• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 951.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 19 Июнь 2023
Расширение doc
Категория История

Продавец

Behruz Temirov

Дата регистрации 11 Май 2023

48 Продаж

Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli

solingan. 1940 – yilda Tuproqqal’adan topilgan “nomsiz podsho” tasviri tushirilgan tangalar o’sha davrda tanga zarb qilish texnikasi va tasviriy san’atni yuksak darajada bo’lganligidan darak beradi. Xorazmda miloddan avvalgi . II – I asrlarda va milodiy I yuz yilliklar davrida harbiy texnika sohasida ham katta yutuqqa erishilgan.S. P. Tolstovning fikricha, harbiy taktikaning yangi usuli qo’llannilgan va keyin butun O’rta Osiyoga yoyilgan. Bu yangi texnikaning mohiyati shundan iboratki, jang vaqtida og’ir sovut kiygan, o’q – yoy, uzun nayza, qilich va pichoq bilan qurollangan va zixrlangan otga mingan chacandoz zich saf tortib hujum qilganlar. O’q – yoy uchlari tez va muvozanat saqlash uchun ularning ketiga burgut paridan ishlangan alohida moslama taqilgan. Arxeologik qazishmalar natijasida Ural hududidan topilgan ilk Xorazm tangalari kumush buyumlar, Xorazm davlati Volga Bo’yi, Kavkaz oldi va janubiy Ural oldi hududlari bilan keng iqtisodiy va madaniy aloqada bo’lganligidan dalolat beradi. Milodiy I asr boshlarida kelib Xorazm davlati Kushonlar imperiyasi tarkibiga kiradi. Xullas, Qanha davri Xorazm tarixida o’lkaning iqtisodiy, siyosiy, harbiy va madaniy jihatdan rivojlanishi bilan tasniflanadi. Xo’jalikning eng asosiy tarmog’i dehqonchilik va chorvachilik hisoblanadi. Bu davrda sug’orish inshootlari qal’a devorlari qurilgan, sug’orilgan maydonlar kengaytirilgan. Bu davlatlar uyushmasiga siyovushiylar sulolasidan chiqqan podsholar hukmronlik qiladi. Tarixda davlat Xorazmshohlar davlati nomi bilan mashhur bo’ldi. Xorazm atrofiga bir qncha qabila va elatlar birlashib, mill.avv VIII asrda “Katta Xorazm” davlati vujudga kelgan. Katta Xorazm ko’pgina siyosiy uyushmalarning ixtiyoriy birlashuvidan tashkil topgan konfederatsiya tipidan davlat bo’lib u ham harbiy demokratiya prensiplari, asosida boshqarilgan. Bizgacha yitib kelgan yozma manbalardan Xorazmshohlar davlatining o’sha davrdagi boshqarilish tartibi, mahkamalar va hukmdorlari haqida yetarli ma’lumotlarga ega emasmiz. Mavjud ma’lumotlardan shu narsa ma’lumki, 26 26 2. Ali Ibn Ma’mun ( 997-999 yy) 3. Ma’mun Ibn Ma’mun ( 999-1017 yy) Mahmud G’aznaviy o’z sarkardalaridan biri Oltin toshlar sulolasidan ham 3ta Xorazmshoh hukumronlik qilgan: 1. Xorazmshoh Oltintosh (1030-1032 yy) 2. Xorazmshoh Xorun Ibn Oltintosh (1032-1034 yy) 3. Xorazmshoh Ismoil Xandan Ibn Oltintosh (1034-1038 yy) Markaziy Osiyoda paydo bo’lgan Saljuq turklari bilan G’aznaviylar o’rtasida nizo chiqib, 1040-yilda Dandonakan shahri yonida ular o’rtasida qattiq janglar bo’lib, Saljuq turklari g’olib chiqadilar. Ular G’aznaviylar mulkini qo’lga kiritib, Xorazmni ham o’ziga qarashli qiladi. Xorazm 1040-yildan Saljuq Sultonlari tomonidan tayinlangan hokimlar boshqargan. Bu suloladan Xorazmshohlar unvoniga ega bo’lgan 7 ta shoh xukumronlik qilgan: 1. Qutb ad-Din Muhammad (1097-1127 yy) 2. Alo-ad-Din Otsiz (1127-1156 yy) 3. Abul Fath-el Arslon (1156-1172 yy) 4. Sulton shoh Muhammad (1172-1193 yy) 5. Alo ad-Din Takash (1193-1200 yy) 6. Alo-ad Din Muhammad (1200-1220 yy) 7. Jalolad-Din Manguberdi (1220-1231 yy) Xorazmning mustaqil faoliyat ko’rsata boshlashi XVI asr boshlariga to’g’ri keladi. Bu davrga kelib Markaziy Osiyoga bir qancha xonliklar yuzaga keladi. Mavjud ma’lumotlarga ko’ra 1512-yilda Shayboniyxondan ajralib chiqqan o’zbeklarning bir guruhi Elbarsxon boshchiligida Xorazmning Vazir shahrida mustaqil xonlik tashkil qilganlar. Kiyinchalik bu xonlik Xiva xonligi nomini olgan. Yangi tashkil topgan Xiva xonligining poytaxti dastlab Vazir, Ko’hna Urganch va kiyin Xiva shaharlari bo’lgan. (1512-1538 yy) Xorazmda o’zbeklar sulolasiga asos slogan. Elbarsxon hukumronlik qilgan. 1538-1556 yy Avanishxon hukumronligi. 1557-1558 yy. Do’stxon Buchchaxon 13 13 qilishda katta rol o’ynagan. Bundan tashqari milodiy II asrga oid Ayoz qal’a – 2- 3- ham topilgan. Bu yodgorliklar ham ixcham va mustahkam qilib qurilgan va mudofaa ahamiyatiga ega bo’lgan. Qirqqiz tepa – Xozaraspdan shimoli – g’arbda joylashgan. U to’g’ri burchakili bo’lib, umumiy maydoni 75x95 m. tepaning shimoliy – g’arbiy burchagida katta bo’lmagan tepalik bo’lib, uning balandligi 2,5 m, hajmi esa 25x30 m. bu shahar arki ham bo’lgan. Uning rivojlanishi miloddan . av. IV – II asrlarga oiddir. Olma otishgan yodgorligi xiva shahridan 18 km Kattabog’ qishloq kengashi hududida joylashgan. Shahar to’rt burchak shaklga ega bo’lib, uning kengligi 170 m. Yodgorlikda arxeol;ogik tekshirishlar olib borilmagan. Yodgorlikning ustki qismida saqlanib qolgan spol siniqlariga qarab, uning vujudga kelishi milodning I – VIII asrlariga oiddir. Xorazmning antik davr shaharlari juda puxta, qurilgan. tashqi ko’rinishining bir xilda bo’lishi, geografik joylashishi, mudofaa inshoatlarning mustahkamligi, bilan ajralib turadi. Bu inshoatlarqadimiy xorazmliklarda qurilish san’atining, me’morchilikning, muhandischilikning yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Mustahkam va go’zal inshoatlarni bunyod etilishi Xorazm aholisi ishtirok etgan. Yirik qal’alarni barpo etish uchun ko’p kuch, mablag’ zarur edi. Faqat boy, mustaqil, qudratli, davlat bunday ishlarni amalga oshirishi mumkin edi. Miloddan . av.IV – I asrlarda Xorazm shunday quldorlik davlatlardan biri bo’lgan. Miloddan odning I – IV asrlarida Xorazm vohasi shaharlar rivojlanishi bilan bir qatorda hunarmandchilik, savdo – sotiq ishlari keng taraqqiy topgan. Miloddan odning IV – V asrlarida O’rta Osiyoda, shu jumladan, Xorazmda ham jamiyat ichki ziddiyatlarining kuchayishi, ko’chmanchi qabilalarning tez – tez xujumlari, o’zaro urushlar natijasida shahar madaniyati inqirozga uchraydi. Gullab yashnagan shahar, qal’alar, dehqonchilik vahalari xarobaga aylandi. 33 33 qurilma chigir ixtiro qilganlar. Chiqir – bu yog`ochadan ishlangan bo`lib, uning yaratilishi o`sha davr irrigatsiya tarixiga buyuk kashfiyot edi. Ya. G`ulomovning ta’kidlashicha, ko`xna Xorazmda chiqirdan foydalanish, miloddan avvalgi VI – VII asrlariga to`g`ri keladi. Xorazmda eng qadimiy chiqirlar mamlakati bo`lib, ulardan foydalanish asrimizning 30 yillari oxiricha davom etadi. Xullas, sun’iy sug`orish ishlarining rivojlanishi mamlakatni obodonlshtirishda, ijtimoiy – siyosiy hayotning barqarorlashishiga katta ijobiy ta’sir ko`rsatdi. Xorazmda madaniy taraqqiyotining juda ko’p soxalari halq amaliy san’ati rassomchilik, raqs san’ati, adabiyoti va sheriyati o’tmishiga borib taqaladi. Arxiologik tadqiqotlar bilan Tuproqqal’a, Ayouqal’a, Xumbiz tepa qazishmalarida topilgan yodgorliklar bu fikrni yana bir marta tasdiqlaydi. Darhaqiqat, arxiologik topilmalar antik davrdayoq Xorazmda halq amaliy san’atining zargarlik, o’ymakorlik, chilangarlik, rivoj topganligini ko’rsatdi. Xiva xunarmandlari tomonidan yuksak did bilan ishlab chiqilgan maxsulotlar nafaqat xonlikning o’zida balki qo’shni chorvadorlar orasida, ayniqsa xorijiy davlatlarda ham yuqori baholangan. Xunarmandlar shaharning yuksak madaniyatli tabaqasini tashkil qilgan. Xorazm ayniqsa, Xiva o’zining miskorlari, ganch, yog’och va tosh o’ymakorlari bilan mashhur bo’lgan. Xivada miskorlik va zargarlik san’ati ham yuqori darajada rivoj topadi. Ular Xorazmning shu boradagi qadimiy ananalarining mohirlik bilan ijodiy rivojlantiradilar. Tilla va kumushdan rangdor toshlar qadalib yasalgan ayollar taqinchoqlari , uzuk, bilak uzuk, quloq sirg’a, sochga, manglayga va ko’krakka taqiladigan turli tumorlar va boshqalar. Shuningdek, misdan yasalgan bo’rtma va o’yma naqshli lagan, siloncha, choynak, payola, qumg’on va o’yma naqishli lagan va boshqa buyumlar Xivada zargarlik va misgarlik san’atini qanchalik yuqori darajada bo’lganligini ko’rsatdi. Halq amaliy san’atining to’qimachilik soxasiga ham etibor kuchaygan. Paxta tolasi, jun, ipak qandir va kanopdan to’qilgan turli to’qimachilik maxsulotlari 42 42 manfaatlariga xizmat qiladigan muhim o’zgarishlar davlat boshqaruv yo’li bilangina amalga oshirilishi mumkin bo’ladi. Qadimshunos Ya. G’ulomov tomonidan Xorazmda aniqlangan 200 km uzunlikdagi, eni bir necha metrdan iborat bo’lgan kanal o’zagi, obod dehqonchilik madaniyati Xorazm davlati qadimdan insoniyatning yirik madaniy markazlaridan biri sifatida shuhrat topganligidan dalolat beradi. “Avesto” da Xorazm Markaziy Osiyoda rivoj topgan, o’z hududi, chegaralariga ega bo’lgan davlatlardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Geradot ma’lumotiga qaraganda, qadimgi Oks daryosi bo’yida 360 dan ziyod sun’iy sug’orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho’lni, sahroli hududlarga suv chiqarilib, dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib borilgan. Geradot taassurotlarida Xorazm o’lkasida yashagan aholi dehqonchilikdan katta tajribaga ega bo’lib, ular donli, dukkakli ekinlar, masalan, bug’doy, arpo, suli, meva – sabzavotchilik mahsulotlarini etishtirganliklarini qayd etib borganlar. Xorazm shaharsozligida xom g’isht, paxsalardan keng foydalanilgan, binolarning tashqi va ichki ko’rinishlariga maxsus ishlov berilib, ularning mustahkamligi, o’ziga xos ko’rkamligi ta’minlangan. Xorazm vohasida huranmandchilik, tog’ – kon ichlari ancha rivoj topgan. Bu erdan qazib olingan qimmatbaho zumrad toshlarga ishlov berilib, yuksak sifat ko’rsatgichiga eyganidan keyingina u muhim tayyor mahsulot sifatida foydalanishga chiqarilgan. Xorazm zumradi, Sharqning bir qator, jumladan, Eron, Xitoy, Hindiston,Misr singari mamlakatlarga ham yuborilgan. Xorazmda aholining bir qismi chorvachilik bilan shug’ullangan, ularning tuya, ot, qo’y – echkilardan iborat suruvlari bo’lgan. Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to’g’risida ma’lumotlar hozirgacha aniq emas. Rivoyatlarga ko’ra, Xorazmning qadimiy siyosiy sulolasi Siyovushlar bo’lganligi zikr etiladi. “Avesto” da ta’kidlanishicha, Siyovush Kaykovusning o’g’li bo’lgan. Siyovushronning o’limidan so’ng uning nabirasi Kova Xisrav bobosi qotilidan o’ch olib, Xorazmda birinchi sulolaga asos soladi. Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida ta’kidlashicha, Xorazmga aholi miloddan avvalgi . 1292- yilda kela boshlagan deb 23 23 63 63 Qo`y qirilgan qal’a – aylana shaklida bo`lib, aylanasi 80 m, qalinligi 5 m. devor bilan o`rab olingan. 9 minoraga ega. Qal’a markazida ikki qavatli silindr shaklida uy joylashgan, uning aylanasi 42 m, S. P. Tolstoyning fikricha, sayyoralarni kuzatadigan joy bo`lgan. Yodgorlikdan suyaklarni saqlaydigan, loydan qilingan ostadonlar ko`plab topilgan. Ostadon va uning qismi hamda qopg`og` odam haykalchalari bilan bezatilgan. Bu yodgorlikdan miloddan avvalgi III – II asrda oid qadimgi Xorazm yozuvi bo`lib, u oromiy yozuvida tush bilan yozilgan. Bu obida ibodatxona yoki Xorazm zadagonining saroyi bo`lishi mukin. Xorazmning gullab – yashnagan davrga to`g`ri keladi. Tuproq qal’a. (Shovot tumani hududida joylashgan) Qal’ani tekshirish ishlari 1958 – 60, 1979 – 80 yillarda olib borildi. Shahar aylana shaklida bo`lib, uning hajmi 260 m, ichki devoir tomonidagi umumiy maydoni 4 gektar. Mudofaa devoir bilan o`rab olingan, hozirgacha saqlanib qolgan devorning balandligi 0,7.3 mni tashkil qiladi. Devorda yarim aylanali burjlar (24 ta) saqlanib qolgan, ular orasidagi masofa 22 – 30 m, devorga yaqin joydan 32 – 42 m handak o`tgan. Shaharning qurilishi va rivojlanishi miloddan avvalgi IV – III asrlar bilan belgilanadi. Oybug`ir qal’a - bu yodgorlik Shumaynaydan 41 km. Shimoliy – g`rabda joylashgan. Qal’a 1946 yilda o`ragnilib, miloddan avvalgi IV, milodiy I asr bilan belgilanadi. To`g`ri burchakli bilan, umumiy maydoni 10 ga. Yodgorlikning uch tomonidagi devorlari yaxshi saqlangan. Sharqiy devor uzunligi – 120 m, shimoliy – 412 m, g`arbiy paxsa devorining balandligi 6.1 m, qurilgan burjning o`rni saqlanib qolgan. U devordan 5,6 m, devor bilan burj o`rtasidagi masofa 48 – 53 m, qal’aga kirish joyi g`arbiy devor o`rtasida joylashgan. arxeolog M. Mambetullayev qal’aning vujudga kelishi, tarixini uch davrga bo`ladi: Miloddan avvalgi V – III asrlar, Miloddan odiy I – IV va XI asrlar. Ayoz qal’a – Sulton Uvays tog’i yaqinida joylashgan. U ikki qatorli devor bilan o’rab olingan. U harbiy ahamiyatga ega inshoat bo’lib, milodiy II- IV asrlarda bunyod etilgan. Bu qal’a Xorazmning tashqi xujumlardan himoya 32 32 X asrning oxirlariga kelib O’rta Osiyoda saroylarga ilm ahlini yig’ishi, ma’rifat – ma’naviyat masalalarini davlat siyosati darjasida tutish odat tusiga kirib qoladi. Bu borada Xorazmning hukimdorari – xorazmshohlari alohiida o’rin tutadi. Xorazmda qadimiy poytaxt Katda ( hozirgi Beruniy) 305-yildan to 995- yilgacha afrig’shtilar hukm suradi. Lekin 712-yildan boshlab Xorazimning ikkinchi qadimiy shahri Gurganj arablari tomonidan qo’yilgan ameriyning qarorgohi vazifasini bajaradi. 