III.Bob. O'zbekistonda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish
3.1.Jahon iqtisodiyoti glaballashuvi sharoitida savdo raqobatining
kuchayishi
Globallashuv sharoitida rivojlanayotgan davlatlardagi xalqaro
kompaniyalar normal sharoitlarda chet el ishchilarini jalb qilish imkoniyatiga
ega. Ammo buni ijobiy va salbiy sifatida qabul qilish mumkin, bu siz boshlashni
istagan nuqtai nazarga bog'liq. Bu yangi bozorlarga sarmoya kiritish va ularda
mavjud iste'dodlarni aniqlash imkoniyatini beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlar
ko'pincha kapital etishmasligi kabi muammolarga duch keladilar, bu milliy
kompaniyalarning o'sishiga va natijada aholini ish bilan ta'minlashga to'sqinlik
qiladi. Bunday holda, globallashuv rivojlanayotgan mamlakatlarda odamlarga
foydali ish bilan ta'minlash imkoniyatini beradi. Ammo salbiy tomoni shundaki,
rivojlangan mamlakatlar aholisiushbu jarayon tufayli rivojlanayotgan
mamlakatlarning ishchilariga ish joylarini yo'qotganlar, hamma ham bunga
ijobiy munosabat bildirmaydi, chunki kam rivojlangan mamlakatlarning aholisi
yuqori ish haqi evaziga ishlamaydi va kam ish haqi evaziga ishlashga tayyor.
Ikkala tomon ham buni bilishadi, shuning uchun bu ikkalasi ham. jahon
iqtisodiyotining globallashuvida ijobiy va salbiy omil. Garchi muallif bu
jarayonni salbiydan ko'ra ijobiyroq deb hisoblasa-da, xalqaro kompaniyalar o'z
filiallarini kengaytirish uchun boshqa mamlakatlarda ochganligi sababli,
mahalliy ishchilarni yollash milliy ishchi kuchini tashish uchun ancha arzonga
tushadi .
Iqtisodiy nuqtai nazardan globalizatsiya faqat ijobiy tomonlarga ega. Shu
tufayli korxonalarni kengaytirish va o'z mahsulotlarini nafaqat ichki bozorda
tarqatish jarayoni ancha osonlashdi, bundan tashqari tariflar pasaytirildi, bu esa
xalqaro savdoni yanada faollashtirishga imkon beradi. Texnologiyani
takomillashtirish bilan, axborot va eng yangi texnologiyalar tez va erkin
tarqalishi mumkin. Xuddi shu narsa investitsiyalarga ham tegishli, endi
30

sarmoyadorlar uchun nafaqat milliy korxonalarga, balki katta potentsialga ega
xorijiy korxonalarga ham sarmoya kiritish ancha osonlashdi . Umumiy ta'lim
darajasi globallashuv talablari tufayli oshadi. Aloqa texnologiyalari dunyoni
kichikroq qiladi. Shu sababli, odamlar ko'proq ma'lumot olishga majbur
bo'lmoqdalar, har bir mamlakatda ta'lim bilan bog'liq qiyinchiliklar mavjud.
Ushbu ehtiyojga javoban, korporatsiyalar o'zlarining xodimlarining bilimlarini
oshirish va chet el vakillari bilan teng asosda muzokara olib borishlari uchun
ularning bilimlarini oshirish uchun birgalikda ishlashga majbur bo'lmoqdalar.
Bu o'zini faoliyatning turli sohalarida namoyon etadi va globallashuv jarayonida
kompaniyalarga eng yaxshi ta'sir ko'rsatadi. Bugungi kunda rivojlangan
kompaniyalarning xodimlari yangi tajriba yoki har qanday kurslarni o'tkazish,
malaka oshirish va yangi tajriba orttirish uchun boshqa qit'aga sayohat qilishlari
mumkin. Agar qiziq bo'lsa, siz boshqa mamlakatlarda o'qitiladigan fanlar
bo'yicha ixtisoslikni olishingiz va ushbu bilimlarni o'z davlatingizda
tarqatishingiz mumkin. Amerikalik menejerlar Yaponiyaga ommaviy ishlab
chiqarishning ilg'or tajribalarini o'rganish uchun borib, ushbu bilimlarni
o'zlarining ishlab chiqarish bo'linmalariga qo'shganliklari bunga yaxshi
misoldir.
Globallashuv odamlarga ma'lumot olishni osonlashtiradi va sayyoramizning har
bir aholisi uchun yangi, qiziqarli va mavjud bo'lgan ma'lumotlarning
ko'payishiga yordam beradi. Internet kabi aloqa texnologiyalari hozir
sayyoramizning deyarli hamma qismida mavjud. Bundan kelib chiqadiki,
jamiyatning barcha darajalaridagi odamlar tobora ko'proq ma'lumot olishadi.
Endilikda kompaniyalar ushbu texnologiyalarni boshqa kompaniyalar yoki
iste'molchilar bilan bog'lanish uchun ishlatishlari mumkin va ular o'zlarining
mahsulotlarini bunday texnologiyalar paydo bo'lishigacha iloji boricha kengroq
reklama qilishlari va namoyish etishlari mumkin. Ma'lumotlarga kirish va oson
tarqatish dunyoni kichraytiradi.
Globallashuv dunyoni yaqinlashtiradi, bu esa mamlakatlar o'rtasidagi
31

