• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 61.3KB
Покупки 6
Дата загрузки 18 Июнь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 29 Февраль 2024

159 Продаж

Jaloliddin Manguberdi vatan ozodligi uchun tolmas kurashchi

XULOSA Jaloliddin Manguberdi haqida uning shaxsiy kotibi, tarixchi Nasaviy shunday yozadi: “Jaloliddin qorachadan kelgan, o’rta bo’yli, turk lafzli odam edi. Fors tilini ham yaxshi bilardi. Uning botirligiga kelganda shuni aytish kerakki, sulton arslonlar orasidagi eng kuchli sher edi. Bir so’zli, kek saqlamaydigan, ochiq ko’ngil, to’g’ri odam edi. U jiddiy shaxs edi. Hech qachon kulmasdi. Juda nari borsa jilmayib qo’yardi. U adolatsizliklarni yomon ko’rardi. Jaloliddin o’ta qat`iyatli, nihoyatda irodali, murakkab vaziyatlarda, taqdirning qaltis sinovlarida o’zini yo’qotib qo’ymaydigan favqulodda mard va botir sarkarda edi. O’zbekiston hukumati Jaloliddin Manguberdining mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashda ko’rsatgan mislsiz jasorati, vatanga va o’z xalqiga sadoqat va cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida” qaror qabul qildi (1998). Qarorga ko’ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal o’rnatildi, yirik ko’cha, maydon, jamoa korxonalari va boshqalarga uning nomi qo’yildi. Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlarida hamroh bo’lgan tarixchi Nasaviy Jaloliddin Manguberdiga bag’ishlab “Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi” (“Sulton Jaloliddin Manguberdining holati”) nomli asar, Maqsud Shayhzoda esa “Jaloliddin” (1943-yil) dramasini yozgan. Jaloliddin Manguberdi haqida video film, doston, p`esa va boshqalar yaratilgan. 2000-yilning 30- avgustida “Jaloliddin Manguberdi” ordeni ta’sis etilgan . 31 Ikkinchi хulоsа shuki, hаyot bоr ekаn, dаvlаt, el-yurt bоr ekаn, o’zing tug’ilib o’sgаn, оtа-bоbоlаring хоki yotgаn, ertаgа fаrzаndlаring kаmоl tоpаdigаn tuprоqning hаr bir qаrichini muqаddаs bilib, uni himоyalаsh, zаrur bo’lsа, bu yo’ldа jоn fidо etishgа tаyyor turish kеrаk. Uchinchi аchchiq хulоsа shuki, hаr qаysi el, hаr qаysi yurt chеtdаn kеlаdigаn yovuz оfаtdаn ko’rа, o’z ichidаn chiqа digаn sоtqin, iymоnsiz, o’zining mаnfааtini hаmmа nаrsаdаn ustun qo’yadigаn, kеrаk bo’lsа, eng yaqin kishilаrini hаm sоtаdigаn, o’zini o’stirgаn, vоyagа yеtkаzgаn Vаtаnigа qo’l ko’tаrаdigаn qаbih kimsаlаrdаn nihоyatdа ehtiyot bo’lishi kеrаk. Bundаy kuchlаr, rаzil shахslаrning kibr-u hаvоsi, mаnfur mаqsаdlаri elyurt tinchligi vа tаrаqqiyotigа qаndаy хаvf- хаtаr ekаnini bugungi hаyotimizdа ko’rib turibmiz. Tаkrоrаn аytаmаn, bu nаfаqаt kеchаgi tаriхimiz, bаlki bugungi hаyotimiz bilаn hаmоhаng аchchiq sаbоqdir. Yanа bir sаbоq shuki, el-yurt vа dаvlаt uchun, uning tаqdiri vа kеlаjаgi uchun qаyg’urаdigаn, оdаmlаrning ezgu niyatlаrini o’zigа оliy mаqsаd qilib qo’ygаn, elim dеb, yurtim dеb yonib yashаydigаn, hаr qаndаy vаziyatdа hаm хаlqni birlаshtirib, turli bаlо-qаzоlаrdаn аsrаsh uchun sаfаrbаr etа оlаdigаn shахslаrginа tаriхdа o’chmаs nоm qоldirаdi. Bu – hаqiqаt. Jаlоliddin Mаngubеrdi аnа shundаy mаrdlаrning yorqin timsоli vа ibrаtli nаmоyandаsidir. Sultоn Jаlоliddinning bizgа qоldirgаn yanа bir dа’vаti shuki, u bаrchаmizni оnа yurtimizning bеg’ubоr оsmоnini vа оsudа hаyotini qаdrlаshgа, o’sib kеlаyotgаn, ertаgа bizning o’rnimizni egаllаydigаn, dunyodа hеch kimdаn kаm bo’lmаgаn fаrzаndlаrimizning kеlаjаgini, bахt-sаоdаtini himоyalаshgа, yorug’ istiqbоlgа intilib yashаshgа chоrlаydi. …Sultоn Jаlоliddin siymоsi nаfаqаt Хоrаzm, bаlki butun O’zbеkistоnning fахr-u g’ururidir. U bizning оzоdligimizgа, istiqlоlimizgа tаjоvuz qilmоqchi 27 KIRISH Vatanimiz boy qadimiy tarixga ega. Turon, Turkiston Movarounnahr nomlari bilan shuhrat topgan bu mamlakatning va o’z mehnati bilan uni obod etgan o’zbek xalqining o’tmishi g’oyat qiziqarli va ibratlidir. IV–XV asrlarda dastlab Xorazm, Xioniylar, Kidariylar, Eftallar, Turk xoqonligi, keyinchalik Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar, Amir Temur hukmronlik qilgan yirik davlatlar faoliyat ko’rsatgan. Ushbu davlatlar mazkur hudud aholisining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayoti rivojiga ta’sir ko’rsatgan. Ilk o’rta asrlarda “qishloq hokimi” deb atalgan katta yer egasi – “dehqon”lar va ularning ekinzorlarida ishlovchi yersiz “kadivar”lar shakllandi. Yerda ishlash tartiblarining tubdan o’zgarishi aholi o’rtasida tabaqalanishni yanada keskinlashtirgan. VIII asrning boshlariga kelib mamlakatimizda Arab xalifaligi o’rnatildi. O’lkamizga arab madaniyatining ta’siri kuchaydi. Xalifalik hukmronligidan keyingi asrlarda ilm-ma’rifatning rivoji uchun sharoit yuzaga keldi. Yurtimizdan jahon ilm-fan rivojiga hissa qo’shgan Muhammad ibn Muso al- Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek va Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlar yetishib chiqdi. O’rta asrlarda yashab ijod qilgan Imom Buxoriy, Imom at-Termiziy, Mahmud az-Zamaxshariy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband va Xoja Ahror Valiy singari mashhur ulamolarning Islom dini va ta’limotiga oid asarlari bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Buyuk alloma va mutafakkirlarning ilmiy merosi va uning zamonaviy sivilizatsiya tarixida tutgan o’rni va roliga bag’ishlanib 2014-yilning 15–16-may kunlari Samarqandda xalqaro konferensiya o’tkazildi. Konferensiyada ellikka yaqin mamlakatlardan sharqshunos olimlar, nufuzli xalqaro tashkilot vakillari, ilmiy markazlar mutaxassislari ishtirok etdilar. 3 2.3 Jaloliddin Manguberdi vafoti 5 Jaloliddin ko p yillar davomida Chingizxon qo shinlariga qarshiʻ ʻ muvaffaqiyatli kurashdi, ammo mo g ullarga birlashgan qarshilik frontini tashkil ʻ ʻ eta olmay, Kurdiston tog larida halok bo ldi. Alamut hukmdori orqali mo g ullar ʻ ʻ ʻ ʻ Jaloliddin yaqinda bo lgan mag lubiyatdan zaiflashganini bilib oldilar. O sha yili ʻ ʻ ʻ Cho rmag on boshchiligidagi o ttiz minglik mo g ul qo shini Jaloliddinni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ osonlikcha yengib, Shimoliy Eronni egalladi. Xorazmshoh Ganjaga chekindi. Mo g ullar ergashib Arranni egallab olishdi. Jalol ad-Din Mayafarikin tog larida ʻ ʻ ʻ panoh topdi va shu yilning avgust oyida u saljuqiylar tomonidan yollangan noma lum bosqinchi tomonidan o ldirilgan. ʼ ʻ Jaloliddin Manguberdi xotirasi O zbekistonda Jaloliddin Manguberdi milliy qahramonlardan biridir. 1999- ʻ yilda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi keng nishonlandi. O zbekistonda unga bir qancha yodgorliklar o rnatilgan, Xorazm viloyatida ʻ ʻ Jaloliddin Manguberdi yodgorlik majmuasi barpo etilgan. O zbekiston ʻ Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 29-avgust kuni O zbekiston ʻ Respublikasining Xorazm viloyatida yangi haykalni ochdi[5]. 1999-yilda Jaloliddin tavalludining 800 yilligiga bag ishlangan 25 so mlik ʻ ʻ esdalik tangalari muomalaga chiqarildi[6]. 2000-yil 30-avgustda "Jaloliddin Manguberdi" (o zbek) ordeni (o zbekcha: ʻ ʻ Jaloliddin Manguberdi ordeni) ta sis etildi. Nizomga ko ra, orden bilan ʼ ʻ mamlakatimiz mustaqilligi, sarhadlari daxlsizligini himoya qilishda harbiy iste dod, mardlik va qahramonlik namunasi ko rsatgan, davlatimiz mustaqilligini ʼ ʻ mustahkamlashga ulkan hissa qo shgan harbiy xizmatchilar taqdirlanadi. ʻ davlatning mudofaa qobiliyati. 2003-yil 22 avgustda Xorazm viloyati ushbu orden bilan taqdirlandi. 