Jahon xoʻjaligining tashkil topishi va uning rivojlanish bosqichlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	68.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	15 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Jahon xoʻjaligining tashkil topishi va uning rivojlanish bosqichlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Jahon xo jaligining tashkil topishi va uning rivojlanish bosqichlariʻ
1

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
1. Jahon xoʻjaligining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy belgilari. ........................................................... 5
2. Xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari. ........................................................................................ 9
3. Oʻzbekiston iqtisodiyotining jahon xoʻjaligiga kirib borish yoʻllari ......................................................... 12
4. Jahon bozori, xalqaro valyuta va kredit munosabatlarini rivojlantirish yoʻllari ...................................... 24
Xulosa ........................................................................................................................................................ 27
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati ............................................................................................................. 29
Kirish
Kurs ishining dolzarbligi : So nggi yillarda globallashuv jarayoni dunyoʻ
taraqqiyotining istiqboldagi rivojini belgilab beruvchi asosiy omillardan biriga
aylandi. Bugungi kunda har qanday davlat o zining tashqi va ichki siyosatini
ʻ
2

belgilashda bevosita ushbu jarayonning namoyon bo lishi va u keltiribʻ
chiqarayotgan oqibatlarni inobatga olishga majbur bo lmoqda.
ʻ
Milliy iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi,
iqtisodiy salohiyati, milliy boylik hajmi, resurslar bilan ta`minlanganligiga bog liq.
ʻ
Jahonda iqtisodiy havfsizlikning nisbiy miqdoriy ko rsatkichlaridan foydalaniladi.
ʻ
Masalan, agar oziq-ovqat va boshqa tovarlar importi jami importning 20% idan
oshib ketsa, ushbu holat milliy iqtisodiy havfsizlikka salbiy ta`sir ko rsatadi va
ʻ
uning tarkibini uzgartirish bo yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish lozim bo ladi.
ʻ ʻ
Demak, xo jalik hayotining baynalmilallashuv jarayoni xalqaro va milliy
ʻ
iqtisodiy havfsizlikni saqlab turish hamda qo llab-quvvatlash jarayonidagina
ʻ
rivojlanishi mumkin. Globallashuv dunyodagi barcha mamlakatlarning iqtisodiy
rivojlanish sur’atlari va yo nalishlariga sezilarli ta’sir ko rsatadi. Bu ishchi
ʻ ʻ
kuchidan foydlalanish, tovar ishlab chiqarish va xizmtlar ko rsatish, inson omiliga
ʻ
kapital sarflash sohalarini keng qamrab oladi, natijada ishlab chiqarish
samaradorligi oshadi, mehnat unumdorligi o sadi, raqobatning keskinlashish
ʻ
tendensiyalari kuchayadi. Globallashuv jarayonida Ilgari shakllangan integratsion
birlashmalar faoliyati takomillashgan bo lib, undan tashqari yangi tuzilmalar
ʻ
paydo bo ldi. Agar YEVROPA ITTIFOQI, NAFTA, OPEK, MDH, BRIK, BRIKS
ʻ
kabi integratsion tashkilotlar faoliyati kemgaygan yoki chuqurlashgan bo lsa,
ʻ
JAHON BANKI, OSIYO TIKLANISH VA TARAQQIYOT BANKI, XALQARO
MOLIYA KORPORATSIYALARI kabi xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning
funksiyalari kengaydi, ularning milliy iqtisodiyotlar rivojlanishidagi roli ortdi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning mazkur yo nalishlarini izchil tarzda amalga
ʻ
oshirish orqali mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirish mamlakatimiz
iqtisodiyotining jahon iqtisodiy hamjamiyatida munosib o rin egallashiga imkon
ʻ
beradi. Jahon iqtisodiyotidagi globallashuv jarayoni ob’yektiv tarixiy jarayon
bo lib, o zining ijobiy va salbiy jihatlariga egadir. Uning ijobiy jihatlaridan xalqaro
ʻ ʻ
moliya bozorlari va valyuta munosabatlarini tartibga solish jarayonida oqilona
foydalanish kapitallar, valyutalar va tovarlar harakati ko lamining kengayishiga
ʻ
muhim zamin yaratadi.
3

Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining asosiy maqsadi Jahon xo jaliginingʻ
tashkil topishi, bosqichlari va asosiy belgilari, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni
iqtisodiy jihatdan yoritib berish, hamda bu sohadagi muammolar va ularning
yechimlari yuzasidan amaliy takliflar va tavsiyalarni berishdan iborat.
Kurs ishining obyekti: Ushbu kurs ishining obyekti milliy iqtisodiyotlar,
transmilliy korporatsiyalar (TMK), integratsion birlashmalar, xalqaro iqtisodiy
tashkilotlar hisoblanadi
Kurs ishining predmeti O zbekiston tashqi savdo faoliyati
ʻ da amalga
oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlardan iborat.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning
bank tizimiga doir amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari
tashkil etadi.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, asosiy qism va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
ʻ
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo yilgan maqsadga erishishi uchun to plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
ʻ ʻ
va elektron manzillari keltirildi.
4

1. Jahon xo jaligining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy belgilari.ʻ
Jahon xo jaligini tarixi juda uzoq va murakkabdir. Jaxon xo jaligini
ʻ ʻ
bog lovchi vositalardan eng birinchisi savdo bo lgan. Savdo-sotiq tufayli jaxon
ʻ ʻ
xo jaligi doimo rivojlanib, taraqqiy qilib borgan.
ʻ
Jaxon xo jaligi tarixan dastavval kapitalistik jaxon xo jaligi sifatida vujudga
ʻ ʻ
keldi. Bu davr XIX asr XX asr boshlarini o z ichiga oladi. Bu davrda jaxon
ʻ
xo jaligida rivojlangan kapitalistik davlatlar hukmronlik qildilar.Dunyo ikki
ʻ
toifadagi davlatlardan ya’ni mustamlakachilar va mustamlaklardan iborat bo ldi.
ʻ
1917 yil Rossiyada Oktyabr inqilobi natijasida ahvol tamomila o zgardi. Jaxon
ʻ
xo jaligi Jaxon xo jaligi ikki ijtimoiy-iqtisodiy sistema xo jaligidan iborat bo lib
ʻ ʻ ʻ ʻ
qoldi. Sobiq SSSR ning ikkinchi jaxon urushida Germaniya ustidan g ʻ alaba qilishi
natijasida jaxon sotsialistik xo jaligi sistema qaror topdi. Shu bilan birga
ʻ
mustamlakachilik ham emirilib barxam topdi 1
.
Jahon sotsialistik xo jaligi 1990 yilga qadar jaxon kapitalistik xo jaligidan
ʻ ʻ
ajralgan holda o zaro muxoliflikda yashab keldi. Keyingi davr umumjaxon
ʻ
xo jaligini tan olmay yashash mumkin emasligini tobora yaqqol ko rsata boshladi.
ʻ ʻ
Ayniqsa, insoniyat ustidan yadro quroli xavfini kuchayishi, iqtisodiy tanglik,
xalqlarni o z erki-mustaqilligi uchun intilish, o zini eng yuqori cho qqisiga erishdi.
ʻ ʻ ʻ
Mana shular oqibatida umuminsoniy qadriyatlar har qanday narsadan ustun
ekanligi, insonni sog - salomat qolish muammosi, jaxonshumul umuminsoniy
ʻ
muammolarni xal etish masalasi vujudga keldi. Bularni hal qilish o zaro muxoliflik
ʻ
bilan yoki yakka-yolg iz kurash olib borish bilan hal bo lmasligi barcha
ʻ ʻ
insoniyatga ayon bo lab qoldi. 1985 yilda sobiq SSSR da boshlangan qayta qurish
ʻ
1991 yilga kelib jaxon sotsialistik sistemasini barbod bo lishiga va SSSR ni
ʻ
parchalanib ketishiga olib keldi va sobiq SSSR tarkibiga kirgan respublikalar
mustaqil davlatga aylandi. 1991 yil 30 dekabr Olma-Ota uchrashuvida sobiq
SSSRning 11 respublikasi mustaqil davlatlar hamdo stligini yaratdilar.
ʻ
O zbekiston respublikasi ham shu hamdo stlikka kirishi bilan jaxon
ʻ ʻ
xo jaligiga ham bevosita kirib borishga muvaffaq bo ldi.
ʻ ʻ
1
G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – .:«Moliya», 2003.
5