hamkorlikni ijobiy rivojlantiradi. Mamlakatlar bir-biri bilan ko'proq aloqa
o'rnatishni boshladilar. Ular, shuningdek , tovarlar va xizmatlarni import va
eksport qilishda bir-biriga " Globallashuv dunyoni yaqinlashtiradi, bu esa
mamlakatlar o'rtasidagi hamkorlikni ijobiy rivojlantiradi. Mamlakatlar bir-biri
bilan ko'proq aloqa o'rnatishni boshladilar. Ular, shuningdek , tovarlar va
xizmatlarni import va eksport qilishda bir-biriga suyanishga odatlanib
qolganligi sababli, o'zaro bog'liqlik darajasiga ko'tarildi . Bu o'sib borayotgan
o'zaro bog'liqlik va xabardorlikning oshishi bilan bir qatorda urush ehtimoli
kamaymoqda. Bunday hamkorlik shuningdek xalqaro darajadagi foydali
raqobatni vujudga keltiradi , unda xalqaro kompaniyalar o'zlarining xorijiy
raqobatchilaridan past bo'lmagan mahsulotlarni yaratishlari kerak.
"Iqtisodiyotda qo'llaniladigan raqobat tushunchasi kapitalistik jamiyatda
kapitalistlarning ko'proq foyda olish, bozorlarni, xomashyo manbalarini egallash
va shu kabilar uchun o'zaro kurashishini bildiradi. Raqobat ham sog'lom, ham
nosog'lom ko'rinishda bo'lishi mumkin. Shu o'rinda biz sog'lom raqobat
xususida fikr yuritamiz.
Ma'lumki, davlatning asosiy boyligi, bu — fuqarolar. Mamlakatning dunyo
hamjamiyatidagi o'rni xalqning hayot darajasiga bog'liq. Farovonlikni
ta'minlashda esa tadbirkorlik, tijorat, ishlab chiqarishning alohida o'rni bor.
Ularning har jihatdan rivojlanishida esa sog'lom raqobat katta rol o'ynaydi.
Deylik, ishlab chiqarishning biror turida kimdir o'z mahsulotini tayyorlab
bozorga olib chiqdi va unga talab yuqoriladi. Demakki, taklifda ham o'zgarish
bo'ladi. Shu paytda bu turdagi tovarlarni boshqa birov ham bozorga olib chiqsa,
birinchisi sifat va narxga kattaroq e'tibor qaratishga tushadi. Natijada
iste'molchining tanlash imkoniyati ko'payadi. Bu esa, o'z navbatida, to'kin-
sochinlikka, farovonlikka yo'l ochadi.
Odamlarning hayot darajasi davlatning dunyodagi pog'onasini belgilaydi.
Mablag' kelish sabab va vositasi — ish, faoliyat, harakat... Mamlakatda bo'sh
ish o'rinlarining kamligi ishsizlarning ko'payishiga olib keladi. Bu esa
32

iqtisodiyotga zarar. Davlat aytilayotgan masalada oqibatga emas, sababga
e'tibor berishi kerak. Buning uchun tadbirkorning oldidagi sun'iy to'siqlarni
bartaraf etmoq lozim. Nega aynan tadbirkorni aytyapmiz?! Chunki ular nomi
bilan tadbirkor, ya'ni tadbirli kishilar. Ular ma'lum maqsadlarni ko'zlab zararga
kirmaslikka harakat qilishadi va o'z sohasida ko'pgina texnologiyalar, qurilmalar
— yangiliklar ishlab chiqishadi. Natijada taraqqiyot yuz beradi. Ular qo'l
ostidagilarni rozi qilmasa, ko'zlangan maqsadga erishib bo'lmasligini bilishadi.
Shunday ekan, rivojlanish uchun sanab o'tilgan sohlarga e'tibor berish zarur."
3.2.O'zbekistonda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqobatbardosh mahsulotlar
ishlab chiqarishni yanada kengaytirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qaroriga
ko'ra, 2024 yil 1 yanvarga qadar import bojxona boji “nol” stavkada
qo'llaniladigan ayrim turdagi xomashyo va yarim tayyor mahsulotlar
tasdiqlangan. Bu kabi huquqiy hujjatlar ancha yengilliklarga sabab bo'lsa
ajabmas. Sog'lom raqobatning va taraqqiyotning kushandasi, bu — monopoliya.
“Monopoliya” yunoncha so'z bo'lib, mono — tanho, poleo — sotaman degan
ma'noni bildiradi. Bu iqtisodiyotning bir sohasida tanho hukmronlik qilish
deganidir. Bunday bozorlarda yagona sotuvchi o'z tovari bilan faoliyat
ko'rsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday tovarning o'rinbosari bo'lmaydi.
Monopoliya o'z tabiatiga ko'ra ishlab chiqarishda turg'unlik paydo qiladi, chunki
monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda ko'rishi, raqobatning
yo'qligi yoki zaifligidan foydalanib bozorga o'z izmini o'tkazishi mumkin.
Ma'lumki, motor ixtiro qilinishidan oldin kemalar yelkanlariga urilgan shamol
vositasida harakatlangan. Muqoyasa qilsak, sog'lom raqobat xuddi o'sha shamol
kabiki, uning ta'sirida ko'zlangan manzilga tezroq yetib boriladi. Shuning uchun
ham davlat sog'lom raqobatni rivojlantirish va monopoliyani bartaraf etish
ustida izlanishi kerak.
Mamlakatimizda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “O'zbekiston
Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo'mitasi faoliyatini tashkil etish
33

to'g'risida”gi qaroriga muvofiq, bugungi kunda mazkur qo'mita faoliyat olib
bormoqda.
Monopoliyaga qarshi kurashish, sog'lom raqobat va ishbilarmonlar oldidagi
sun'iy to'siqlarni bartaraf etishning foydalaridan biri shuki, tadbirkorlarning o'z
tovarlarini, ya'ni milliy mahsulotlarimizni chetga eksport qilish imkoniyati
oshadi. Jahon bozorlarida “Made in China”, “Made in India”, “Made in Russia”
degan yozuvlar qatorida “O'zbekistonda ishlab chiqarilgan” jumlasini ham ko'p-
ko'p uchratib tursak, o'ylaymanki, o'zgacha quvonch his etamiz. Eksport esa
davlat iqtisodiyotiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Davlatlararo darajada tartibga solish iqtisodiy siyosat va amaliyot sohasida
ishtirokchi mamlakatlar manfaatlarini aks ettiruvchi kelishuv (huquqiy qoidalar,
normalar, tartib-qoidalar, kelishilgan o'zaro majburiyatlar, tavsiyalar) asosida
turli mamlakatlar hukumatlari tomonidan birgalikda qabul qilingan. Tartibga
solish, manfaatdor davlatlar o'rtasida, xususan, bozorga kirish rejimining
barqarorligi va prognoziga erishish orqali jahon iqtisodiy aloqalarini yanada
rivojlantirishga yordam beradigan muayyan shart-sharoitlarni yaratishga
qaratilgan.Jahon savdosini zamonaviy sharoitlarda ko'p tomonlama tartibga
solishning asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat:
-manfaatdor davlatlar tomonidan savdo-iqtisodiy munosabatlarning
shartnomaviy-huquqiy asoslarini, shu jumladan eng muhim prinsiplar va
normalarni yaratish;
- jahon iqtisodiy aloqalariga ta'sir qiluvchi savdo-siyosiy vositalar
majmuasini milliy darajada qo'llash bo'yicha kelishuvlarni ishlab chiqish, savdo
siyosatining alohida vositalaridan foydalanish doirasi va imkoniyatlarini
aniqlash;
-ishtirokchi mamlakatlar, ularning birlashmalari va guruhlari o'rtasida yuzaga
keladigan kelishuvlarga erishish va bahsli muammolarni hal etishga
ko'maklashadigan xalqaro institutlarni shakllantirish va yanada rivojlantirish;
34