995-yili Gurganch Amiri Ma’mun ibn Muhammad Afrig’iylar sulolasiga barham beradi. Kat shahrini bosib oladi va poytaxtni Gurganchga ko’chirib, o’zini Xoprazmshoh deb e’lon qiladi. Amiri ibn Ma’mun ana shunday og’ir siyosiy muhitga dono va zukko maslahatchilarga muhtoj edi. Uning baxtiga tog’asi Beruniyning ustozi, Abu Nosir ibn Iroq o’z davrining o’ta bilimdon olimi edi. U tirikligidayoq davrining Ptololimi degan laqabni olgan edi. 1004- yilning boshida Ibn Iroq takilfi bilan Beruniy Gurganchga qaytib keladi va Ma’mun saroyiga ilm ahli uchun qulay sharoit yaratiladi, ikki shaxs yaqin va o’rta sharqdagi ko’plab olimlar bilan shaxsiy yozishmada edilar. Ularning taklifi bilan NIshopur, Balx, Buxoro va hatto arab iroqlaridan ko’plab olimlar Ganjaga keladilar. Ular qatoriga mashhur tabib va faylasuflar Abu Ali ibn Sino, Abu Sahiy, Masihiy, al -Xo’jandiy, kimyogar olim Abdul hokim Muhammad ibn Abdumalik as- Solibi va boshqalar bor edi. Shu tariqa 1004- yildan boshlab Gurganchda “Dorulhikma” va maorif (bazi bir manbalardan “Majlisi ulamo”) nomini olgan limiy muassasa to’la shakillanadi. Xo’sh XXasrlarda tarixchi olimlar tomonidan bu ilmiy muassasa har tomonlama o’rganiladi va o’z faoliyati nuqtai nazaridan davrining akademiyasi bo’lgan isbotlandi. Unga “Ma’mun akademiyasi” nomi beridi. Ali ibn Ma’mun vafotidan keyin 999- yilda uning ukasi Ma’mun ibn Ma’mun Xorazimshohlar taxtini egallagan. U Beruniyni saroyga yaqinlashtiradi va 1017- yilgacha Xorazimshohning eng yaqin maslahatchisi bo’lib xizmat qiladi. Ma’mun akademiyasi uchun yanada ko’proq imkonoyatlar ochiladi. O’sha vaqtda akademiyasi Beruniy qo’l ostida 60 ga yaqin yetuk olimlar fanning turli sohalarida xususan, aniq fanlar matimatika, astronomiya, fizika (riyoziyot), geometiriya 49 49 ko’rsatadi. Siyovushning Turonga kirib kelgan sanasi esa miloddan avvalgi . 1200- yil belgilangan. Miloddan avvalgi. III asrlarda Xitoyning shimoliy g’arbiy chegaralaridan Sirdaryoning o’rta oqimi havzalarigacha bo’lgan juda katta maydonda turkey tilda so’zlashuvchi ko’p sonli chorvador qabilalari yashab kelgan. Ular xunnlar, sak usunlar, yuechjilar va boshqa nomlar bilan mashhur bo’lganlar. Ular yaylovlar uchun doimo bir – birlari bilan to’qnash kelganlar. Ayni paytda siyosiy hukmronlik uchun ham kurash qizg’in edi. Shimoliy – G’arbiy Xitoy va Sharqiy Turkiston hududlaridan Markaziy Osiyoga ko’chmanchi chorvador qabilalarning kirib kelishi bu mintaqada muhim siyosiy o’zgarishlarga olib keldi. Hozirgi O’zbekiston hududida Qadimgi Xorazm davlatidan tashqari Choch, So’g’d hududlarini o’z ichiga olgan qudratli Qang’ podsholigi (Miloddan . av.III asr) Parkana –Farg’ona davlati, Baqtriya, Yunon – Baqtriya davlati tashkil topdi. Yunon – Baqtriya davlatining asosini Baqtriya, So’g’diyona, Marg’iyona tashkil etadi. Qang’ davlatining joylashgan o’rni haqida olimlar o’rtasida yangicha qarashlar mavjud. A. Asqarovning fikricha, hozirgi Toshkent va Sirdaryo viloyatlari ham Janubiy Qozog’iston erlarida yashovchi sak qabilalarning makedoniyalik Iskandar qo’shinlari va Salavkiylarga qarshi kurashlari jarayonida miloddan avvalgi .III asrda yarim o’troq Qang’ davlati tashkil topadi degan xulosaga keldi. A. Asqarovning fikricha, Qang’ davlatining asosiy erlarini Toshkent vodiysi, Talas vodiysi, Chu daryosining quyi oqimlaridan, daryosigacha bo’lgan joylarni tashkil etgan. Qadimgi Xorazm va So’g’d erlari ham Qang’ davlatiga tobe bo’lgan. Qang’ davlatining ikkita markazi – Qanxa (Qang’diz) va O’tror (Turband) shaharlari bo’lgan. Qanxa shahri Toshkent vohasida, O’tror shahri esa Aris daryosi quyi oqimida joylashgan. 24 24 ehtimoldan uzoq emas. Siyovushiylar avlodining Xorazmga ko’chib kelishi tarixi qisqacha shunday bo’lgan. Xorazmda mavjud rivoyatlarga ko’ra turon bilan Eron oralig’ida chegara hududida joylashgan bitta o’rmondan Eron qo’shinlari adashgan bir qizchani topib olganlar. Qizcha sarviqomat va o’ta chiroyli bo’lgan. Uni Eron shoxi Kaykovus oldiga olib ketganlar. Bir boqishdan shoh qizchaga oshiq bo’lib qolgan. Ma’lum vaqt o’tgach, qizcha homilador bo’lib, Siyovushni tuqqan va shu zamon, bola ustidan vafot etgan. Siyovush ota tarbiyasida qolgan. U juda kelishgan va xushsurat yigit bo’lib yitishadi. Kiyin shoxning xotinlaridan biri unga oshiq bo’lib, yigitni yomon yo’lga solishga urinadi. Natija chiqmagach o’gay ona Siyovushga tuxmat qila boshlagan. Siyovush esa onasining fitnasidan qochib Turonga kelgan. Turon xukumdori Afrosiyobning qizi Farangizga uylanib, Qang’dez shahrida istiqomat qiladi. Biroq dushmanlar qaynota bilan qaynona kuyov o’rtasidagi yaqin munosabatni buzishga va ularni bir-biriga dushman qilib qo’yishga muvaffaq bo’ladilar. Qaynotasi unga qarshi fitna uyushtiradi. Bundan xabar topgan Siyovush Xorazmga qochib ketadi. Lekin ko’p vaqt o’tmay qaynonasi yuborgan qotillar tomonidan o’ldiriladi. Siyovushning o’g’li Kayxusrav otasining qotillaridan o’ch olish maqsadida Turonga qarshi urush boshlaydi. Uning sarkardalaridan biri Ashqash Xorazmni zabt etadi. Kayxusrav otasi qotillari Fran Xrasn (“Avesto”da, “Shohnoma’da esa Afrosiyob) va Kersavazdudan (“Avesto”)da “Shohnoma”da esa Gersivezd o’ch olgan, Xorazmga kelib, o’z mustaqil podsholigini tuzishga kirishadi. Dastavval, u Xorazm vohasida qadimdan istiqomat qilib kelayotgan Sak- massagetlar ittifoqiga birlashgan turkiy qabilalarni o’ziga bo’ysundirish uchun kurash olib borgan. Kiyinchalik Kayxusrav (u mil. avv 1200 yildan to 1140- yilgacha xukumronlik qilgan) va uning avlodalari Tajon va Murg’ab havzasida va Turkman – Xuroson tog’lari etaklarida istiqomat qilayotgan ariy va Xorazmiy qabilalari Xorazm podsholigi atrofiga birlashtirish hamda bu yerda mustaqil qudratli davlat barpo etish uchun ko’p yillar davomida kurash olib borgan. 8 8 nodir tarixiy obidalar jahon sayyohlarini, umuman xorijiy mehmonlarni hayratda qoldirmoqda. Deshanqal’a, Xiva shahrining mudofa qobiliyatini oshirish uni qo’shni qabilalar va ko’chmanchilar hujumidan yaxshiroq himoya qilish maqsadida “1842-yilda Muhammad Yoqub Mextor rahbarligida Deshanqal’a devorlari qurilgan. Bu katta qurilishga xonlik aholisidan 4/1 qismi safarbar qilinib 30 kunda amalgam oshirilgan. Deshanqal’a shahar atrofidagi zich o’rnashgan rabotlarni hamda xonning shahar tashqarisidagi 3 ta bog’ini – Rafaniq, Nurillabek, Nurillaboy bog’larini o’z ichiga olgan. Deshanqal’a devorlarida pishgan g’ishtdan 10 ta darvoza ham qurilgan. Xivaning 2500 yillik yubiliyi munosabati bilan shaharda katta bunyodkorlik ishlari amalgam oshirildi. Ko’pgina tarixiy obidalar ta’mirlandi, qayta tiklandi. Shahar husniga husn qo’shildi. Asrlar osha bu muqaddas shahar o’z go’zalligini yo’qotgan emas, bundan kiyin ham Sharq yulduzi kabi yarqirab turadi. 19 19 xonlik tashkil etib, Vazirni poytaxt qilmoqchi bo’lgan. Ko’xna Urganchdan zo’rlik bilan ko’pgina aholini Vazrga ko’chirgan edi. Biroq 1464-yilda Sulton Xusayn Bayqaro Vazrni qo’lga kiritib, ko’chirilgan aholini Urganchga qaytishga ruxsat etgan. Temuriylar Xukumronligi inqirozidan so’ng undan ajralib chiqqan Xorazm o’z mustaqilligini uzoq saqlab qola olmadi. Dashti – Qipchoqdan kelgan o’zbek xoni Shayboniyxon tomonidan istilo qilindi. Keyin Katxudolar oqsoqollar, ruxoniylar maslahatlashib, Dashti-Qipchoqdagi Shayboniyxonga raqib bo’lgan. Brka sulton urug’iga mansub Elbars va Bilbars sultonlariga maktub yo’llab ularni Xorazmda xonlik taxtiga taklif qildilar. 1512- yilda Elbars sulton Vazir shahri qal’asida Xorazmning xoni deb e’lon qilindi. Bir qancha yil davomida Vazir shahri Xorazmning poytaxti vazifasini bajargan. O’sha paytlarda poytaxt o’zgarib, goh Vazirga, goh Gurganchga, goh Xivaga ko’chirilib turgan. Xiva. Xiva Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biri hisoblanadi. Arxiologlarning ma’lumotlariga ko’ra, Xivaga mil.avv VI asr oxiri V asr boshlarida asos solingan. 1997-yil oktabr oyida Xivaning 2500 yilligiga bag’ishlangan halqaro marosim va ilmiy konferensiya o’tkazildi. Xiva shahri rasmiy ravishda 1557-yildan 1920-yilgacha Xiva Xonlarining qarorgohi bo’lgan. Shu davr ichida Xivaga 50 dan ziyod xon hukumronlik qilgan. 1920-1925- yillarda Xiva Xorazm Halq Respublikasining poytaxti bo’lgan. 1925-1939-yillardan Xorazm okrugining markazi xozirgi kunda esa termon markazi hisoblanadi, Xiva qal’asi Sharqdan G’rbga cho’zilgan bo’lib asosan ikki qismdan iborat Ichanqal’a va Deshonqal’a. Ichanqal’a xududida mil.avv VI-V asrlarda kichkina manzil mavjud bo’lib kiyinchalik mil.avv IV-III asrlarda esa Ichanqal’a vujudga kelgan. Ichanqal’a to`g`ri burchak shaklida qurigan bo`lib (650 x 400 m) Shimoldan Janubga cho`zilgan. Uning hududi 26 gektarni tashkil qiladi. 2100 m uzunlikdagi mustahkam mudofa devori bilan o’rab olingan. Devorning balandligi 7-8 m, qalinligi 5-6 m ni tashkil etib aylana shakildagi figuralarga ega. Kaltaminor, Islom Xo’ja madrasasi va Minoro va boshqa tarixiy obidalarni ko’rsatish mumkin. Bu 18 18 18. M. Matniyozov, A. Sotliqov. Jahon tarixi va madaniyatida Xorazm. “Xorazm” nashriyoti.1999-yil. 19. Tolistov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab.T.; 1964-yil. 20. Xiva ming gumbaz shahri. T.: 1997-yil. 21. Ya.G’ulomov. Xorazmning sug’orilish tarixi (Qadimgi zamomlardan hozirgacha) – T.; 1959- yil. 22. Ya . G ’ ulomov . Памятники города Хиви (Труди институте язика, летиратури Узбикистанского филияла Анссир Серий Историй архиология, Вип. 3. Тошкент .: 1. 1. WWW.EURASIA.ORG.RU WWW.EURASIA.ORG.RU . . 2. 2. www.history.ru www.history.ru 3. 3. HTTP://WWW.PHILOS.MSU.RU/FAC/HISTORY/ HTTP://WWW.PHILOS.MSU.RU/FAC/HISTORY/ 4. 4. HTTP://WWW.AUDITORIUM.RU HTTP://WWW.AUDITORIUM.RU 5. 5. WWW.MUSEUM.RU WWW.MUSEUM.RU 6. 6. www. ziyonet.net. www. ziyonet.net. 58 58 Birinchisi , mil.avv IV-III asrlarga taalluqli bo’lib, Shovot tumani xududida, ikkinchisi ham mil.avv IV-III asrlarga mansub bo’lib Xiva tumani xududida, uchunchisi, mil.avv IV-III asrlar bilan belgilanib, Yangiariq tumanida joylashgan, to’rtinchisi milodiy III asrda bunyod etilgan bo’lib, Qoraqalpog’istonning Ellikqal’a tumani xududida joylashgan. Kat qal’asi – Siyovushiylar – Ofrig’iylar sulolasining so’ngi qarorgohi Kat shahri bo’lib, u milodiy 305-yildan to 995-yilgacha Xorazmshohlar poytaxti vazifasini bajargan. Arab sayyohi Ibn Xovkalarning ma’lumotlariga ko’ra Xorazmshohlarning Darjosh degan poytaxti ham bo’lgan. Bu shaharni daryo yuvib ketgan. Kiyin uning yaqinida aholi bosgqa poytaxt ham bo’lgan. Bu shaharni unga Kat (Kos) deb nom brgan. Milodiy 305-yilda Kayxusrav avlodidan bo’lgan Xorazmshoh Ofrig’ Kat shahrining al-fil qismida daryoga yaqinroq joyda baland qasr qurdirib, shu vaqtdan boshlab yangi yil xisobi boshladi va Afrig’iylar sulolasiga asos soldi. Arab tarixchilari va sayyohlari al-Bolazuriy, at-Tabariy, Istaxdriy, Ibn Xavkal, Ibn Kusta va Ibn Fadlanlar Kat shahri 3 qisimdan iborat bo’lib, 3 nom bilan – “Fil”, “Kat”, ”Xorazm” nomlari bilan atalgan, deb xabar beradilar. Shaharning “Xorazm” va Fil qisimlarini daryo yuvib ketgan 994-yilga kelib ularning so’ngi izlari yo’q bo’lib nomlari ham tilga olinmay qolgan. Shaharning uchunchi, daryodan uzoqda joylashgan katta qismi – Kat saqlanib qolgan. Yoqut (1219-yilda Xorazmga kelgan arab sayyohi) Xorazmning qolgan eng qadimiy poytaxti fil bo’lib, kiyinchalik esa Mansura deb atalgani haqida yozadi. Yoqutning ta’kidlashicha, Kat Xorazm tilida tosh yoki karvuchdan ishlangan devor, dashtdagi devor ma’nolarini bildiradi. “Xudud ul-olam” asarining noma’lum muammolari Katni “Guz-turk mulklarining darvozasi! deb ta’riflaydi. Bu kitobda yozilishicha, Katga Turkiston, Mavaraunnahr va Xazarning savdo ahli kelib turar edi. Shahar juda boy bo’lib, savdogarlar bu yerda yostiqlarga yopqichlar, kiyim, jun, chit ruxbin (sut maxsuloti) sotib olib ketar edilar. Shahar obod savdo olib – sotiq qizg’in edi. Kiyinchalik Katning nomi o’zgarib Shayx 16 16 rangdor, gulli va gulsiz matolar – bo’z, guldor chit, shoyi, ichki va ustki kiyimboshlar, ko’rpa to’shaklar, chopon, olachalar tayyorlangan. Xivaning to’qimachilik maxsulotlari turkman, qozoq, qoraqalpoqlarga va yana Rossiya bozorlariga chiqarilib sotilgan. O’sha davrda Xivada yana duradgorlik, yog’ochsozlik, xaratlik va boshqa xunarmandchilik kasblari ham muhim ahamiyat kasb etgan. Yog’ochdan turli xildagi asbob – uskunalar, eshik – deraza, darvoza ustunlar, to’qish va ip yigirish dastgohlari, arava, chiqir, beshik, arjo, sandiq, bolalarning o’yinchoqlari yasalgan. Abulg’oziy Baxodirxon o’zbek halqining ma’daniyati tarixida o’zining ikki asari – “Shajarai-turk” va “Shajarai taraqima” asarlari bilan mashhur. Bu ikkala asar ham turkiy tilning Xorazm shevasida oddiy fuqorolar uchun tushunarli soda tilda yozilgan. Abulg’oziyxon juda iste’dodli olim bo’lgan. U tarix, geografiya, etnografiya, adabiyot, tabobat va boshqa ilimlarni, shuningdek, arab va fors tillarini puxta egallagan. O’z asarini yozishda qo’l yozma asaridan tashqari, halq og’zaki ijodidan, hikoya rivoyat va turli afsonalardan ustalik bilan foydalangan. Xorazmiyning “Muhabbatnoma” nomli asari ham o’sha davr o’zbek adabiyoti tarixida alohida ahamiyat kasb etadi. Asar turkiy tilda va noma janrida yozilgan dastlabki asarlardan bo’lib, unda ma’shuqaning husn- jamoli visol ishtiyoqi va lirik qahramonning muhabbat iztirobi she’riy uslubda tasvirlanadi. Pahlavon Mahmud forsiy tilda ijod qilgan. Xayoliy shunos shoirlardan. U chuqur falsafiy mazmun bilan sug’orilgan bir mingdan ortiq ruboyining muallifidir.Shundan bir necha yuztasdi bizgacha ytib kelgan. Uning ruboyilarida insoniylik, saxovat, mardlik, jasurlik, insof va diyonat kabi yuksak g’oyalar keng targ’ib etiladi. XV-XVI asrlar Xorazm va Xiva adabiy muhiti o’zbek adabiyotiga Muhammad Solih (1455-1535) va Majlisiy kabi buyuk siymolarni beradi. Navoiy va Bobur asarlarida iste’dodli shoir sifatida ta’riflangan. Muhammad Solih o’zining “Shayboniynoma” asari bilan o’zbek adabiyotida tarixiy doston janrga asos slogan shoirlardandir. Majlisiyning “Qissai Sayfulmulk” dostoni yozma va og’zaki san’atlarni o’zaro umumlashtirishning yorqin namunasidir. XIX asrda Xiva xonligida tarixnavislik va tarjimonlik ishiga alohida e’tibor berildi. 43 43 Xullas, Xorazm vohasida qum, sahrolar bag’rida shu kungacha saqlanib qolgan xarobalar, ko’xna obidalar bu fikrni tasdiqlaydi. Bular orasida 63 ta madrasa, 93 ta masjid va maqbaralar mavjud. Akademik Yahyo G’ulomov Xivaning Ichan qal’a hududida ikkinchi jahon urushidan oldingi yillarda o’zining dastlabki arxiologik qazilmalarini o’tkazdi. Olim topilgan ashyoviy dalillarga asoslanib, Xivani Orta Osiyoda paydo bo’lgan eng qadimgi shaharlardan biri ekanligini isbotladi. Qadimshunos olim bu haqda quyidagi fikirni bayon qildi “Xiva ham Janubiy Xorazmning qadimgi shaharlari sirasiga kiradi. Shaharning eng qadimgi mustahkam qismi “Ichan qal’aning” ichki qismi hisoblanadi.” 