Jaxon xo jaligi bir necha bosqichga ega.ʻ
Jaxon xo jaligi tarkibi uning tarkibi uning rivojlanishi bosqichlariga qarab
ʻ
o zgarib bormoqda. Masalan, jaxon xo jaligining birinchi bosqichi jaxon
ʻ ʻ
kapitalistik
xo jalik tanho hukmronlik qilgan davri bilan xarakterlanadi. Bu davr
ʻ
mustamlakachi davlatlarning xo jaligi, mustamlaka davlatlar boyligi hisobiga
ʻ
rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Jaxon xo jaligi rivojlanishining ikkinchi
ʻ
bosqichi 1917 yildan 1990 yillargacha bo lgan davrni o z ichiga olib bu davr jaxon
ʻ ʻ
xo jaligini bir-biriga qaramaqarshi ikki xo jalik ya’ni jaxon kapitalistik xo jaligi va
ʻ ʻ ʻ
jaxon sotsialistik xo jaligi hukmronlik qilganligi bilan xarakterlanadi. 1991 yildan
ʻ
boshlab jaxon xo jaligi rivojlanishida yangi uchinchi bosqich boshlanadi. Bu
ʻ
bosqich hozirgi umumjaxon xo jaligining yaxlitligi bilan xarakterlanadi.
ʻ
Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muhim xarakterli
xususiyatlaridan biri - turli mamlakatlar va xo jalik regionlari o rtasidagi o zaro
ʻ ʻ ʻ
bog liklarning o sib borishi hisoblanadi.
ʻ ʻ
Jahon xo jaligida har bir o zgarishlar (jahon bozoridagi narxlar harakati va
ʻ ʻ
alohida mamlakatning eksport imkoniyatidan tortib dunyo iqtisodiyotidagi tarkibiy
siljishlar va xalqaro monopoliyalar faoliyatigacha) dunyodagi barcha mamlakatlar
manfaatini o ziga tortadi. Mamlakatning savdo, ishlab chiqarish, valyuta moliya
ʻ
sohalaridagi jahon tamoyillariga bog liqlik ob’ektiv reallik hisoblanadi. Hozirgi
ʻ
davrda har qanday mamlakatni uning iqtisodi qanday rivojlangan bo lishidan
ʻ
qat’iy nazar, jahon xo jaligi aloqalariga jalb qilmasdan uning to la qonli iqtisodiy
ʻ ʻ
rivojlanishini ta’minlash mumkin emas.
Shu sababli birinchi Prezidentimiz I.Karimov «Mamlakatning jahon xo jalik
ʻ
aloqalarida, xalqaro mehnat taqsimotida keng miqyosda ishtirok etishi ochiq
turdagi iqtisodiyotni barpo etishning asosidir» 2
, deb ta’kidlaydi.
Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish mexanizmi bilan farqlanuvchi
turli xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruhlarga bo lingan. Jahon
ʻ
hamjamiyati mamlakatlarini turkumlash har xil mezonlar asosida amalga
2
Karimov I.A. «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.: «o’zbekiston», 1998. 267-bet
6

oshiriladi. Yaqin vaqtlargacha bizning adabiyotimiz sotsializm dunyosi, kapitalizm
dunyosi va uchinchi dunyo mamlakatlari degan tushunchani singdirib keldi.
Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda yondashib
xo jalik tizimlarining xususiyatlariga mos ravishda davlatlarning uchta guruhiniʻ
ajratib ko rsatish mumkin: rivojlangan, bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan va
ʻ
bozor iqtisodi mavjud bo lmagan mamlakatlar. Rivojlanganlik darajasi bo yicha
ʻ ʻ
ham o z navbatida uchta guruh farqlanadi: kam, o rtacha va yuqori rivojlangan
ʻ ʻ
mamlakatlar. Shimoliy-Sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasidagi yangi industrial
mamlakatlar (YaIM), yuqori daromadli neft eksport qiluvchi mamlakatlar (Saudiya
Arabistoni, quvayt va boshqalar) eng kam rivojlangan mamlakatlar (EKVI), shu
jumladan eng kambag al mamlakatlar (Chad, Baengladesh, Efiopiya), har xil
ʻ
regional ittifoqlar va internatsional guruhlarga ajratiladi.
Bu barcha turli-tumanlik bir butun yaxlitlikka o zaro iqtisodiy bog liqlikning
ʻ ʻ
har xil jixatlari orqali tortiladi. Hozirgi xo jalik aloqalarining chuqurlashib
ʻ
borayotganligi baynalminallashuvining kuchayishi hamda fan-texnika
revolyutsiyasining keng qamrovli xarakteri, aloqa va kommunikatsiya
vositalarining butunlay yangi roli sharoitida milliy iqtisodiyot o z-o zini ta’minlash
ʻ ʻ
orqali samarali amal qilish mumkin emas.
Jahon xo jalik aloqalarining tez o sishi shunday davrlarga to g ri keladiki,
ʻ ʻ ʻ ʻ
bu davrda ishlab chiqarish omillarining harakati tezlashadi, kapital milliy
chegaradan o sib chiqadi, ishchi kuchi migratsiyasi kuchayadi, xalqaro mehnat
ʻ
taqsimotining shakillanish jarayoni tezlashadi. Bu shundan guvohlik beradiki,
xo jalik aloqalarining baynalminallashuvini ko p jihatdan ishlab chiqaruvchi
ʻ ʻ
kuchlarning rivojlanish mantiqi taqozo qiladi, ya’ni u milliy chegaradan o sib
ʻ
chiqadi va ob’ektiv ravishda ishlab chiqarishning baynalminallashuvini zarur qilib
qo yadi.
ʻ
Milliy xo jaliklar va ular o rtasidagi iqtisodiy aloqalar negizida shakillangan
ʻ ʻ
jahon xo jaligi asosida xalqaro mehnat taqsimoti yotadi.
ʻ
Xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) alohida mamlakatlarning tovar va
xizmatlarning ma’lum turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini ifodalaydi .
7

Alohida mamlakatlarning bunday ixtisoslashuvi mahsulotlari ustun darajada
eksportga yo naltirilgan ʻ xalqaro ixtisoslashgan tarmoqlarning shakllanishiga
olib keladi.
Dastlabki vaqtlarda xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi asosan tabiiy
sharoitlardagi tafovutlarga asoslangan edi. Binobarin, faqat sanoat to ntarishidan
ʻ
keyin, ya’ni ishlab chiqaruvchi kuchlar baynalminal xususiyat kasb etib, milliy
xo jaliklar doirasidan tashqariga o sib chiqa boshlagach, ularning negizidan
ʻ ʻ
barqaror mehnat taqsimoti va jahon bozori tarkib topadi. Hozirgi vaqtda xalqaro
mehnat taqsimoti turli ijtimoiy tizimlarni o z ichida oluvchi umumjahon xo jaligi
ʻ ʻ
doirasida rivojlanmoqda. 3
Xalqaro mehnat taqsimoti va ayirboshlashda qatnashayotgan mamlakatlar
bir xil sharoitda emas. Bu hol ularning turli jo g rofiy ahvoli, tabiiy resurslarining
ʻ ʻ
tarkibi va miqdori, rivojlanish ko lami, darajasi va iqtisodiyotini tuzilishi, ichki
ʻ
bozorning hajmi bilan belgilanadi.
Ana shu farqlar sababli ayrim mamlakatlarda bir xil tovarlarni ishlab
chiqarishdagi xarajatlar darajasi ham turlicha bo ladi. Shuning uchun har bir
ʻ
mamlakat o zi nisbatan qulayroq, kamroq xarajat bilan ishlab chiqaradigan
ʻ
tovarlarni boshqa mamlakatlarga sotishga va aksincha, jahon bozoridan o zidan
ʻ
ishlab chiqarish uchun xarajat ko proq bo ladigan yoki tabiiy yoxud boshqa
ʻ ʻ
sharoitlarga ko ra umuman ishlab chiqarib bo lmaydigan tovarlarni sotib olishga
ʻ ʻ
intiladi.
Tovarlar mamlakatlar o rtasida jahon narxlari asosida ayirboshlanadi. Ular
ʻ
baynalminal qiymatga asoslanadi. Buning ma’nosi shuki, ijtimoiy zaruriy
baynalminal mehnat sarflari jahon bozorida e’tirof qilinadi.
Umuman olganda, jahon narxlarining tashkil topishi odatda, sof holida
amalga oshmaydi. Baynalminal qiymatning hosil bo lishiga to sqinlik qiluvchi
ʻ ʻ
maxsus omillar jahon narxlariga ta’sir qiladi. Tashqi savdo va valyuta cheklashlari,
valyutalar qiymatining o zgarib turishi, xalqaro monopoliyalar siyosati, birjadagi
ʻ
chayqovchiliklar va hakazolar shular jumlasidandir. Shu sababli ayrim
3
Vahobov A. va bosh. Xalqaro moliya munosabatlari: Darslik. T.: SHarq, 2003.
8

mamlakatlarning jahon bozoridagi raqobatlashuv qobiliyatidagi farqlar, pirovard
natijada mehnat unumdorligining milliy darajadagi farqlarini aks ettiradi.
Rivojlangan mamlakatlarda keyingi o n yilliklarda yangi texnologikʻ
asoslarga o tish jahon xo jalik aloqalarining tez o sishi bilan birga bordi. Takror
ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqarish jarayonlarining baynalminallashuvi o zining har ikkala shaklida:
ʻ
integratsion (milliy xo jaliklarning yaqinlashuvi, o zaro moslashuvi orqali)
ʻ ʻ
vatransmilliy (xalqaro ishlab chiqarish majmuasining tuzilishi orqali) shakllarida
kuchayadi.
Jumladan, butun dunyoda regional davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning
qaror topish tamoyili kuzatiladi. Jumladan, rivojlangan Evropa integratsion
hamjamiyati (EI) doirasida tovarlar, xizmatlar va ishchi kuchining erkin harakati
amalga oshiriladi. Shimoliy Amerika umumiy iqtisodiy hamkorlik AQSh, Kanada
va Meksika iqtisodiyotining integratsiyasini ko zda tutadi. Davlatlararo
ʻ
integratsiyaning kuchayishi janubiy-sharqiy Osiyo, O rta Osiyo, arab dunyosi,
ʻ
Afrika va Markaziy Amerika mamlakatlari uchun ham xarakterli bo lmoqda.
ʻ
2. Xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari.
Xalqaro mehnat taqsimoti xalqaro iqtisodiy munosabatlar, ya’ni turli
mamlakatlar o rtasidagi xo jalik aloqalari negizida yotadi.
ʻ ʻ Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar quyidagi shakllarda namoyon bo ladi:
ʻ
- tovar va xizmatlar bilan xalqaro savdo;
- kapital va chet el investitsiyalarining harakati;
- ishchi kuchining migratsiyasi;
- ishlab chiqarishning davlatlararo kooperatsiyasi;
- fan va texnika sohasidagi ayirboshlash;
- valyuta-kredit munosabatlari;
Xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishi natijasida jahon bozori tarkib topadi.
Jahon bozoriga tovar va xizmatlarning xalqaro harakati sifatida qarash
mumkin. Jahon bozori o zining rivojlanishida bir qator bosqichlardan o tadiki,
ʻ ʻ
ulardan har biri milliy xo jalikning xalqaro iqtisodiy munosabatlarga jalb
ʻ
qilinishining ma’lum darajasi bilan xarakterlanadi.
9