- savdo-iqtisodiy aloqalarni tashkil etish bo'yicha axborot va tajriba almashish.
Ko'p tomonlama tartibga solish jahon savdo mexanizmining ajralmas qismidir.
Bu tovarlar va xizmatlarni eksport qiluvchi milliy ishlab chiqaruvchilar
- moddiy boyliklar va xizmatlar, ishlab chiqarish va texnik bilimlar va tajriba
almashinuvini osonlashtirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Xalqaro iqtisodiy
tashkilotlar davlatlararo savdo-iqtisodiy munosabatlarni ko'p tomonlama
tartibga solishning tashkiliy shakllari hisoblanadi. Ko'p tomonlama tartibga
solishni kuchaytirishning zamonaviy jarayoni ob'ektiv asosga ega. Ilmiy va
texnologik taraqqiyot ta'siri ostida ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanishidagi o'zgarishlar xalqaro mehnat taqsimotining yanada kengayishi va
iqtisodiy hayotning xalqarolashishi zaruriyatini kuchaytiradi. Ilmiy-texnik
taraqqiyotning natijalarini tatbiq etish tobora global miqyosda rivojlanib
bormoqda, bu nafaqat alohida sanoat va sohalarni, balki davlatlarni ham qamrab
oladi. Jahon savdosini davlatlararo darajadagi ko'p tomonlama tartibga solish
mamlakatlar o'rtasidagi savdo-iqtisodiy va sanoat-texnik aloqalarni amalga
oshirish shartlariga, ularning hajmi va tuzilishiga tobora sezilarli ta'sir
ko'rsatmoqda. Ko'p tomonlama tartibga solishni rivojlantirishda bir necha
bosqichlarni ajratish mumkin. Asrning boshidan Ikkinchi Jahon urushigacha
davom etgan birinchi bosqichda xalqaro savdoni rivojlantirish muammolarini
hal qilishning aniq mexanizmini yaratishga qaratilgan ko'plab urinishlar
muvaffaqiyatsiz yakunlandi, bu rivojlangan rivojlangan mamlakatlarning
manfaatlari o'rtasida murosaga kelish uchun umumiy asos yo'qligi bilan
izohlanadi.
Urushdan keyingi yillarni qamrab olgan ikkinchi bosqichda davlatlararo asosda
iqtisodiy munosabatlarni ko'p tomonlama tartibga solish tizimi shakllana
boshladi va rivojlana boshladi, uni amalga oshirish mexanizmi ishlab chiqildi.
Xalqaro savdoni tartibga solishning asosiy tamoyillari savdo erkinlashuvi bo'lib,
savdo cheklovlarini o'zaro asosda bosqichma-bosqich bekor qilishni va eng
katta qulaylik tamoyilini keng qo'llashni nazarda tutadi. Ushbu tamoyillar
35

iqtisodiy jihatdan kuchli sheriklarga o'z eksportlariga nisbatan bir tomonlama
kamsitish choralaridan qo'rqmasdan bozorlarni zabt etish imkoniyatini berdi.
Bojxona tarifi savdo siyosatining asosiy vositasi sifatida ilgari surildi, G'arbiy
Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan importga miqdoriy cheklovlar
bosqichma-bosqich olib tashlandi. Mamlakatlar o'rtasidagi tovarlar
almashinuvini tartibga soluvchi me'yor va qoidalarni ishlab chiqishda bir nechta
sherik-davlatlarning manfaatlari inobatga olingan, xususan imtiyozli savdo
zonalari saqlanib qolgan, erkin savdo zonalari va bojxona ittifoqlari shaklida
savdo va siyosiy birlashmalar tashkil etish imkoniyati hisobga olingan. Shu
bilan birga, davlatlararo darajada yuzaga keladigan muammolarning maqbul
yechimlarini topishga yo'naltirilgan iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi
xalqaro institutlar yaratildi. O'sha paytdagi asosiy sa'y-harakatlar
protektsionizmni cheklashni, savdoni erkinlashtirish uchun shart-sharoitlarni
yaratishni, shuningdek, yosh rivojlanayotgan davlatlar bozorlariga va ushbu
davlatlar mavjud moddiy resurslarga kirishni ta'minlaydigan tartibga soluvchi
mexanizmlarni shakllantirishga qaratilgan edi. O'sha paytda ko'p tomonlama
tartibga solish tizimida ishtirok etuvchi davlatlarning barcha choralari jahon
bozorida raqobat erkinligini kengaytirishga va bozor kuchlarining xalqaro
birjasini yaratishga qaratilgan edi. Shu bilan birga, davlatlar tomonidan savdo
siyosatining milliy vositalarini qo'llanishi va protektsionistik himoyaning
zaiflashuvini ta'minlash tegishli ko'p tomonlama tartibga solish institutlari
tomonidan nazorat qilinib, nazorat qilindi. Ushbu tartibga solish tizimi eng
muhim ob'ektlar sifatida ta'minlandi: milliy darajada ishlab chiqarish tarkibini
tartibga solish, xalqaro tovar shartnomalari va eksportni cheklash to'g'risida
bitimlar tuzish orqali ishlab chiqarishni kengaytirish bo'yicha davlatlararo
kelishilgan harakatlar. Ko'pincha milliy davlatlarning yirik sanoat
kompaniyalari manfaatlariga ko'ra ko'payish jarayoniga faol aralashuvi
natijasida yuzaga kelgan tarifsiz to'siqlar bunday tizimning muhim vositalariga
aylandi. Garchi bojxona va tariflarni himoya qilish darajasini pasaytirish va
36