5 “O’zbekiston tarixi”, (IV asrdan XVI asrgacha), 7-sinf, F. Sultonov, Toshkent -1017 30 borligini ham bayon qiladi. Jaloliddin bu diplomatik kelishuvdan voz kechib, xatni javobsiz qoldiradi. Jaloliddin murakkab va ziddiyatli davrda yashadi. Shubhasiz u o’z davrining farzandi edi. U qo’shinlarining ko’plab harbiy yurishlar vaqtida talonchilik, zo’ravonlik qilishlariga gohida ko’z yumdi, xonavayronchilik keltiruvchi ishlarga bosh qo’shdi. Bu esa Eron, Ozarbayjon, Iroq, Gurjiston ahlida salbiy fikrlarning ko’payishiga, noroziliklarning kuchayishiga ham olib kelgan. Lekin nima bo’lganda ham Jaloliddin Manguberdi o’zining asosiy maqsadi mug’ul istilochilariga qarshi kurashish ekanligini yodida saqladi. Bu kurashda u yon- atrofdagi musulmon hukmdorlarining qo’llab quvvatlashlariga umid bog’lagan edi. Lekin ko’p holda ular bilan umumiy til topa olmasligi, uning tashqi siyosat borasidagi zaif tomonidan dalolat berar edi. O’z vaqtida turk, arab, musulmon hokimlari uning xokimiyati Yaqin Sharqda kuchayib ketishidan xavfsirashar, u bilan ittifoq tuzishni hohlashmas edi. Ularning ba’zilari hatto mug’ullar bilan ochiqdan-ochiq yaqinlashish tarafdori edilar. Ayniqsa, Xilat qal’asining Jaloliddin tomonidan egallanishi unga da’vogar hokimlarning izzat-nafsini toptagan edi. Jaloliddin unga qarshi ittifoq vujudga kelganidan xabardor bo’lsa-da, har holda, hech bo’lmaganda uni turkiy hukmdorlar qo’llaydi deb yanglishgan edi. 1230 yil 10 avgustida Kuniya sultoni, Xims hokimi, Halab hokimi, Mayafiriqin hokimi va Baynas hokimlarining birlashgan ittifoqi Jaloliddinni mag’lub etadi. Ismoiliylar esa butkul xoinlik yo’lini tutib Jaloliddinning mag’lubiyati to’g’risida mug’ullarga yashirin noma ham yuboradilar. Jaloliddin mag’lubiyatidan foydalangan mug’ullar uning Ozarbayjonning Mug’on, Shirkabutdagi qo’shin yig’ishi mumkin bo’lgan joylariga qo’qqisdan zarba berishadi. 1231 yil bahorida u Ganjaga kelib, barcha gina-kudratlarini unutib, yana mug’ullarga qarshi ittifoq tuzish uchun musulmon hukmdorlariga murojaat etdi. Lekin uning taklifi javobsiz qolib ketdi. Shunda Suriyadagi Amida qal’asi hokimi uni o’z oldiga chorlaydi. U Iroqqa borib yana qo’shin to’plamoqchi bo’ladi. 18 qorluq o’z askarlari bilan qo’shildilar va Valiyon qal’asini qamal qilayotgan ko’psonli mo’g’ullar ustidan birinchi katta g’alabani qo’lga kiritdi. Bu xabarni eshitgan CHingizxon SHiki Xutuhu boshliq 45 000 qo’shinini Jaloliddinga qarshi jo’natadi. G’azna yaqinidagi Parvon dashtida bo’lgan bu jangda Jaloliddin porloq g’alabani qo’lga kiritgan. Lekin o’lja ustidagi janjal sabab Aminalmulkdan boshqa sarkardalar Jaloliddinni tark etishadi. Bu vaziyatdan xabar topgan CHingizxonning shaxsan o’zi Jaloliddinga qarshi otlanadi. 1221 yil 25 noyabrda Sind daryosi bo’yidagi mash’um jangda jasorat va shijoat bilan kurashgan Jaloliddin mag’lub bo’lsa ham dushmani CHingizxon e’tiboriga sazovor bo’ldi. 1224 yilgacha shimoliy Hindiston hududida davlatni mustahkamlash uchun olib borgan kurashlari mo’g’ullarning Hindistonga yo’lini berkitib turdi. Lekin mahalliy hokimlarning o’rinsiz qarshiliklari Jaloliddinning Iroqqa yuz tutishiga sabab bo’ldi. Bu erda Kirmon, Isfahon hokimlari va ukasi G’iyosiddin Pirshoh amirlari Jaloliddin hokimiyatini tan oldilar. 1225–1230-yillarda Jaloliddin Ozarbayjon, Gruziya, Iroq hududlaridagi mahalliy hokimlarni bo’ysundirib, bu hududga bostirib kirgan mo’g’ul bosqinchilari qo’shinlarini bir necha bor (1227–1228-30) tor-mor etdi. Mahalliy kuchlarni birlashtirib, mo’g’ullarga qarshi kurashni maqsad qilgan Jaloliddin bunga erisha olmadi. Aksincha, Ko’niya sultoni Alovuddin Kayqubod muholif kuchlarni Jaloliddinga qarshi birlashtirdi. Bu holat Jaloliddinning ikkita dushman orasida qolishiga olib keldi. Ahillik va birlikning yo’qligi, aldov va xoinliklar chet el bosqinchilariga qarshi ozodlik bayrog’ini yuksakka ko’targan Jaloliddin Manguberdining tinkasini quritdi va uni halokatga olib keldi. 1231 yilda Kurdiston tog’larida Jaloliddin fojeali ravishda halok bo’ldi. 2.2 Jaloliddin Manguberdining mustaqillik uchun tolmas kurashchi sifatida ta’riflanishi O’zbekiston hukumati 1998-yilda Jaloliddin Manguberdining mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashda ko’rsatgan mislsiz jasorati, Vatanga va o’z xalqiga 23 va qo’zg’olonlarga boshchilik qilganlar (masalan, 1236 yili Eronning Ustundorida ko’tarilgan qo’zg’olon, 1255 yili Amudaryo bo’yidagi voqealar va hakozo). “U turkiy bo’lib, qora mag’iz yuzli, burni oldida qora xoli bor o’rta bo’yli yigit edi. Fors tilida ham bemalol so’zlasha olar edi. U dovyuraklikda tengi yo’q, sherlar ichida arslon, otliqlar ichida eng jasuri edi... qisqa so’zli, hech qachon so’kinmagan, yomon so’zlarni o’ziga ep ko’rmagan, juda jiddiy, atrofdagilar oldida o’zini sipo tutar, hech qachon kulmas, faqatgina tabassum qilib qo’yar edi xolos. U adolatni sevgan, lekin zamon zayli uni o’zgartirishga majbur qilgan. U o’z fuqarolarini dardini yengillashtirishga harakat qilgan, shuni hohlagan, lekin tanazzul davri bo’lganligi bois ham zo’ravonlikka yo’l bergan. O’zini ulug’lashlarini istamagan. Bachkana ta’riflarni yoqtirmagan, faqat sulton deya murojaat qilishlarini so’ragan. Uning farmonlarida yolg’iz so’z: ”Yordam yolg’iz Ollohdandir!” degan shior bo’lgan.» 1999 yil noyabrda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligining keng nishonlanishi, uning vatani Xorazmda unga mahobatli haykal o’rnatilinishi, yurtboshimiz ta’kidlaganidek “g’anim oldida bosh egmagan, tiz cho’kmagan. Vatan deya halok bo’lgan” milliy qahramonimizga xalqimizning ehtiromi, muhabbati, ajdodlar xotirasini muqaddas saqlashi ramzi bo’lib qoldi. 20 Jaloliddin Manguberdi (Mankburni) xotirasini abadiylashtirish va tarixiy adolatni qaror toptirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi 1998 yil 24-sentabrda 408-sonli maxsus qaror qabul qildi. Ushbu qarorga muvofiq buyuk sarkardaning tavallud to’yi keng miqyosda nishonlanishi qayd qilib o’tildi. Jaloliddin Manguberdi faoliyati, mug’ul bosqini xususidagi qimmatli ma’lumotlar asosan an-Nasaviyning «Siyrat as sulton Jaloliddin Mankburni» (Jaloliddin Manguberdining hayot faoliyati) asarida uchraydi. Shuningdek, Ibn al-Asir Otamalik Juvayniy, Rashididdin kabi o’rta asr musulmon tarixchilari asarlarida ham shu davrga oid qator muhim ma’lumotlar keltiriladi. Mazkur davr bo’yicha XX asrdagi eng qimmatli ma’lumotlar Z.M.Buniyodovning «Xorazmshoh – Anushtegeniylar davlati» kitobida qayd etiladi. Jaloliddin og’ir bir paytda Movarounnahr urush domiga tortilgan, mamlakatning katta qismi mug’ullar tomonidan istilo etilgan, imperiya qo’shini yakson qilingan, amirlarning bir qismi xoinlik yo’liga, qolgani o’z joni-mulkini asrash yo’liga tushgan, sulton mamlakatni o’z holiga tashlab qo’ygan, o’zaro sarosima va tahlika hukm surgan bir vaqtda tarix sahnasida paydo bo’ldi. Jaloliddin shunday bir og’ir vaziyatda, Vatan va xalq erki uchun kurashib, mug’ullarga qarshi 11 yil kurash olib bordi. 14 marotaba mug’ullarga qarshi ot surib, uning 13 tasida g’oliblikni qo’lga kiritishga muvaffaq bo’ldi. Mug’ullar bosqini arafasida Jaloliddin garchi katta o’g’il bo’lsada, buvisi Turkon-xotun tomonidan hokimiyatdan chetlatilgan bo’lib, taxt vorisi etib Turkon-xotun urug’idan bo’lmish boshqa bir shahzoda Qutbiddin O’zloqshoh valiahd deb e’lon qilingan edi 2 . G’azna, Bomiyon, Al-g’ur, Bo’st, Takinobod, Zamin-Davora va Hindiston bilan chegaradosh yerlar esa Jaloliddinga mulk etib berilgan edi. Garchi Jaloliddin buvisining izmi bilan markazdan chetlatilgan bo’lsa-da, lekin sulton unga alohida muhabbat bilan qarar, uning jasurligini qadrlar va uni o’zidan uzoqlashib ketmasligini hohlar edi. Shuning uchun ham unga vazir etib taniqli davlat amaldori Shams-al Mulk Shahobiddin Alp al-Xaraviyni, noib (o’rinbosar) etib esa sarkarda 2 “O’zbekiston tarixi”, (IV asrdan XVI asrgacha), 7-sinf, F. Sultonov, Toshkent -2017 11 Manguberdi ustiga katta qo’shin (30 ming otliq, 100 ming piyoda, 300 ta fil) tortadi. Jaloliddin Manguberdi mardonavorlik bilan raqibiga qarshi chiqadi. Jaloliddin Manguberdining O’zbek Toy Jahon Pahlavon qo’mondonligi ostidagi ilg’ori Eltutmish ilg’ori bilan to’qnashib raqibidan ustin keladi. Eltutmish Jaloliddin Manguberdi huzuriga elchisini yuborib sulh so’raydi. Jaloliddin Manguberdi Hindistonda o’z nomidan