Kapitalning xalqaro harakati - bu kapitalning chet elda joylashtirilishi
va faoliyat qilishi. U chet elga quyidagi shakllarda chiqariladi:
- xususiy yoki davlat kapitali shaklida. Kapitalning xalqaro tashkilotlar yo liʻ
bilan harakati ko pincha mustaqil shakl sifatida ajratiladi.
ʻ
- pul va tovar shaklida. Jumladan, kapital chiqarish mashina va uskunalar,
patentlar, nau-xau hamda tovar kreditlari shaklida bo lishi mumkin.
ʻ
- qisqa va uzoq muddatli kreditlar shaklida;
- ssuda va tadbirkorlik kapitali shaklida. Ssuda shaklidagi kapital quyilmalar
bo yicha foiz, tadbirkorlik shaklidagi kapital esa foyda keltiradi. Tadbirkorlik
ʻ
kapitali to g ridan-to g ri va portfelli investitsiyalardan iborat bo ladi. To g ridan-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ri investitsiyalar shu kapital hisobiga qurilgan ob’ekt (korxona)lar ustidan
ʻ ʻ
nazorat qilish huquqini beradi, portfelli investitsiyalar esa bunday huquqni
bermaydi. U odatda aktsiya paketlari hamda obligatsiya va boshqa qimmatli
qog ozlar shaklida beriladi.
ʻ
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ancha murakkab jihatlaridan biri ishchi
kuchining xalqaro migratsiyasi hisoblanib, u o z ifodasini mehnat
ʻ
resurslarining ancha qulay sharoitda ish bilan ta’minlash maqsadida bir
mamlakatdan boshqasiga ko chib o tishida topadi.
ʻ ʻ
Xalqaro migratsiya jarayonini iqtisodiy omillar bilan birga siyosiy, etnik,
madaniy, oilaviy va boshqa xarakterdagi omillar ham taqozo qiladi.
Xalqaro migratsiya ikkita asosiy tarkibiy qismni o z ichiga oladi: emigratsiya va
ʻ
immigratsiya. Emigratsiya-mamlakatlardan doimiy yashash joyiga chiqib ketishni,
immigratsiya-mamlakatga doimiy yashash uchun kirib kelishni bildiradi.
Fan-texnika yutuqlari bilan xalqaro ayirboshlash bir qator shakllarda
amalga oshiriladi. U ilmiy-texnikaviy axborotlar, mutaxasislar, fan sohasi
xodimlari bilan ayirboshlashni, tadqiqot va yangiliklarni litsenziya asosida
berishni, ilmiy-tadqiqot ishlari o tkazishni, umumiy fan-texnika va texnologiyani
ʻ
ishlab chiqarish bo yicha qo shma tadbirkorlikni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ ʻ
Ilmiy texnikaviy hamkorlikning muhim shakllaridan biri injiniring
hisoblanadi. Xalqaro injiniring bir davlat tomonidan boshqasiga sanoat va boshqa
10

ob’ektlarni loyihalashtirish va qurish jarayoniga kerakli hisob-kitob loyihalarini
berish hamda injenerlik-qurilish xizmati ko rsatishdan iborat bo ladi.ʻ ʻ
Jahon infratuzilmasi. Tovarlar, ishchi kuchi, moliyaviy vositalarning milliy
chegaralar orqali to xtovsiz o sib boruvchi harakati butun jahon infratuzilmasining
ʻ ʻ
rivojlanishi va takomillashuvini tezlashtiradi. Juda muhim transtport tizimi
(dengiz, daryo, havo, temir yo l transporti) bilan bir qatorda jahon iqtisodiyotining
ʻ
rivojlanishida axborot kommunikatsiyalar tarmog i tobora ko proq ahamiyat kasb
ʻ ʻ
etib boradi. Munosib umumjahon infratuzilmasi bo lmasa, hozirgi ishlab
ʻ
chiqaruvchi kuchlarning baynalminallashuvini rivojlantirib bo lmaydi. Bunday
ʻ
infratuzilmaning ayrim tarkibiy qismlari jahon savdosi vujudga kelayotgan, jahon
bozori tashkil topayotgan vaqtda paydo bo lgan.
ʻ
Hozirgi davrda birjalar, moliya markazlari, yirik sanoat va savdo
birlashmalari misli ko rilmagan tezlik bilan operativ ma’lumotlar olishga va ularni
ʻ
ishlab chiqishga imkon beruvchi eng yangi texnik vositalar bilan jihozlangan.
Rivojlangan mamalakatlarda keng tarmoqli axborot majmuasi tashkil topmoqda,
uning ta’siri amalda iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va sohalariga yoyilmoqda.
Hozirgi sharoitda ilmiy va tijorat axborotlar ayniqsa qimmatlidir. Shu
sababli turli xalqaro darajalarda maxsus «ma’lumotlar banklari» tashkil topmoqda,
bular ilmiy va ishlab chiqarish maqsadlari uchun zarur axborotni qidirib topishni
ancha engillashtiradi. Jahon infratuzilmasi turli ziddiyatlarni bartaraf qilish orqali
rivojlanadi.
Xalqaro ayirboshlash tovarlarda materiallashgan shakllardan nomaterial
aloqalarga tobora ko proq o rin bo shatadi, ya’ni fan-texnika yutuqlari, ishlab
ʻ ʻ ʻ
chiqarish va boshqarish tajribasi, xizmatning boshqa turlari bilan ayirboshlash
o sib boradi. Hisob-kitoblarga ko ra hozirgi kunda xizmatlar jahon yalpi milliy
ʻ ʻ
mahsuloti (YaMM)ning 46 foizini tashkil qiladi.
11

3. O zbekiston iqtisodiyotining jahon xo jaligiga kirib borish yo llariʻ ʻ ʻ
O zbekiston o z mustaqilligiga erishgach, jahon hamjamiyatiga
ʻ ʻ
muvaffaqiyat bilan qo shilib, xalqaro munosabatlarning tenghuquqli subyektiga
ʻ
aylandi. Hozirda O zbekiston Respublikasi deyarli barcha nufuzli xalqaro
ʻ
tashkilotlarning a’zosi, uni dunyoning 174 davlati tan oldi, 123 mamlakati bilan
diplomatik munosabatlar o rnatilgan. Toshkentda 43 ta xorijiy diplomatik
ʻ
vakolatxonalar ishlab turibdi.
Jahon amaliyotiga "islohotlarning o zbek modeli" degan nom mustahkam
ʻ
joylashib oldi. O tish davri iqtisodiy rivojlanishining o zbek modeli asosida
ʻ ʻ
I.Karimovning "davlat bosh islohotchi" degan tamoyili yotadi. Bunda o z ichki
ʻ
resurslari - iste’dodli mexnat ahli, paxta, oltin, uran va yirik xorij sarmoyadorlari
mablag lariga suyanadigan qudratli iqtisodiy tizimni barpo etishga asosiy e’tibor
ʻ
qaratiladi.
O zbek modelining o ziga xos xususiyati shundaki, unda bozor o zgarishlari
ʻ ʻ ʻ
barqarorlik dasturlari bilan birga olib boriladi. Bozor islohotlarini barqarorlik
dasturlari bilan birgaliqda amalga oshirish uchun islohotlarning qonuniy huquqiy
asosini yaratish, qisqa muddat ichida milliy valutani joriy etish, pul muomalasini
tartibga solish, giperinflatsiyani yo qotish, umumiy to lov quvvati talabi, umumiy
ʻ ʻ
taklifni muvofiqlashtirish zarur edi. Davlatning budjet-soliq siyosatini vujudga
keltirish, uning yordamida davlat budjetani balanslash vazifasini hal etish, budjet
taqchilligini xalqaro andozalar darajasiga yetkazish, natijada kelgusi iqtisodiy
o sish uchun sharoit yaratish talab qilinar edi
ʻ 4
.
Ko pgina mafkuraviy aqidalardan voz kechildi. Ochiq iqtisodiyotga o tish
ʻ ʻ
bozor iqtisodiyotiga o tishning tarkibiy bir qismiga aylangan yangi vaziyatda
ʻ
O zbekiston integratsiya jarayonlarida faol va keng ko lamda qatnashuv yo lida
ʻ ʻ ʻ
g ov bo lib turgan to siqlarni yengib o ta boshladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ushbu muammoning muvaffaqiyatli hal etilishi pirovard oqibatda, birinchidan,
bozor sharoitiga o tish yo lida mamlakat iqtisodiyotini sog lomlashtirish, uni
ʻ ʻ ʻ
4
Shodiev R.X. ―Jahon iqtisodiyoti». – T.: ―G‘ofur G‘ulom», 2005.- 215 b.
12