miqdoriy cheklovlarni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar ko'p tomonlama
tartibga solish doirasida davom etgan bo'lsada, asosiy sa'y-harakatlar jahon
bozorida raqobatni tartibga solish va milliy hukumatlarning savdo va siyosiy
sohadagi faoliyatini aniqroq tartibga solishga, xususan, tarifsiz to'siqlarni
qo'llash qoidalari va protseduralarini birlashtirish orqali amalga oshirildi. 70-
yillarda ko'p tomonlama tartibga solish tizimida Sharq va G'arb o'rtasidagi
iqtisodiy hamkorlik masalalari muhim rol o'ynadi: hamkorlikning eng istiqbolli
yo'nalishlarini aniqlash; sanoat kooperatsiyasi muammolari va uni rivojlantirish
yo'llarini o'rganish; savdo birjasining asosiy tamoyillari va normalarini
muhokama qilish; savdo to'siqlarini cheklash; ishbilarmonlik munosabatlarini
yengillashtirishga qaratilgan huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish. Birlashgan
Millatlar Tashkilotining Yevropa Iqtisodiy Komissiyasi (YIK) doirasida
mutaxassislarning maxsus uchrashuvlari, kollokviumlar va seminarlarni
o'tkazish amaliyoti keng qo'llanildi, bu esa hamkorlikni kengaytirish sohalari
bo'yicha delegatsiyalar o'rtasida fikr almashish uchun asos bo'lib xizmat qildi,
bu esa Sharqiy va G'arbiy mamlakatlar hukumatlari tomonidan qabul qilingan
qarorlarga ta'sir ko'rsatdi.
Xelsinki shahrida bo'lib o'tgan Yevropada xavfsizlik va hamkorlik
konferentsiyasi doirasida, shuningdek Belgrad, Madrid, Vena shaharlarida bo'lib
o'tgan keyingi yig'ilishlarda, shuningdek, yevropalik savdo-iqtisodiy
hamkorlikni rivojlantirish sohasidagi ishlarning asosiy vazifalari va yo'nalishlari
bayon qilindi. Hozirgi bosqichda ko'p tomonlama tartibga solish alohida
ahamiyat kasb etdi va davlatlararo iqtisodiy hamkorlikning ko'plab sohalariga
tarqaldi. Buning sababi ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va hamkorlik asosida
ichki va firmalararo darajada ishlab chiqarishni xalqarolashtirish jarayonining
yanada kuchayishi; jahon tovar bozorlarida raqobat kurashining keskin
kuchayishi; milliy iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro bog'liqligini
kuchaytirish; mamlakatlarning tobora kengayib borayotgan ilmiy va texnologik
taraqqiyotini jadallashtirish.
37

Hozirgi vaqtda ko'p tomonlama tartibga solishning asosiy ob'ektlari
ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasini rivojlantirish, xom ashyo va
oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini muvofiqlashtirish, xizmatlar
savdosi masalalari, milliy davlat organlari va nodavlat tashkilotlari tomonidan
ichki idoralararo munosabatlarni targ'ib qilish, biznesni cheklash. Bu
ixtisoslashtirilgan xalqaro tashkilotlar tomonidan sanoat kooperatsiyasi va
ishlab chiqarishni ta'minlash uchun moddiy-texnik xizmatlarni ko'rsatish, ilmiy-
texnikaviy bilimlar va muhandislik xizmatlari savdosi sohasidagi ko'rsatmalar,
qoidalar va normalarni ishlab chiqish va qabul qilishda, shuningdek xalqaro
savdo shartnomalarini ishlab chiqish va imzolashda o'z ifodasini topmoqda,
ayrim turdagi tovarlar va tayyor mahsulotlar savdosi bo'yicha xalqaro tovar
bitimlarini ishlab chiqish va imzolash, shuningdek, tovarlarning muayyan turlari
bo'yicha ishlab chiqarish va eksportni rivojlantirish. Xalqaro savdo birjasini
tashkil etishga katta e'tibor qaratilmoqda, savdo hujjatlarini unifikatsiya qilish,
hakamlik sudlari amaliyotini, tashqi savdo bitimlarini tuzish va amalga oshirish
bilan bog'liq tartibotlarni takomillashtirish bo'yicha ishlar olib borilmoqda.
Hozirgi bosqichda ko'p tomonlama tartibga solishning o'ziga xos xususiyati
unda nafaqat yirik, balki kichik sanoatlashgan davlatlar, shuningdek
rivojlanayotgan mamlakatlarning ham ishtirok etishidir.
Bu ko'p tomonlama tartibga solishning shakllari va usullari yanada
moslashuvchan bo'lib, jahon iqtisodiy munosabatlarining tobora ko'payib
borayotgan ishtirokchilarining manfaatlarini aks ettirishga olib keldi. Ko'p
tomonlama tartibga solish mexanizmida o'zgarishlar bo'ldi. Ishtirok etuvchi
davlatlarning bojxona va tarif himoyasini zaiflashtirish va kelishilgan doirada
tarifsiz protektsionizmni saqlash uning asosiy printsiplari edi. Ko'p tomonlama
tartibga solish doirasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar korxona ichidagi
almashinuvni kengaytirishga, korxona ichidagi ixtisoslashuv va ishlab chiqarish
kooperatsiyasini rivojlantirishga, sanoatlashgan davlatlar iqtisodiyotini bir-
biriga yaqinlashtirishga va jahon miqyosidagi iqtisodiy munosabatlarni
38