1 Arxiologik izlanishlarning ta’kidlashicha, Xiva boshqa qal’alar kabi bosqinlarni o’z boshidan kechirgan. Arxiologik olim Yahyo G’ulomov o’z fikrini davom ettirib: “Ichan qal’a” doirasidagi Xiva shahri Ko’shon davri shaharlari sirasiga kiradi. Fortifikatsion inshoatlar shahar planning ko’p marta o’zgartirilishi munosabati bilan uning qadimgi alomatlari devorga o’ralgan pletalarga va burjlarning asoslarida onda sonda saqlanib qolgan. Xiva aftidan – hech qachon o’z ornini o’zgartirmagan” degan edi. Biroq urush yillariva urushdan keyingi o’tgan davrda ancha vaqtgacha Xivaning eng qadimiy davr tarixini o’rganish to’xtab qoldi. 70-yillar oxiridan olimlar orasida bu masalaga qiziqish ortadi. Arxeolik tadqiqotlar Xivaning eng qadimgi qismi Ichan qal’a doirasida o’tkazildi. Shaharning 6 joyida umumiy hajmi 1200 kvadrad metr joyida qazish ishlari olib borilgan. Natijada qal’aning 7 mrtrlik chuqurlikdagi madaniy qatlam ostida Xivaning antik davriga oid ashyoviy dalillar topilgan. Topilgan buyumlar Ichan Qal’aning antik davrdan to O’rta sarlar oxirigacha bo’lgan davrdagi tarixiy rivojlanishi bosqichlarini aniqlash imkonini berdi. Arxeolik olim A. Arqarovo’z tadqiqotlarida shu manbalardan foydalanib,Xiva shahrining o’z tarixi davomida o’nta rivojlanish bosqichini boshidan kechirganini ko’rsatib berdi. 2 Birinchi bosqich bu Ichan qal’a hududida shahar hayotining shakillangan davri bo’lib, bu 1 1 M. Matniyozov, A. Sotliqov. Jahon tarixi va madaniyatida Xorazm. “Xorazm” nashriyoti 1999 yil 42 bet 2 2 Ko’rsatilgan a sar, 42-bet. 34 34 M U N D A R I J A Kirish………………………………………………………… 1. Xorazm vohasida o’zbek davlatchiligining shakillanish tarixi……………………………………………. 1.1. Xorazm vohasida ilk davlatchilik tarixi va Xorazm halqining shakillanishi…………………………………………………… 1.2 . Xorazmshohlar shajarasi…………………………………. 1.3. Xorazmda davlat boshqarish tartibi va uslubining takomollashib borishi…………………………………………. 2. Xorazmni jahon tarixi va madaniyati taraqqiyotida tutgan o’rni……………………………………………………. 2.1. Xiva shahrini vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyoti……… 2.2. Xivaning nafis san’ati, adabiyoti va tarixiy obidalarini jahon madaniyatida tutgan o’rni………………………………... 2.3. Ma’mun akademiyasini tashkil topishi va uning jahon ilm-fan taraqqiyotida qo’shgan hissasi……………………………… Xulosa…………………………………………………………... Tavsiyalar……………………………………………………… Adabiyotlar ro’yxati…………………………………………… Ilova…………………………………………………………….. 2 2 President Islom Karimov rahnamoligida mustaqil mamlakatimizda ilmiy qadiriyatlarni tiklash, boy tariximizni, madaniy merosimizni o’rganish xalqimiz manaviyatini yuksaltirish borasida ibratli ishlar amalgam oshirilmoqda. Buyuk bobokalonimiz Amir Temur, Ulug’bek, Bobur, Naqishbandiy, imom Buxoriy, Motrudiy, G’ijdivoniy kabi tariximiz osmonidagi yorqin yulduzlarning tavallud to’ylari xalqaro miqyosda nishollangani buning yorqin dalilidir. Shuningdek qadimiy shaharlarimiz, ota-bobolarimiz aqil –zakovatining boqiy haykallari – Buxoro va Xivaning 2500 yilligi tantanali nishonlanishi ham ana shu ezgu ishlarning mantiqiy davomi bo’lib, buyuk tariximizni anglashga, yurtdoshlarimiz qalbida aziz va go’zal Vatanimiz bilan faxirlanish tuyg’ularini uyg’otishga xizmat qiladi. Sababi, biz yuqorida aytib o’tganimizdek, o’zbek davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam ayni Xorazm vohasida qo’yilgan. Shu ma’noda, milliy davlatchiligimiz tarixi qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston, Eron vaYunoniston kabi davlatlar tarixi bilan bir o’rinda turadi. Xoroazm va Xiva tarixi xalqimizning yozuv ilm – fan, san’at, madaniyat va manaviyat sohalarida yuksalish bosqisqichlarini o’zida mujassam etadi va jahon sevilizatsiyasiga katta hissa qo’shadi. Zardushtiylarning muqaddas kitobi “Avesto” ham aynan Xorazim zaminida yaratilgan. Hozirgi kunda maktablarida va oliy o’quv yurtlarida muhim o’rin tutadigan algebra, algoritim kabi kashfiyotlar Muhammad Muso al – Xorazmiy tomonidan ana shu go’zal vohada dunyoga kelgan. Bundan ming yil muqaddam odamzod tarixidagi ilk Akademiyalardan bo’lmish – Ma’mun Akademiyasi Xorazim zaminida tashkil topgan va bu Akademiya Xorazm zaminida qaytadan tashkil topdi. Bugun biz Xorazim tarixiga nazar solar ekanmiz, tarixning eng suronli davrlarida ham ajdodlarimiz ozodlikka, ma’rifatga, yaratuvchilikka intilib yashaganligiga guvoh bo’lamiz. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan kiyin milliy davlatchilik tariximiz va qadimiy shaharlarimizga bo’lgan munosabat tubdan ijobiy tomonga o’zgardi. 54 54 Abulg’oziy Bahodirxonning bu sohadagi xayrli ishlarni davom ettirgan tarixchi olimlar, shoir – bastakorlar ytishib chiqdi. Shular orasida Munis, Ogahiy, Xudayberdi ibn Qo’lmuhammad Bayoniylarning alohida xizmatlari bor. Ular tomonidan o’zbek tilida xiva xonligi tarixiga oid o’nlab tarixiy asarlar yozildi.O’rta Osiyo va jahon tarixiga oid asarlar arab va fors tillaridan turkiy tilga o’girildi va ayrimlari nashir etildi. Shermuhammad Munis (1778-1829 y) Xiva xoni saroyida bosh miroblik vazifasida xizmat qildi. Shu bilan birga u tarixnavislik, tarjimonlik she’riyat va bastakorlik bilan mashhur bo’ldi. Munis o’z davrining juda istedodli olim, shoir va bastakorlaridan edi. U 1809 yilda Muhammad Rahimxon I ning topshirig’i bilan “Firdavsul iqbol” yoki “Iqbolnoma” asarini yozishga kirishdi. Bu asar Xorazm tarixining XVI asrdan to 1813 yilgacha bo’lgan voqealarini o’z ichiga oladi. Lekin “Firdavsul iqbol” Munisning bevaqt vafoti bilan tugallanmay qoladi. Ushbu asar xonning topshirig’i bilan Munisning jiyani Muhammad Rizo Ogahiy (1809-1874y) tomonidan davom ettiriladi va nihoyasiga yitkazilgan. Bu asar Xorazmning so’ngi uch yuz yillik tarixini o’rganishda tengi yo’q manbadir. Shuni takidlash lozimki, Munis va Ogahiy asarlarni tarixiy voqealarga juda boy, voqealar xranologik izchillik bilan xolisona yozilgan. 1873 yilda Xiva xonligi rus qo’shinlari tomonidan istilo qilingach, Munis va Ogahiy asarlari o’lja qilingan va 300 ta qo’lyozmalar qatorida Petrburgga olib ketilgan. Xozir ham shu yerda Rossiya fanlar akademiyasining Sharqshunoslik institute kutubxonasida saqlanmoqda. Shuning uchun ham mashhur tarixchilardan B.B. Bartold, S.P. Tolstov, P.P. Ivanov, Ya. G’ulamov, M. Yo’ldoshev va boshqalar Munis va Ogahiyning tarixiy asarlari mazmuniga yuqori baho berdilar. Shermuhammad Munis o’z davrining serqirra sohibi va qomusiy olimi edi. U istedodli tarixnavis olim bo’lishi bilan birga yana mashhur shoir, mohir tarjimon va hattot, Xasos san’atkor, davlat arbobi hamda suv ilmining yituk bilimdoni edi. U xon saroyida bosh miroblik lavozimida ishlagan. Ijtimoiy – siyosiy va adabiyot faoliyatida ilg’or, taraqqiyparvar yo’nalishi tarafdorlaridan biridir. Uning 44 44 ILOVALAR 59 59 - Xorazimning tarixiy obidalarini sharq me’morchiligining yuksak namunasi ekanligini yoritib berildi; - Ma’mun akademiyasining tashkil etilishi va uning jahon ilm- fan taraqqiyotiga qo’shgan hissasini ochib berishdan iborat. Bitiruv – malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotda o’rganilayotgan muommoni to’g’ri talqin etishda ilmiy bilishning xolislik, haqqqoniylik tamoyillariga amal qilindi. Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik, Tadrijiylik yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va tahlil etildi. Ishning tadqiqot qismi va xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlardan umumiy o’rta ta’lim maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlarida tarix fani darajasida, o’lka tarixini o’rganishda foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi : Ushbu Bitiruv malakaviy ish yuzasidan Qarshi Davlat Universiteti “Jahon tarixi va arxiologiya ” kafedrasi qoshidagi “Yosh tarixchi to’garagi”da ma’ruzalar qilingan va 2011-2012 o’quv yili davomida “Jahon tarixi va arxiologiya” kafedrasida muhokama qilinib himoyaga tavsiya qilingan. Bitiruv – malakaviy ishning mazmuni. Ish kirish, ikki bob, olti fasl, xulosa, tavsiya hamda foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 5 819 yilda al-Xorazmiy xalifalik taxtiga o’tirgan halifa Xorun ar Rashidning o’g’li Ma’mun (813 – 833 y ) saroyiga taklif etildi. Olim umrining oxirigacha Bog’dod yaqinidagi Katrobbul degan joyda yashadi. Al Xorazmiy bu yerda “Baytul – xikma” ga rahbarliok qildi, shu bilan birga Bog’dod madrasasida talabalarga dars berdi. Xalifalikning turli viloyatlariga ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etdi. Xalifa Vosiq (842-877 y) al Xorazmiyga katta ishonch bildirib unga Quyi Volga, Xozar hoqonligidagi elchixonasiga boshliq qilib tayinloaydi. Lekin bu vaziyatda u uzoq ishlamaydi va butun hayotini Bog’dod akademiyasida ilmiy ishga safarbar etdi. Bu qomusiy olim al-Xorazmiy 850 yili Bog’dodda olamdan o’tdi. Abu Rayhon Beruniy o’z ijodi bilan fanda yorqin iz qoldirgan buyuk allomalardan biridir. Beruniyning “ At-Tafhim” asarining arabcha va forscha nusxalari dunyoning ko’p davlatlari Tehron, Berlin, Oksford, Istambul va boshqa shaharlar kutubxonalarida saqlanmoqda. Astranomiyaga oid “Qonuniy – Ma’sudiy” asari qo’l yozmasi esa Fransiya, Germaniya, Angliya, Turkiya, Misr kutubxonalarida mavjud. Beruniyning ushbu asari 11 bo’limdan va har bir bo’lim esa bir necha boblardan iborat. Bu asarda olamning tuzulishi haqida Ptolomiy qarashlar, Sferin astronomiya quyosh, oy, yulduzlar va planetalar harakati va boshqa masalalar bayon etilgan. Beruniy astranomiya fanlarining yangi fikirlar va xulosalar bilan boyitdi. U o’sha vaqtda yerning harakati haqida hukimron bo’lgan Ptolomiy sistemasiga zid bo’lgan yangi fikirlarni bayon etdi. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida Beruniy turli xalqlarning kalendar sistemasi , oy manzillari, qabila va joy nomlari haqida ma’lumotlar beradi. “Kartografiya” kitobida astranomiya , kartografiyaning va geografiyaning amaliy ahamiyati haqida gapiriladi. Beruniy ushbu asarni savdogar va sayyohlar uchun cho’lda va dengizda yulduzlar yordamida yo’l topishda, dehqonchilik va chorvochilik bilan shug’ullanuvchilar uchun, yer yuzidagi mamlakatlar , tog’lar, daryolar va dengizlarning vaziyatini aniqlash uchun, qo’shinning harbiy yurushi va karvonlarni jo’natganda yaqin yo’llarni axtarib topish uchun muhim qo’llanma 52 52 “Xiva” deb yurita boshlagan. 1 Garchi arxeolog olinmar tomonidan Xivaning yoshi masalasida umumiy bir fikrga kelishgan bo’lsa-da, Xiva nomi bu atamaning ma’nosi haqida tarixchi va tilshunos olimlar orasida har xil fikrlar mavjuddir. Arxeolog olimlarning takidla-shicha, Xiva qal’asi qum barmonlari ustida mil.avv VI-V asrlarda bunyod etilgan. Bu davr antik Xorazmda qudratli davlat hokimiyati qaror topgan, sug’orma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilikning rivoj topgan davri bo’lgan. Xivaning qad ko’targan joyi geografik jihatdan savdo-sotiq uchun qulay bo’lgan, qal’a madaniy voha bilan qum cho’ zonasini tutashgan chrgarasida joylashgan. Qal’aning atrofi dehqonchilik qilish uchun juda qulay bo’lgan. Shuningdek, atrofdagi qum-sahrolarda ko’chib yurgan ko’chmanchi chorvador aholi bilan yaqin qo’shnisi aloqasida bo’lib, o’zaro manfaatli savdo-sotiq va madaniy aloqalarga yo’l qo’yigan. Bunday holat Xivani juda rivojlanib kengayib borishiga imkon yaratgan. O’sha davrdan boshlab Xiva Xorazmning savdo va hunarmandchilik rivojlanayotgan nufuzli shaxarlar qatoriga kirgan. Xiva qal’asi dastlabki davrlarida unchalik katta bo’lmagan. Akademik Yahyo G’ulomovning ta’kidlashicha uning sathi hozirgi “Ichan qal’a” doirasida Shimoldan janubga cho’zilgan unchalik katta bo’lmagan shahar ko’rinishida bo’lgan. Xivaning atrofi to’rt burchakli paxsa va xom g’ishtdan qurilgan qalin va mustahkam devor bilan o’rab olingan. Qal’aning Shimoliy tomonida bitta darvoza bo’lgan. IX-X asrlarga kelib Xorazmda siyosiy-iqtisodiy vaziyat ancha barqarorlashadi. Xorazm arab xalifaligining uzoq davom etgan qaramligidan qutulib, mustaqil rivojlanish yo’liga o’tadi. 995 yilda Shimoliy Xoram hukmdori Ma’mun ibn Muhammad Xorazmning Janubiy viloyatlarini yagona davlatga birlashtirib, davlat markazini Kat (hozirgi Beruniy) shahridan Gurganj (hozirgi ko’hna Urganch) shahriga ko’chiradi. 1017 yilda Xorazmshoh Ma’mun fitnachilar tomonidan qatl qilingach, Xorazm va Xiva Mahmud G’aznaviy tomonidan bosib olindi va g’aznaviylar hukmronligi uzoq cho’ziladi. 1040 yilda Dandonagan ostonasidagi mag’lubiyatdan so’ng g’aznaviylar saltanati territoriyasida va O’rta Osiyo yangi 1 1 Ko’rsatilgan asar, 47-bet. 36 36 asosan, kamon o`qi uchlari, pichoq sinig`I, suyak va chig`anoqlardan ishlangan silindr shakldagi munchoqlar ko`p topilgan. Bular ayollarning bezaklari to`g`risidagi ma’lumotlar beradi. Makonning markaziy qismida katta o`choq izi topilib, S. P. Tolstoy fikricha, bu o`choqda olov hamma vaqt yog`ib turgan. Ulug` oqsoqoli anna shu o`choq yoniga o`tirgan. Kaltaminor madaniyati o`z tarixiy taraqqiyoti jarayonida 3 bosqichi o`tagan: 1) Ilk Daryosoy bosqichi (miloddan avvalgi v VI – V ming yilliklar)ni qamrab oladi. 