kumush va mis tangalar zarb qiladi, unga tobe hind mulklarida uning nomi xutbaga qo’shib o’qilgan. Biroq vaziyat borgan sari murakkablashib bormoqda edi. Eltutmish, Qubacha, shuningdek, Hindistonning boshqa viloyat hokimlari o’zaro til biriktirib Jaloliddin Manguberdiga qarshi ittifoq tuzmoqchi ekanliklari ayon bo’lib qoldi. Jaloliddin Manguberdining lashkarboshisi Yazidak pahlavon va Sunqurjiq Toysilar xiyonat qilib Eltutmish tomoniga o’tganlar. Qiyin vaziyatdan qutulish uchun Jaloliddin Manguberdi harbiy kengash chaqirgan. Amirlarning ko’pchiligi Iroq tomon yurish qilib, uni G’iyosiddin Pirshohdan tortib olishni taklif qiladi. Iroqda siyosiy parokandalik hukm surardi. Iroq tomon ketishga qaror qilinadi. Jaloliddin Manguberdi o’zining Hindistonda zabt etgan mulklariga O’zbek Toy Jahon Pahlavoni, G’ur va G’azni viloyatlariga Hasan Qarluqni noib sifatida qoldirib, Iroqqa yo’l olgan. Cho’lu biyobonlarni kesib o’tishda Jaloliddin Manguberdining ko’p jangchilari nobud bo’lgan, nihoyat u 4 ming jangchisi bilan Kirmonga yetib kelgan. G’iyosiddin Pirshohning Kirmondagi noibi Baroq hojib Jaloliddin Manguberdiga tobelik izhor qiladi. Shundan so’ng Jaloliddin Manguberdi Fors viloyati markazi Sherozga kelgan. Fors hokimi otabek Sa`d ibn Zangiy va Yazd hokimi otabek Alouddavla ibn To’g’onshoh unga tobelik bildirishadi. Jaloliddin Manguberdi Isfahonga kelganda aholi uni katta tantana bilan kutib oladi, qo’shini qurol-aslaha bilan ta`minlanadi. Bu hol G’iyosiddin Pirshohga yoqmaydi, u akasiga qarshi 30 ming otliq qo’shin bilan yo’lga chiqadi. Biroq Jaloliddin Manguberdi unga sovg’a-salomlar bilan miroxur Odekni elchi sifatida jo’natgan va o’zaro nizoni tinchlik bilan hal etgan. Qo’shin boshliqlari Jaloliddin Manguberdi tomoniga o’tgan. 1225-yil Jaloliddin Manguberdi Ozarbayjonga yurish qiladi. So’ng Bag’dodga qarshi yurishga hozirlik ko’radi. Xalifa Nosirgacha elchi 8 chiqdimi, undan hali ulug’ ishlar va qiyomatli isyonlar keladi!”,-dedi va uning orqasida ta’qib etishni ta’qiqladi. Rashididdinning yozishiga ko’ra, Jaloliddin daryodan taxminan 120 ta tirik qolgan kishilari bilan Hindiston qirg’og’ida uchrashadi. Jaloliddin ham tirik qolganlar ham ma’naviy-ruhiy ham og’ir janglardan jismoniy ezilgan holda murakkab bir ahvolda qolishgan edi. Bu vaqtda Shatradagi mahalliy hind rojalaridan biri 40.000 chog’li otryadi bilan daryoning bu betiga suzib o’tgan xorazmliklarni qirib tashlash uchun yetib keladi. Faqatgina Jaloliddinning tengsiz bahodirligi va qahramonona hatti-harakati tufayli roja o’ldirilib, qo’shin orqaga chekinadi. Bu jangdan xorazmshoh askarlarining ruhi ham ko’tarilib, tez orada Jaloliddin o’z atrofiga 3 ming kishilik askarni yig’ishga muvaffaq bo’ladi. Og’ir vaziyatlarda ham o’zini yo’qotmasdan, qaddi bukilmagan sarkarda Hindistonga o’tgach, Sind daryosi bo’yidagi yerlarni ishg’ol qila boshlaydi. Tez orada Jaloliddinning hokimiyatini Dehli sultoni Shamsiddin Eltutmish (1211-1236) va Sind, Uchcha, Mo’lton, Lohur va Peshovar hokimi bo’lmish Nosiriddin Qubacha (1205-1227) ham tan oladilar. Hindistonda Jaloliddin 1223 yilning oxirlarigacha bo’lib, xorazmshohlarning azaliy mulki bo’lgan Iroq va Eronni o’z izmiga kiritish maqsadida yo’lga otlanadi. O’z o’rniga noib etib, taniqli sarkarda Jahon polvon O’zbekni qoldirib ketadi. Jahon polvon to 1229 yilgacha Hindiston mulklarini boshqarib, so’ngra Jaloliddin huzuriga Iroqqa qarab ketadi va uning harbiy yurishlarida yelkadosh bo’lib xizmat qiladi. 1224 yilning boshida Jaloliddin Kirmonga kelib, Kirmon sultoni bo’lmish ukasi G’iyosiddindan yordam uchun 4000 kishilik qo’shin oladi. U o’zining asosiy maqsadi mug’ul istilochilariga qarshi kurashib, mustaqil davlat yalovini tiklash ekanligini bildiradi. Jaloliddin mug’ullarga qarshi birgalikda kurash olib borish maqsadida ukasi G’iyosiddin Pirshoh, Bag’dod xalifalari az-Zohir (1225-1226), so’ngra al- Muntansir (1226-1242), Gurjiston malikasi Rusudana va boshqalarga murojaat qiladi. Lekin mug’ullar qasosi, qolaversa Jaloliddinning hokimiyati kuchayib 16 Oychechak turkman kanizaklaridan bo’lgan. Jaloliddin burnida holi (mank) bo’lgani uchun Mankburni nomi bilan atalgan. Keyinchalik bu nom talaffuzda o’zgarib “Manguberdi” nomi bilan mashhur bo’lib ketgan. Jaloliddin voyaga yetgach, otasi uni G’azna, Bomiyon, G’ur, Bust, Takinobod, Zamindovar va Hindiston hududlarigacha bo’lgan yerlarda hokim va taxt vorisi etib tayinlangan (1215). Biroq Turkon xotun va qipchoq amirlarining qat`iy noroziligi sababli Qutbiddin O’zloqshoh foydasiga vorislikdan mahrum etilgan. Jaloliddin otasining harbiy yurishlarida ishtirok etib, o’zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik qobiliyatlarini namoyish etgan (qadimgi Irg’is daryosi bo’yidagi jang). Mo g ullarga qarshi kurashiʻ ʻ 1 Chingizxon boshchiligidagi mo’g’ul qo’shinlari Movarounnahrga bostirib kirib birin-ketin shaharlarni egallab, Samarqandga yaqinlashganlarida xorazmshoh Muhammad Kaspiy dengizi bo’yida joylashgan Obeskun shahri yaqinidagi Ashur ada orolidan panoh topgan. Og’ir bemor bo’lgan Muhammad o’g’illarini yoniga chorlab, so’nggi damda Jaloliddinni o’z o’rniga xorazmshoh etib tayinlagan. Jaloliddin Manguberdi ukalari Oqshoh va Qutbiddin O’zloqshohlar bilan birga Urganch mudofaasiga oshiqadi. Lekin Urganchdagi qipchoq amirlari Turkon xotunning akasi Xumorteginni sulton deb e`lon qilib, Jaloliddin Manguberdiga qarshi suiqasd uyushtirmoqchi bo’ldilar. Bundan xabar topgan Jaloliddin Manguberdi Temur Malik boshchiligidagi 300 kishilik suvoriylar bilan o’z vatani – Xorazmni tashlab Xurosonga ketishga majbur bo’ladi. Niso shahri yaqinida uni 700 nafar mo’g’ul suvoriysi kutardi. Jaloliddin Manguberdi shiddatli jangdan so’ng ularni tor-mor keltirib, Nishopurga keldi. Bu yerdan u barcha viloyat hokimlariga qarshi birlashishga da`vat etdi, bir oydan so’ng G’azni tomon yurdi. Yo’lda unga Hirot voliysi, qaynotasi Aminalmulk 10 ming kishilik qo’shin bilan kelib qo’shildi. Qandahorni qamal qilib turgan mo’g’ul qo’shinlari bilan 3 kunlik jangda Jaloliddin Manguberdu ularni tor-mor keltirgan. U G’aznaga 1221-yil keldi. Bu yerda unga xalaj qabilasi boshlig’i Sayfuddin Ig’roq, Balx voliysi A`zam malik, afg’onlar sardori Muzaffar malik, qarluqlar boshlig’i Hasan Qarluq kelib 1 “O’zbekiston tarixi”, (IV asrdan XVI asrgacha), 7-sinf, F. Sultonov, Toshkent -2017 5 1999 yil noyabrida yurtimizda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi keng nishonlandi va Xorazmda xalqimizning bu qahramon farzandiga ulug’vor haykal o’rnatildi va bu ulug’vor haykal timsolida mard va jasur sarkarda, zo’r iroda, beqiyos matonat sohibi bo’lgan buyuk insonning so’nmas shijoati mujassam topgan… Bu yurt tengsiz allomalar, aziz-avliyolar, podshohu sarkardalar, botir va pahlavonlarni ko’p ko’rgan. Ular orasida milliy qahramonimiz Jaloliddin Manguberdining betakror nomi yulduzdek charaqlab turadi. Sulton Jaloliddin siymosi nafaqat Xorazm, balki butun O’zbekistonning faxru g’ururidir. U bizning ozodligimizga, istiqlolimizga tajovuz qilmoqchi bo’lgan har qanday yovuz kuchga qarshi tik turib kurashishga, mardona zarba berishga qodirligimizning tasdig’i va timsolidir . Xorazmshohlar davlatining so’nggi hukmdori, mohir sarkarda. Anushteginiylardan. Xorazmshohlardan Muhammadning katta o’g’li. Onasi – Oychechak turkman kanizaklaridan bo’lgan. Jaloliddin burnida holi (mank) bo’lgani uchun Mankburni nomi bilan atalgan. Keyinchalik bu nom talaffuzda o’zgarib “Manguberdi” nomi bilan mashhur bo’lib ketgan. Jaloliddin voyaga yetgach, otasi uni G’azna, Bomiyon, G’ur, Bust, Takinobod, Zamindovar va Hindiston hududlarigacha bo’lgan yerlarda hokim va taxt vorisi etib tayinlangan (1215). Biroq Turkon xotun va qipchoq amirlarining qat`iy noroziligi sababli Qutbiddin O’zloqshoh foydasiga vorislikdan mahrum etilgan. Jaloliddin otasining harbiy