kompaniyalararo darajadagi yanada chuqurlashtirishga qaratilgan. Milliy
davlatlarning savdo va siyosiy faoliyatini tartibga soluvchi tashkiliy
tuzilmalarning ahamiyati, shuningdek mintaqaviy savdo-iqtisodiy integratsiya
guruhlari va tashkilotlarining roli o'sdi.
1994 yilgacha GATT xalqaro savdoni tartibga solishda yetakchi rol o'ynagan.
Ushbu shartnoma 1947 yilda Jenevada imzolangan. Bu savdo munosabatlarini
tartibga solishga oid huquqiy qoidalar to'plamini o'z ichiga olgan ko'p
tomonlama xalqaro shartnomadir. GATTni shakllantirishning asosiy maqsadi
xalqaro savdo munosabatlarining xavfsizligini ta'minlashdir: savdo
cheklovlarini bekor qilish; xalqaro savdoda kamsitishning barcha shakllariga
barham berish; real daromad va talabni oshirish. Ishlab chiqarishning o'sishi va
savdo ayirboshlash.
1994 yilgacha 8 ta savdo davri bo'lib o'tdi, ularning maqsadi jahon savdosini
liberallashtirish va savdo to'siqlarini bartaraf etish edi. 1994 yilda Urugvay
turining natijasi xalqaro savdoning yangi tizimini yaratish va GATT JSTni
almashtirish edi. 1995 yilda o'z faoliyatini boshlagan, uning asosiy vazifasi –
davlatlarning to'liq ish bilan ta'minlash, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va
savdo almashinuvini oshirish, xom ashyolardan optimal foydalanish orqali
turmush darajasini oshirishga qaratilgan tijorat va iqtisodiy yo'nalishidir. Jahon
Savdo Tashkiloti doirasida xalqaro savdoni modernizatsiya qilish va
rivojlantirish, protseduralar va hujjatlarni birxillashtirish bo'yicha ko'plab chora-
tadbirlar qabul qilindi:m tovarlardan o'tish mamlakatidan bojxona qiymatini
aniqlashning umumiy tamoyillari va boshqalar.
Ulgurji savdo tovarlar yoki xizmatlarni ularni qayta sotish yoki professional
foydalanish uchun sotib olganlarga sotadigan har qanday faoliyatni o'z ichiga
oladi. Ulgurji sotuvchilar chakana sotuvchilardan bir qancha farq qiladi.
Birinchidan, ulgurji sotuvchi o'zining savdo kompaniyasining
rag'batlantirishiga, atmosferasiga va joylashishiga kamroq ahamiyat beradi,
chunki u asosan oxirgi iste'molchilar bilan emas, balki professional mijozlar
39

bilan ishlaydi. Ikkinchidan, ulgurji savdo operatsiyalari hajmi odatda chakana
savdodan kattaroqdir va ulgurji sotuvchining savdo maydoni odatda chakana
sotuvchiga qaraganda katta. Uchinchidan, qonuniy qoidalar va soliqlar bo'yicha
hukumat ulgurji va chakana savdogarlarga har xil nuqtai nazardan yondashadi.
Quyidagi funktsiyalardan birini yoki bir nechtasini samaraliroq bajarish uchun
ulgurji sotuvchilardan foydalaniladi:
Sotish va uni rag'batlantirish. Ulgurji sotuvchilarda ishlab chiqaruvchilarga
nisbatan arzon narxlarda ko'plab kichik mijozlarga erishishga yordam beradigan
savdo xodimlari mavjud. Ulgurji sotuvchi ko'proq biznes aloqalariga ega va
ko'pincha xaridor ba'zi uzoq ishlab chiqaruvchilardan ko'ra unga ko'proq
ishonadi. Xarid qilish va mahsulot turini shakllantirish. Ulgurji sotuvchi
mahsulotlarni tanlashi va kerakli mahsulot turlarini shakllantirishga qodir, shu
bilan mijozni jiddiy muammolardan xalos qiladi. Katta hajmdagi tovarlarni
kichik qismlarga ajratish. Ulgurji sotuvchilar xaridorlarni mollarni vagonda
sotib olish va katta partiyalarni kichik partiyalarga bo'lish orqali tejashga imkon
beradi. Omborxona. Ulgurji sotuvchilar zaxiralarni saqlaydi va shu bilan
yetkazib beruvchilar va iste'molchilar bilan bog'liq xarajatlarni kamaytirishga
yordam beradi. Tashish. Ulgurchilar ishlab chiqaruvchilarga qaraganda
mijozlarga yaqinroq bo'lgani uchun tovarlarni tezroq yetkazib berishni
ta'minlaydi. Moliyalashtirish. Ulgurji sotuvchilar o'z mijozlarini kredit berish
orqali moliyalashtiradilar va shu bilan birga yetkazib beruvchilarni oldindan
buyurtma beradilar va o'z vaqtida to'lovlarni amalga oshiradilar. Xavfni hisobga
olish. Tovarlar egaligini qabul qilish va o'g'irlash, shikastlanish, eskirish bilan
bog'liq xarajatlar bilan ulgurji savdogarlar xavfning bir qismini o'z zimmalariga
oladilar.Bozor haqida ma'lumot berish. Ulgurji sotuvchilar o'zlarining yetkazib
beruvchilari va mijozlariga raqobatchilar, yangi mahsulotlar, narxlarning
dinamikasi va boshqalar haqida ma'lumot berishadi. Menejment va maslahat
xizmatlari. Ulgurji sotuvchi ko'pincha chakana savdogarlarga o'zlarining
sotuvchilariga ta'lim berish, do'konlar tartibini tuzishda va ko'rgazmalarni
40