tarkibiy qayta qurish, ikkinchidan, buning uchun ta’sirchan qonunchilik, tashkiliy,
moddiy va texnik omillarni yuzaga keltirish bilan bog liqdir. ʻ
Iqtisodiyotni sog lomlashtirish, tarkibiy qayta qurish haqida shuni aytish
ʻ
mumkinki, bularni amalga oshirish uchun sa’y-harakat, vaqt va imkoniyatlar talab
etiladi. O zbekistonning xalqaro integratsiya jarayonlarida bevosita ishtiroki uchun
ʻ
qonunchilik asoslarini, qulay shartsharoit yaratish unchalik yengil kechmaydi,
chunki u o zining yangi tarixida mustaqil davlat sifatida jahon sahnida endigina
ʻ
chiqa boshladi.
O zbekiston o tgan yillar mobaynida sobiq Ittifoq davridan keyinga sheriklar
ʻ ʻ
bilan iqtisodiy aloqalarning uzilishi tufayli yuzaga kelgan oqibatlarni yengib
o tishga, barqarorlikka, yalpi ichki mahsulotning o sishiga erishishga muvaffaq
ʻ ʻ
bo ldi. 2004 yilda uning o sishi 4,9%ni tashkil etdi. Mamlakatda sanoatning asosiy
ʻ ʻ
tarmoqlari - neft, gaz, mashinasozlik, metallga ishlov berish, oltin qazib olish va
boshqa sohalar saqlab qolindi, yangi - avtomobilsozlik, neft-kimyo sanoati barpo
etildi. O zbekiston energetika mustaqilligiga erishdi va o zini-o zi don bilan
ʻ ʻ ʻ
ta’minlash vazifasini hal etmoqda. 2001 yilgi don importi 1992 yilga qaraganda
4,5 mln tonnadan 1 mln tonnagacha qisqardi.
O zbekistonda "O zDEUavto" (Andijon) avtomobil zavodi qurilib,
ʻ ʻ
muvaffaqiyat bilan ishlamokda. Buxoroda neftni qayta ishlash zavodi
foydalanishga topshirildi. 1998 yilda Markaziy Osiyoda yirik hisoblangan shakarni
qayta ishlash zavodi (Xorazm), yuk avtomobillarini ishlab chiqaradigan zavod
(Samarqand) qurilishi tugallandi. O zbekistonda aviapark to la yangilandi,
ʻ ʻ
endilikda xalqaro yo llarda Ds-10, A-310 "Boing" samolyotlaridan
ʻ
foydalanilmoqda. Telekommunikatsiyalar sektoriga «Siemens» va «A1katye1»
konserni investitsiyalari jalb qilingan.
O zbekiston oltin qazib olish hajmini oshirib bormoqda. 1990-yillar boshida
ʻ
mamlakat yiliga 70 tonna oltin qazib olgan bo lsa, 1998 yilda 87 tonnaga yetdi.
ʻ
Bugungi kunda mamlakatda 2,7 mingta turli konlar borligi aniqlangan. Ular
mineral xom ashyolarning ko pchilik turini o z ichiga oladi. Bu xom ashyolarning
ʻ ʻ
13

60 dan ortiq turi ishlab chiqarishga jalb qilingan. Umumiy mineral xom ashyo
salohiyati 3,3 trillion AQSH dollarini tashkil qiladi.
Muhim strategik resurslar - neft va gaz kondensati, tabiiy gazning 155,
qimmatli metallarning 40dan ortiq, rangli, noyob va radioaktiv metallarning 40,
tog -kimyo xom ashyolarining 15 istiqbolli konlari aniqlangan. Respublika oltinʻ
zaxirasi bo yicha dunyoda to rtinchi, oltin qazib olish bo yicha yettinchi o rinda
ʻ ʻ ʻ ʻ
turadi, shuningdek, mis bo yicha o ninchi va o n birinchi, uran bo yicha yettinchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
va sakkizinchi o rinda turadi.
ʻ
Respublikada marmarning 20, granitning 15 ta koni aniqlangan. Oq va qora
dekorativ toshning katta tabiiy qatlamlariga ega bo lgan konlar Yevroosiyo
ʻ
zonasidagi eng yirik konlardan hisoblanadi. Ularning zaxirasi 85 million
kubometrdan ortiq, bu toshga ishlov berish korxonalarini yuzlab yillar mobaynida
xom ashyo bilan ta’minlash imkoniyatini beradi, degan gap bor,
Bugun O zbekiston jahon bozoriga paxta tolasi ishlab chiqaradigan va
ʻ
yetkazib beradigan eng yirik mamlakatlardan biri hisoblanadi. Respublika paxta
tolasi ishlab chiqarish bo yicha dunyoda beshinchi, uni eksport qilish bo yicha esa
ʻ ʻ
ikkinchi o rinda turadi.
ʻ
O zbekiston meva-sabzavot mahsulotlari ishlab chiqarish bo yicha MDHda
ʻ ʻ
yetakchi o rinlardan birini egallaydi. Bu mamlakatdagi qulay tabiiy iqlim
ʻ
sharoitlari yil davomida kartoshka, sabzavotning ko plab turlari va boshqa
ʻ
ekinlardan bir necha marta hosil olish imkonini beradi.
Qayd etilgan salohiyatdan samarali foydalanish maqsadida Respublika
iqtisodiyotiga xorij investitsiyalarini jalb etishga katta ahamiyat berilmoqda.
Bunda iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlaridagi yirik investitsion loyihalarni amalga
oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda Xuddi shu maqsadda bu yerda qonuniy
tartibda soliq va bojxona masalalarida qator imtiyozlar tizimi yaratildi. Bu esa
o zbek bozoriga xorij investorlarini yana ham keng jalb qilish imkonini beradi.
ʻ
1998 yil o rtalarida "Chet el investorlari to g risida" va "Xorijiy investorlar
ʻ ʻ ʻ
huquqlarini himoya qilish kafolatlari va chora-tadbirlari to g risida"gi ikki qonun
ʻ ʻ
amalga kiritildi. Bunda ishlab chiqarish sohasiga, katta eksport salohiyatiga ega
14

bo lgan korxonalarga qo yilgan xorij investitsiyalarini rag batlantirishga qaratilganʻ ʻ ʻ
imtiyozlar alohida ko zga tashlanib turadi. Xususan, iqtisodning uyetuvor sektoriga
ʻ
kiritilgan bevosita xorij investitsiyalari respublikaning investitsion dasturiga
kiritilib, unga ko ra xorij kapitali ishtirokida barpo etilgan korxonalar yetti yil
ʻ
mobaynida daromad solig idan ozod etiladilar.
ʻ
Hozirgi vaqtda O zbekistonda 3,5 mingdan ortiq qo shma korxonalar
ʻ ʻ
ro yxatga olingan. Ularning ta’sischilari tarkibida "Nyumont", (AQSH), "RENK
ʻ
KSEROKS" (Buyuk Britaniya), "Mersedes-Bens" (Germaniya), "Buller"
(Shveysariya), "DEU korporeyshn" (Koreya Respublikasi), "Bursel" (Turkiya) va
boshqa jahonga mashhur firma-lar bor. Jahondagi tamaki ishlab chiqarish va
yetkazib berish bilan shug ullanadigan yirik kompaniya - "BAT Investmens" bilan
ʻ
birgalikda Respublika tamaki sanoatini xususiylashtirish loyihasi tugallandi. Unga
ko ra iqtisodiyotga 250 mln AQSH dollariga yaqin investitsiya kiritildi.
ʻ
Xorij investorlari uchun yagona qulay sharoit yaratish maqsadida eng
ustuvor tarmoqlar qayd etilgan investitsion dastur ishlab chiqildi 5
. Bular:
- Ilg or texnologiyani qo llash asosida xalq iste’moli tovarlarini ishlab
ʻ ʻ
chiqarish;
- qishloq xo jalik mahsulotlarini chuqur qayta ishlash; mineral xom
ʻ
ashyo resurslarini olish va chuqur qayta ishlashga doir ekologik toza
korxonalarni tashkil etish;
- ishlayotgan korxonalarda tabiatni muhofaza qiluvchi tadbirlarni
amalga oshirish;
- sanoat va maishiy xizmat chiqindi-qoldiqlarini qayta ishlash;
- radioelektronika sanoati va asbob-uskunalarni ishlab chiqarish;
- zamonaviy axborot, telekommunikatsiya tizimlarini tashkil etish;
- resurs, energiya tejash asbob-uskunalari ishlab chiqarish;
- dori-darmonlar, tibbiyot texnikasi asbob-uskunalari ishlab chiqarish; -
turizm industriyasini rivojlantirish.
Xorijiy investorlar uchun quyidagi keng kafolatlar belgilandi:
5
Shodiev R.X. ―Jahon iqtisodiyoti». – T.: ―G‘ofur G‘ulom», 2005.- 215 b.
15

- siyosiy xavf-xatardan sug urta qilish shu maqsadda O zbekistondaʻ ʻ
"O zbekinvest" milliy sug urta kompaniyasi ishlab turibdi, shuningdek, 10
ʻ ʻ
mln AQSH dollari ustav kapitaliga ega bo lgan "O zbekinvest Interneshnl"
ʻ ʻ
xalqaro kompaniyasi tuzildi);
- milliylashtirish va rekvizitsiya qilishdan sug urta qilish;
ʻ
- qonuniy faoliyat natijasida olingan foyda va boshqa mablag larni xorij
ʻ
valutasida chet elga o tkazish;
ʻ
- mulkdorning xohishiga ko ra, foydadan respublika hududida qayta
ʻ
investitsiya yoki boshqa tarzda foydalanish.
Keyingi qonunlar investitsiyalash sharoitlariga salbiy ta’sir
ko rsatadigan hollarda xorijiy investorlarga nisbatan ularning investitsiyalari
ʻ
amalga oshirilgan paytda joriy qonun normalari 10 yil mobaynida
o zgarishsiz qo llanaveradi.
ʻ ʻ
- xorijiy investorlarning huquqlarini kamsituvchi normativ hujjatlar
qabul qilingan paytda ularga yetkazilgan zararlar sud tartibida davlat
organlari tomonidan qoplanadi.
Xorijiy investorlar uchun qator huquqiy va iqtisodiy imtiyozlar ham ko zda
ʻ
tutilgan bo lib, ular quyidagilardan iborat:
ʻ
- o z xususiy ishlab chiqarish mahsulotlarini litsenziyasiz, to siqlarsiz
ʻ ʻ
olib chiqish;
- respublikaga olib kelinayotgan import tovarlarga boj olmaslik;
- xorijiy jismoniy va yuridik shaxslarni davlat mulkini xususiylashtirish
jarayoniga erkin kira olishini ta’minlash (bunga ko chmas mulkni keng
ʻ
sotish va xususiy-lashtirilgan korxonalar aksiyalarini 30 foizgacha hajmda
sotib olish ham kiradi);
- xorijiy yuridik va jismoniy shaxslarga ular joylashgan uy-joy
binolarini yer maydonlari bilan birga xususiy mulk qilib sotish. 6

Xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo yicha ishlarni bir joyga to plash,
ʻ ʻ
yordam ko rsatish uchun Respublika Vazirlar Mahkamasi huzurida
ʻ
6
Abulqosimov X.P., Xudoyberganov N.T. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solish muammolari. T.: «Universitet»,1997.
16

investitsiyalarga yordam ko rsatish xizmati, Davlat mulk qo mitasida esaʻ ʻ
ko chmas mulk va xorij investitsiyalari bo yicha agentlik tashkil etildi.
ʻ ʻ
Bozor infrastrukturasi institutlarining tizimi yaratilib, ularga investitsion
jamg armalar va banklar, sug urta kompaniyalari, Respublika jamg arma birjasi,
ʻ ʻ ʻ
Ko chmas mulk birjasi, Tovar xom ashyo birjasi va boshqalar kirdi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining real sektoriga 2000 yilgacha jalb
ʻ
qilingan xorijiy investitsiyalarning hajmi 12 mlrd AQSH dollaridan oshib ketdi.
1999 yilda 2,0 mlrd AQSH dollari o zlashtirildi. Respublikada investitsiyalar
ʻ
taqsimotiga nazar solganda, ustuvor tarmokdarning rivojlanishi ko zga tashlanadi.
ʻ
Xususan, 2000 yilda xorijiy investitsiyalarning umumiy hajmidan 15 foizga yaqini
O zbekistonning neft va gaz sanoatida, mashinasozlikda - 12%, transport va
ʻ
telekommunikatsiyada - 10%, kimyo sanoatida - 10%, yengil sanoatda - 4%ga
yaqin inves titsiya o zlashtirildi. Mustaqillik yillarida O zbekistonning iqtisodiy
ʻ ʻ
qiyofasini tubdan o zgartirib yuborgan qator yirik loyihalar amalga oshirildi. Ular
ʻ
orasida Farg ona vodiysining Asaka shahrida bunyod etilgan "O zDEUavto"
ʻ ʻ
qo shma korxonasi bor. Loyiha Janubiy Koreyaning "DAEWOO" kompaniyasi
ʻ
bilan birgalikda amalga oshirildi. Bu zavoddan chiqayotgan "Neksiya", "Tiko",
"Damas", "Matiz" avtomobillari (yiliga 100 mingga yaqin) qisqa muddat ichida
mamlakat shahar va qishloq yo llarini yaqin qildi. Ular Markaziy Osiyo davlatlari,
ʻ
Rossiya va boshqa mamlakatlarga eksport qilinmoqda 7
.
1999 yil bahorida SamarqandDa "SamKochavto" o zbek-turk qo shma
ʻ ʻ
korxonasi foydalanishga topshirildi. Unda minglab qulay va ixcham avtobuslar,
turli markadagi yuk avtomobillari ishlab chiqarilmoqda. Jahon amaliyoti shuni
ko rsatadiki, avtomobilsozlikning rivojlanishi iqtisodiyotning bir-biriga bog langan
ʻ ʻ
tarmoqlarining yuksalishiga va aholi bandligining barqaror o sishiga olib keladi.
ʻ
Avtomobil ishlab chiqarishidagi bir ishchi o rin birbiriga bog liq tarmokdarda
ʻ ʻ
7-8 o rinni vujudga keltiradi.
ʻ
Hozirgi kunda respublikada ushbu yangi tarmoqda 14 mingga yaqin kishi
ishlamoqda. Loyiha quvvati yiliga 200 ming avtomobildan iborat Asaka zavodi
7
Nazarova G.G. va b. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlari. T.:TDIU, 2007.
17

100 minglik 250 quvvatdan oshmoqda. Ishlab chiqarishning bir joyda to planishiʻ
30% ga yetdi. Bir necha yildan keyin bu ko rsatkich qo shni davlatlar
ʻ ʻ
korxonalarini dasturga tortish bilan 70%ga yetishi rejalashtirilgan. Yaqin ikki yil
ichida xususiy va xorijiy investitsiyalar hisobiga akkumulator batareyalari,
avtomobil oynalari, oyna ko rsatkichlar, avtomobillarning turli ehtiyot qismlari
ʻ
ishlab chiqarish yo lga qo yiladi.
ʻ ʻ
1998 yil may oyida Parijdagi xalqaro avtotransport ishlab chiqaruvchilar
tashkiloti qarorgohida "O zavtosanoat" assotsiatsiyasi bu tashkilotga 33-
ʻ
tenghuquqli a’zo sifatida qabul qilindi.
Toshkentda yirik aviatsiya zavodi joylashgan. U MDHda "Il-76" harbiy
transport samolyoti ishlab chiqaradigan yagona korxona hisoblanadi. Zavod "Il-
114-YUO" rusumli O zbekiston - Rossiya o rta magistral yo lovchi samolyotining
ʻ ʻ ʻ
yangi modifikatsiyasini ishlab chiqarishga tayyorgarlik ko rmoqda. Unga
ʻ
Kanadaning "Pratt end Uitni" dvigateli va "Gamilton standart" Amerika
firmasining samolyot parragi o rnatilgan.Bu samolyot mamlakatning ichki avia
ʻ
yo llaridagi "Yak-40", "AN-24" rusumli samolyotlarning eskirgan nusxalari
ʻ
o rniga almashtiriladi.
ʻ
1991 yilga qadar respublikada qazib olingan neft hajmi uni o zini-o zi
ʻ ʻ
ta’minlashi uchun yetarli emas edi. O zbekistonga o rtacha 6 mln tonnacha neft
ʻ ʻ
olib kelinar, ayni vaqtda uning tashqarisiga 7-8 mlrd kubgacha gaz tashilar edi.
Mustaqillikka erishilgandan keyin neft va gaz sanoatini tubdan qayta qurish,
mamlakat o zini-o zi neft mahsulotlari bilan ta’minlashdan iborat strategik vazifa
ʻ ʻ
qo yildi. Bunda ilg or texnologiya va asbob-uskunalardan foydalanishga o tish
ʻ ʻ ʻ
katta rol o ynadi. Masalan, "Kellog" (AQSH) va "Nisho Ivay" (Yaponiya)
ʻ
kompaniyalari bilan birgalikda Ko kdumaloq neft kondensati zavodida
ʻ
mamlakatimizda birinchi marta "Saykling protsess" ulkan texnologiyasi
qo llanildi, u yer qa’ridan uglevodorod yonilg isini qazib olishni ko paytirish
ʻ ʻ ʻ
imkonini berdi. Bu loyiha xorij sheriklarni tarmoqqa jalb qilish bo yicha ishlarning
ʻ
boshlanishi bo ldi.
ʻ
18

1997 yil avgustida Buxoro neftni qayta ishlash zavodi foydalanishga
topshiriddi. Jahon yutuqlarini hisobga olgan holda "Teknip" (Fransiya) va
"Marubeni" (Yaponiya) kompaniyalari bilan hamkorlikda qurilgan bu zavod
mamlakat neftni qayta ishlash sanoati ривожида tub burilish bo ldi. Zavod yirinchiʻ
navbatining quvvati yiliga 2 mln tonna neft yetkazib beradi.
Yaponiyaning "Mitsui" kompaniyasi bilan hamkorliqsa Farg ona neftni
ʻ
qayta ishlash zavodini qayta qurish loyihasining amalga oshirilishi o zbek neftini
ʻ
qayta ishlash asosida avtobenzin, dizel yonilg isi, aviakerosin olish imkonini
ʻ
beradi. Mazkur loyihani moliyalashtirish Yevropa tiklanish va rivojlanish banki
kreditlari hisobidan amalga oshirilmoqda.
Qizilqumda "AAB Lumus global" (AQSH), "Mitsui", "Nisho Ivay"
(Yaponiya) kompaniyalari konsersiumi tomonidan amalga oshirilayotgan Sho rtan
ʻ
gaz-kimyo kompleksi Markaziy Osiyodagi yirik qurilishlardan bo lib, u neft
ʻ
tarmog i va O zbekiston iqtisodiyoti taraqqiyotida muhim qadam bo ladi. Mazkur
ʻ ʻ ʻ
zavodning ishga tushishi kimyo sanoati uchun asosiy mahsulot bo lgan polietilen
ʻ
bilan mamlakat o zini-o zi ta’minlashiga imkon beradi.
ʻ ʻ
Qishloq xo jaligidagi islohotlar ham chuqurlashmoqda. O zbekistonda 500
ʻ ʻ
dan ortiq jamoa xo jaligi qishloq xo jalik shirkatlariga aylantirilgan bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
bugungi kunda ularning aksariyati fermer xo jaliklariga aylantirilmoqda. Oila
ʻ
pudrati, bog va tokzorlarni uzoq muddatli ijaraga berish hisobiga mulqdorlarni
ʻ
shakllantirish yo lga qo yildi. Don ekiladigan maydonlarning 95% dan
ʻ ʻ
ortiqrog ida, paxtazorlarning 87%ida oila pudrati sharoitida faoliyat olib
ʻ
borilmoqda. Xo jalikda xarajatlar hisobining chek tizimi keng joriy etilmokda.
ʻ
O zbekistonda 54 ming gektar bog va 28 ming gektar tokzorlar uzoq muddatli
ʻ ʻ
ijaraga berilgan.
Yuqoridagilardan ko rinib turibdiki, O zbekistonda so nggi 10 yil ichida olib
ʻ ʻ ʻ
borilgan iqtisodiy islohotlar tufayli mamlakatda makroiqtisodiy vaziyat
barqarorlashdi. 1997 yildan boshlab nafaqat yalpi ichki mahsulot hajmi bo yicha,
ʻ
balki uning yillik aholi jon boshiga miqdori bo yicha ham o sish ta’minlanib,
ʻ ʻ
iqtisodiyotning real sektorida muhim tarkibiy o zgarishlar amalga oshirilmoqda.
ʻ
19