yurishlarida ishtirok etib, o’zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik qobiliyatlarini namoyish etgan (qadimgi Irg’is daryosi bo’yidagi jang). Menguberdi vatan qahramonining tarixiy ahamiyati va bugungi kunda qanday ta’siri Menguberdi vatan qahramonining tarixiy ahamiyati va bugungi kunda qanday ta’siri ko’rib chiqish uchun quyidagi faktlar ko’rsatilishi mumkin: Tarixiy ahamiyat: Jaloliddin Menguberdi, O’zbekiston tarixida mustaqillik harakatlari va milliy o’zgarishlar jarayonidagi muhim shaxslardan biri hisoblanadi. Uning liderlik roli, milliy istiqlolga erishishga qaratilgan qurbonsizlik va tajribalari, uning tarixiy ahamiyati juda katta hisoblanadi. Menguberdi mustaqil 25 O’zbekistonning noyob ta’sirchilaridan biri bo’lib, uning vatanparvarlik ruhi, milliyyat va insonparvarlikga qarshi tashkil etgan yorqin qadriyatlaridan biri sifatida taniladi. Bugungi Ta’siri: Menguberdi vatan qahramonining so’z qilinishi, yodgorligi va vatanparvarlik ruhi, hozirgi kunda ham O’zbekistonning milliy identitetini ta’zimlashda va uning mustaqillik va madaniyatini saqlashda muhim ro’l o’ynaydi. Uning isyonlari va kurashlari O’zbekistonning mustaqilligiga yetilish jarayonida katta o’rin egallab, uning yodgorligi va qadr-qimmati bugungi kunda ham ko’proq hisoblanadi. U o’zbek xalqiga milliyatini, tarixini, tilini va madaniyatini saqlashda katta o’rin egallab keldi. Milliy Madaniyat va Tarixiy Identitetning Saqlanishi: Menguberdi vatan qahramonining yodgorligi va milliyatga bo’lgan ta’siri, O’zbekistonning milliy madaniyatining va tarixiy identitetining saqlanishi va rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Uning isyonlari va kurashlari, milliy inqilobiy ruhniyati va mustaqillik harakatlarining zarur bir qismini tashkil etadi, bu esa O’zbekiston xalqining o’zining milliyatini, tilini va madaniyatini saqlash uchun muhimdir. Jaloliddin Menguberdi vatan qahramonining tarixiy ahamiyati va bugungi kunda qanday ta’siri, uning milliyatini, madaniyatini va tarixini saqlashda katta o’rin egallab kelganligini ko’rsatadi. Uning yodgorligi va qadr-qimmati, O’zbekiston xalqining milliy identitetini ta’zimlashda muhim ahamiyatga ega. …Jаlоliddin Mаngubеrdining hаyot yo’lini tаhlil qilаdigаn, o’shа tаriхiy vоqеаlаrgа bugungi kun ko’zi bilаn qаrаb bаhо bеrаdigаn bo’lsаk, ulаr bizni mаnа shundаy tаbiiy vа ibrаtli sаbоq-хulоsаlаr chiqаrishgа undаydi. Birinchi хulоsа shuki, hаyot bоr ekаn, dаvlаt, el-yurt bоr ekаn, shu erkin, оsudа hаyotni ko’rоlmаydigаn, hаsаd vа fitnа bilаn yashаydigаn, zo’rаvоnlik bilаn o’z hukmrоnligini o’rnаtishgа, хаlq tinchini buzishgа urinаdigаn yovuz kuchlаr hаmishа bo’lаdi. Bu – hаyot. Bu – hаyotning аchchiq hаqiqаti. Uni hеch kim inkоr etоlmаydi. Buni nаfаqаt o’z tаriхimiz vа hаyotimizdа, bаlki bоshqа хаlqlаr tаriхi vа hаyoti misоlidа hаm ko’rish mumkin. 26 Amida yo’li yaqinida unga to’satdan mug’ullar hujum qilib qolishadi (1231 yil avgust boshi). Uni 15 chog’li mug’ul navkarlari ta’qib etishadi. Jaloliddin o’z sheriklaridan ajrab, Mayafariqin (Hozirgi Turkiyaning Silvan viloyati) yaqinida Ayn-ad-dar qishlog’iga keladi. Ushbu tog’liq qishloqda u kurdlar qo’liga tushadi. O’zini sulton deb tanishtirgandan so’ng uni kurdlar o’ldirishga jazm etmaydilar. Uni tegishli joyga yetkazib qo’yish evaziga mukofot va’da qiladi. Lekin kurdlar rahbari xonadonidan joy olgan, horib-tolgan Jaloliddinni, boshqa bir kurd kishisi ulgan inisi xuni evaziga o’ldiradi. Bu voqea taxminan 1231 yilning avgust oyi 17- 20 sanalari oralig’ida ro’y beradi. Ertasi kuni sulton buyumlarni sotib yurgan kurd xususida Mayafariqin hukmdori al-Malik al-Muzaffarga xabar berishganda u qishloqqa o’z sarkardasi Shahobiddin g’oziyni yuboradi. Shahobiddin g’oziy sulton jasadini olib, qishloq erkaklari barini o’ldiradi va qishloqqa o’t qo’yib yuboradi. Muarrix an-Nasaviy buni eshitib shaxsan Mayafariqinga keladi. Jaloliddinning tog’asi, vazir O’turxon uning jasadini tanib, qattiq iztirobga tushdi. Jaloliddin Manguberdining murdasi Mayafariqinga dafn etilib, mug’ullar kirib kelgudek bo’lsa, haqoratlanmasin degan maqsadda go’ri yer bilan tekislab yuboriladi. Uning ashaddiy dushmani Damashq hokimi al-Malik al-Ashrafga sulton halokati xususida xabar yetkazib suyunchi so’raganlarida, u qayg’uga botib: ”Sizlar uning o’limi bilan meni qutlamoqchimisizlar? Ammo siz voqeaning achchig’ini tatib ko’rasizlar. Olloh nomi bilan qasam ichamanki, uning halokati islom olamiga mug’ullarning bostirib kirishini anglatadi. Endilikda biz bilan YA’juj va Ma’jujlar o’rtasida devor bo’lib turgan Xorazmshohdek odam yo’qdir”, -deb javob bergan edi. Ibn Vosil esa uni “mug’ullar va musulmonlar orasidagi istehkom bo’lgan” deb ta’riflagan edi. Jaloliddinning o’limidan so’ng uning shonli nomi tez orada xalqlar tilida doston bo’lib ketdi. “Jaloliddin tirik”, “Jaloliddin qaytib kelayapti” degan ovozalar uzoq vaqtgacha mug’ullarni tahlikaga solib kelgan. O’zini “men Jaloliddinman” deb nomlagan turli shaxslar mug’ullarga qarshi ko’p holatda isyon 19 sadoqat va cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida” qaror qabul qildi. Qarorga ko’ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal o’rnatildi, yirik ko’cha, maydon, jamoa korxonalariga va boshqalarga uning nomi qo’yildi. Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi mustaqil O’zbekistonda 1999-yili keng nishonlandi. Jaloliddin Manguberdi haqida videofilm, doston, pyesalar yaratildi, 2000-yil 30-avgustda “Jaloliddin Manguberdi” ordeni ta’sis etildi. Yuqorida qayd etganimiz va boshqa tarixiy manbalarda Jaloliddin Manguberdi jasur, harbiy mahorati yuksak sarkarda, qiyinchiliklardan qo’rqmaydigan, zamondosh do’stlarning mehr-muhabbatini qozongan, dushmanlari esa uning mardi maydonligini tan olgan, ozodlik, erk, mustaqillik uchun tolmas kurashchi sifatida ta’riflanadi. Uning bu xususiyatlaridan yosh avlodimiz o’rnak olsa arziydi. Ya’ni, O’zbekiston prezidenti Islom Karimov aytganidek, Manguberdining o’lmas ibrati bugungi kunda yurtimizning tinchligi, xalqimizning omonligi, sarhadlarimiz daxlsizligini ko’z qorachig’idek asrab kelayotgan dovyurak askarlarimiz, el-yurt posbonlari, jasur o’g’lonlarimiz shijoatida namoyon bo’ladi. Umid qilamizki, bizning buyuk ajdodlarimizga bo’lgan hurmat-ehtiromimizdan, ozod va obod Vatan, farovon jamiyat qurish borasidagi bunyodkorlik ishlarimizda u muborak zotning ham ruhi poki shod bo’lg’ay. Jaloliddin Manguberdining o’lmas nomi, qahramonligi, sha’n-shavkati millatimizning faxru iftixori sifatida avlodlardan avlodlarga o’tib boraveradi… Sulton Jaloliddinning bizga qoldirgan yana bir da’vati shuki, u barchamizni ona yurtimizning beg’ubor osmonini va osuda hayotini qadrlashga, o’sib kelayotgan, ertaga bizning o’rnimizni egallaydigan, dunyoda hech kimdan kam bo’lmagan farzandlarimizning kelajagini, baxt-saodatini himoyalashga, yorug’ istiqbolga intilib yashashga chorlaydi. 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 2. Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003 3. Istoriya Uzbekistana. – T.: Fan, 2012. 4. Ismoilova J. Farg’ona vodiysida milliy ozodlik kurashlari. T., 2003. 5. “Intiqomni engan qalb” H.Qudratillaev T: 2020 “Sharq” 6. Каримов И.А. ―Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир .- ‖ Т.: ―Ўзбекистон . ‖ 1995. 7. Каримов И.А.Ўзбекистон мустақиллика эришиш остонасида. Т.: Ўзбекистон. 2011. 8. Каримов И.А. Истиқлол йўли: муаммолар ва режалар. 1 том. –Т.: Ўзбекистон.1993. 9. “Musulmonlar Sultoni” N.Mallaev T:2018 “Sharq” 10. Q.Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova, “O’zbekiston tarixi”, Toshkent<<Iqtisodiyod-moliya>> - 2016. 11. R. Shamsutdinov, X. Mo’minov, O’zbekiston tarixi(Oliy oo’quv yurtlarining notatix fakultetlari uchun o’quv qo’llanma), Toshkent - 2013 12. Sagdullayev va boshqalar. O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T., 2000 13. Hamdam Sodiqov “Sulton Jalodiin Manguberdi”. T:2009 “ART FLEX” 14. M. Yo’ldosheva “Sulton Jaloddin” T;2021 “Cho’lpon” 15. M. Yo’ldosheva “Turkon xotunning kibri” T;2020 “Cho’lpon” 16. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi’ Asosiy qonun. Toshkent ―O’zbekiston 2012-yil. ‖ 17. O’zbekiston Respublikasi ― Ta’lim to’g’risidagi qonuni. Toshkent ―O’zbekiston 1997-yil. ‖ 18. O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash miliy dasturi. Toshkent ―O’zbekiston 1997-yil. ‖ 32 ketishidan cho’chigan ko’pchilik musulmon hokim, hukmdorlari u bilan ittifoq tuzishni hohlamaydilar. Bag’dod xalifaligi, ismoiliylar hokimi Muhammad III (1221-1255)lar esa mug’ullar bilan yaqinlashishga, Jaloliddinga qarshi ochiqdan- ochiq kurashishga bel bog’laydilar. Malika Rusudanani va uning vaziri Avak bilan o’zaro ittifoq xususidagi takliflari zoye ketgandan so’ng 1226 yil fevralida sarkarda Gurjistonga yurish qiladi. Gurjiston qattiq jang ila egallanib, bu yerda ko’plab mash’um voqealar bo’lib o’tadi. Bosh ko’targan Gurjiston ikkinchi marotaba 1228 yil egallangach, bu yerlar qattiq talon-taroj qilinadi. Bir vaqtning o’zida Jaloliddin Manguberdi Kirmonda unga qarshi bosh ko’targan xiyonatkor Barak Hojibga, ismoiliylarga ham qarshi kurash olib borishga to’g’ri keladi. Shuningdek, ahamiyatli hisoblangan Ararat tog’liqlari etaklarida joylashgan Xilat qal’asi ham Jaloliddinga uzoq vaqt mobaynida qarshilik ko’rsatadi. 1227 yili oxirlarida mug’ullarning Eronga kirib kelishi niyatlari borligini bilgan Jaloliddin ularga qarshi qat’iy jangga kirishga tayyorgarlik ko’radi. Mug’ullarning o’sha yili yuborilgan 2000 kishilik avangardi tor-mor etilib, ulardan 400 tasi Isfahonda namoyishkorona tarzda qatl etiladi. 1228 yil 25 avgustida Eronni zabt etish uchun kelgan Taynal no’yon boshchiligidagi mug’ul istilochilari bilan Isfahon yaqinida hal qiluvchi jang bo’lib o’tdi. Garchi jang vaqtida ukasi G’iyosiddin xoinlik qilib, o’z qo’shini bilan Luristonga chekingan bo’lsa-da, Jaloliddin qat’iy ravishda bu holatga e’tibor qilmay kurash olib boradi. Manbalarning so’zlashicha, hatto mug’ul no’yonining o’zi “Sen haqiqatdan ham o’z davrining erkak o’g’loni ekansan”,- deb uning jasoratiga tan bergan ekan. Jaloliddin bu jangda butkul g’oliblikni qo’lga kiritadi. U sakkiz kun mobaynida Erondagi mug’ullarni izma-iz ta’qib etib ularni mamlakatdan haydab chiqaradi. Juma kuni erta tongda muzaffar sarkarda sifatida Isfahonga kirib kelgach, xalq uni g’olib sulton sifatida shodu-hurramlik bilan ko’tib oladi. Jaloliddinning zafarli g’alabasi ovozasi butun islom olamiga keng tarqaladi. O’sha yili hatto mug’ullarning buyuk xoni bo’lmish Ugedey Jaloliddinning mug’ullar ilkiga tushib qolgan egachisi Xonsulton orqali maktub yuborib, u bilan sulh tuzish niyati 17 qo’shildilar. Ularning har biri ixtiyorida 30 minglik qo’shin bor edi. Jaloliddin Manguberdining o’zidagi kuchlar esa 60 ming suvoriy edi. Jaloliddin Manguberdi Valiyon qal`asini qamal qilayotgan Takajuk va Malg’ur boshchiligidagi mo’g’ul qo’shiniga hujum qilib, 3 kunlik jangdan so’ng ular tor-mor keltirgan, 1000 dan ortiq mo’g’ul askari o’ldirilgan, omon qolgan qismi Panjshir daryosidan o’tib, ko’priki buzib tashlashgan. Bu Jaloliddin Manguberdining mo’g’ullar ustidan qozongan dastlabki yirik g’alabasi edi. Parvon janggi: Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi Shiki Xutuxu no’yonni 45 minglik qo’shin bilan jo’natadi. G’azna yaqinidagi Parvon jangida Jaloliddin Manguberdi mo’g’ullar ustidan ajoyib g’alabani qo’lga kiritadi. Jangda harbiy taktika tarixida birinchi bo’lib, Jaloliddin dushman suvoriylariga qarshi ot yonida turib piyoda jang qilish uslubini qo’llaydi. Mo’g’ullarning Ushbu jangdagi mag’lubiyati to shu vaqtgacha jiddiy zarbaga uchramagan Chingizxonning asosiy kuchini urushga solishi va harbiy harakat rahbarligini o’z qo’liga olishga majbur etadi. Biroq jangdan so’ng Jaloliddin Manguberdining lashkarboshilari o’lja ustida o’zaro janjallashib qolib, oqibatda Sayfuddin Ig’roq, A`zam malik va Muzaffar maliklar Jaloliddin Manguberdini tark etganlar. Jaloliddin Manguberdining yonida faqat Aminalmulk o’z lashkari bilan qolgan, xolos. Sind daryosi bo’yidagi jang: Chingizxon katta qo’shin to’plab Jaloliddin Manguberdiga qarshi shaxsan o’zi otlangan. G’ardiz qal`asi yaqinida Jaloliddin Manguberdi Chingizxon qo’shinining ilg’orini tor-mor keltiradi va kuchi ozligi sababli Sind (Hind) daryosi tomon chekinadi. Chingizxon qo’shini Jaloliddin Manguberdini daryodan o’tishiga imkon bermay qurshab oladi. 1221-yil 25-noyabrda bo’lgan tengsiz jangda (Sind daryosi bo’yidagi jang) mag’lubiyatga uchragan Jaloliddin Manguberdi 4000 jangchisi bilan Sindning o’ng sohiliga suzib o’tib, cho’l ichkarisiga kirib ketdi (Bu cho’l hozirda ham cho’li Jaloliy deb ataladi). Chingizxon Jaloliddin Manguberdining bu jasoratidan hayratda qolib, o’z o’g’illariga qarab: “Ota o’g’il mana shunday bo’lishi lozim!”, degan. Endilikda Chingizxon O’ziga teng raqibga 6 Jaloliddinni qanday qilib bo’lmasin mag’lub etish va uni qo’lga tushirish ilinjida bo’lgan Chingizxon uni izma-iz ta’qib etib keladi. Jaloliddinni ta’qib etib kelayotgan mug’ullarga ayniqsa Bamiyon qal’asi qattiq qarshilik ko’rsatdi. Bamiyon qamali vaqtida Chig’atoyning o’g’li, Chingizxonning suyukli nabirasi Mutulk halok bo’ladi. Bundan darg’azab bo’lgan Chingizxon qal’adan bironta o’lja, bironta odamni asirlikka olmay barcha qal’a ahlini qirib tashlashni buyuradi. Yer bilan yakson qilingan sobiq Bamiyon qal’asi keyinchalik mug’ullar tomonidan Mo’baliq (ya’ni ahmoqona shahar) nomini oladi. Nihoyat 1221 yilning 25 noyabri, payshanba kuni (hijriy 618 yil shavval oyining sakkizinchi kuni) Sind daryosi bo’yida uch kun davom etgan hal qiluvchi jang boshlandi. Bir qator o’rta asr musulmon tarixchilarining ta’kidlashlaricha, bunday qonli, keskin va dahshatli jang tarixda ro’y bermagan ekan. Jaloliddin va uning qo’shini misli ko’rilmagan darajada jasorat va bahodirlik namunalarini ko’rsatdilar. Faqat uchinchi kunga kelib, Chingizxon qo’shini ustunlikka erisha boshladi. Chingizxon qanday qilib bo’lmasin Jaloliddinni tiriklayin qo’lga olishga buyruq beradi. Jaloliddin esa uni qo’lga olishga intilayotgan mug’ul qo’shini qo’rshovini shaxsiy bahodirligi bilan yorib chiqib, Sind daryosi bo’yiga yetib kelishga muvaffaq bo’ladi. Daryo bo’yida onasi Oychechak va haramdagi boshqa ayollar uni kutib turishar edi. Shundoq ham bu jangdan ruhiy va jismonan ezilgan Jaloliddinga ular “... bizni o’ldiring va mash’um asirlikdan qutqaring” deya murojaat qilishadi. Jaloliddin barcha haram ayollarini suvga cho’ktirishga ko’rsatma berishdan boshqa iloji qolmaydi. O’zi esa oti bilan suvga sakrab, daryoning narigi beti- Hindiston tomonga suzib o’tadi. Jaloliddinning har qanday vaziyatda ham o’zini yo’qotmasligi, uning jasorati va mardligiga Chingizxon ham tan beradi. Tarixchilardan Juvayniy, Rashididdin va boshqalarning yozishlariga qaraganda Jaloliddinning jasoratiga qoyil qolib Chingizxon o’z o’g’illariga qarata “Otaning faqat shunday o’g’li bo’lishi lozim. U olovli jang maydonidan o’zini qutqarib, halokatli girdobdan najot qirg’og’iga 15 bo’lganliklarini bilgach, Zavzon (Nishopur va Hirot oralig’ida) tumanidagi Al- Qohira qal’asiga kelib o’rnashadi. Afsuski, bu vaqtda mahalliy noib hokimlar uning atrofida jipslasha ololmaydilar. Hali yetarli kuchga ega bo’lmagan Jaloliddin qal’ada uzoq turish xavfli ekanligini tushunib, G’azna tomon yo’l oladi. Chingizxon esa bu vaqtda ulkan qo’shin bilan Xurosonga izma-iz kelayotgan edi. Jaloliddin G’aznaga yetmasdan yaqin orada Hirot hokimi hamda qayinotasi bo’lmish Amin Malik bilan uchrashadi va ular birgalikda Qandahor qal’asini qamal qilayotgan mug’ullar ustiga yurish qiladilar. Jaloliddin bu kurashda harbiy ilm tarixida ilk bora “piyoda