tashkil qilishda, shuningdek buxgalteriya hisobi va inventarizatsiya tizimini
tashkil etishda yordam berish orqali o'z faoliyatini yaxshilashga yordam beradi.
Ulgurji asosiy shakllari asosan qishloq xo'jaligi mahsulotlari, mo'yna, va hokazo
ommaviy sotish sodir bo'lgan yarmarkalar, tovar birjalari (odatda, masalan,
paxta, ko'mir, o'rmon, va hokazo bir hil sifatli ommaviy tovarlar sotiladi doimiy
faoliyat ulgurji bozorlar), auktsionlar, bor kapitalizmning rivojlanishi bilan
tovar birjalarining ulgurji savdo shakli sifatida ahamiyati kamayadi. Ular ulgurji
savdo korxonalarining keng tarmog'i va monopoliyalarning ko'plab savdo
agentlari bilan almashtiriladi. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda xom
ulgurji firmalar orqali amalga oshiriladi. Biroq, zavod uskunalari, maxsus
xizmatga muhtoj bo'lgan ashyo, materiallar, an'anaviy uskunalarni sotish asosan
texnologik liniyalarni sotish, odatda, ishlab chiqarish korxonalari o'rtasida
to'g'ridan-to'g'ri aloqalar asosida amalga oshiriladi. ovar birjalarining bir necha
asosiy turlari mavjud: Ochiq - hamma uchun ochiq. Ular real tovarlar bilan
savdo qiladilar, shuning uchun sotuvchilar va xaridorlar to'g'ridan-to'g'ri
bitimlarda ishtirok etadilar. Ularning orasidagi vositachilar mumkin, ammo
talab qilinmaydi. Bunday birjalarning faoliyati sust tartibga solingan; Mijoz
hisobiga ishlaydigan vositachilar - brokerlar va o'z hisobidan ishlaydigan
dilerlar bilan aralash turdagi birjalar; Yopiq - haqiqiy tovarlar savdosi. Ularda
sotuvchilar va xaridorlarning "aylanma halqaga" kirishlari va shu bilan bir-biri
bilan bevosita bog'lanishlari mumkin emas. Hozirgi vaqtda real tovarlar
almashinuvi faqat ba'zi mamlakatlarda saqlanib qolgan va unchalik katta
bo'lmagan aylanmalarga ega. Ular odatda mahalliy tovarlar bilan ulgurji
savdoning shakllaridan biri bo'lib, ularning bozori ishlab chiqarish, sotish va
iste'molning past konsentratsiyasi bilan ajralib turadi yoki rivojlangan
mamlakatlarda ushbu mamlakatlar uchun eng muhim bo'lgan tovarlarni eksport
qilishda milliy manfaatlarimizni himoya qilish maqsadida yaratilgan.
Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda real tovarlar almashinuvi deyarli yo'q.
Ammo ma'lum davrlarda, bozorni tashkil etishning boshqa shakllari mavjud
41

bo'lmaganda, real tovarlar birjalari muhim rol o'ynashi mumkin. Savdo
bitimlarida oldi-sotdi va kredit elementlarining uyg'unligi va savdogar
tovarlarning real sotilishidan qat'i nazar, uning qiymatining mumkin bo'lgan
katta qismi uchun pul olishga qiziqish birja savdosining yangi turini - fyuchersni
tashkil qilishda eng muhim omillar bo'ldi. Tovar emas, balki kelajakda
tovarlarni yetkazib berish bo'yicha shartnomalar bo'yicha muddatli
almashinuvlar. Bu faqat mutaxassislar to'g'ridan-to'g'ri savdo qiladigan va
shartnoma tovarlarining narxini sug'urta qilish bitimlari ularning pasayishi yoki
aksincha, kelajakda o'sish xavfidan ustun bo'lgan yopiq muddatli almashinuvlar
bo'lishi mumkin; ochiq muddatli almashinuvlar, bu yerda mutaxassislar bilan bir
qatorda shartnoma sotuvchilari va xaridorlari ham ishtirok etadi. Fyuchers
birjasi - bu kapitalistik iqtisodiyotning eng dinamik tarmoqlaridan biri.
Zamonaviy sharoitda fyuchers savdosi birja savdosining ustun shakli
hisoblanadi. Fyuchers birjalari nafaqat tovarlarni tezroq sotadi, balki ilg'or
kapitalni ilg'or kapitalga iloji boricha yaqinroq miqdorda va tegishli daromadga
yaqinroq miqdorda qaytarib berishni tezlashtirishi mumkin. Bundan tashqari,
fyuchers birjasi noqulay konyunktura holatida ishbilarmonning zaxira
fondlarida mablag'larni tejashni ta'minlaydi. Fyuchers savdosining asosiy
xususiyatlari quyidagilar: bitimlarning xayoliy tabiati, ya'ni tovarlar
almashinuvi deyarli mavjud bo'lmagan (real etkazib berish umumiy
aylanmaning 1-2 foizini tashkil qiladi), chunki bitim taraflarining majburiyatlari
narxlar farqini to'lash bilan teskari operatsiya bilan bekor qilinadi; asosan real
tovarlar bozori bilan bilvosita bog'liqlik (tovarlarni yetkazib berish orqali emas,
balki xedjlash orqali); oldindan aniqlangan va birlashtirilgan, har qanday
individual xususiyatlardan mahrum bo'lgan, ma'lum miqdordagi birja
shartnomasini anglatishi mumkin bo'lgan, pulga to'g'ridan-to'g'ri tenglashtirilgan
va ular uchun istalgan paytda almashtirilgan narxlarning tovarlari; yetkazib
berishga ruxsat berilgan tovarlar miqdori, yetkazib berish joyi va muddatlari
bo'yicha shartlarni to'liq birlashtirish; ular ma'lum bir sotuvchi va muayyan
42