Lekin so nggi 10 yil ichida jahon iqtisodida bir qancha muhim voqealar bo ldi.ʻ ʻ
Bular: 1992-1993 yillardagi Yevropa valuta inqirozi, 1994-1995 yillar Meksikada
bo lgan inqiroz, 1997 yil Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlaridagi moliya inqirozi -
ʻ
bu 1998 yil jahon moliya inqiroziga aylandi, 1998 yil Rossiya tizimli inqirozi,
1998 yil energetika inqirozi kabilardir.
Bo lib o tgan bu voqealar O zbekiston iqtisodiyotiga u yoki bu darajada
ʻ ʻ ʻ
salbiy ta’sir ko rsatdi. Jahon bozorida mineral-xom ashyo resurslarining muhim
ʻ
turlari, strategik xom ashyo narxining tushib ketishi paxta, qimmatli va rangli
metallar, mineral o g itlarni eksport qiluvchi O zbekiston uchun valuta tushumi,
ʻ ʻ ʻ
to lov balansi, ayrim tarmoqlarni texnikaviy qayta jihozlash va rivojlantirishning
ʻ
qisqartirilishiga olib keldi.
Mamlakat ichki bozorining torligi, eksportning xom ashyo resurslariga
jahonda o zgarib turadigan narxlarga bog liqligi import o rnini bosuvchi
ʻ ʻ ʻ
mahsulotlar rivojidan ko ra ko proq eksportni kengaytirish siyosatiga o tish
ʻ ʻ ʻ
strategiyasini qayta ko rib chiqishni talab etmoqda. O zbekistonning iqtisodiy
ʻ ʻ
jihatdan yanada yuksalishi va ishlab chiqarish samaradorligi oshishi uning jahon
bozoriga nafaqat xom ashyo resurslarini, balki tayyor mahsulotlarning ham
eksportchisi sifatida chiqishi bilan mustahkam bog likdir.
ʻ
O zbekiston ishchi kuchlari xalqaro migratsiyasi
ʻ
Barcha mamlakaglarning iqtisodi yildan yilga sivilizatsiya taraqqiyotining
jahondagi tendensiyalariga tobora ko proq bog liq bo lib bormoqda. Bugungi
ʻ ʻ ʻ
kunda hech bir mamlakat faqat o z qobig ida o ralib yashashi mumkin emas.
ʻ ʻ ʻ
Ishlab chiqarish, kapitalning jadallik bilan internatsionallashuvi mehnat bozorini
internatsionallashuviga olib kelmoqda. Mamlakatning xalqaro mehnat taqsimoti,
savdodagi amalga oshirayotgan ishlari kabi jahon hamjamiyati a’zolari mehnat
migratsiyasi jarayonlariga ham jalb qilinib boradilar. Bugungi kunda buning sababi
iqtisodiy sabablarda namoyon bo ladi. Ishchi kuchlarning migratsiyasiga sabab
ʻ
bo ladigan omillar haqida gap ketganda mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti
ʻ
darajasidagi farqlar, ish haqining nisbatan pastligi, mehnat sharoiti xodimni
qanoatlantirmayotgani kabi holatlarni qayd etish kerak bo ladi. Immigratsion
ʻ
20

jarayonlar, eng avvalo, tadbirkorning eng arzon xorijiy ishchi kuchlaridan
foydalanishi tufayli qo shimcha foyda olish istagi tufayli yuzaga keladiʻ 8
.
O zbekiston mustaqillik yillarida xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimiga
ʻ
yana ham mustahkam tortshshb bormoqda.
O zbekiston tarixining oldingi davridan farqli ravishda jahon iqtisodi
ʻ
taraqqiyotining hozirgi bosqichi uchun xarakterli bo lgan mehnat resurslari xalqaro
ʻ
migratsiyasi jarayoni zudlik bilan rivojlanib bormoqda. Ishchi kuchlarining xalqaro
migratsiyasi - mehnatga qobiliyatli aholining ishga joylashish maqsadida bir
mamlakatdan boshqa mamlakatga ko chib o tishidir. Ko chib ketgan (migrant)
ʻ ʻ ʻ
mehnatkashlarning miqyosi, davomiyligi va kasb strukturasiga qarab ishchi
kuchlarining xalqaro migratsiyasi turli ko rinishga ega bo lishi mumkin. Bular:
ʻ ʻ
ichki va tashqi, vaqtincha va davomiy, yuksak malakali mutaxassislar migratsiyasi,
yashirin migratsiya va nisbatan yaqinda paydo bo lgan, so nggi yillarda keng
ʻ ʻ
yoyilgan mehnatkash xotin-qizlar migratsiyasi.
Ishchi kuchlari migratsiyasining hozirgi kundagi o ziga xos xususiyati -
ʻ
uning strukturasi, geografiyasi miqyosi kengayib, o zgarib borayotganidir.
ʻ
Migratsiya strukturasi eng avvalo etnik, jinsiy, yosh, kasb belgilariga qarab farq
qiladi.
Ishchi kuchlari xalqaro migratsiyasining boshqa xususiyatlaridan yana biri -
uning yildan-yilga ko plab mamlakatlar va kishilarni jahon migratsion jarayoniga
ʻ
jalb qilib, kengayib borayotganidir. Migratsiyaning bu ulkan ko lami tufayli jahon
ʻ
mehnat bozori, ularning markazlari tarkib topdi. Ko plab manbalarda turli
ʻ
mualliflar jahon migratsion markazlari miqdorini har xil talqin qiladilar. Mazkur
darslikda bunday markazlarning 8 tasi ajratib ko rsatilgan. Bular -AQSH, G arbiy
ʻ ʻ
Yevropa, Janubi-Sharqiy Osiyo, Yaqin Sharq, Lotin Amerikasi, Afrika, Kanada,
Avstraliya. O z navbatida bu markazlarning har biri migratsion harakatda o z
ʻ ʻ
xususiyatlari va yo nalishlariga ega.
ʻ 9
Yuqorida sanab o tilgan mamlakatlar va mintaqalar, jahon migratsion
ʻ
markazlarining qaysi biriga qarashli ekanligidan qatyiy nazar, ishchi kuchlari
8
G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – .:«Moliya», 2003.
9
Nazarova G.G. va b. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlari. T.:TDIU, 2007.
21

migratsiyasi yuzaga chiqishining o zlari uchun ijobiy va salbiy oqibatlariniʻ
belgilaydilar.
O zbekiston integratsion jarayonga kirib borgani sari migratsion davraga
ʻ
ham tortilib, ro y berayotgan jarayonlarning o zi uchun ahamiyati, mohiyatini
ʻ ʻ
belgilab boradi. O zbekistondagi mehnat migratsiyasi jarayonlarini tahlil qilganda,
ʻ
ularni 1991 yildan oldingi va keyingi, ya’ni mustaqillikka erishgandan keyingi
davrni ko rib chiqish
ʻ мақсадга muvofiqdir.
O zbekistondagi 1991 yilgacha bo lgan mehnat migratsiyasining ajralib
ʻ ʻ
turadigan xususiyati shundaki, bu davrda migratsion jarayonlar stixiyali xarakterga
ega bo lib, aholi nisbatan kam harakatliligi bilan ajralib turgan. Asosan mehnat
ʻ
resurslarining ichki ko chib yurishi ko proq bo lgan. Respublikaga ishchi
ʻ ʻ ʻ
kuchlarining tashqaridan oqib kelishi urushdan keyingi vaziyat bilan, ya’ni ko plab
ʻ
Rossiya, Ukraina, Belorusiya korxonalarining O zbekiston hududiga ko chirib
ʻ ʻ
keltirilishi bilan bog liqdir. Bundan tashqari, 1966 yil Toshkentdagi zilzila tufayli
ʻ
ishchi kuchlari migratsiyasining ko payishi kuzatildi. Sobiq ittifoq mamlakatining
ʻ
Yevropa qismidagi respublikalaridan ishchi kuchlarining turli sabablar bilan
ko chib kelishi va doimiy yashab qolish jarayoni sodir bo ldi.
ʻ ʻ
1991 yildan boshlab O zbekiston mehnat bozoridagi vaziyat tubdan
ʻ
o zgardi. Mustaqillikning dastlabki yillarida respublikadagi migratsion jarayonlar
ʻ
geopolitik vaziyatning o zgarishi, barcha respublikalarning mustaqil deb e’lon
ʻ
qilinishi bilan bog liq bo ldi. 1994 yildan boshlab O zbekistondagi mehnat
ʻ ʻ ʻ
migratsiyasi tamoman boshqacha ahamiyat kasb etib, u xalqaro aloqalarning
mustahkamlanishi, xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi, O zbekistonning ko plab
ʻ ʻ
xalqaro tashkilotlar tomonidan tan olinishi va boshqalar bilan belgilandi.
Hozirgi kunda respublikaning milliy chegaralari nafaqat eksport va import
tovarlar, xizmatlargagina emas, balki ishchi kuchlarga nisbatan ham ochiqdir. Bir
tomondan, investitsiyalarni jalb qilish, qo shma korxonalar barpo etish, konlarni
ʻ
o zlashtirish qo shimcha xorijiy ishchi kuchlarni respublikaga jalb etishni talab
ʻ ʻ
qiladi. Boshqa tomondan, ma’lum darajada past bo lsa ham ishsizlikning mavjud
ʻ
bo lishi, yurtdoshlarimizning vaqtincha chet elda ishga joylashishga va ayni vaqtda
ʻ
22

o z farovonligini oshirishga intilishi ishchi kuchlarini eksport qilish yokiʻ
respublika emmigratsion siyosatini amalga oshirish uchun shart-sharoit yaratadi.
Emigratsion siyosat o z navbatida chet mamlakatlar bilan iqtisodiy hamkorlikni
ʻ
amalga oshirishda, xorijiy ish beruvchilarni izlashda, ular bilan O zbekiston
ʻ
Respublikasi fuqarolarini chet elga ishga jo natish uchun ikki tomonlama
ʻ
shartnoma, bitimlar imzolashda namoyon bo ladi. Bunda shuni ta’kidlash kerakki,
ʻ
chet el korxonalari bilan tuzilgan va imzolangan shartnomalar xodimlarimizni
ishga joylashtirish bilan ularni ishlab chiqarishdan ajralmagan holda xorij
korxonalarida o qitishni ham ko zda tutadi.
ʻ ʻ 10