yoyandozlar”ni mug’ullarning otliq askarlariga qarshi qo’yadi. Inglizlar keyinchalik bu harbiy usulga yuqori baho berib, o’zlarining Kress yonidagi mashhur janglarda undan foydalanishadi. Uch kunlik jangdan so’ng mug’ullar mag’lub etilib Jaloliddin g’olib bo’ladi va u G’azna tomon yo’l oladi. U 1221 yilning fevralida G’aznaga kirib keladi. Manbalarning qayd etilishicha, xalq Jaloliddinni juda katta tantana bilan kutib oladi. Shahar xuddi xayit bayramidek shodu-hurramlikka to’ladi. G’aznada Jaloliddin xizmatiga Sayfiddin O’g’roq al-Xalajiy, Balx hokimi A’zam Malik, afg’on qabilalari sardori Muzaffar Malik va qarluqlar rahbari al-Hasan qarluq o’z qo’shinlari bilan qo’shiladilar. Jami qo’shinning soni tarixchilarning xabariga ko’ra 90-130 ming kishi atrofida bo’lgan. Chingizxon Jaloliddinning kuch-qudratini oshib borayotgani va mug’ullar undan Qandahorda zarbaga uchraganligidan g’azablanib, no’yon Shiki Xutuxu boshchiligidagi qo’shinni uning ustiga yuboradi. U 1221 yilning kuzida Jaloliddin yerlariga yaqinlashib keladi. Jaloliddin bir hamladayoq mug’ullarni zarbaga uchratishga muvaffaq bo’ladi. Bu jangda mug’ullarning 1000 dan oshiq kishisi halok bo’ladi. Ko’plab tarixchilar jumladan, ibn al-Asir, Juvayniy, Rashididdin bu jangga yuqori baho bergan edilar. Jaloliddinning mug’ullarga qarshi muhim janglaridan biri 1221 yilning ko’zida shimoliy Afg’onistonning Lagar daryosi bo’yidagi Parvona dashti yaqinida bo’lib o’tadi. Birlashgan qo’shinga shaxsan Jaloliddinning o’zi lashkarboshilik qilib, o’ng qanotga Amin Malik, chap qanotga Sayfiddin O’g’roq boshchilik qilishadi. Mug’ullar jon-jahdlari bilan kurashga kiradilar. Hatto Shiki Xutuxuning buyrug’i 13 Ko’zbar Malikni tayinlaydi. Muhammad Xorazmshoh plevrit (o’pkaga suv yig’ilish) kasali bilan og’rib taxminan 1220 yilning oxirlarida (hijriy 617 y.) quvg’inlikda Kaspiy dengizidagi Ashuradi orolida vafot etadi. O’limi oldidan sulton Jaloliddinni taxt vorisi deb e’lon qilib, sultonlik ba’zi rutbalarini unga topshiradi. Jaloliddin o’z inilari O’zloqshoh va Oqshohlar bilan otasini dafn etgach, 70 ta kishisi bilan to’g’ri Urganchga keladi. Tez orada unga Xo’jand hokimi Temur Malik va boshqa erksevar kishilar kelib qo’shiladilar. Xalq Jaloliddin Manguberdini shodu-xurramlik va katta umid bilan ko’tib oladi. Lekin inisi O’zloqshoh va uning tarafdorlari unga qarshi fitna tayyorlayotganidan xabar topgach, bu alfozda mug’ullarga qarshi kurashib bo’lmasligini tushungan Jaloliddin 300 ta kishisi bilan yashirincha Xorazmni tark etadi. Jaloliddin 16 kun ichida Xorazmdan Xuroson yerlaridagi Niso qo’rg’oni atrofiga yetib keladi. Chingizxon sulton o’g’illarining Xorazmga qaytganliklaridan xabar topgach agarda ular Xurosonga chekinmoqchi bo’lsalar, ularga qarshi chiqadi degan maqsadda o’z qo’shinidan Xurosonning har yeriga pistirmalar qo’yadi. Jaloliddin Niso yaqinida o’zining 300 ta askarlari bilan mug’ullarning 700 kishilik otryadini zarbaga uchratadi. Mug’ullar batamom mag’lub etiladi. Bu vaqtda Jaloliddinning ukalari O’zloqshoh va Oqshohlar sarosimaga tushib, nima qilishlarini bilmay, Jaloliddin ketidan ular ham Xurosonga ketishadi. Mug’ullarning kichik otryadi ustidan g’alaba qozonib, bu g’alabaga juda katta e’tibor berib yuborishadi. Shundan so’ng ayshi-ishratga berilib, Xurosonning Xabo’shan shahri yaqinida mug’ullarga qarshi navbatdagi kurashda qo’lga tushib, qatl etiladilar. Mug’ullar qatl etilgan shahzodalarning kallalarini namoyishkorona tarzda birmuncha vaqt Xurosonda olib yurishadi. Jaloliddinning yana bir inisi Rukniddin G’ursanjiy (manbalar unga «aql- zakovat va ko’rkamlikda tengi yo’q» deb ta’rif berishgan) Eronning Ustunavand qal’asida 6 oy mug’ullarga qarshi kurash olib borib, mardonavor tarzda halok bo’ladi. Jaloliddin esa bu vaqtda Nishopurga yetib keladi. Bir oy davomida mug’ullarga qarshi kurashish maqsadida barcha amir, sarkardalarga qo’shin yig’ish xususida murojaat qiladi. Mug’ullar uning ushbu faoliyatidan xabardor 12 II BOB: JALOLIDDIN MANGU BERDINING HARBIY YURISHLARI VA JANGDAGI USTUVORLIGI Jaloliddin Manguberdi (1198-1231) – buyuk xorazmshohlar davlatining so’ngi vakili, xorazmshoh Alouddin Muhammadning to’ng’ich farzandi, o’zining hayot tarzi, mustaqillik uchun fidokorona kurashi, ajoyib sarkardalik faoliyati, shaxsiy jasorati, vatanga muhabbati bilan tarixdan munosib o’rin olgan davlat arbobi. 2.1 Jaloliddin Manguberdining ijodlari Xorazmshohlar sulolasining eng mashhur vakili Jaloliddin ham o’n bir yil davomida mo’g’ullarning g’arbiy o’lkalarga bostirib kirishlariga to’siq bo’lib turdi. G’anim oldida bosh egmadi, tiz cho’kmadi, Vatan deya halok bo’ldi. Uning mo’g’ullar istilosiga qarshi olib borgan qahramonona kurashi o’sha davr tarixchilari asarlarida qayd etilgan. Ibn al-Asirning “Al-komil fi-t-tarix” (1230 yili yozilgan), SHihobuddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-sulton Jaloliddin Mangburni” va “Nafsatul masdur” (1234 yili yozilgan), Alouddin Atomalik Juvayniyning “Tarixi jahongushoy” (1260 yili yozilgan), Rashididdin Fazlullohning “Jome’ut tavorix” (1302–1311) asarlari shular jumlasidandir. Vatan, yurt, ona tuproq bu erda yashagan buyuk ajdodlarimiz nomi bilan, yaqinlarimizning borligi bilan muqaddas va qadrlidir. Vatan ostonadan boshlanadi va bu ostona sajdagoh kabi muqaddasdir. Chunki unda bizni dunyoga keltirgan buyuk insonlar, ota va onamiz, qondoshlarimiz yashaydi. Har bir xalqning nomi buyuk farzandlari faoliyati, allomalar xizmati, jasur sarkarda va qahramonlar jasorati ila mangu yashagusidir. Xalqimiz nomini yuksakka ko’targan milliy qahramonlaridan biri Jaloliddin Manguberdidir. Jaloliddin Manguberdi parokandalikka yuz tutgan elni birlashtirib, er yuzini dahshatga solgan Chingizxon bosqiniga qarshi mardona kurashi va jasoratida O’zbekiston, erksevar xalqimizning ma’naviy qiyofasi o’z aksini topgan. Jaloliddin Manguberdi o’z davrida dunyo bo’ylab dovruq taratib, bugungi kungacha uning mashhurligi saqlanib kelmoqda. 21 bo’lgаn hаr qаndаy yovuz kuchgа qаrshi tik turib kurаshishgа, mаrdоnа zаrbа bеrishgа qоdirligimizning tаsdig’i vа timsоlidir 4 . Manguberdi va uning davrining yurt xalqiga qanday ta’siri bo’lganligi Jaloliddin Menguberdi, O’zbekiston tarixida muhim bir shaxs bo’lib, uning davri O’zbek xalqiga katta ta’sir ko’rsatgan va ularning mustaqillik va milliyatga bo’lgan isyonlarida ro’yxatga olingan. Milliy Istiqlol Harakati: Jaloliddin Menguberdi, O’zbek xalqi o’rtasida milliy istiqlol harakatlarining eng muhim taraqqiyotlari orasida hisoblanadi. Uning davri O’zbekiston xalqining milliy-ma’naviy qismlashishi va o’zining mustaqillik uchun kurashishi, xususan, Rus imperiyasining qarshisida o’zining qo’lga kiritilganliklari va mustaqillikka erishish uchun o’zini qo’lga kiritish harakatlari, O’zbekistonning mustaqillikka yo’l ochish jarayonida katta o’rin o’qigan. Milliy Adolat va Demokratiya: Menguberdi davrida O’zbekiston xalqi o’rtasida adolat va demokratiya prinsiplarining o’sishiga yordam berdi. Uning hokimiyat davri davomida adolat tizimini mustahkamlash va o’zbek xalqining o’zining o’zini o’zi boshqarishi yoki mustamlakachi hokimiyati quvvatlariga qarshi kurashishi bo’yicha ko’p qadamlar atildi. Milliy Til va Madaniyatning Qurilishi: Jaloliddin Menguberdi va uning davri, O’zbek tilining, madaniyatining va tarixiy identitetining saqlanishi va rivojlanishi bo’yicha muhim davr bo’ldi. Uning dastlabki yillarida turkchilikga e’tibor berish, turk xalqlarining milliy mazmuniyatini rivojlantirish va ularning o’zaro aloqalarini kuchaytirish uchun harakat qilish ko’rsatdi. Mustaqillikka Qarshi Kurash va Fujurli Qarshilik: Menguberdi davri, O’zbekistonning mustaqilligiga qarshi kurash va Rus imperiyasi va qo’shma qurollar tomonidan o’zining madaniyat va milliyatiga qarshi fujurli kurashlarga tan olishini ko’rsatdi. Uning hokimiyat davrida O’zbek xalqi o’zining milliyatiga, tiliga, madaniyatiga, va mustaqilligiga qarshi kurashlarini jadal rivojlantirdi. 