xaridor o'rtasida emas, balki ular orasida (va tez - tez ularning brokerlari) va
hisob-kitob palatasi-sotib olish yoki ularni sotish paytida tomonlarning
majburiyatlarini bajarish kafolati rolini o'ynaydi fond birjasida maxsus tashkilot
sifatida bitimlar va kontragentlar ularni almashtirish. Shu bilan birga, birjaning
o'zi shartnomada yoki hamkorlardan birining tarafidan biri sifatida ishlamaydi.
Fyuchers operatsiyalarida tomonlar faqat narxga bog'liq va tovarlarni yetkazib
berish muddatini tanlashda cheklangan to'liq erkinliklarga ega; boshqa barcha
shartlar qat'iy tartibga solinadi va bitimda ishtirok etgan tomonlarning xohishiga
bog'liq emas. Shu munosabat bilan, fyuchers birjalari, ba'zan "narxlar bozori"
(ya'ni birja qiymatlari) deb nomlanadi, tovar bozorlaridan (yig'indisi va birligi)
farqli o'laroq, masalan xaridor va sotuvchi shartnomaning istalgan shartlari
bo'yicha kelishib olishlari mumkin bo'lgan real tovarlar birjalari. Fond birjasi
Qimmatli qog'ozlar xalqaro pul bozorlarida, ya'ni Nyu-York, London, Parij,
Frankfurt, Tokio, Tsyurix kabi yirik moliyaviy markazlarning birjalarida
sotiladi. Qimmatli qog'ozlar birjada ish vaqti yoki birja deb ataladigan vaqt
oralig'ida sotiladi. Faqat o'z mijozlarining buyurtmalarini bajaradigan
vositachilar (brokerlar) birjalarda sotuvchi va xaridor sifatida ishtirok etishlari
mumkin va buning uchun ular aylanmaning ma'lum foizini oladilar. Qimmatli
qog'ozlar - aksiyalar va obligatsiyalar bilan savdo qilish uchun brokerlik
firmalari yoki brokerlik uylari deb ataladi. Qimmatli qog'ozlar va boshqa
qimmatli qog'ozlarning birja kursi faqat taklif va talab o'rtasidagi
munosabatlarga bog'liq. Birja kotirovkalari (stavkalari) indeksi birjalardagi eng
muhim aktsiyalar narxlarining ko'rsatkichidir. U odatda yirik korxonalarning
aktsiyalar narxlarini o'z ichiga oladi. Birja narxlari indeksi fond birjasidagi
iqlimning o'ziga xos ko'rsatkichidir.
Ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasidagi aloqani topishning eng yaxshi
usullaridan biri yarmarkalardir, aksariyat hollarda ixtisoslashgan bo'lib, bu
iste'molchiga o'ziga kerakli tovarni ishlab chiqaruvchilar to'g'risida ma'lumot
topish uchun ko'p kuch sarflamasdan, iste'molchi sifati va narxi bo'yicha o'ziga
43

mos bo'lgan mahsulotni taqqoslash va tanlash imkonini beradi. Tematik
yarmarkalarda ishlab chiqaruvchilar o'z mahsulotlarini ko'rgazma maydonlarida
"yuzma-yuz" namoyish qiladilar va iste'molchi kerakli joyni o'zi tanlash, sotib
olish yoki buyurtma qilish imkoniyatiga ega. Axir, yarmarka - bu keng
ko'rgazma bo'lib, unda tovarlar va xizmatlar stendlari mavzu, sohasi, yo'nalishi
va boshqalar bo'yicha taqsimlanadi. Shu sababli, ko'rgazmalar mavzulariga
qiziqqan har bir kishi, unga qiziqqan ishlab chiqaruvchilar bilan uchrashishga
imkon beradigan birini tanlashi mumkin. Shunga ko'ra, ishlab chiqaruvchi
yarmarkada o'z mahsulotiga qiziqqan tomoshabinlarni kutib oladi. Valyuta
bozori
Jahon savdosining yillik aylanmasi qariyb 20 milliard dollarni tashkil etadi va
valyuta birjalarining kunlik aylanmasi taxminan 500 milliard dollarni tashkil
etadi. Bu shuni anglatadiki, barcha valyuta operatsiyalarining 90% to'g'ridan-
to'g'ri savdo operatsiyalari bilan bog'liq emas, balki xalqaro banklar tomonidan
amalga oshiriladi. Bularning barchasi bir kun ichida sodir bo'ladi. Chet el
valyutasi savdosi bilan bir valyutani boshqasiga yoki milliy valyutaga
hamkorlar tomonidan oldindan belgilangan kurs bo'yicha sotib olish va sotish
operatsiyalari tushuniladi. Valyuta operatsiyalarini tuzishga tayyor bo'lgan
banklar, sotib olish yoki sotishni kutayotgan kurslar deb ataladi. Banklar va
yirik korxonalar bilan bir qatorda, bozorda operatsiyalarda ham brokerlar
ishtirok etmoqda. Brokerlar faqat vositachilar bo'lib, o'z xizmatlari uchun
komissiya talab qiladi. Ularning firmalari har qanday ma'lumotni almashish
uchun muhim o'rin tutadi. Axborot almashinuvi butun dunyoni qamrab olgan
sun'iy yo'ldosh va monitor aloqasi tarmog'i orqali amalga oshiriladi. Monitorlar
jahon valyuta savdosida ishtirok etadigan barcha banklarda o'rnatiladi. Ular,
shuningdek, brokerlari va boshqa manfaatdor tomonlar va tashkilotlar mavjud.
Dunyoning moliyaviy markazlarida ko'plab banklar ushbu tizim xotirasiga
valyutalarni sotib olish va sotish va yetkazib berish uchun o'zlarining amaldagi
44

kurslari va shartlarini kiritadilar. Unda ishtirok etgan har bir ishtirokchi boshqa
ishtirokchining tegishli kodini terib, uning ma'lumotlarini bilib olishi mumkin.
45