Ishchi kuchlarining xalqaro migratsiyasi kabi O zbekistondagi mehnat
ʻ
migratsiyasining ham ijobiy va salbiy tomonlari bor. Bu esa, respublika iqtisodi
uchun uning ahamiyatini belgilab beradi. Eng avvalo, O zbekistonda ishchi
ʻ
kuchlar emigratsiyasining ijobiy ta’siri haqida gapirganda, shuni qayd etish
zarurki, yurtdoshlarimizning chet elda vaqtincha ishga joylashtirilishi tufayli
respublikada ishsizlik muammosi hal etiladi. Bundan tashqari, xodimlar
malakalarini oshirish, o z farovonliklarini yaxshilash imkoniyatiga ega bo ladilar.
ʻ ʻ
Lekin emigratsiyaning eng ahamiyatli samarasi shundaki, shartnomalar orqali chet
elga chiqkan migrantlar o zlarining oylik ish haqlarini O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
milliy bankidagi hisob daftarchalariga o tkazishadi va qaytib kelgach ulardan
ʻ
foydalanishadi. Bu esa, mamlakatimizga valuta tushumining ko payishiga olib
ʻ
keladi. Emigratsiyaning salbiy oqibati shundaki, malakali ishchi kuchlarining
qo nimsizligi yuz beradi. Ayrim yurtdoshlarimiz shartnoma asosida chet elga ishga
ʻ
joylashish uchun borib, u yerda katta pul beradigan ish qidirib, shartnomalarni
buzadilar, oqibatda ish beruvchi tomon uchun ham, bizning tomon uchun ham
ko llab muammolarni keltirib chiqaradilar.
ʻ
Ishchi kuchlarining O zbekistondagi imigratsiyasi mamlakat iqtisodiga
ʻ
ijobiy ta’sir etadi. Xorijlik sheriklar bu yerda o z korxonalarini barpo etib, ularga
ʻ
kapital jalb qilib, birgaliqda ishlab chiqarishni amalga oshirib, ayni vaqtda
zamonaviy texnologiya va o z malakali ishchi kuchlarini ham olib keladilar. Bu
ʻ
10
Shodiev R.X. ―Jahon iqtisodiyoti». – T.: ―G‘ofur G‘ulom», 2005.- 215 b.
23

esa o z navbatida, mahsulot sifatini yaxshilash va oshirish, mutaxassislarimizniʻ
yangi texnologiya bilan tanishtirish, ularga zamonaviy ishlab chiqarish tajribasini
berishga imkoniyat yaratadi.
4. Jahon bozori, xalqaro valyuta va kredit munosabatlarini rivojlantirish
yo llari
ʻ
Pulning jahon xo jaligida amal qilishi va turli xalqaro iqtisodiy aloqalarga
ʻ
(tashqi savdo, ishchi kuchi va kapital migratsiyasi, daromadlar, qarzlar va
subsidiyalar oqimi, fan-texnika ayirboshlash, turizm va h.k.) xizmat qilishi bilan
bog liq iqtisodiy munosabatlar-xalqaro valyuta-kredit munosabatlari deb ataladi. U
ʻ
pulning xalqaro to lov munosabatida amal qilish
ʻ jarayonida vujudga keladi.
Valyuta -bu mamlakatlar pul birligi (masalan, so m, dollar, funt sterling va h.k.).
ʻ
Har bir milliy bozor o zining milliy valyuta tizimiga ega bo ladi. Bunda milliy va
ʻ ʻ
xalqaro valyuta tizimini farqlash zarur.
Milliy valyuta tizimi -valyuta munosabatlarining milliy qonunchilik bilan
belgilanadigan, mazkur mamlakatda tashkil qilinish shaklini ifodalaydi. Xalqaro
valyuta tizimi-xalqaro valyuta munosabatlarining davlatlararo bitimlarda huquqiy
jihatdan mustahkamlangan shakli.
Uning tarkibiy elementlari quyidagilar hisoblanadi: asosiy xalqaro to lov
ʻ
vositalari (milliy valyutalar, oltin, xalqaro valyuta birliklari-SDR, Evro), valyuta
kurslarini belgilash va ushlab turish mexanizmi, xalqaro to lovlarini
ʻ
balanslashtirish tartibi, valyutaning qaytaruvchanlik sharoiti, xalqaro valyuta
bozori va oltin bozori tartibi, valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi davlatlararo
muassasalar tizimi.
Jahon valyuta tizimi o zining rivojlanishida
ʻ uchta bosqichdan o tdi va ʻ
ularning har biriga xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilishning o z tiplari
ʻ
mos keladi.
Birinchi bosqich 1879-1934 yillar davrini o z ichiga olib, bunda oltin
ʻ
standart sifatidagi pul tizimi ustunlikka ega bo lgan. Ikkinchi jahon urushi oxiri
ʻ
(1944 y.) dan 1971 yilgacha oltin – devizli (Breton-Vuds tizimi deb nomlanuvchi)
tizim ustunlikka ega bo lgan. Bu ikki tizim qayd qilinadigan valyuta kurslariga
ʻ
24

asoslangan. Hozirgi davrda amal qiluvchi jahon valyuta tizimi 1971 yilda tashkil
topgan bo lib, bu tizim ʻ boshqariladigan suzib yuruvchi valyuta tizimi nomini
oldi. Chunki davlat ko pincha o z valyutalarining xalqaro qiymatini o zgartirish
ʻ ʻ ʻ
uchun valyuta bozorining faoliyat qilishiga aralashadi.
Oltin standart tizim qayd qilingan valyuta kursining mavjud bo lishini
ʻ
ko zda tutadi. Banklar o zlari chiqargan banknotlarni oltinga almashtirgan.
ʻ ʻ
Xalqaro to lovlarni muvofiqlashtirish vositasi bo lib, oltinni erkin chiqarish va
ʻ ʻ
kiritish xizmat qilgan. Mamlakat, uchta shartni bajarsa oltin standart qabul qilingan
deb hisoblangan. a) o z pul birligining ma’lum oltin mazmuni o rnatadi; b)
ʻ ʻ
o zining oltin zahirasi va pulning ichki taklif o rtasidagi qattiq nisbatni ushlab
ʻ ʻ
turadi; v) oltinning erkin eksport va importiga to sqinlik qilmaydi. Oltin strandart
ʻ
pul birligining oltin mazmuni nisbatiga asoslanadi. Oltin standart sharoitida, turli
mamlakatlar pul birligining nisbati ularning rasmiy oltin mazmuni bo yicha
ʻ
o rnatiladi.
ʻ 11
Oltin standart barbod bo lgandan keyin, valyuta sohasini tartibga solishning
ʻ
o zaro maqbul yo lini topishga harakat qilindi. Yangi jahon valyuta tizimi
ʻ ʻ
asoslarini ishlab chiqish maqsadida, 1944 yil Bretton-Vudsda (AQSh) ittifoqchi
davlatlarning xalqaro konferentsiyasi chaqirildi. Bu konferentsiyada o zaro bog liq
ʻ ʻ
valyuta kurslarini tartibga solish tizimini yaratish haqidagi kelishuvga erishildi va
bu ko pincha Bretton - Vuds tizimi deb ataladi. Mazkur tizim oldingi oltin
ʻ
standartdan keskin farq qilmaydi. Uning asosida olt in - v aly ut a st andart
(AQSh dollari) yotadi va bu erda rezervlar sifatida olt in v a dollar
chiqadi .
Dollarning oltinga almashinishi rasman toʻxtagandan keyin,
valyutaning qayd qilingan kursi, suzib y uruv chi k ursiga oʻrin
boʻshatadi. Xalqaro valyuta tizimidagi bu oʻzgarish 1976 yil Kingston
(Yamayka) dagi kelishuvga binoan huquqiy jihatdan mustahkamlanadi.
Qogʻoz pul tizimiga oʻtish bilan, qogʻoz pullar oltinga almashtirilmaydi.
11
Nazarova G.G. va b. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlari. T.:TDIU, 2007.
25

Beqaror kurslar sharoitida valyuta kursi ham har qanday boshqa baho
kabi talab va taklifning bozor kuchlari bilan belgilanadi.
Har qanday valyuta tizimining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri
valyuta kursi hisoblanadi.
Valy ut a k ursi bir mamlak at v aly ut asining boshqa mamlak at
v aly ut asidagi ifodalanishini k oʻrsat adi.
Valyuta kurslariga bevosita ta’sir koʻrsatuvchi omillar ichidan
quyidagilarni ajratib kursatish mumkin:
• milliy daromad va ishlab chiqarish xarajatlari darajasi;
• milliy iste’molchilarning real xarid qilish layoqati va mamlakatdagi
inflyatsiya darajasi;
• valyutalarga talab va taklifga ta’sir koʻrsatuvchi toʻlov balansi
holati;
• mamlakatdagi foiz stavkasi darajasi;
• valyutaga jahon bozoridagi ishonch va h. k.
Nazariy jihatdan valyuta kurslarining tebranishini tushuntirish,
xarid qilish layoqatining paritet (turli mamlakatlar pul birliklari
qiymatining bir-biriga nisbati) nazariyasi yordamida beriladi.
26