2) O`rta bosqich Jonbos-4 (minavvalgi V – IV ming yilliklar)ga va so`nggi 3) Ozboy bosqichi (miloddan avvalgi IV –III ming yilliklar)ga to`g`ri keladi. Bu bosqichlar o`rtasida tafovutni mehnat qurollarida va spool buyumlarning yasalishi, shakli va rangida ko`rish mumkin. Bu davrga oid yodgorliklardan biri neolit davriga oid qabristonlarning topilishi va o`rganilishidir. Shunday qabristondan biri Amirdaryo quyi oqimining chap qirg`og`ida joylashgan Shumanoy tumani hududida topilgan Kasanjol qabristonlardir. Bu yerda marhum tanasiga qizil rang sepilib, uni yerdan lahm kavlab, so`ng ana shu go`rga zebu – ziynat va idish tovoqlar bilan ko`milgan 1 . Kaltaminor madaniyatining yillik sanasini arxeologik olimlar arxeologik ma’lumotlarga suyangan xolda miloddan avvalgi VI ming yillikning oxiri va 11 ming yillikning boshlari bilan belgilanmoqda. Xullas, Kaltaminor madaniyatidan shu narsa ma’lum bo`ldiki, ajdodlarimiz qadim zamonlardan sivilizatsiyaning ilk ko`rinishlarida yashaganligidan dalolat beradi . Shahar darvozasidan qarama – qarshi tomonga 30 m, kenglikda ko`sa o`tgan bu ko`cha shaharni ikki mahhallaga ajratgan va shaharning shimolida joylashgan ibodatxonaga olib boradi. Devor minoraga ega emas. Shahar mudofaasida butun shahar aholisi qatnashgan. 1 1 Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. 1- kitob.T.; 1992-yil.98 b 31 31 xizmatlari katta. Xivadagi ana shu me’moriy san’at asarlari ularning aql-zakovati, qalb harorati mohir qo’llari bilan bunyod etildi. Xiva nafaqat betakror tarixiy yodgorliklari, shuningdek so’lim bog’lari, zilol suvli quduqlari va hovuzlari bilan mashhurdir. Ular ham Xivaning o’ziga xos go’zalligiga shukuh baxsh etadi. Xxhurmatli Prezidentimiz I. Karimov o’zining Xivaning 2500 yillik to’yida so’zlagan nutqida shunday degan edi: “Xorazm va Xiva zaminida yashagan Pahlavon Mahmud, Sulton Vays, Nasriddin Rabg’uziy, Sulaymon Baqirg’oniy, Bohavuddin Valod va uning buyuk farzandi Jaloliddin Rumiy, Abulqosim al-Xorazmiy, Ismoil Jurjoniy, Sirojiddin Sakkokiy, Munis, Ogahiy, Bayoniy, Safo Mug’oniy Chokar, Sheroziy, Xojixon Bola Baxshi kabi allomalar, shoirlar va sanatkorlar nomini faxr bilan tilga olamiz. Ichan Qal’a va Deshan qal’adagi tarixiy memoriy obidalar, madrasalar va boshqa yodgorliklar halqimizning asrlar davomida avloddan-avlodga meros tariqasida o’tib kelayotgan yuksak salohiyatini va nodir san’ati jahonga namoyish etmoqda. Prezidentimiz farmoni bilan 1997 yil oxirida Xivada ochilgan Xorazm Ma’mun akademiyasi viloyatimizning ma’daniy hayotida katta voqea bo’ldi. Bu ilmiy tadqiqot markazi Xorazm va Xiva tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu azim shahar tavalludining 2500 yilligini halqaro miqiyosda keng nishonlanganligi bunga isbotdir. 39 39 memoriy majmua qurilgan. Bulardan tashqari 1911-1913-yillarda Deshan qal’ada Ovrupa usulida qurilgan kasalxona, pochta-telegraf va dorixona binolari qimmatli memoriy yodgorliklardan hisoblanadi. Binobarin qishloq hovlisi daraxtzor orasidagi xushmanzarali oromgoh joyga o’xshaydi Xiva o’ymakorlik san’atining nodir yodgorliklari hisoblanadi. 2.3. Ma’mun akademiyasini tashkil topishi va uning jahon ilm-fan taraqqiyotida qo’shgan hissasi 48 48 cho`chqa, bug`u, qirg`ovul, suv qushlarining suyaklari topilgan. Makonning o`rganilgan joyida aylana shaklda chuqurlar qilingan, ular to`sin uchun mo`ljallangan. S. P. Tolstoyning fikricha, bu manzilgohda 100 – 125 ga yaqin kishi yashagan. Manzilgoh o`rtasida o`choq izlari topilib, unda doimo olov yonib turgan. Manzilgohda bitta urug` oilasi hayot kechirib, ona rahbarlik qilgan. Manzilgohda ko`plab topilgan spool buyumlari shu yerda yashagan odamlar loydan idish – tovoq yasashi bilganligini ko`rsatadi. bu shu yerda yashagan qabilalarning hayotida suv katta rol o`ynaganligini bildiradi. Kaltaminorlarning asosiy mashg`uloti ovchilik bo`lib, ular ko`pgina baliq ovlaganlar. Topilgan suyaklarning aksariyati baliq suyaklaridir. Shimoliy – g`arbiy Ustyurtning Joyronquduq va Aydabol qudug`I atrofida neolit davri yodgorliklari topildi. 1, 6, 7, 13, 17, 19, 23, 24, 26 kabi joy makonlari o`rganildi. Bu makonlardan neklues, parraklar, qirg`ichlar, o`q uchlari, pichoqsimon parraklar, qo`lda yasalgan spool idishning siniqlari ham topilgan. Bu makonlar miloddan avvalgi VI – III ming yilliklarga taalluqli degan taxmin bor. Ustyurtning shimoli – g`arb timonida Buloq, Qo`sh Buloq, Beleli, Chuqur, To`qsanboy, umuman 60 dan ortiq neolit manzillari o`rganildi. Kaltaminor madaniyatini tekshirgan arxeolog A.V. Vinogradov yodgorliklarni quyidagi guruhlarga ajratadi: Qavat, Bayraliqazon, Mamur. Kaltaminor madaniyatining oxirgi bosqichiga oid makon Qavat – 7 atroflicha o`rganildi. Aylana holda ustunlar yordamida 32x19 m. makon o`rtasida katta o`choq joylashgan. Juda ko`p guruhchalar topilib, bular ustunlarga mo`ljallangan. Ularning aylanasi 1 – 1,2 mni tashkil etadi. Kaltaminor madaniyati yodgorliklarining umumiy maydoni katta emas. Jonbos 4 26x17m, Jonbos – 12 30x30 m, Jonbos – 5 17x35mga teng. Kaltaminor madaniyatining umumiy tuzilishi, rivojlanishi, etnografik o`xshashligini S. P. Tolstoy andamanlar kulbasiga o`xshaydi. Kaltaminorliklarning ovchilikda ishlatadigan qurollari, asosan chaqmoqtoshdan va suyakdan ishlangan. Suyakdan yasalgan qurollar oz bo`lib, 30 30 “Firdavsul-iqbol” asari yituk tarixchi olimligidan “Munis ul-ushshoq” devoni iste’dodli shoirligidan guvohlik beradi. Munisning “Munis ul-ushshoq” sheriy devoni 8500 baytdan iborat, unga shoirning asosiy adabiy merosi, g’azallari mustazod va muhammaslari, masnaviy va tuyuqlari joylangan. Xorazm adabiy muhitining yirik namoyondalaridan yana biri Muhammad Rizo Ogahiy, Munislar xonadonida dunyoga keldi va tarbialandi. Bu Ogahiyning o’z davrining yetuk shoiri, olimi, tarjimon va taraqqiyparvar davlat arbobi bo’lib, yetishuvida muhim ahamiyat kasb etdi. Ogahiy Muhammad Rahimxondan keyin o’tgan yetitta xonning hukumronligi davrida yashadi va ijod qildi. Munisdan keyin xon saroyida boshmiroblik lavozimida ishladi. O’sha davrda xonlikda yuz bergan ijtimoiy- siyosiy voqealar uning ko’z o’ngida yuz berdi, hamda uning ijodiga muayyan ta’sir ko’rsatadi. Ogahiy o’z asarlarida hukmron, badavlat tabqalarini adolatga, insofga, diyonatga chaqiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, maqomchilik san’ati XIX asr Xiva xonligi tarixida musiqa, bastakorlik, ijrochilik, raqqoslik, dostonchilik boshqa sohalari yuksak taraqqiyot bosqichiga erishilgan davr bo’ldi. Xorazimda va Xivada yana shu sohalarda iste’dodli siymolar yetishib chiqdi. Xorazimning o’tmishi tarixida musiqa bastakorchilik, ,masxarabozlik san’ati sohasida erishgan yutuqlari endilikda yangi ijodiy yo’nalishlarda boyidi va rivojlantiriladi. XVIII asr oxirida va XIX asr Xorazimda musiqa madaniyatining rivojlanishida alohida bosqich bo’ldi. Xorazimda musiqa madaniyatining rivojiga bebaho xissa qo’shgan, uni boyitgan va yuqori pog’onaga chiqib olishida o’z hissalarini qo’shgan shoirlari, bastakorlar, ijrochilar, maqomchilar va dostonchilar yetishib chiqdi. Munis ,Ogahiy, Bayoniy, Komil Xorazmiylar bu ko’hna san’atning sayqal topishi va takomillashuvida muhim rol o’ynaydilar. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Xorazim musiqa va maqomchilik maktabining safi Muhammad Yoqub va Matyusuf Xorazim Safo, Mug’ammiy Xudoybergan, Muxirkon, Said Fayzullo Hojixon Bolta o’g’li maqomchilar bilan to’ldi. Xorazim musiqa san’atining rivojlanishida ularning ham munosib hissalari bor. Shunday qilib XIX asr oxiri va XX asr boshlari Xorazim va Xivaning madaniy hayotida 45 45 Bu maqsadga erishishida Siyovushiylarning o’sha davrda vujudga kelgan tarixiy sharoit ham ancha qulay imkoniyatlar tug’dirgan. Mil. avv II mung yillikning birinchi choragi davomida dastlab Sharqiy Turkistonda istiqomat qilgan, kiyinchalik Markaziy Osiyoning Janubiy-g’arbiy xudulariga kelib joylashgan, o’zlarini “Are” yoki “Areylar” (“oliyjanob insonlar” “asilzodalar”) deb nomlangan xind-eron qabilalarining dastlabki bo’linishi ro’y bergan. Eron tillari guruxiga mansub ariylar Eron va O’rta Osiyoning Janubiy xududlariga hamda qisman Xorazm voxasiga kelib joylashganlar. Hind tillari guruxiga mansub ariylar bilan Hindiston yarim oroliga borib, joylashgan. Ariylar bilan bir qatorda o’sha davrda Murg’ob va Gerurud (Tajon) daryolari havzasida Turkman Huroson tog’lari atrofida Geradot va Gekatey Miletskiy Xuroson tog’lari deb atagan qabila ham istiqomat qilgan. Bu qabilalar asosan sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik bilan shug’ullanganlar “Avesto”da qayd qilinishicha Kayxusrav va uning avlodlari o’sha qabilalarni Xorazm podsholigi atrofiga birlashtirishga muvaffaq bo’lganlar. Kiyinchalik, mil. avv I asrda ham Eron ahamoniylari Xorazmni o’ziga bo’ysundirgach o’z xukumronligini mustaxkamlash maqsadida, qo’li ostidagi va Xorazmiy qabilalarni Xorazm vohasiga ko’chirib, bu yerda dehqonchilik jamoalari tashkil qilinganlar. Xorazm vohasiga ko’chib kelgan forsizabon qabilalar yerli aholi bilan qo’shilib aralashib, o’z tili va madaniyatini biroz singdirganlar. Shuning uchun ham haligacha Xorazm tili leksikasida turkiy so’zlari bilan bir qatorda fors 1-tojik so’zlari ham ancha uchraydi. Lekin antropologik nuqtai nazardan qaraganda ular mahalliy aholi “Genetikasini” tubdan o’zgartira olgan emaslar. Mil. avv II asrdan milodning I asri mobaynida ko’p miqdorda turkiy qabilalarning O’rta Osiyoga, jumladan Xorazmga ko’chib kelishi bu bu xududda Turk hoqonligining o’rnatilishi natijasida til tarkibida turkey so’zlar ancha ko’paygan. Bu jarayon XII asrgacha davom etadi. Ayniqsa saljuqiylar xukumronligi davrida turkey til Xorazmda to’la xukumron bo’ldi. Shunday qilib mil. avv I ming yillikning birinchi choragida bironza (jez) davrining oxirgi va ilk temir davrida uzoq davom 9 9 60 60 Qang’ davlati haqida Xitoy manbalarda ham ma’lumotlar bor. Xitoy tarixchisi Si – Ma- Syan’ miloddan avvalgi . II asrning oxirlarida O’rta Osiyoga kelgan Xitoy elchisi va sayyohi Ijan’ – Syan’ ma’lumotlariga asoslanib, bu hududda ko’chmanchi Qang’yuy yoki Qandzyuy davlati mavjudligi haqida yozadi. Uning ta’kidlashicha, Qang’yuy davlati aholisining urf – odatlari yuechjilar urf –odatlariga o’xshash ekan. Xitoy manbalaridagi ma’lumotlarga ko’ra, Anvsi (Parfiya) shimolda Qang;yuy bilan chegaradosh bo’lgan. Bu ma’lumotlarga ko’ra, Qang’yuy yoki Qanha davlati tarkibiga qadimgi Xorazm, Choch va So’g’diyona ham kirgan. Miloddan . av.II asrda Qang’yuy davlati o’z taraqqiyotining yuksak darajaga erishadi. Qang’ davlati o’sha davrda vujudga kelgan ilk quldorlik davlatlardan biri edi. Miloddan . av.I ming yillikning I yarimida Xorazmda patrialxal quldorlik jamiyati shakllana borib, mil,avv. II asrda ham bu jarayon davom etadi. Bu jamiyat chorvador yarim o’troq jamiyati bo’lib, ularning asosiy mulki boyligi chorva, chorva mollari boqiladigan yaylovlarda bo’lgan. Boy chorvador toifasi chorvadorlar harbiy aristokratiyasini tashkil qilgan. Bunday hodisa chorvador zodagonlarga, patriarxal qullarga bo’linish ro’y bergan. Hunarmandchilikning qishloq xo’jalikdan ajralish jarayoni yuz berdi. Xorazmda patrialxal quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo’lsada, urug’ - qabilachlik tartiblari saqlanib qoladi. Jamiyat negizini urug’ tashkil qilgan. Bir necha urug’ birlashmasi qabilani, bir necha qabilalar birlashmasi qabilalar ittifoqini tashkil qiladi. Urug’ qabila, qabilalar ittifoqi alohida saylangan oqsoqollar boshliqlari tomonidan saylangan. Qanha davlatida qurilgan shaharlarning ko’p bo’lishiga qaramay yangi shaharlar qurilishiga, sug’orish inshootlarini barpo etishga alohida e’tibor berilgan. Jonbos qal’a shular jumlasidandir. Qang’yuylar davrida Xorazmda pul munosabatlari vujudga kelib ular o’z tangalarini Kushon podsholari tangalariga taqlid qilib zarb qila boshlaganlar. Tanganing yuz tomonida shoh tasviri, orqasida esa Xorazmlik chavandoz tasviri 25 25 Qo`rg`oshin qal’a, Tuproqqal’a, Oybug`ur qal’alar hisoblanadi. Jonbosqal’a miloddan avvalgi IV asrga oid bo`lib uning hajmi 200x170 m. to`g`ri to`rtburchakli qalinligi 5 m. balandligi 2 – 10 m. devor bilan o`rab olingan. Qal’aga kirish uchun bitta darvoza bo`lgan. Darvoza devoir va devorda ikki qatorli shinaklar joylashgan. Darvoza murakkab qurulma bilan mustahkamlangan. U shahar devoridan ancha oldinga chiqib, uning tuzulishi bir necha aylanma yo`lakdan iborat. Tarixiy taraqqiyot ishlab chiqaruvchi kuchlarning, shu jumladan mehnat qurollarining yanada takomilashuviga olib keldi. Bu davrda iqlim sharoitida o`zgarishlar sodir bo`lib, odamlar soy, buloq, ko`l, yaylov va keng adirlarga yashaganlar. Qadim davr odamlarinign qo`lga kiritgan yutuqlaridan biri baliqchilik va u bilan bog`liq bo`lgan hunarmandchilikning paydo bo`lishi va rivojlanishidir. Yarim yer to`la tipidagi kulbalar, uy – joy qurilishi, to`qimachilik, kemasozlik va boshqa bilimlarning paydo bo`lishi yangi tosh davri bilan bog`liqdir. Yangi tosh davridan boshlar Markaziy Osiyo mintaqasida madaniy xo`jalik vujudga kelib, uning asosiy yo`nalishini belgilab berdi. Markaziy Osiyoning janubi – g`arbida miloddan avvalgi VI ming yillikdan Joytun madaniyati qaror topib, qabilalar ibtidoiy dehqonchilik va chorvachilik xo`jaliklariga o`tganlar. Markaziy Osiyoning boshqa hududlariga esa ovchilik, baliqchilikdan iborat xo`jalik an’analari davom etgan. Miloddan avvalgi v VI-III ming yilliklarga oid turmush tarsi, ovchilik va baliqchilikka asoslangan madaniyat izlari Xorazm vozasida topilgan Kaltaminor madaniyati yodgorliklari misolida o`rganildi. Bu arxeologik madaniyat izlari To`rtko`l tumani janubidagi Kaltaminor kanali yaqinidan topilib, bu xildagi yodgorliklar Oqdaryo xavzasi, yuqori uzboy, Maxovdaryo, Orolining shimoliy – sharqiy hududlarida ham uchraydi. Arxeologik jihatdan yaxshi o`rganilgan yodgorlilardan Jonbos– 4 makoni bo`lib, uning maydoni 26X17 m, balandligi 8 – 10 m.ni tashkil etadi. Chayla xodachalar va qamishdan qurilgan bo`lib, uning rejalashtirilishi tuxumsimon shaklda bo`lgan. Chayla o`rnida yog`och qamish va 20 dan ortiq o`choq topilgan. Har bir o`choq atrofida spool idishlar, baliq, yavvoyi 29 29 64 64 ulkan burulish davri bo’ldi, shu davrda madaniyatimiz xasinasiga bebaho hissa qo’shgan mashhur allomalar, tarixi olimlar, shoirlar, tarjimonlar musiqa va ijrochilar yetishib chiqdi. Ular tomonidan yaratilgan ma’naviy boylik mustaqil Respublikamizning ma’naviy yuksalishiga xizmat qilmoqda. Darhaqqiqat azim shahar Xivadagi har bir tarixiy me’moriy obida betakror san’at asari hisoblanadi. Bu haqida yurtboshimiz I.A.Karimov o’zining Xivaning 2500 yilligi munosabati bilan so’zlagan sermazmun nutqida shunday degan edi: “Xiva yurtimizning ziynati bo’lib, qolmay, umuminsoniy sivilizatsiyasi uchun ham xizmat qiladi Ichan qal’a va Dishan qal’adagi me’moriy yodgorliklar, madrasalar xalqimizning asrlar davomida avloddan- avlodga o’tib kelayotgan yuksak salohiyati, nafis mahoratiga milliy madaniyatimizga qo’yilgan bebaho yodgorliklardir”. 