Xulosa
Xulosa shuki, O zbekistonning xalqaro tashkilot vakillari bilan ʻ
muzokaralari 2-3 yilga cho zilishi ehtimoli mavjud. Jahon savdo tashkilotiga
ʻ
a zolik masalasi oson hal bo lmaydi, oldinda juda murakkab bosqichlar turibdi.
ʼ ʻ
Bir maqolada masalaning barcha jihatlarini batafsil yoritishning imkoni
yo q. Mavzu va muammolar ko lami shu qadar kengki, ularning birortasini
ʻ ʻ
ko zdan qochirish yangi muammoni keltirib chiqarishi mumkin. Misol uchun,
ʻ
tog -kon, neft-gaz sanoati, energetika, temir yo l, havo yo llari sohalarida
ʻ ʻ ʻ
xususiylashtirish hali oxiriga yetkazilmaganligi jiddiy muhokama qilinishi
lozim.
Eng muhim jihat shundaki, O zbekiston, birinchi navbatda, o zining ichki
ʻ ʻ
iqtisodiy-ijtimoiy muammolarini hal qilishi kerak. Geoiqtisodiyot bilan ham
jiddiy shug ullanishga to g ri keladi. Bir vaqtning o zida ikki tashkilot
ʻ ʻ ʻ ʻ
kuzatuvchisi sifatida ham Jahon savdo tashkiloti, ham YEOII bilan hamkorlik
qilinayotganligi rahbariyat oldida o ta murakkab vazifalarning oqilona
ʻ
yechimini topishni ko ndalang qo yadi. Ushbu dolzarb masalalarning ijobiy
ʻ ʻ
yechimiga erishish uchun O zbekistonning milliy taraqqiyot yo li va yuksak
ʻ ʻ
farovonlikka erishishiga xizmat qiladigan yangicha yondashuv hamda qarashlar
belgilab olinadi, deb ishonamiz.
Jahon savdo tashkilotiga a zolik, avvalo, monopolist boshqaruvga barham
ʼ
beradi va erkin raqobat muhitini yaratadi.
Bunday dadil qadam esa yurtimiz istiqboli uchun, shubhasiz, muhim rol
o ynaydi.
ʻ
Bugungi kunda ishlab chiqarishning past texnologik darajasi, ishlab
chiqarish
zanjirlarining bir qismi bo lgan boshqa tarmoq korxonalari tomonidan
ʼ
innovatsion mahsulotlarga talabning yetishmasligi,yuqori sifatli inson
kapitalining yetishmasligi innovatsiyalarning tarqalishi va joriy etilishiga
to sqinlik qiladi, innovatorlarning boshqa rivojlangan davlatlarga chiqib
ʼ
46

ketishini tezlashtiradi.
Texnologiyalarni sotib olish uchun katta moliyaviy resurslarga, shuningdek
yutuqlarni moslashtirish uchun rivojlangan ilmiy va texnologik bazaga bo lganʼ
ehtiyoj xoldinglarga birlashtirilgan yirik korxonalar, shuningdek davlat
korporatsiyalarining bir qismi bo lgan kompaniyalar orasida innovatorlarning
ʼ
yuqori ulushini belgilaydi. Kichik biznes bunday xarajatlarni ko tara olmaydi.
ʼ
Bunday vaziyatda davlatning vazifasi rivojlanish institutlarini (venchur
fondlari, texnoparklar, innovatsiya va texnologiya markazlari, texnologiyalarni
uzatish markazlari va boshqalar) shakllantirish, mahalliy kompaniyalarga
litsenziyalar sotib olishga ko maklashish, shuningdek, turdosh tarmoqlar
ʼ
korxonalari o rtasida innovatsiyalarning tarqalishini ta minlashdan iborat.
ʼ ʼ
Bunga qo shimcha ravishda to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalarni jalb
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
qilish, tashqi savdo (eksport va import operatsiyalarini amalga oshirishda
raqobatning mavjudligi), ta limni yangilash (ilg or texnologiyalarni o rganish,
ʼ ʼ ʼ
xorijiy tajriba), g arb mutaxassislari bilan hamkorlik (tajriba almashish, xorijiy
ʼ
amaliyot) orqali amalga oshirilishi mumkin.
Xulosa qilib shuni aytishim keraki Jahon savdo tashkilotiga O'zbekiston
uchun kirish bu iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va raqobatbardoshligini
oshirishga qaratilgan bozor islohotlarini rivojlantirish uchun ko'proq imkoniyat
yarati beradi. Shu bilan birga islohotlarni tarkibiga solish va import bojlarini
pasaytirishni olib kelishi mumkin chet el tovarlari uchun ichki bozorni
mahalliy ishlab chiqarish bilan teng raqobatlashi va ko'p tomonlama savdo
muzokaralari orqali o'z savdosini erkinlashtirishni davom ettirish majburiyatini
o'z ichiga oladi. Shu sababli, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning potentsialini
kuchaytirish va ularning raqobatbardoshlik ko'rsatkichlarini oshirish zarur.
Yuqorida sanab o‘tilgan funksiyalar o‘tish iqtisodiyoti uchun ham, rivojlangan
bozor iqtisodiyoti uchun ham xos xususiyatdir, biroq bozorga o‘tish bosqichida
ushbu funksiyalarning har birining amalga oshirilishi qator xususiyatlar bilan
tavsiflanadi. Agar shakllangan bozor xo‘jaligida iqtisodiyot faoliyat
47

ko‘rsatishining huquqiy bazasini ta’minlash asosan amaldagi xo‘jalik
to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining qo‘llanilishini nazorat qilish va unga qisman
tuzatishlarni kiritish yo‘li bilan amalga oshirilsa, o‘tish bosqichida esa xo‘jalik
yuritishning butun huquqiy bazasini yangidan tashkil etish talab etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017
yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. Jahon iqtisodiyoti: Darslik / Ed. A.S. Bulatov. - M .: Yurist, 1999 yil. - 734 b.
6. Lomakin V.K. Jahon iqtisodiyoti: Universitetlar uchun darslik. - M .: Moliya,
UNITI, 1998 .-- 727 b.
7. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar: Universitetlar uchun darslik / Ed. V.E.
Rybalkin. - M .: UNITI-DANA, 2019 .-- 605 b.
8. Spiridonov N.A. Jahon iqtisodiyoti: Qo'llanma. - M .: INFRA-M,
2017 .256b. 5. Kurenkov Yu., Popov V. Rossiyaning jahon iqtisodiyotidagi
raqobatbardoshligi. // Iqtisodiy masalalar, 2021. - No 6. - B. 36-49.y.
9. Ahmadjonov, A Abdullayev, M Mamayusupov, O Umarjonov. (2021).
Raqamli
iqtisodiyotda boshqaruv muammolari. Science and Education, 2 (10), 636-642
48

JAHON SAVDOSIDA RAQOBATNING KUCHAYISHI

Sotib olish