X ulosa
Ma’lumki, tashqi iqtisodiy faoliyat milliy iqtisodiyot rivojlanishining muhim
vositasi bo lib hisoblanadi. U mamlakatning jahon hamjamiyatiga bo lganʻ ʻ
aloqasini ifodalab, uning istiqbolini belgilab beradi. Eksport salohiyatini oshirish
orqali mamlakat ichida ixtisoslashtirilgan ishlab chiqarishning rivojlanishiga
erishiladi. Mamlakat eksporti hamda importining qiymati o rtasidagi farq, ya’ni
ʻ
saldo tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligining muhim iqtisodiy ko rsatkichi
ʻ
bo lib hisoblanadi. Ushbu ko rsatkich milliy daromad darajasiga ko p tomonlama
ʻ ʻ ʻ
ta’sir etadi. Sababi, import va eksport hajmidagi sezilarli o zgarish ham
ʻ
mamlakatdagi daromad, bandlik va narx darajalarida muayyan tebranishlarni
keltirib chiqarishi mumkin. Keyingi yillarda mamlakatimizda keskin raqobatlashuv
sharoitida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning jahon va mintaqaviy bozorlarda
xaridorgir bo lishi va mustahkam o rin egallashi uchun bir qator chora-tadbirlar
ʻ ʻ
amalga oshirilmoqda.
Hozirgi kunda mamlakatimizda importning o rnini qoplash va eksportga
ʻ
yunaltirilgan ishlab chiqarishni qo llab-kuvvatlash dasturi amalga oshirilmokda.
ʻ
Mazkur dasturning maqsadi, mavjud resurs va ishlab chiqarish salohiyatidan
imkon boricha to liq va samarali foydalanish hamda uni rivojlantirish asosida
ʻ
eksport hajmining barqaror o sishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishdir.
ʻ
Tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish uchun xorijiy sarmoyalarni
ustuvor yo nalishlarga keng jalb qilish, ularga kafolat va imkoniyatlar berish,
ʻ
litsenziyalar, nou-xaular sotib olishga qaratilgan izchil siyosat olib borilmokda.
27

Tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish va rivojlantirishda qo yidagilarniʻ
ustuvor yo nalishlar sifatida keltirish mumkin:
ʻ
– Respublikaning eksport qudratini rivojlantirish va yanada mustahkamlash,
eksportga yo naltirilgan iqtisodiyotni shakllantirish;
ʻ
– eksport imkoniyatlarini kengaytirish, jahon bozorlariga kirib borish uchun,
avvalo, qimmatbaho xomashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab
chiqaruvchi qo shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Eksportni kengaytirishga
ʻ
qaratilgan strategiyani faol qo llash bilan bir qatorda importning salmog ini
ʻ ʻ
qisqartirishga qaratilgan siyosatni izchillik bilan o tkazish, o zimiz ishlab
ʻ ʻ
chiqarishimiz mumkin bo lgan tovarlar va maxsulotlarning chetdan keltirilishini
ʻ
oqilona darajada kamaytirib borish talab qilinadi;
– tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish, xo jalik ishlarini
ʻ
yurituvchi sub’ektlarga xorijiy sheriklar bilan bevosita aloqalar o rnatishda, o z
ʻ ʻ
maxsulotini chet ellarda sotishda ko proq erkinliklar berish, tovarlani eksport va
ʻ
import qilishda birmuncha imtiyozli tartibni joriy qilish borasida aniq maqsadni
ko zlab siyosat o tkazish;
ʻ ʻ
– xorijiy investitsiyalar jalb qilish orqali amalga oshirilayotgan sanoat
loyihalarning bir-biriga bog liqligini ta’minlash, ular o rtasidagi o zaro iqtisodiy
ʻ ʻ ʻ
va ishlab chiqarish hamkorlik va infratuzilmani rivojlantirish va bu orqali import
o rnini bosuvchi va eksportga mo ljallangan tayyor mahsulot ishlab chiqarish va
ʻ ʻ
etishtirishga erishish;
– olib borilayotgan islohotlarda hududiy diversifikatsiya siyosatini yanada
kuchaytirish, nafaqat markaziy xududlarda balki chekka tumanlarda ham yirik
sanoat ob’ektlarini qurishni keng yo lga qo yish;
ʻ ʻ
– tashqi iqtisodiy faoliyat tarkibiy qismlari majmuini ixtisoslashtirilgan tashqi
savdo, lizing, konsalting va sug urta firmalari, tashqi aloqalarni rivojlantirish
ʻ
manfaatlari va shartlariga mos keladigan transport, aloqa va kommunikatsiyalar
tizimlarini vujudga keltirish;.
– xalqaro xuquq va tashqi iqtisodiy faoliyat, bank tizimi, hisob-kitob va
statistik hisob sohasida malakali kadrlar tayyorlashni tashkil qilish.
28

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
I O zbekiston Respublikasining qonunlari
ʻ
1. O zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. https://lex.uz/docs/35869
ʻ
2. O zbekiston Respublikasining «O zbekiston Respublikasining Markaziy banki
ʻ ʻ
to g risida"gi Qonuni (yangi tahriri). 2019 yil 11 noyabr. www.lex.uz
ʻ ʻ
3. O zbekiston Respublikasining "Valyutani tartibga solish to g risida"gi Konuni
ʻ ʻ ʻ
(yangi tahriri).2019 yil 22 oktabr. www.lex.uz
4. O zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to g risida»gi Konuni
ʻ ʻ ʻ
(yangi tahriri). 2019 yil 22 oktabr. www.lex.uz
II O zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari
ʻ
5. O zbekiston Respublikasi Prezidentining “O zbekiston respublikasini yanada
ʻ ʻ
rivojlantirish bo yicha harakatlar strategiyasi to g risida" gi 2017 yilfevraldagi PF-
ʻ ʻ ʻ
4947-sonli Farmoni. www.lex.uz
6. O zbekiston Respublikasi Prezidentining "2020 2025 yillarga mo ljallangan
ʻ ʻ
O zbekiston respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi tugrisida" gi
ʻ
2020 yil 12 maydagi PF-5992-sonli Farmoni. www . lex . uz
7. O ʻ zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017 — 2021 yillarda O ʻ zbekiston
respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo ʻ nalishi bo ʻ yicha harakatlar
strategiyasini « Ilm , ma ’ rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili » da amalga
oshirishga oid davlat dasturi to ʻ g ʻ risida ” gi 2020 yil 2 martdagi PF -5953- son
Farmoni . www . lex . uz H 0108
29

III О‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
8. О‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 29
dekabrdagi 2021 yil uchun m о‘ ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi
oliy Majlisga Murojaatnomasi . www . uza . uz .
9. SH . M . Mirziyoyev . Milliy tarakkiyot yulimizni katiyat bilan davom ettirib ,
yangi bosqichga chiqaramiz . - Toshkent : “О‘ zbekiston ” NMIU , 2017. - 592 6.
10. SH . M . Mirziyoyev . Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga kuramiz . Toshkent : “О‘ zbekiston ” NMIU , 2017. - 488 b .
11. SH . M . Mirziyoyev . Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о‘ lishi kerak . 2017 yil 14 yanvar .
Toshkent : «О‘ zbekiston », 2017.-104 b .
12. SH . M . Mirziyoyev . Erkin va farovon , demokratik О‘ zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz . Toshkent : «О‘ zbekiston », 2016. -56 b .
IV Asosiy adabiyotlar
13. Abulqosimov X . P ., Xudoyberganov N . T . Iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga
solish muammolari. T.: «Universitet»,1997.
14. Nazarova G.G. va b. O zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlari.ʻ
T.:TDIU, 2007.
15. Shodiev R.X. ―Jahon iqtisodiyoti». – T.: ―G ofur G ulom», 2005.- 215 b.
ʻ ʻ
16. Abdullaev g . Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: «Mehnat», 1997.
ʻ
17. Alimov A., Hamedov I. O zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy
ʻ faoliyat
asoslari. T., 2004.
18. Vahobov A. va bosh. Xalqaro moliya munosabatlari: Darslik. T.: SHarq, 2003.
19. G ozibekov D.G . Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – .:«Moliya»,
ʻ ʻ
2003.
V.Internet saytlar
20. www.cbu.uz – O zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy veb-sayti;
ʻ
21. www.minfin.uz - O zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining rasmiy veb-
ʻ
sayti.
30

22. www.bankir.uz - norasmiy veb-sayt.
23. www.lex.uz - O zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik tizimining veb-ʻ
sayti.
24. www.bis.org – Xalqaro Bazel Qo mitasining rasmiy veb-sayti.
ʻ
25. www. wikipedia.org – Global internet tarmog i ensiklopediyasi.
ʻ
26. www.adb.org – Osiyo Taraqqiyot Bankining rasmiy veb-sayti.
27. www.imf.org – Xalqaro Valyuta Fondining rasmiy veb-sayti.
28. www.worldbank.org – Jahon bankining rasmiy veb-sayti.
31

Jahon xoʻjaligining tashkil topishi va uning rivojlanish bosqichlari

1. Jahon xoʻjaligining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy belgilari. 4

2. Xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari. 8

3. Oʻzbekiston iqtisodiyotining jahon xoʻjaligiga kirib borish yoʻllari. 11

4. Jahon bozori, xalqaro valyuta va kredit munosabatlarini rivojlantirish yoʻllari. 23

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati 28

Sotib olish