1 Ichan qal’adagi ana shunday qadimiy nodir me’moriy yodgorliklardan biri Shayx Said Olloviddin va Pahlavon Mahmud maqbaralari hisoblanadi. Said olloviddin maqbarasi XIV asrga doir me’moriy yodgorliklardir. Bu maqbara Xivaning mashhur shayxi Said Olloviddinga ( vafoti 1302-yil) atab uning shigirdi Ashir Kulol tomonidan bunyod etilgan. Ikki xonadon iborat bo’lgan bu maqbara ustki tomonidan gumbaz bilan qoplangan bo’lib, xonalarning ichri tamoni koshin parchalari bilan bezatilgan. Ana shu maqbaralarning janubiy tomonidan yana buir salobatli yodgorligi – Pahlavon Mahmud maqbarasi majmuasi qad ko’tarib turadi. Bu majmua XIV – XIX asrlar mobaynida shahslangan bo’lib u nafaqat O’rta Osiyoda shuningdek butun sharq olamida me’morchilik san’atining eng nodir yodgorliklaridan hisoblanadi. Bu kompilks Xivaning mashxur xayyomshunoslik shoiri faylasufi, zabardast pahlavoni va moxir xunarmandi Paxlavon Maxmud dastlab shoirning g’aribona kulbasiga urinda shogirdlari tomonidan xom g’isht va sinchkari usulida oddiygina ko’rinishda bunyod etilgan. Xivadagi me’moriy obidalar ichida madrasa va masjid aloxida o’rin tutadi. Madrasa va masjidlar musulmon olamining ilm-fan, ma’rifat va madaniyat maskanlari bo’lgan. Ular avvalo yoshlarga ilm o’rgatgan va yana yoshlarni umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbialangan. 1 1 I.A.Karimov. Xivaning 2500 yilligi munosabati bilan so’zlagan nutqi. 46 46 ekanligini ko’rsatadi. Beruniy til, adabiyot va she’riyat bilan shug’ullangan. Uning asarlarida ana shu masalaga bag’ishlangan yangi, ilg’or fikrlarni uchratamiz. Shunday qilib Abu Rayhon Beruniy fan tarixida so’nmas iz qoldirgan qomusiy olimlardan biri uning asarlarini insoniyatning bebaho boyligi bo’lib, hozirgi zamon fanining taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Xorazim mehnatkashlari hali yaqindagina bir- birlariga aloqador tarixiy voqeaning guvohi bo’ldilar, jahon madaniyati durdonasi sanalmish Xiva shahri o’zining 2500 yillik to’yini keng nishonladi. Shu unutilmas voqeadan bir necha kun keyin Respublikamiz Prezidenti I.Karimovning imzosi bilan Xorazimda Mamun akademiyasining qaytadan tashkil etish to’g’risida maxsus farmon e’lon qilindi. Zero, bu ikkala voqea Xorazim tarixida yangi sahifa ochgab unutilmas voqealardan hisoblanadi. Shuni takidlash joizki, mumtoz shahar Xivaning 2500 yillik to’yining jahon miqyosida nishonlanishi, shuningdek Pezidentimiz tomonidan e’lon qilingan yuqoridagi tarixiy farmon tasodifan o’z – o’zidan yuz bergan voqealar emas. Zero Xorazm diyori va uning qadimiy poytaxti Xiva shahridagi ko’k – yashil koshinlar bilan bezatilgan me’moriy yodgorliklar, saroylar, karvansaroylar, bozor rastalari, masjid-u, madrasalar va maqbaralar umuman o’tmishdan bizgacha meros bo’lib saqlanib kelgan asari otiqalar ota - bobolarimiz buyuk dahosidan ma’noviy boyligimiz qudratidan guvohlik beruvchi godgorliklardir. Xulosa. 53 53 1.3. Xorazmda davlat boshqarish tartibi va uslubining takomillashib borishi Arxiologik tadqiqotlar hozirgi Xorazm vohasiga, Amudaryoning quyi qismi, Orol dengizining Janubiy sarhadlaridan, to Sirdaryogacha cho’zilgan keng maydonga mil.avv VI-III ming yilliklarda turli urug’ va qabilalar yashab kelganligi aniqlangan. Topilgan ashyoviy yodgorliklar ajdodlarimizni o’sha zamonlarda chayla uylarda yashab, ovchilik va baliqchilik bilan tirikchilik qilganliklarini tasdiqlaydi. Mil.avv III ming yillik oxirida va II ming yillik boshlarida iptidoiy odamlar hayotida qadimgi tosh qurollari bilan birga bironzadan yasalgan mehnat qurollaridan foydalanishi yo’lga qo’yildi. Shu bilan birga cho’l va sahrolarda chorvachilik daryo qirg’oqlarida esa iptidoiy dehqonchilik bilan shug’ullanishga o’tildi. Mil.avv II ming yillik oxiri va I ming yillik boshlarida Xorazm vohasida yashagan iptidoiy jamoa hayotida temirdan foydalanish boshlanadi. Temirdan yasalgan mehnat jang qurollarini ixtiro qilinishi bilan ular hayotida inqilobiy o’zgarishlar yuzaga keladi. Mehnat taqsimoti chuqurlashib, chorvachilik, dehqonchilik va hunarmandchilik alohida kasb sifatida ajralib chiqadi. Odamlar tirikchilik qilish qulay bo’lgan ma’lum zonalarga to’plana boshladilar. Daryo qirg’oqlarida dehqonchilik maydonlari kengaydi. Daryodan ariqlar chiqarib sug’orma dehqonchilik madaniyati vujudga keladi. Atrofi qo’rg’on bilan o’rab olingan qal’a – qishloqlar qad ko’taradi. Iptidoiy chaylalar o’rnini paxsa xom g’isht va yog’ochdan qurilgan uylar egallay boshlaydi. Boshqacha aytganda odamlarning turmush sharoiti va madaniy hayotida jiddiy o’zgarishlar yuz bera boshlaydi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, mehnat qurollarining takomillashuvi hamda turmush tarzining o’zgarishi bilan iptidoiy odamlar hayotini muayyan darjada tartibga solinishini, uni boshqarishni taqozo etadi. Binobarin jamoa a’zolari 20 20 etgan tarixiy rivojlanish jarayonida Xorazm voxasida istiqomat qilgan turli turkiy va fors tojik etnik guruxlarining qo’shilishi, aralashishi, bir-biriga singib ketishi natijasida o’zbek halqi ajdodlarining ilk umumiy etnik birligi sifatida dastlabki Xorazm elati shakillanadi. Siyovushiylar xududida mana shu elatga tayanib, Xorazm atrofiga talaygina xududlarni birlashtitishga hamda ilk Xorazm davlatchiligiga asos solishga muvaffaq bo’lganlar, lekin o’sha davrda shakillanayotgan davlatshiligini ham tom ma’noda to’la qonli davlat deb bo’lmas edi. Chunki hali davlat boshqaruvi yitarli darajada markazlashmagan, doimiy va katta qo’shin bo’lmagan, ma’muriy apparat shakillanmagan edi. Bu hol xukumron doiralarning iqtisodiy qudratining oshishiga va ularning halq ustidan to’la xukumronlik o’rnatishiga to’sqinlik qilar edi. Kiyinchalik jamiyatda sinfiy tabaqalanish ruy berib erkin jamoatchilar bilan bir qatorda quldorlar va zodogonlar tabaqasi shakillanib, ular o’rtasida ziddiyat kuchaydi. Mehnatkash tabaqani itovatda ushlab turish hamda vatanni tashqi dushmanlar xurujidan ximoya qilish uchun kuchli va markazlashgan davlat apparati zarur bo’lib qoladi. Shuday markazlashgan davlatni vujudga keltirgan jarayoni mil. avv VIII asrga kelib o’z nihoyasiga yetgan. Yirik qomusiy olim Geradot, taniqli nemis olimi Markvart amerikalik sharqshunoslik olim Richard Fray, ingliz tarixchi olim B.Tarn va mashhur rus arxiologi S.P.Tolstovlarning ta’kidlashicha axmoniylar istilosiga qadar Markaziy Osiyoga qudratli Xorazm davlati mavjud bo’lib, uning tarkibiga sug’diyona (Zarafshon havzasi) va Xurason (janubiy Turkmaniston, Shimoliy – Sharqiy Eron va G’arbiy Afg’oniston) kirgan. Xorazmliklar boshqargan bu o’lkan harbiy siyosiy uyushma olimlar tomonidan “Katta Xorazm” davlati deb atalgan. Bu konfederatsiya Assuriya, Midiya va Eron podshohlarining tajovuzlariga qarshi tuzulgan ham bo’lishi mumkin. 1 V.Markvart, V.Bartold, S.P.Tolstov, L.G’ulomov va boshqa olimlar “Avesto”dagi “Armanam Vayja” aynan “Katta Xorazm” davlat uyushmasi 1 1 Tolistov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab.T.; 1964-yil. 47 b 10 10 boshlab yuborilgan edi. Bu minora xonlik salobatini namoyon etadigan O’rta Osiyodagi eng baland va hashamatli minoralardan bo’lishi kerak edi. Umuman, musulmon Shahrida bo’lganidek, Xivadagi minoralar ham diniy va harbiy strategik ahamiyatga ega bo’ldi. Islom Xo’ja minorasi hozirgi kunda Xivaning ramzi hisoblanadi. O’sha davirda Muhammad Raximxon II farmoni bilan Deshon qal’adagi Nurillaboy bog’ida yana bir me’moriy majmua tarkibiga saroy bog’, Asfadiyorxonning yozgi qabulxonasi va boshqa imoratlar bor. Bulardan tashqari 1911/13yillarda Deshon qal’adaovrupa uslubida qurilgan kasalxona pochta- telegraf va dorixona binolari qimmatli me’moriy yodgorliklardan hisoblanadi. Deshon qal’adagi yuqorida nomlari qayd etilgan tarixiy me’moriy qurilmalarda mahalliy ustalar bilan birga rus va nemis ustalari ham ishtirok etganlar. Mahalliy ustalardan usta Xudaybergan Xo’ja usta Nurmat usta Ro’zmat Masharif o’g’li va boshqalar qurulishda fidokorlik ko’rsatib, o’zlarining o’lmas san’ati va hunarmandchiligini jahonga namoyish etdilar. Inobarin, qishloq hovlilari daraxtzor orasidagi xushmanzarali oramgoh joyga o’xshaydi. Shahar va qishloq, hovlilaridagi darvozalar, eshik va ustunlar mahalliy ustalar tomonidan o’yma naqshlar bilan chiroyli bezatilgan bo’lib, ularning har biri Xiva o’ymakorlik san’atining nodir yodgorligi hisoblanadi. O’yma naqshli Xiva eshiklari va ustunlari nodir san’at asari sifatida jahonning ko’p davlatlaridagi milliy mo’ziylarni nodir yodgorilk sifatida bezab turibdi. O’rta Osiyo, jumladan Xorazimlik olimlar jahon ilm- fani taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shganlar. Xorazim, umuman butun o’zbek elini jahonga tanitgan mashhur qomusiy olimlardan biri Abu Ja’raf Muhammad bin Muso al Xorazmiy al Katrob edi. U taxminan 783 yili Xorazimda Xiva yaqinidagi Rash shahrida tug’ulgan. Uning oilasi mugzardushtiy bo’lgan. Al Xorazmiy dastlabki bilimini oilsida xususiy mualimlaridan oldi. So’ngra ilm-fan markazi Marvga kelib madrasa talimini oldi va bilimi, aql zakovati bilan tezda tanilib qoladi. 809 yildan al – Xorazmiy Marvda xalifalik toibi, ilm-fan xomiysi al-Ma’mun saroyida faoliyat ko’rsatadi. 51 51 Ichan qal’adagi ana shunday madrasalardan biri Arabxon madrasasi edi. Bu madrasa 1616 yilda Arab Muhammadxon tomonidan poytaxtning Xivaga ko’chirilishi munosabati bilan ko’chirilgan eng ko’hna madrasalardandir. Burjlari minora-gul dastali Madrasaning shimoliy-g’arbiy tomonidan masjit joylashgan, madrasaning peshtoqlari oddiy bezatilgan. Lekin shunga qaramasdan arabxon madrasasi o’zining yuksak salobati ixchamligi hamda mutanosibligi bilan alohida e’tiborini o’ziga jalb etadi. Xivaning g’arbiy darvozasi yonida bunyod etilgan san’at yodgoliklaridan biri xonning Ko’hna Ark saroyidir. Ko’hna Ark saroyi atrofi baland va mustahka devor bilan o’rab olingan,uziga xos o’rta asr qurg’onini eslatadi. Ko’hna Arkning shimoliy qismida Muhammad Rahimxon II harami joylashgan. Ichan qal’adagi Sherg’oziyxon madrasasi (1719y) Muhammad Amin Inoq madrasasi (1785 y) va juma masjit (1789 y) XVIII asrda bunyod etilgan noyob me’moriy yodgorliklardandir. Juma maschid Muhammad Amin Inoq farmoni bilan eski o’rnida qayta quruladi. Bu maschid haqidagi ma’lumotlar X asrdayoq arab tarixchisi tomonidan tilga olinadi. Juma maschid o’ziga xos me’moriy qurulishlardan hisoblanadi. U gumbaz va xonalarsiz ravoqsiz imorat. Maschid to’rt burchakli bo’lib, maydoni uzunasiga 55 metr va eniga 16 metr. Maschid minorasining balandligi 32 metr. Maschid juma namozidan bir necha ming kishiga mo’ljallangan. Maschid atrofi g’isht devor bilan o’rab tekis shiftini 213 ta ustun ko’tarib turadi. Juma maschid o’zining qurulish uslubi jihatdan Xorazimning ko’hna poytaxtiga o’xshatib qurulgan bo’lishi mumkin. Juma maschiddagi ustunlardan 21 tasi juda qadimiydir. Ular X- XII asrlarga taaluqli. Ana shu usunlar Kat va Ko’hna Urganchdagi jome maschidlar ma’lum sabablarga ko’ra vayron bo’lganidan so’ng Xiyvaga olib keltirilgan. Toshhovli qurulishidaXorazimning mashhur usta va Xivaqiy usta va naqqosh Abdullajin va boshqalar ishtirok etgan. Toshhovlidagi me’moriy yodgorliklar o’zining benihoyat go’zalligi va puxta yechimi bilan ajralib turadi. Islom Xo’ja minorasi hozirgi kunda Xivaning ramzi hisoblanadi. O’sha davirda Muhammad Raximxon II farmoni bilan Deshan qal’adagi Nurillaboy bog’ida yana bir 47 47 2.2. Xivaning nafis san’ati, adabiyoti va tarixiy obidalarini jahon madaniyatida tutgan o’rni. Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlariga kelib, Xorazmda siyosiy voqealar yuz berdi. Ibtidoiy jamao tuzumi sinfiy jamiyat bilan almashindi. Quldorlik davlatiga asos solildi. Bu hol esa Xorazm ahalosining xalq sifatida shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Xorazmda qudratli davlat hokimiyatining barpo bo`lishi dehqonchilik va sun’iy sug`orish ishlarini rivojlantirib yubordi. Endilikda kanal qazish, damba qurish, Yangi yer o`zlashtirish kabi hayotiy zarur vazifalarni hal qila oladigan ana shunday xokimiyat vujudga kelgandi. Shu munosabat xorazmda sug`orma dehqonchilik ham o`z taraqqiyotining navbatdagi bosqichga o`tdi. Ekin maydonlari bevosita daryodan tortilgan kanallar yordamida sug`orilgan bo`ldi. Shu sababli kichik ariqlar keskin kamayib, yirik kanallar qurildi. Xorazmda antik irrigatsiya xo`jaligining taraqqiyot etishi Qang`ay darida, ya’ni miloddan avvalgi I ming yillikning o`rtalari va milodning boshlariga to`g`ri keladi. Bu davrda xorazm quldorlik davlatining iqtisodiy, siyosiy va harbiy qutrati yuksaldi. Xorazm Eron, Hindiston va Xitoy davlatlari bilan iqtisodiy, savdo aloqalarini keng y`olga qo`ydi. Qadimgi xorazmda o`nlab yirik kanallar qurildi va u kanallar atrofida Jonbos qal’a, Tuproqqal’a, Olma otishgan qal’a kabi o`nlab shaharlari qad ko`tardi. Xorazmda qadimda qurilgan kanallar orasida 70 km.gacha chozilgan Gavhura kanali, Bozor qal’a, Qirqqiz kanali, uzunligi 200 km. gacha Chirmaniyon kanali, Hayqonik (Polvoyop) Madra (G`azovot) va Vadak (Shovot) kanallari alohida ahamiyatga ega. Bu kanallardan qum sahrolari xisobdan suv chiqarib, o`zlashtirish imkonini bergan. S. P. Tolstoyning fikricha, o`sha davrda Xorazmda Amudaryo va Sirdaryo oralig`idagi keng maydonlarga suv chiqariladi va shu yerlarda dehqonchilik qilingan. Bu vaqtga kelib Xorazmda sug`oriladigan maydonlar hozirgidan uch barobar ko`p bo`lgan. Faqat Amudaryoning quyi oqimida 1m3 mln.ga dan 700 ming gektargacha maydonga suv chiqarilgan. Biroq so`nggi asrlarda ana shu maydonlarning ko`pchilik qismi ma’lum ijtimoiy – siyosiy sabablar tufayli ishdan 40 40 62 62 Xorazmshoh unvoni bilan yuritilgan shaxs davlatning oily hukmdori bo’lgan. U davlatning hali unchalik murakkab bo’lmagan boshqarmalari, xo’jalik ishlari, moliyaviy osoyishtalikni ta’minlash, harbiy mudofaa mahkamalari, yordamida idora qilgan, Oily hukumat qoshidagi kengash bu davrda ham eng muhim organlardan hisoblangan. Mamlakat hayotining dolzarb masalalari aynan shu kengash mahkamasidan hal etilgan. Davlat muassasalari xo’jalik tashkilotchilik ya’niy dehqonchilik, qurilish, soliqlarni o’z vaqtida to’plab xazinani boyitishlik, savdo, hunarmandchilik, ariq zovurlar hamda qal’alar qurilishi mamlakatda osoyishtalikni ta’minlash va mudofaa ishlarini tashkil etish vazifalari bilan shug’ullangan. Zardushteylik dini ruhoniylari esa diniy-ma’rifiy ishlar bilan shug’ullanganlar. Milodning X – XII asrlari Xorazmda davlatchilikni rivojlanishida, xususan ma’muriy boshqaruv tizimining takomillashuvida alohida bosqich bo’ldi. Ma’limki 712 yilda Xorazm arab istilochilari tomonidan bosib olinib, bir asrdan ko’proq muddat ularning qo’li ostida bo’ldi. Arablar istilosidan so’ng ikki hokimiyatchilik qaror topgan edi. Janubiy Xorazm (poytaxti Kat)da Siyovush- afrig’iylar sulolasidan bo’lgan hukmdorlar otirdi. Ularning har ikalasi ham arablarga, sungra samoniylarga belgilangan miqdorda soliq to’lab turganlar. Gurganch amiri Ma’mun ibn Muhammad (995 – 997 yil) 995 yilda Katni zabt etib Ofrig’iylarni so’ngi shohi Abu Abdullohni taxdan uloqtirib, butun Xorazmni yagona davlatga birlashtiradi. U o’ziga Xorazmshoh unvonini qbul qiladi. Gurganch Xorazmshohlar davlatining poytaxti bo’ldi. Ma’muriy jihatdan bu davlat viloyatlarga , viloyatlar esa shahar va qishloqlarga ajralib boshqarilgan. Ma’lumki ular davrida Xorazmda davlat boshqaruvining ancha takomillashgan tizimi vujudga keltiriladi. 27 27 1. Xorazmshahlar shajarasiga doir birashuralar chop etish. 2. Xiva shahrini vujudga kelishi va tarixi haqida ilmiy-ommabop hujjatli felm yaratish. 3. Ma’mun akademiyasi va uning jahon ilm – fan taraqqiyotida qo’shgan hissasini maxsus kurs sifatida ta’lim jarayoniga kiritish. 4.Ushbu ishni maktablarda, akademik letsiylar va kasb-hunar kollejlarida tarix fanining bir bo’lagi sifatida mustaqil ish, referatlar va darsliklarda foydalanishlari mumkin. Adabiyotlar ro’yxati. 1. O’zbekiston respublikasi konstitutsiyasi. T. , 2010 -y. 56 56 chetga chiqariladigan paxta va yung matolar ko’plab ishlab chiqariladi. Ulardagi boylikning asosiy qismi…. Savdo va chorvachilikdan olinadi. 2 Ammo mug’ullar istilosi ( 1120 – 1221y ) boshqa joylarda bo’lgani kabi Xorazmning shahar va qishloqlarini vayronaga aylantirdi. Xorazmshohlar markazi Gurganj, shuningdek Hazorasp va boshqa yuzlab shahar va qishloqlar mug’ul qo’shinlari tomonidan vayron qilindi. Mug’ullar istilosidan so’ng Xorazm ikki qismga ajratiladi. Shimoliy qismi Urganch shahri bilan Chingizxon vorislaridan Jo’ji ulushiga qarashli bo’ldi. Janubiy Xorazm bo’lsa Kat, Xiva, Hazarasp shaharlari Movarounnahrda qaror topgan Chig’atoy ulusiga qarardi. XIV asr 60 yillariga kelib Shimoliy Xorazmda siyosiy xokimiyat Oltin O’rda xonlari saroyida alohida mavqeyiga ega bo’lgan turk qo’ng’irot qavmiga mansub bo’lgan sufiylar sulolasi qo’liga o’tdi. Shu davrda Xiva Xonligining Rossiya bilan savdo va elchilik aloqalari tobora kengayib bordi. 1819 va 1842 yillarda Xivaga Rossiya hukumatining N. Muravoyev va N.I. Danilevekiy boshchiligidagi maxsus elchilar va savdogarli guruhi tashrif buyurdi. Xiva solnomalarida 1852-1853 yillarda Xivadan Rossiyaga 252 tuyada turli xildagi tovarlar yuborilganligi haqida ma’lumotlar bor. Hatto Xiva savdogarlari Nijny – Novgorod yarmarkalarida ham o’z maxsulotlari bilan faol ishtirok etganlar. Rossiyadan Xivaga metall, to’qimachilik maxsulotlari bilan faol ishtirok etganlar. Rossiyadan Xivaga metall, baliq yilimi, turli bo’yoqlar, muyna terilari, qurol-aslahalar va boshqa tovarlar keltirib sotilgan. XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Xivadan Rossiyaga chiqarib sotilayotgan mahsulotlar orasida paxta va paxtadan tayyorlangan gazlamalar va kalovalarga talab ortib bordi. Shu jihatdan Xiva xonligi O’ta Osiyo xonliklari qatorida Rossiya xukumatining e’tiborini o’ziga ko’proq jalb qila boshladi. Xivadagi jahonga mashhur tarixiy me’moriy obidalarni bunyod etishda usta Adina Muhammad, Muhammad Murod Hazoraspiy, koshinkor naqqosh Nurmuhammad usta Qalandar o’g’li usta Muhammad Pano, usta naqqosh Abdullajin, o’ymakor usta Nodir Muhammad usta naqqosh Ro’zimat Masharif o’g’li, o’ymakor usta Ota Shix o’g’li, usta naqqosh Abdulla Bolta o’g’li kabi mohir ustalarning alohida 38 38 1.2. Xorazmshohlar shajarasi Mil.avv. XIII asrda vujudga kelgan katta davlat birlashmasini Siyovushiylar sulolasidan bo’lgan shohlar boshqarib borganlar. Kayxusravdan (mil.avv 1200 y) to Ofrig’gacha (milodiy 305 y) bo’lgan Xorazmshohlar haqida to’la va aniq ma’lumotlar yo’q. Biroq, shu oraliqda massagetlar ittifoqiga kirgan qabilalar dohiylar (podshohlari) haqida ba’zi bir ma’lumotlar yunon tarixchilari va geograflarining asarlarida uchraydi. Masalan mil.avv 529-yida Eron shohi Kirning massagetlar ittifoqiga qarshi bosqinchilik xujumi munosabati bilan yunon tarixchisi Geradot (mil.avv V asr) massagetlar malikasi Tumaris (Geradot – Tomiris 530-521). Ktesiysaklar podshohi (dohiysi) Amorg (mil.avv 550-521) derbiklar dohiysi Amorey va boshqalarni tilga oladilar. Kayxusrav bilan Ofrig’ oralig’ida Xorazmshoh unvoniga sazovor bo’lgan shohlardan bizga Kayxusrav (mil.avv 1200-1140yy), Saksafar (mil.avv 519- 517yy), Farasman (mil.avv 329-328yy) Xusrav (mil.avv 320) nomlari ma’lum, xolos. To’la bo’lmagan ma’lumotlarga qaraganda, Ofrig’ (mil. 305 y) sulolasidan 22 ta Xorazmshoh hukumronlik qilgan: Ofrig’, Bugra, Shohssak, Askajaluk, Arsamux, Xomg’ariy, Shavush, Saxr, Buzgor, Sabri, Askajbor, Shavshfar, Suxtang (Saxbang), Suxar, Abu Abdulloh Muhammad. Siyovushiylar – ofrig’iylar sulolasi Xorazmda mil.avv 1200.yildan milodiy 995-yilgacha hukumronlik qilgan. Arablar istilosidan kiyin (712-y) Xorazmda davlat hokimiyati 2 qisimga bo’linadi. Siyovushiylar – Ofrig’iylar sulolasidan bo’lgan shoh Kat shahrida, arablar noibi esa Gurganj shahrida davlatni boshqarib o’tirganlar. 995-yilda Gurganj vodeysi samoniylar noibi Ma’mun ibn Muhammad ofrig’iylar sulolasining so’ngishohi (Kat) Abu Abdullohni o’ldirib, Janubiy va Shimoliy Xorazmni birlashtiradi va o’zini Xorazmda hokim mutloq debe’lon qiladi. Shu yildanoq Xorazmda Siyovushlar-Ofrig’iylar sulolasi tugatilib, ma’muniylar sulolasi hukumronligi boshlanadi. Ma’muniy sulolasida 3ta shoh davlat hokimiyatini boshqargan. 1. Ma’mun Ibn Muhammad ( 995-997 yy) 12 12 2. XORAZMNI JAHON TARIXI VA MADANIYATI XORAZMNI JAHON TARIXI VA MADANIYATI TARAQQIYOTIDA TUTGAN O’RNI TARAQQIYOTIDA TUTGAN O’RNI 2.1. Xiva shahrini vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyoti Ko’hna va hamisha navqiron Xorazm va Xiva shahri jahonga ko’p va mashhur allomalar, fozilu-fuzolalar, mutaffakiru-ma’rifatparvarlar, muhandislar, musiqa va ijrochilik san’atining yetuk namayondalarini yetkazib bergan dunyoviy fan va ma’daniyat markazlaridan biridir. Buyuk ajdodlarimiz al – Xorazmiy, Beruniy, al – Zamahshariy, Pahlavon Mahmud, Abulg’oziy, Feruz , Munis, Ogahiy, Komil Xorazmiy kabi o’nlab buyuk olijanob insonlarning nomlari jahon xalqlari uchun aziz va mo’tabardir. Xorazm vohasining betakror va o’ziga xos tarixiy ma’daniy merosi bevosita Xiva shahri bilan aloqadordir. Xiva Xorazmning eng mashhur shaharlaridan biri bo’lib, u nafaqat O’rta Osiyoning, hatto butun Sharq davlatlarining iqtisodiy va madaniy madaniyatiga bevosita ta’sir ko’rsatdi. Uch asrdan ko’proq Sharqda nom taratgan xonlikning ma’muriy va madaniy markazi bo’lib kelgan. Xiva eldileada viloyatining yirik sanoat va hunarmandchilik ma’rifat va madaniyat markazlaridan hisoblanadi. Xivada shu kungacha saqlanayotgan tarixiy va me’moriy yodgorliklarining asosiy qismi XVIII – XIX asrga taaluqlidir. Xorazm vahosida ilk shaharlarning vujudga kelishi miloddan avvalgi VII – Vi asrlarga to`g`ri keladi. Antik hsaharlar suv havzalari bo`ylarida, davlat chegaralari hududlarida iqtisodiy, ma’muriy, madaniy va harbiy markaz sifatida vujudga kelgan. Antik qal’alarning vujudga kelishi va rivojlanishida sug`orma dehqonchilikka o`tish va irrigatsiya inshoatlarining qurilishi savdo va hunarmandchilikning rivojlanishini muhim rol o`ynagan. Qadimgi Xorazm vohasidan topilgan ilk shahar qal’alardan Ko’zaliqir, Qal’aliqir va Oybo`g`ir qal’alardir. Antik davr Xorazm tarixida iqtisodiy va madaniy hayotning ancha rivojlangan davri bo`lib, bu davrda shahar qurulishlari keng shakllanadi. Bu davrning katta va mashhur qal’alaridan Jonbosqal’a, Quyqirilgan qal’a, 28 28 O O ’zbekiston ’zbekiston R R espublikasi espublikasi O O liy va liy va O O ’rta maxsus ’rta maxsus ta’lim ta’lim vazirligi vazirligi Q Q arshi arshi D D avlat avlat U U niversiteti niversiteti “J “J ahon ahon tarixi tarixi va va a a rxeologiya rxeologiya ” ” kafedrasi kafedrasi “5220200 “5220200 tarix tarix ( ( mamlakatlar va mintaqalar bo’yicha mamlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ) ” ” ta’lim ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli” “Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli” mavzusida yozgan mavzusida yozgan Q Q arshi shahri arshi shahri 61 61 1.XORAZM VOHASIDA O’ZBEK DAVLATCHILIGINING 1.XORAZM VOHASIDA O’ZBEK DAVLATCHILIGINING SHAKLLANISH TARIXI SHAKLLANISH TARIXI 1.1. Xorazm vohasida ilk davlatchilik tarixi va Xorazm halqining shakillanishi . “O’zbek davlatchiligining tarixi,-diydi. Prezidentimiz I.Karimov, - Msir, Xitoy, Xindiston, Yunoniston, Eron kabi qadimiy davlatlar tarixi bilan bir qatorda turadi.” Xiva shahrining 2500 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosmda (20- oktabr 1997-y) so’zlagan nutqida u “O’zbek davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam aynan Xorazm voxasida qo’yilgan.” deb ta’kidlagan edi. 1 Haqiqatdan ham ilk o’zbek davlatchiligiga asos solinganiga 2700-3000 yil bo’lganligini tarixiy manbalar isbotlab turibdi. Misr va Vavilonda ilk quldorlik davlatlari mil. avv IV ming yillikda Xitoyda, mil. avv II ming yillik o’rtalarida Xorazmda, mil. avv I ming yillik boshlarida, Yunonistonda, mil. avv VII asrda vujudga kelgan. Xorazmda davlatchilikni shakillanishi haqida dastlabki yozma na’munalarni biz zardushtiylarning muqaddas kitobi bo’lmish “Avesto” dan va ulug’ bobomiz Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar” nomli bebaho asridan topamiz. Xorazm davlatchiligining shakillanish jarayoni uzoq yillar davom etgan. Uning ildizlari mil. avv XII asrga borib tutashadi. Abu Rayhon Beruniyning xabar berishicha, Siyovushning o’g’li Kayxisrav va uning avlodlarini Xorazmga ko’chib kelishi bilan asta-sekin bu yerda yagona podsholikka asos solina boshlagan. Ma’limki Siyovushiylar Xorazmga kelishishiga qadar bu yerda Sak-massaget qabilalari ittifoqi mavjud bo’lib, uning tarkibiga bir qancha qabilalar: atasiylar, derbiklar, asalonlar, saklar, xorazmiylar, qang’lilar kirgan. 1 I.Karimov. Xiva shahrining 2500 yilligi munosabati bilan so’zlagan nutqidan. O’zbekiston ovozi gazetasi. Oktabr. 1997-yil 6 6 (handaea), meditsina (tibbiyot), biologiya shuningdek tarix til adabiyot, huquqshunoslik va dinshunoslik muammolari boyicha ilmiy izlanishlar olib borilgan o’z ilmiy kashfiyotlari bilan jahon fani rivojiga bebaho hissa qo’shgan tubandagi alomatlarni ana shunday dargohda faoliyat ko’rsatganilgoi ma’lum: buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Muhammad iab Ahmad-al Beruniy (973-1048y) tabiatshunoslik tabbib va faylasuf Abu Ali ibn Sino (980-1037 y) buyuk astranom Abu Nasr Mansur ibn Iroq (958-1034 y) faylasuf va tabbib Abu Sahl Masihiy (970-1042 y) matematik va astranom Abu Nasr Mansur ibn Iroq (958-1034 y) faylasuf tabib va shoir Abu Xayir ibn Xammar (942-1018 y) Abu Abdulloh Ilohiy (vaf. 1068 y) Abu Mansur Qamariy Mahmud Hamid ibn Xidr al-Xunsaidiy tarixshunos olimlardan Abu Mansur as-Saolibi (961-1038 y) . Kimyogar olim Abdul Hokim Muhammad ibn Abdumalik as-Solih, al-Xorazmiy, al-Hamdamiy AbuAbdulloh al-Biyon Haysaburiy (vaf. 1004 y) Ahmad ibn Muhamad as Suhayli Al-Xorazmiy (vaf. 1027 y) Ahmad ibn Muhammad as-Sahriy (vaf. 1015 y) Ahmad ibnXamid an-Naysaburiy va boshqa olimlar bo’lgan. Prof. H.Hasanov va O.Abdullayevlar Yoqut Hammaviy tomonidan berilgan ma’lumotga asoslanib akademiyada yana 3 nafar xorazimlik olimlarning ham faoliyati ko’rsatganliklarining takidlaydilar. Bular kimyogar olim Abu Hokim Muhammad ibn Abu Mashx as-solih Xorazmiy, Kosiy, Ahmad ibn Hamid an- Naysaburiy. Mashhur tabiatshunos olimAbu Abdulloh Husan ibn Ibrohim at- Taboriy al-Natuliy Xorazimshoh Ma’mun saroydagi olimlar shuhrati tez oradauzoq yerlarga taqaladi. Bu esa shuhratparast Maxsud G’aznaviyning g’ashiga tegmay qolmadi. Uyushtirgan fitna natijasida 1017-yilning bahorida Abu Abbos Ma’mun II o’ldiriladi va o’sha yilning iyunida kuyovi uchun qasos olish bahonasi bilan Mahmud G’aznaviy Xorazmga bostirib kiradi. Katta qirg’inlar, talon-tarojlik natijasida Ma’mun akademiyasi faoliyati tugatiladi va bu yerdagi olimlar sair olinadi va tarqalib ketadilar. Iron qal’adagi muhtasham me’moriy ko’rinishlardan yana biri Ko’hna Ark yaqinidagi Muhammad Aminxon Madrasasi va minoradur. Bu ikkala yodgorlik Muhammad Aminxon farmoni bilan qurilgan. Madrasa bilan bir vaqtda uning yonida Ko’kminor (Kaltaminor) qurilishga 50 50 2. Islom Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari taraqiyot kafolotlari. T. ; “O’zbekiston” 1997-yil. 3. Islom Karimov. Xivaning 2500 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimida so’zlagan nutqi “Xorazm haqiqati” 1997- yil 22- oktabr. 4. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.; “Turkiston” 1998- yil 22- avgust. 5. Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat yingilmas kuch. T.; “Ma’naviyat” 2008-y 6. Islom Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.; ”O’zbekiston” 2010-yil. 7. Islom Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsipsiyasi. T.; “O’zbekiston” 2010-y 8. Islom Karimov. O’zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida. T.; “O’zbekiston” 2012-y. 9. KarimovI.A..Inaon xotirasi-boqiy, qadr-qimmati-ulug’// Xalq so’zi,2012,10 may 10. Abulg’oziy Bahodirxon. Shajarai turk. T.; 1992 – yil. 11. A.R. Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan asarla r. tom. T.; 1968- yil. 12. Boltayev A. Xiva xonlari shajarasi. Qo’lyozma 101 varaq. 13. Beruniy o’rta asrning buyuk olimi. T.; 1950 –yil. 14. Bo’latova V.A, Notxin I.I. Arxetuktorni pamyatniki Xiva. T.; 1963–yil. 15. Джаббаров И.М. городиского ремисло узбеков Хоразима в колтсе Х I Х и ночом ХХ в. историко этнографичиский очрк. М.: 1954-г. 16. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. 1 va 2- kitob.T.; 1992-yil. 17. Insoniyotning ilmiy va madaniy merosi uchunchi ming yillikka, Buxoro va Xiva shaharlarining 2500 yilligiga bag’ishlangan xalqaro simpozium tezislari. T.: 1997-yil. 57 57 Bu ittifoqqa kirgan har bir qabila o’z doxisiga, podshosiga ega bo’lgan. Xorazm vohasida istiqomat qiluvchi sak-massagetlar ittifoqini Xorazmiylar boshqargan. Mana shu etnik guruhlar Xorazm vohasi o’zbek aholisining ildizlarini tashkil qilgan. Xorazm vohasi o’zbek halqining etnogenezida asosan ikki etnik element- turkiy va fors-tojik elementlariqatnashgan. Al-Beruniyning ta’kidlashicha turkey qabilalar Xorazmning eng qadimgi etnik guruhlaridan bo’lib, Xorazm halqi o’sha etnosdan kelib chiqqan 1 . Shuning uchun ham ular qadimgi turkiy qabilalarni o’zining ajdodlari deb hisoblaydilar. Siyovush boshchiligida kelgan forsiyzabon qbilalarni esa yurtining birinchi istilochilari deb biladilar. Xorazm vohasida istiqomat qilgan sak-massaget, dan, qang’li va boshqa qabilalar asosan o’rtoq hayot kechirganlar. Aholining aksariyat qismi shahar va qishloqlarda yashagan, savdo-sotiq, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan shug’ullangan. Vohaning cho’l-qum zonasida ishlagan aholi esa yarim o’troq, yarim ko’chmanchi bo’lib, ovchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. Sak-massaget ittifoqiga kirgan qabilalar vatani “Xvayrizem” deb 2 , yaniy “quyoshli o’lka” ( hvar-quyosh, zem-yer,o’lka)nomlangan. Massagetlarning birdan-bir sig’inadigan xudosi Geradodning aytishicha – bu quyoshdir. Strabonning xabar berishicha ham massagetlar quyoshni o’zining xudosi deb hisoblaganlar. Haqiqatdan ham sak-massaget qabilalarida dunyoning ikkita ibtidosi, ya’ni quyosh va suv yoki olov va suv bo’lib, yerdagi hayot shularga bog’liqdir. Shuning uchun bo’lsa kerak Xorazmiylar o’z yurtini Xvay- razem – quyoshli o’lka deb ataganlar. Shu bilan bir qatorda bu atama “Xorazimiy” qabilasi nomidan kelib chiqqan degan tahminlar ham bor. Buning sababi shundan iboratki, ko’pincha malakat, hudud va joylarning qadimgi nomlari bilan bog’liqligi bizga tarixdan ma’lum. Shu nuqtai nazardan masalaga yondoshsak “Xorazm” atamasi ham “Xorazmiy” qabilasi nomidan kelib chiqqan bo’lishi 2 2 1 1 Matyoqub Matniyozov, A.Satlikov jahon tarixi va madaniyatida Xorazm “Xorazm” nashriyoti 1999. 5-b 7 7 Abbos kiyim, jun, chit, ruxbin (sut maxsuloti) sotib olib ketar deb yuritilgan, va nihoyat 1957-yildan bu shahar “Beruniy” deb nomlandi. Gurganj (Ko’hna urganch) 995-yilda Siyovushiylar – Ofrig’iy sulolasi tugatilib, uning o’rniga Ma’muniylar sulolasi keladi. Shu vaqtdan boshlab Gurganchga yangi sulola keladi. Shu vaqtdan boshlab Gurganch sulola shaharlaridan biri hisoblanadi. “Gurganch” nomi qanday ma’noni anglatishi haqida yozma ma’lumot yo’q. bizning fikrimizcha “Gurganch” so’zi “Xurganch” so’zining buzilib aytilgan shakli bo’lishi mumkin. Agar shunday bo’lsa, “Gurganch” so’zi ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi “Hur” qismi” – erkin ozod degan ma’noni, ikkinchi “Ganch qismi” esa boylik ma’nosini anglatadi. Demak, Hurganch – erkin va boy shahar ma’nosini anglatadi. Bu shaharni mahalliy xalq Gurganch deb, arablar Jurganiya deb, mo’g’illar esa Urganch deb (XII asrdan) ataganlar. Gurganch shahri Xorazm hukumdorlari 4 ta sullolasining Xorazmshoh unvoniga ega bo’lgan. Ma’muniylar Oltintoshlar Anushtaginlar hamda turklangan mo’g’ullardan chiqqan. Oltin O’rda xonlari tomonidan qo’yilgan so’fiylar sulolasining poytaxti bo’lgan. Ma’muniylar sulolasi hukumdorliga davrida Gurganj shahri go’zal va boy shaharga aylangan. Ma’mun Akademiyasi tashkil qilinib, unda Sharqning buyuk allomalari Abu Rayhon Beruniy, Ibin Iroq, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ijod qilgan. Ular jahon fani va madaniyati taraqqiysiga ulkan hissa qo’shganlar. Anushteginlar sulalasi hukumronligi davrida Gurganj yanada gullab yashnadi. Sharqda ehg yiri va qudratli Xorazmshohlar imperyasining poytaxti. Sharq va G’arb o’rtasidagi savdo- sotiq markaziga aylandi. Shaharda me’morchilik, hunarmandchilik yuksaldi, go’zal binolar, maschit va madrasalar quruldi. 1221-yilda Xorazmshohlar poytaxti Gurganj Chingizxon qo’shinlari tomonidan bosib olindi va yer bilan yakson qilindi. Shahar aholisi qirib tashlandi, asr qilindi, Xorazm boyligi talandi. Shundan kiyin Vazir shahri bir qancha yil davomida poytaxt vazifasini bajarib turdi. Vazir shahri XV asr o’rtalarida Ustyurtda, Ko’xna Urganchdan 60 chaqrim uzoqlikda Jo’ji avlodidan bo’lgan Abulxayrixon nevarasi Mustafoxon yangi 17 17 mill. avv. VI-V asrga to’g’ri keladi. Qozish ishlari davomida shu davrga oid parchalar va paxsa devor qoldiqlari topildi. Bu esa, Xivaning Ichan Qal’a doirasi bundan taxminan 2500 yil oldin paydo bo’lgan, degan xulosa olib keladi. Xivaning navbatdagi bosqichi mill. avv. IV-III asrlarga to’g’ri keladi. O’sha davrda Xivaning Ichan Qal’asi to’la o’zgartirilib, qal’aning atrofi mudofa devori bilan o’rab olingan. Qal’aning paxsa devori ustidan kvadrat shakildagi xom g’ishtdan ishlangan ikki qator devor qurilgan. Bu davrda Xiva aholisi deh- qonchilik , hunarmandchilik bilan shug’ullangan. Mill. avv. II-I asrlarda Xiva shahri hayotida inqiroz yuz bergan. Shaharning pastki qismi qum ostida qolgan. Qal’aning o’sha davrdagi devorlari vayron bo’lgan. Bu tushkunlik, ehtimol tashqi istilochilar hujumi oqibatida yuz bergan. To’rtinchi bosqich milodning I-IV asrlariga, ya’ni Kushonlar davrida Xivada yana yuksalish yuz bergan. Shaharda qurilish ishlari kengaygan. Shahar atrofi mustahkam devor bilan o’ralgan. Qal’adevorining eni 8-9 metrgacha kengaytirilgan. G’arbiy devorning qoq o’rtasida shahar hokimining saroyi qad ko’targan. Biroq IV asr oxiriga kelib tashqi hujumlar va ichki siyosiy mojorolar tufayli Xiva qal’asida yana tushkunlik ro’y berdi. Shaharning katta qismi yana ko’chma qumlar ostida qolgan. Bu inqiroz davri beshinchi bosqichi V asr oxirigacha davom etadi. Xivaning navbatdagi oltinchi yuksalish davri arablar istilosigacha (VI-VII asrlar) davom etadi. Bu davrda Xivada va Xorazimning boshqa shaharlarida madaniy hayot yana tez rivojlangan. Xiva Xorazimning taraqqiy etgan savdo va hunarmandchilik markazlaridan biriga aylangan Xivaning hududiy chegarasi kengaygan. Qal’a atrofida badavlat dehqonlarning bahaybat chegarasi kengaygan. Qolgan (7-10) bosqichlar XIII asrlardanboshlanib, hozirga davrgacha davom qiladi. Bu davrda Xiva goh rivojlangan goh esa inqirozga yuz tutgan. Xiva yoki Xivan nomining etimologik ma’nosi hozircha aniqlangani yo’q. xiva so’zi birinchi marta X asrda o’tgan arab geografikdan Istahriy ibn Rusta ibn Xazqal,Mudaddasiy Yoqut al- Hammoviy ( XII asr) asarlarida keltirilgan. Yoqutning ko’rsatishicha, bu shaharni “Xivaq” deb yozganlar. Xalq uni XIX asrda 35 35 hayotini boshqarishning ilk ko’rinishlari aynan urug’ qabilachilik davridayoq vujudga keladi. Urug’ jamoasi zamonlarida bir ota-onadan tarqalgan qon-qarindoshlarning dastlabki uyushmasi edi. Tirikchilik tashvishi hamda tashqi dushman hujumlaridan saqlanish zaruriyati iptidoiy odamlarning qon-qarindoshlikka asoslangan uyushmasini shakillanishiga olib kelgan edi. Urug’ jamoalariga urug’ boshliqlari yoki urug’ oqsoqollari boshchilik qilgan. Urug’ boshliqlari kundalik hayotiy masalalarni oqsoqollar kengashi a’zolari yordamida hal etgan. Urug’ boshliqlari va oqsoqollar tajribali bo’lishi va jasur kishilardan saylab qo’yilgan bo’lib, ular jamoa a’zolarinin teng huquqli ekanligini ta’milash, asosiy ishlab chiqarish qurollariga egalik qilishni shuningdek, jamoada mehnat qilish va iste’molning umumuiyligini ta’minlash kabi hayotiy vazifalar bilan shug’ullangan. Jamoada qaror topgan udum an’ana va qoidalar buzulganida, bunday shaxslarga nisbatan oqsoqollar kengashi qaroriga binoan choralar qo’llanilgan. Urug’ va qabilalarda kohinlar-ruhoniylarning mavqiyi yuqori bo’lagan. Xorazmliklarda juda qadimdan ajdodlar ro’xiga sig’inish, olovni-quyoshni, yerni va suvni muqaddas deb bilish, ularga topinish odatlari bo’lgan. Bu diniy udumlar islomgacha davom etgan bo’lib shularning rasm-rusumlari, kohinlar otashparastlar ibodatxonalarida doimo yonib turgan olovning o’chib qolmasligini ta’minlash uchun ham ma’sul edilar. Halqimizda hozirgacha saqlanib kelayotgan “o’tag’asi” degan tushuncha uzoq tarixga ega. Bir xududda yashagan, qon-qarindosh, tili , dini, etiqodi, urf odatlari bir-birlariga yaqin o’nlab urug’lar yanada yuksakroq etnik uyushmaga, qabilaga birlashdilar. Qabilalar ham o’z navbatida qabila boshliqlari va kohinlar tomonidan idora qilingan. Urug’ boshliqlaridan tashkil topgan oqsoqollar kengashi bu yerda ham eng obro’li maslahat organi hisoblangan qabilani ichki va tashqi hayotiga dahildor masalalar anashu kengashda hal qilingan. Bir-birlariga yonma - yon qo’shni bo’lib, yashayotgan qabilalar zamon taqozosi bilan yanada yuksakroq uyushmaga, ya’niy qabilalar ittifoqiga 21 21 - Xorazimda davlat boshqarish tartibi va uslubining takomillashib borishini izchil tadqiq etish; - Xivaning jahon madaniyati markazlaridan biri sifatida shakllanish va tarihiy taraqiyotini ilmiy tatqiq qilish; - Xivaning nafis san’ati, adabiyoti, tarihiy obidalarini tarihiy ahamiyatini kursatib berish; - Mamud akademiyasini tashkil topishi va uning faoliyatini jahon sivilzatsiyasida tutgan urnini mavjut manba va adabiyotlar asosida qiyosiy tahlil qilishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishning urganilish darajasi. Bizga ma’lumki, Xorazim davlati va uning madaniyatini urganish doimo tarihchi olimlar tomonidan qiziqish bilan amalga oshirib kelingan. Jumladan, Abulg’oziy Bohodirhon, Aburayhon Beruniy, V.A.Bulatova, Ya G’ulomov, I.M Jabborov, S.P Tolstov, M. Matniyozov, A. Sattorov kabi olimlarni ilmiy tatqiqotlarini aloxida takidlab utish zarur. 1 Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Ushbu bitiruv –malakaviy ishning ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki mazkur mavzu ilk bor bitiruv malakaviy ish sifatida ilmiy adabiyotlar bilan qiyoslab tahlil qilish asosida tadqiq etiladi Biroq manbalar adabiyotlarga tayangan xolda o’z fikr muloxazalarini bildirishga xarakat qiladi ; - Xorazm voxasida ilk davlatchilik tarixi va xorazm xalqining shkllanish tarixi ilmiy tadqiq qilindi ; - Xorazmshohlar shajarasini yoritib berildi ; - Xorazmda davlat boshqaruv tartibi va uslubining takomillashib borishini ilmiy tahlil qilindi; -Xivaning nafis san’ati adabiyotini rivojlanishini mavjud manba va adabiyotlar asosida qiyosiy tahlil qilindi; 1 1 Abulgoziy Bahodirxon. “Shajarayi turk “.T.: 1992, Abu Rayxon Beruniy. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar “. T.: 1968, V.A.Bulatova, “Arxitekturni pamyatniki Xivi”.T.:1963, Ya. G’ulomov. ”Xorazimning sug’orilish tarixi”. T.: 1959, S.P. Tolstov. “Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab ”.T.: 1964, 4 4 Doira shaklida qurilgan Qo’yqirilgan qal’a 18 qirraga ega bo’lib, uning devorlarining aylanasi 865 metrni tashkil qiladi. Qal’a ikki devor bilan o’rab olingan, uning markazida ikki qavatli silindir shaklidagi joy qad ko’targan. Pastki qavat 9 xonali uydan iborat bo’lib, hamma xonalari 2 qavatli gumbazlar bilan bostirilgan. Qo’yqirilgan qal’aning doira shakilda quyoshga o’xshatib qurilishi, birinchidan, qadimgi Xorazmliklarning quyoshga o’xshatib qurilishini bildirsa, ikkinchidan sayyoralarni kuzatadigan rasatxona vazifasini hambajargan bo’lishi kerak. Qo’yqirilgan qal’aning tashqi devorlarida 9 ta burj istehkom bo’lib, ular aylana shaklda qurilgan qal’a devori ostiga kelib yashiringan dushmanni shinaklaridan o’qqa tutishda qulay sharoit yaratgan. Qal’a cho’l zonasi chizig’i bo’ylab qurilgan bo’lib, cho’l – dashtdan bo’ladigan xujumlardan o’zlarini mudofaa qilish imkoniyatini yaratgan. Qo’yqirilgan qal’adan ko’p miqdorda ashyoviy yodgorliklar topilgan. Shular ichida shoxli bug’uning surati solingan muhrlar, xosildorlik ma’budasi Anaxitaning xaykalchalari, toshdan qilingan qiyofasi xozirgi yevropoid xorazmliklarga o’xshash erkak kishining bleshi, musiqa chalayotgan xotin va erkakning xaykali, oromiy imlosidan Sharqiy Eron tillari lahjasida bitilgan qadimgi Xorazm yozuvi, qo’lda va kulolchilik charhida ishlangan turli spool idishlar ularga bitilgan belgilar, devorlarga chizilgan naqishlar qo’sh parrakli skif kamoni o’qining uchi va boshqa ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan ahyolar topildi. Bu topilmalar mil.avv 331- yil Eron ahmoniylari asoratidan qutilgan. Xorazm davlatining iqtisodiy, siyosiy, madaniy yuksalish bosqichiga ko’chganidan darak berib turibdi. O’lkada bu davr ekin maydonlarining kengayishi va sug’orish tarmoqlarining rivojlanishi bilan harakterlanadi. Shu bilan bir qatorda tarixiy davomida nafaqatqo’shni ko’chmachi qabilalar bilan balki Old va O’rta Sharq hamda Qora dengiz atroflaridagi davlatlar bilan aloqada bo’lgan, xullas, arxiologik topilmalar o’sha zamonlarda Xorazm moddiy va ma’naviy madaniyatining yuksak darajada bo’lganligidan dalolat beradi. 15 15 chiqadi. Arxeologik tekshirishlar shuni ko`rsatadiki, antik Xorazmda qishl;oq xo`jaligida dehqonchilik, polizchilik va bog`dorchilik tarmoqlari ancha taraqqiy etgan. Xorazmning antik davr irrigatsiya xo`jaligiga xos xususiyat shu endiki, chiqarilgan kanallar sathi juda sayoz, eniga bo`lsa, nihoyatda keng qilib quriladi. Buning shu ediki, kanallar sayoz bo`lsa. Uning keng bo`lishi juda foydali edi. Agar kanallarning eni keng bo`lmasa, toshqin suvlar sig`mas edi. Kanal o`zining keng bo`lishi toshqin suvningbir maromda bug`lanib turishini ham ta’minlagan. Bel, ketmon, o`roq, omoch, ot arava, chiqir va boshqalar qadimiy xorazmliklarning dehqonchilik va irrigatsiya qurilishida qo`llanib, qilingan asosiy mehnat qurollari bo`lib, ulardan keyingi asrlarda ham keng foydalanib kelingan. Miloddan avvalgi IV – VI asrlariga kelib Xorazmning ijtimoiy – siyosiy hayotida jiddiy o`zgarishlar yuz berdi. Quldorlik tuzumi feodal tuzum bilan almashadi. Bu o`zgarish ijtimoiy hayotida keskin ichki ziddiyatlar va tashqi hujumlarning kengayishi bilan qo`shilib ketadi. Ana shunday ziddiyatlarning ko`chayishi tufayli shahar hayoti izdan chiqib, savdo va hunarmandchilik rivojlanishi susayadi. Bu vaqtda kelib Xorazmning rivoj topgan Anqo qal’a, Qirqqiz qal’a, Tuproqal’a kabi antik qal’alari o`z mavqeini batamom yo`qotadi. VII asr boshlariga kelib Xorazmda birmuncha siyosiy barqarorlik yuzaga keladi. Iqtisodiy va madaniy hayotda yana qayta ko`tarilish sezila boshlandi. Eski kanallar qayta tiklandi, ishga tushurildi. Bir qancha u qadar katta bo`lmagan kanallar bunyod etildi. Ana shu atrofida Butgut qal’a, Qavat qal’a kabi mustahkam va hashamatli qol`alar qad ko`tardi. Bu xol Xorazmning qishloq xo`jaligiga ham ta’sir etdi. Suv xo`jaligining texnik jihatidan ham takomilashadi. Antik davrdagi sayoz va o`zan keng kanallari ancha chuqur, lekin satxi birmuncha keng kanallar o`z xususiyatlariga ko`ra, Xorazmning xozirgi zamon magistral kanallari chuqurlashuvi bilan sug`orishda yana bir murakkab muammo vujudga keladi. Bu ham bo`lsa pastdan oqayotgan suvni yuqoriga ko`tarib ekin maydonlariga yetkazib berish muammosi edi. Ariqdagi suvni yuqoriga ko`tarib tarqatadigan maxsus 41 41 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Xorazm tarixi o’zbek davlatchiligining asosi, uning qudrati va qadimiyligining tasdig’idir. Milliy ozodlik uchun kurash tarixidan so’z ketganda, birinchilar qatorida Najmiddin Kubro, Jaloliddin Maguberdi kabi milliy qahramonlarning nomlari zikr etiladi. Yutboshimiz ta’kidlaganidek: “Xalqlarning ozodlik, mustaqillik, baxt- saodatga azaliy intilishi, oz taqdirini o’zi belgilashga azmu qarori hayotdan chuqur o’zgarishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir” 1 Shu manoda ushbu bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi bir qancha sabablar bilan izohlanadi: -Birinchidan, Xorazm vohasida ilk davlatchilik tarixi va Xorazm xalqining shakillanishi alohida ahamiyat kasb etadi: -Ikkinchidan, Xorazmshohlar shajarasini xonliklarni boshqarishdagi o’rni alohida ekanligini takidlash lozim ; -Uchinchidan, xorazimda davlat boshqaruvini tarkibi va uslublarini takomillashib borishi muhim ahamyat kasb etadi ; -To’rtinchidan, xivani jahon madanyati markazlarida biri ekanligini alohida e’tirof etish joiz -Beshinchidan, Xorazimning tarixiy obidalari –sharq me’morchiligini bebaho ne’mat ekanligini alohida takidlash lozim. Bitiruv –malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur tadqiqotning maqsadi jahon sivilizatsiyasida Xorazimning tutgan o’rni va rolini mavjud manba va adabiyotlar asosida ilmiy tahlil qilish. Yuqoridagi asosiy maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar yechiladi; -Xorazim vohasida ilk davlatchilik tarihi vaXorazim xalqining shakillanishini maishiy tahlil qilish; - Xorazimshohlar shajarasini o’ziga xos xususiyatlatrini ochib berish; 1 1 Islom Karimov. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T;. “Ozbekiston” NMIU 3 3 Prezidentimiz I.A. Karimov takidlaganidek: “…. Biz tarixiy xalq an’analari va marosimlari asosida odamlar ongini shakillantirish omillarini kuchaytirishimiz zarur.” 1 Darhaqiqat yurtboshimiz rahnamoligida mustaqil mamlakatimizda milliy qadriyatlarni tiklab, boy tariximizni, madaniy merosimizni o’rganish, xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirish borasida ibratli ishlar amalgam oshirilmoqda. Jahon sivilizatsiyasida Xorazmning tutgan roli va o’rnini aniqlashga oid manba va adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlar qiyosiy tahlil qilib, quyidagicha xulosaga kelindi: - birinchidan, Xorazm vohasida ilk davlatchilik tarixi va Xorazm xalqining shakillanishi ilmiy tahlil qilindi; - ikkinchidan, Xorazmshohlar shajarasini o’ziga xos xususiyatlari ochib berildi; - uchunchidan, Xorazmda davlat boshqarish tartibi va uslubining takomillashib borishini izchil tadqiq etildi; - to’rtinchidan, Xivani jahon madaniyati markazlaridan biri sifatida shakillanishi va tarixiy taraqqiyoti ilmiy tahlil qilindi; - beshinchidan, Xivaning nafis san’ati, adabiyoti, me’moriy obidalarini tarixiy ahamiyati yoritib berildi; - oltinchidan, Ma’mun akademiyasining tashkil etilishi va uning faoliyatini jahon sivilizatsiyasida tutgan o’rnini mavjud manba va adabiyotlar asosida qiyosiy tahlil qilindi. T T avsiyalar avsiyalar Mazkur Bitiruv Malakaviy ishni yakunlab quyidagi taklif va tavsiyalarni kiritishni lozim topdik. 1 1 Islom Karimov. “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”. – T.: <<O’zbekiston>> NMIU, 2011. – 89-bet. 55 55 xududlarining o’zginasidir, diydilar. Mil. avv. VIII-VII asrlarda O’rta Osiyo halqlari, jumladan Xorazm halqi ham o’troq dehqonchilik madaniyatiga o’ta boshladi, urbanizatsiya taraqqiy topdi, katta irrigatsiya inshoatlariqurila boshladi. Xorazmdagi Chermanyob, G’ozovot, Gavxura kabi yirik kanallar faqat markazlashgan davlat yordamida qurilishi mumkin bo’lgan. Undan tashqari o’sha davrga kelib davlat dini qabul qilindiva mustahkamlandi. Akademik Radlovning yozishicha “Sart” termini aslida sanskritcha “Sart xaloxa” so’zidan kelib chiqqan bo’lib “Savdogar” “Karvon boshi” degan ma’noni bildirgan. Yusuf Xos Xojib va Mahmud Qashg’ariy asarlarida (“Qutadg’u bilik” “Devonu lug’atit turk”) ham “Sart” so’zi “Savdogar” ma’nosida tilga olingan. XVI asr boshlarida Dashti-qipchoqdan kelgan Shayboniylar Mavaraunnahrni egallab bu yerdagi o’troq aholini “Sart” deb, o’zlarini esa “o’zbek” deb ataganlar. Demak, “Srat” atamasi dastavval savdogarlar va xunarmandchilik bilan shug’ullanuvchilarni, undan so’ng esa o’zbek va tojiklarni va nihoyat faqat shahar va qishloqda o’troq holda yashovchi o’zbeklarni anglatgan. Xulosa qilib shuni aytish zarurki, odamlar vohasida qadimdan istiqomat qilganlar. Tarixiy rivojlanish jarayonida asrlar davomida Xorazm diyorida turli qabila – elatlar ko’chib kelishgan, bu xududni bosib olgan bosmachilar ham ma’lim ta’sir qilganlar. Ular mahalliy halq bilan aralashib, sinchiklab yagona Xorazm halqini shakillanishiga olib keladi. Natijada ularni birgalikdagi harakati oqibatida Xorazm davlati tashkil topgan. 11 11 birlashdilar. Bu uyushma ayni vaqtda bularning harbiy siyosiy ittifoqi ham edi, uning asosiy vazifasi jamoa mulkini , dehqonchilik makonlarini, yaylovlarini muhofaza qilish edi. Ana shu ittifoqqa kuchli, jasur qabilalardan biri boshchilik qilgan. O’sha qbilaning boshlig’i o’z navbatida ana shu ittifoqning raxnomosi – podshosi hali hisoblangan. Antik yunon tarixchilari va geograflari, Geradot, Strabon, Arrian va boshqalarning bergan ma’lumotlariga qaraganda Amudaryo havzasida, Orol dengizining janubiy tamonlarida tarixda massagetlar nomi bilan yuritilgan. Qabilalar ittifoqining mavjudligi ma’lum. Jasur ayol Tumaris massagetlarning oliy hukmdori bo’lgan. Massagetlar ittifoqiy harbiy demokratiya uslubida boshqarilgan. Mil.avv I ming yillikning boshlarida Xorazm xududida Markaziy Osiyoda birinchilardan bo’lib, davlatchilikka asos solindi. O’rta Osiyo hududidagi ilk davlat tizimlari to’g’risida qadimgi yozma tarixning eng noyob manbasi hisoblangan “Avesto” kitobi, qadimshunos olimlarning turli hududlarda olib brogan arxeologik – qidiruv ishlari, ularning muhim natijalari muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, qadimgi Yunon, Rim va Eron manbalari asosida bu masalani oydinlashtirish, etarli fikrlarni aytish mumkin bo’ladi. Bu o’rinda Yunon, Rim mualliflaridan Geradot,Polibiy, Ktesiy, Strabon, Arrian va boshqalarning asarlari, yodnomalari, Forsiy mixnat yozuvlari, shuningdek, arxeologik izlanishlar olib brogan Ya. G’ulomov, S.Tolstov, V. Masson, A.Asqarov, E. Rtveladze, A. Sa’dullaevlarning ilmiy tadqiqotlari alohida ahamiyatga molikdir. Xorazm davlati egallagan hududlar hozirda Xorazm erlari chegaralanib qolmay, balki undan janubga, ya’ni Marv (Turkmaniston), Hirot (Avg’onistonning shimoli) atroflariga qadar ham yoyilgan. Miloddan . avvalgi .so’nggi ming yillikning boshlariga tegishli “Amirobod madaniyati”, Quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan o’ziga xos sun’iy sug’orish inshooti tizimi hamda dastlabki shaharsozlik timsoli bo’lgan shahar – qal’alar- Qal’aliqir, Ko’zaliqir va boshqalar bular Xorazm vohasida davlat tuzumlari mavjudligidan dalolat beradi – Umumelatlar, qavm – qabilalar 22 22 o’g’li xukumronligi. U birinchi bo’lib 1557-yilda Xiva taxtiga o’tirgan va Xivani Xonlikning poytaxti deb rasmiy ravishda e’lon qilgan. 1558-1602 yy Hoji Muhammadhon Oqtoy o’g’li xonlik qilgan. 1603-1623 yy Arab Muxammadxon Xojimxon o’g’illari tomonidan azoblab o’ldirilgan. 1623-1624 yy Asfandiyorxon Arab Muhammad o’g’li xukumronligi. 1855-1864 yy Sayid Muhammad, Rahimxon o’g’li xukumronligi. 1864-1910 yy Bobojon To’ra Muhammad Rahimxon II xukumronligi. 1910-1918 yy Asfandiyorxon Muhammad Rahimxon o’g’li Yovmud turkmanlari tomonidan qatl etlgan. 1918-1920 yy Xivaning so’ngi xoni Said Abdullaxon xukumronligi. U 1920- yil 1-fevralda qamoqqa olingan va shu yili 12-iyulda surgun qilingan. Ukraina qamoqxonalarida saqlangan. 1934-yilda qamoqdan ozod qilingan va Toshkent shahrida vafot etgan. Xorazmshohlar davlati poytaxtlari haqida to’la va aniq ma’lumotlar yo’q. Biroq mavjud arxiologok va yozma manbalarga ko’ra ayrim qal’alar poytaxt bo’lganligi aniqlandi. Ko’zali Qir – Xorazmshohlar davlatining dastlabki poytaxtlaridan biri ko’zaliqir qal’asi bo’lgan degan taxminlar bor. Bu shaharning xarobalari hozirgi turkmaniston Respublikasining Sariqamish xavzasida joylashgan bo’lib, uning yoshi mil.avv VI-V asrlar bilan belgilanadi. Bu shahar o’sha davrda Siyovushiylar sulolasi xukumdorlarining qarargohi bo’lgan. Qo’yqirilgan qal’a – Qadimgi Xorazmning ajoyib tarixiy yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Qo’yqirilgan qal’a Oqchadaryo deltasi tekisliklarida, To’rtko’l shahridan 22 km Shimoliy Sharqda, Ellik qal’a tumanida, Kuhna Kaltaminor ariqi yonida joylashgan. Arxiologik olimlarning ma’lumotlariga ko’ra Qo’yqirilgan qal’ada xayot mil.avv IV asrdan milodiy XIV asrlargacha davom etgan. Bu qal’a Xorazmshohlar davlatining ilmiy madaniyat markazi bo’lgan. 14 14 siyosiy saltanat Saljuqiylar hukmronligi boshlandi. Xorazm va Xiva shahri Saljuqiylar hukmronligi ostiga o’tdi. Saljuqiylar xukmdorlari Xorazmni o’z noibi turk G’ulomi Anush-Tegin yordamida boshqarib keldilar. Anushtegin vorislaridan Otsiz (1117-1150 y) va Aloaddin Takash (1172-1200y) Saljuqiylardan Xorazmning mustahkamligini ta’minladilar. Ular mustaqil Xorazmshohlar davlatiga asos soldilar. Takash va Aloaddin Muhammad (1200-1220 y) hukmronligi davrida bu davlat butun O’rta Osiyoni, Xuroson, Eron, Ozarbayjon va Dashti qipchoq cho’llarini o’ziga bo’ysundirgan, Sharqdagi eng yirik imperiyaga aylangan Xorazm zaminidan qadimgi ipak yo’li savdosi yana jonlana boshladi. 1 Shuningdek, bu yerda shahar xayoti savdosi va hunarmandchilik ham tez taraqqiy qiladi. Daryoning har ikki qirg’og’ida yangi-yangi shaharlar va obod qishloqlar vujudga keladi. Bu davrda Volga bo’yi, Shimoliy Kavkaz, Qora dengiz bo’yi, Rus va Yevropa davlatlari bilan savdo va madaniy aloqalar o’rnatgan. Bu Xorazmshohlarning halqaro maydonda qanchalik muhim o’rin tutganligidan dalolat beradi. X-XIII asrlarda ham Xorazm o’zining ana shu mavqeini saqlab keldi. O’sha davrda yashagan arab sayyohlari Xorazm va Xivada uchta muhim savdo yo’lining tutashganligini aytadilar. Bular Movaraunnahrdan, Xurosondan va Jurjondan boshlangan savdo yo’llari bo’lib, ular Xiva orqali Gurganjga o’tgan. So’ngi Gurganjdan boshlangan yo’l esa Ustyurt orqali Volga bo’ylariga, undan Xazar, Rus va Bulqor davlatlariga tutashgan. Shu munosabat bilan bu davrga kelib, Xorazmning Xiva va boshqa shaharlarida iqtisodiy va madaniy hayot, qurilishi obodonchilikishlari yana rivojlanadi. Xivaning arablar bosqini oqibatida vayron qilingan paxsa devorlar qaytadan tiklandi. Shahar ichkarisida maschit, madrasa, hammom, bozor va savdo rastalari, turar joy binolari qurilishi rivojlandi. Istaxriy va “Hudud al-Alam” muallifi bu haqda shunday yozadi: “Xorazm (Xiva) ser xosil, oziq-ovqatga va meva matolarga juda boy shahar. Bu yerda 1 1 O’sha asar, 48 bet. 37 37

Jahon sivilizasiyasida Xorazmning tutgan o’rni va roli

Купить