4 Islom Karimov, Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimda so’zlagan nutqidan. 1999-yil 5-noyabr 28 I BOB: JALOLIDDIN MANGU BERDI YURT HIMOYACHISI 1.1 Jaloliddin ibn Alovuddin Muhammad hayoti Jaloliddin Manguberdi (arabcha: ?يتربكنم نيدلا للاج — Jalāl al-Dīn Menguberdī, to liq ismi – Jaloliddin Abulmuzaffar Manguberdi ibn Muhammad) (1198—1231) ʻ – Xorazmshohlar davlatining so nggi hukmdori (1220-yildan), Muhammad ʻ Xorazmshohning to ng ich o g li, kelib chiqishi turkmanlarning Begdili urug iga ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ borib taqaladi. Jaloliddin 33 yil umr ko rgan bo lib, shundan 11 yili turli janglar ʻ ʻ ichida o tgan. To liq ismi Jaloliddin ibn Alovuddin Muhammad. Onasi – ʻ ʻ Oychechak bo lgan. Jaloliddining burnida xoli (mank) bo lgani uchun ham ʻ ʻ Mankburni nomi bilan atalgan. Keyinchalik bu nom talaffuzda o zgarib ʻ „Manguberdi“ nomi bilan mashhur bo lib ketgan. ʻ Jaloliddin Anushteginiylar sulolasidan bo lgan Xorazmshoh Alovuddin ʻ Muhammad va uning rafiqasi Oychechakning to ng ich o g li edi. ʻ ʻ ʻ ʻ Xorazmshohning zamondoshi, tarixchi an-Nasaviyning yozishicha, u o zini ʻ turkman deb hisoblagan, xususan: „Men turkman, arab tilidan bexabarman“, degan. Sulton Jaloliddinning shaxsiy kotibi Shihob addin Muhammad ibn Ahmad an- Nasaviy uni shunday ta riflaydi: „U qora tanli, bo yi past, nutqi va ifodasi turkiy ʼ ʻ edi, lekin forscha ham gapirardi. Uning jasoratiga kelsak, men aytib o tgan janglar ʻ bu haqda gapirishga kifoya qiladi. U sherlar orasida sher, jasur otliqlari orasida eng jasur edi. Yumshoq edi, jahli chiqmasdi, so kmasdi“. ʻ Jaloliddin Manguberdi voyaga yetgach, otasi uni G azna, Bomiyon, G ur, ʻ ʻ Bust, Takinobod, Zamindovar va Hindiston hududlarigacha bo lgan yerlarga ʻ hokim va taxt vorisi etib tayinlagan (1215), biroq Turkon xotun va qipchoq amirlarining qat iy noroziligi sababli Qutbiddin O zloqshoh foydasiga vorislikdan ʼ ʻ mahrum etilgan. Jaloliddin Manguberdi otasining harbiy yurishlarida ishtirok etib, o zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik qobiliyatlarini namoyish etgan (qarang ʻ Irg iz daryosi bo yidagi jang). ʻ ʻ Xorazmshohlar davlatining so’nggi hukmdori, mohir sarkarda. Anushteginiylardan. Xorazmshohlardan Muhammadning katta o’g’li. Onasi – 4 Shihobuddin Muhammad an-Nasaviy “Siyrat as-sulton Jaloliddin Mangburni” nomli asarida Jaloliddin Manguberdini quyidagicha tasvirlaydi: “U bug’doyrang, o’rta bo’yli, turkiy qiyofali va turkiyda gapiradigan odam edi. SHu bilan birga forsiyda ham so’zlasha olardi. Uning mardligi, jasurligiga kelsak, yuqorida hikoya qilganim janglardagi faoliyatini eslab o’tish kifoya qiladi. U sherlar orasida eng zo’r sher edi, qo’rqmas chavandoz, lashkarlar orasida eng botir edi. U yuvosh, muloyim odam edi, jahldor emasdi. U nihoyatda jiddiy edi, kulmasdi, faqat jilmayib qo’yardi, kam gapirardi. U haqgo’ylikni, adolatni ulug’lardi, ammo u yashagan davrdagi g’alayonlar, alg’ov-dalg’ovlar fe’l-atvorini o’zgartirdi. U qo’l ostidagi odamlarning og’ir hayotini engilashtirishni xohlardi, ammo u yashagan davr qonunlari uni zulm qilishga majbur etardi”. Alouddin Muhammad va uning turkman kanizagi Oychechakdan 1198 yili tug’ilgan Jaloliddin 1215 yilda G’azna, Bomiyon, G’ur, Bust, Takinobod, Zamindovar, SHimoliy Hindiston erlariga hokim va taxt vorisi etib tayinlangan. Momosi Turkon xotun va qipchoq amirlarining noroziligi sababli ukasi Qutbiddin O’zloqshoh foydasiga vorislikdan mahrum etildi. Janglarda otasi yonida qatnashib, mardlik va jasurlik hamda sarkardalik qobiliyatini yoshlikdan namoyon qila oldi. Mo’g’ullar bosqini sababli mamlakat parokandalikka uchragan bir paytda Alouddin Muhammad farzandlarini 1220 yili to’plab, o’limi oldidan Jaloliddin Manguberdini Xorazm hukmdori deb e’lon qildi. Urganch mudofaasi uchun etib kelgan Jaloliddin bu erda Tukon xotunning akasi Xumor teginning sulton deb e’lon qilinganligini va unga suiqasd uyushtirilayotganini sezib, uch yuzta suvoriysi bilan Urganchni tark etib, Xuroson tomonga qarab yo’lga chiqadi. Nishopur yaqinida o’zidan ikki barobar ko’proq bo’lgan dushman qo’shinini engib, shaharga kiradi. Bu erda qo’shin to’plab Kandahorni qamal qilib turgan mo’g’ullar ustiga yurish qilib, ularni tor-mor etadi. 1221 yilda G’aznaga etib kelgan Jaloliddinga oldin qo’shilgan qaynatasi, Hirot voliysi Aminalmulkdan tashqari halaj qabilasi boshlig’i Sayfiddin Ig’roq, Balx voliysi A’zam malik, afg’onlar sardori Muzaffar malik, qorluqlar boshlig’i Hasan 22 bilan Jaloliddin qo’shiniga xavf tug’dirish maqsadida har bir mug’ul askari orqasiga tulup o’tkazib ham qo’yishadi. Parvona jangi mug’ullarning mutlaq mag’lubiyati bilan tugab Shiki Xutuxu qolgan qutgan qo’shini bilan Chingizxon huzuriga bazo’r qochishga ulguradi. Parvona yaqinidagi jang Movarounnahr va Xuroson ahli uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Shu paytgacha mug’ullarning ilohiy, yengilmas kuch- qudratga egaliklari xususidagi gap so’zlarga, afsonalarga chek qo’yildi. Jaloliddinning g’alabasidan Movarounnahr va Xuroson xalqlarining ruhi ko’tarildi, g’alaba ta’sirida Saraxs, Marv, Hirot va boshqa Xuroson shaharlarida mug’ullarga qarshi xalq isyonlari boshlanib ketdi. Buxoroda bosh ko’targan aholi esa mug’ullarni shahardan siqib chiqarishga muvaffaq bo’ldi. Chingizxon Jaloliddinning kuchayib borishi, uning xalq ommasi tomonidan qo’llab- quvvatlanilishi mug’ullar bosib olgan yerlar uchun qanchalik xavf tug’dirishini yaxshi anglab yetgan edi. Shu sababdan ham shaxsan o’zi Jaloliddinni qanday qilib bo’lmasin mag’lub etish maqsadida shitob bilan katta qo’shinga bosh bo’lib, janub tomon yo’l oldi 3 . Jaloliddin qo’shini Parvona jangidan so’ng katta o’ljani kiritgan edi. Ushbu o’ljaning taqsimlanishi vaqtida Jaloliddinning ikki sarkardasi Amin Malik va Sayfiddin O’g’roq o’rtasida ixtilof chiqadi. Ixtilof natijasida Sayfiddin O’g’roq va undan keyin boshqalar ham qo’shindan ajrab chiqib ketadilar. Jaloliddinning qo’shini kamayib, u nihoyatda og’ir bir ahvolda qoladi. Jaloliddinning uni tark etgan sarkardalarga qayta ittifoq tuzish, dushmanga qarshi birgalikda kurash olib borish to’g’risidagi murojaati zoye ketdi. Jaloliddin ichak og’rig’i kasaliga duchor bo’lib turgan paytida mug’ullarning ilg’or guruhi Gardezga (G’aznadan 50 km. sharqda joylashgan shahar) o’rnashganligidan xabardor bo’ladi. Jaloliddin xastaligiga qaramasdan Gardezdagi mug’ul askarlariga to’satdan zarba berib, ularni mag’lubiyatga uchratadi. U Chingizxonga qarshi ozchilik qo’shin bilan kurasha olmasligini anglab, Sind (Hind) daryosi bo’yiga chekinishga qaror qiladi. 3 “O’zbekiston tarixi”, (IV asrdan XVI asrgacha), 7-sinf, F. Sultonov, Toshkent -2017 14 viloyatidagi qishloqlardan birida mo’g’ullar tungi hujum natijasida Jaloliddin Manguberdining oz sonli qo’shinini tor-mor keltirdilar, Jaloliddin Manguberdini o’zi esa ta`qibdan qutulib Qurdiston tog’lariga chiqib ketgan. Bu yerda qaroqchi kurdlar qo’liga asir tushib, fojiali ravishda halok bo’lgan. Jaloliddin Manguberdi haqida uning shaxsiy kotibi, tarixchi Nasaviy shunday yozadi: “Jaloliddin qorachadan kelgan, o’rta bo’yli, turk lafzli odam edi. Fors tilini ham yaxshi bilardi. Uning botirligiga kelganda shuni aytish kerakki, sulton arslonlar orasidagi eng kuchli sher edi. Bir so’zli, kek saqlamaydigan, ochiq ko’ngil, to’g’ri odam edi. U jiddiy shaxs edi. Hech qachon kulmasdi. Juda nari borsa jilmayib qo’yardi. U adolatsizliklarni yomon ko’rardi. Jaloliddin o’ta qat`iyatli, nihoyatda irodali, murakkab vaziyatlarda, taqdirning qaltis sinovlarida o’zini yo’qotib qo’ymaydigan favqulodda mard va botir sarkarda edi. O’zbekiston hukumati Jaloliddin Manguberdining mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashda ko’rsatgan mislsiz jasorati, vatanga va o’z xalqiga sadoqat va cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida” qaror qabul qildi (1998). Qarorga ko’ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal o’rnatildi, yirik ko’cha, maydon, jamoa korxonalari va boshqalarga uning nomi qo’yildi. Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlarida hamroh bo’lgan tarixchi Nasaviy Jaloliddin Manguberdiga bag’ishlab “Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi” (“Sulton Jaloliddin Manguberdining holati”) nomli asar, Maqsud Shayhzoda esa “Jaloliddin” (1943-yil) dramasini yozgan. Jaloliddin Manguberdi haqida video film, doston, p`esa va boshqalar yaratilgan. 2000-yilning 30- avgustida “Jaloliddin Manguberdi” ordeni ta’sis etilgan. 1.2 Jaloliddin Manguberdi jasur sarkarda va vatan qaxramoni. Tariximizdagi ulug’ zotlardan biri mug’ul bosqinchilariga qarshi mardonavor kurashgan, Vatan ozodligi yo’lida jon fido qilgan Jaloliddin Manguberdidir. O’rta asr musulmon mualliflari, jumladan uning vaziri va mirzasi ham bo’lgan an- Nasaviy uni Mankburni, (ya’ni mank belgi, xol degan ma’noda, xoldor burunli degan ma’noni anglatgan) nomi bilan atashgan. 10 jo’natib, mo’g’ullarga qarshi birlashishga chaqiradi. Bunga javoban Xalifa Jaloliddin Manguberdiga qarshi o’zining mamluki amir Jamoliddin Qushtemir boshliq 20 minglik qo’shin jo’natdi. Basra yaqinidagi jangda Xalifa qo’shinlari tor- mor keltirildi. Xalifa Bag’dod mudofaasi bilan mashg’ul bo’ladi. Jaloliddin Manguberdi Bag’dod atrofida 12 kun turgach, Ozarbayjon tomon ketadi. Ozarbayjon va Arron otabegi O’zbek ichkilik, maishatga berilib davlat ishlarini o’z holiga tashlab qo’ygan edi, davlatni amalda uning xotini Malika xotun boshqarardi. 1225-yil mayda Jaloliddin Manguberdi Marog’a shahrini jangsiz qo’lga kiritadi. Damashq, Erbil hokimlari u bilan ittifoq tuzishga rozi bo’ladilar. Otabek O’zbek Tabrizni tashlab Ganjaga, so’ng Alinjo qal`asiga qochib o’sha yerda vafot etadi. Jaloliddin Manguberdi Malika xotunga uylanadi. Tabrizda bir necha kun turgandan so’ng o’z qo’shinini Gruziya tomon boshlaydi. 1225-yil avgustda Garni qal`asi yaqinida gurjilarning Ivane Mxargdzeli boshliq 60 minglik qo’shinini tor-mor keltiradi va Tiflisga qarab yuradi. Gruziya malikasi Rusudana Kutaisiga ko’chib o’tgan. Jaloliddin Manguberdi Dvin, Lori shaharlarini egallaydi, Surmari shahri hokimlari o’z tobeliklarini bildirishgan. 1227-yil sentabrda Isfahondan 30 chaqirim sharqdagi Sin qishlog’i yaqinida Jaloliddin Manguberdi mo’g’ullarning Taynol no’yon boshliq qo’shinini yenggan. Taynol no’yon Jaloliddin Manguberdi haqida: “Zamonasining haqiqiy bahodiri ekan, o’z tengqurlarining sarvari ekan”, degan. Jaloliddin Manguberdining Ko’niya sultoni Alouddin Kayqubod, Jazira hokimi al-Malik al- Ashrof Muzafariddin Muso, Damashq hokimi al-Malik al-Muazzam Sharafiddin Is va Misr hokimi al-Malik al-Komil Muhammadga nomalar yozib, ularni mo’g’ullarga qarshi kurashish yo’lida birlashtirish yo’lidagi xatti-harakatlari behuda ketdi. Ustiga ustak Alouddin Qayqubod muxolif kuchlarni Jaloliddin Manguberdiga qarshi birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. 1230-yil 10-avgustda Arzinjon yaqinidagi jangda Jaloliddin Manguberdi kuchlari mag’lubiyatga uchradi. Jaloliddin Manguberdining kuchsizlanganidan foydalangan mo’g’ullar katta qo’shin bilan Ozarbayjonga bostirib kirib Marog’a, Tabrizni egallab (1231) Jaloliddin Manguberdi ta`qib etishgan. Mayofariqin 9 KURS ISHI Mavzu: Jaloliddin Manguberdi vatan ozodligi uchun tolmas kurashchi duch kelganini yaxshigina tushunib, Jaloliddinning katta kuch to’plashiga xalaqit berish uchun barcha choralarni ko’radi. Shimoliy Hindiston va Kavkazdagi harbiy harakatlar Oradan bir necha kun o’tgach, Jaloliddin Manguberdi qo’shini soni 7 mingga yetdi. Unga Ko’lbars bahodir, Kabkuh va Sa`diddin Ali ash-Sharabdor kabi lashkarboshilar o’z kishilari bilan kelib qo’shildi. Jaloliddin Manguberdi Shimoliy Hindistonning notanish cho’lida och, juldur kiyimli jangchilari bilan sargardonlikda qoldi. Uning bu holidan foydalanmoqchi bo’lgan Shatra viloyati rana (shoh) si Jaloliddin Manguberdiga hujum qilgan. Jaloliddin Manguberdining merganlik bilan otgan kamon o’qidan rana halok bo’ladi, qo’shini esa parokanda bo’lib qochadi. Jaloliddin Manguberdi katta o’ljani qo’lga kiritadi. Bu g’alabadan so’ng Sind, Uchcha, Mo’lton, Lohur va Peshavor hokimi Nosiriddin Qubacha (1205-1227)ning Nandana va Sakundagi noibi Qamariddin Karmoniy Jaloliddin Manguberdiga o’zini xayrixohligini izhor etib, sovg’a- salomlar jo’natgan. G’iyosiddin Pirshohdan ajralib ketgan amirlardan Sanjoqonhon, Elchi pahlavon, O’rxon, Soyircha, Tekjoruq Xonkishilar o’z lashkarlari bilan kelib Jaloliddin Manguberdiga qo’shildilar. Jaloliddin Manguberdi Kalor shahri, Parosravar, Tarnuj qal`alarini qo’lga kiritdi. Mulklarining katta qismidan ajralgan Qubacha 10 ming otliq qo’shini hamda mamluklar sulolasidan bo’lgan Dehli sultoni Shamsuddin Eltutmishdan olgan qo’shimcha kuch bilan Jaloliddin Manguberdiga qarshi jang qilgan, biroq mag’lubiyatga uchragan, uning xazinasi, qurol-yarog’lari o’lja tushgan. 1222-yil Chingizxon Jaloliddin Manguberdi izidan To’rbay To’qshin va Bola no’yonni 20 minglik qo’shin bilan jo’natadi. Lekin ular Mo’ltonga qadar borib, shaharni ololmay, jazirama issiqqa dosh berolmay qaytishadi. Jaloliddin Manguberdi o’ziga qarshi mo’g’ul qo’shinlari jo’natilgani xabarini Parosravar qal`asini olgandan so’ng eshitgan. Jaloliddin Manguberdi Mo’lton tomon yo’l olib Qubacha mulklaridan Uchcha, Sadusan, Xatisor, Deval va Damrillarni qamal qiladi, qo’shini uchun tuyalar zarurligi tufayli Gujarot viloyati markazi Nahrvalga Xosxon boshchiligida qo’shin jo’natadi. Shamsuddin Eltutmish Jaloliddin 7 REJA KIRISH……………………………………………………………….……...3 I BOB: JALOLIDDIN MANGU BERDI YURT HIMOYACHISI 1.1 Jaloliddin ibn Alovuddin Muhammad hayoti……………………………..4 1.2 Jaloliddin Manguberdi jasur sarkarda va vatan qaxramoni……………… 10 II BOB: JALOLIDDIN MANGU BERDINING HARBIY YURISHLARI VA JANGDAGI USTUVORLIGI. 2.1 Jaloliddin Manguberdining ijodlari……………………………………… 21 2.2 Jaloliddin Manguberdining mustaqillik uchun tolmas kurashchi sifatida ta’riflanishi………………………………………………………………………..23 2.3 Jaloliddin Manguberdini vafoti…………………………………………..30 XULOSA……………………………………………………………………31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..32 2 Bular, Jaloliddin Menguberdi va uning davri O’zbek xalqiga ta’sirining faqat bir nechta turlaridir. Uning davri O’zbekiston tarixida milliy istiqlol harakatlari, adolat va demokratiya prinsiplarining o’sishiga katta ta’sir qo’shgan. Menguberdi vatan qahramoni sifatida o’ylangan sabablar: Menguberdi vatan qahramoni sifatida o’ylangan sabablarni ko’rib chiqish uchun quyidagi muhim faktlar ko’rsztilishi mumkin: Mustaqillik Harakati Raisi: Jaloliddin Menguberdi, O’zbekistonning mustaqillikka erishishi uchun kurashgan muhim shaxslardan biri sifatida taniladi. Uning liderlik qobiliyatlari, milliy isyonlar tashkil etishdagi roli va o’zbek xalqining mustaqillikka erishish uchun kurashida o’zining kuch-qudrati, energiyasi va ilg’orligi, uningni vatan qahramoni sifatida o’ylashga olib keldi. Milliy Xalqning Yigitlari Qatorida: Menguberdi, o’zbek xalqining milliy xalqning yigitlari qatorida ahamiyatli o’rin egallagan. Uning qo’llab-quvvatlagan milliy qurultoylar va urushi harakatlari, O’zbekistonning mustaqillikka qarshi kurashida o’zining muqaddas vazifalarini bajarishdagi ahamiyati, uningni vatan qahramoni deb hisoblash uchun bir necha muhim sabablardan biri hisoblanadi. Xalqning Muhabbat va Hurmati: Menguberdi, o’zbek xalqining muhabbat va hurmatini qozonib, uning xalqqa qarshi ko’rsatgan sevgisi va vatanparvarlik jiddiy qiymatga ega bo’lganligi sababli, uning vatan qahramoni deb hisoblangan. Uning isyonlarida xalqning yo’qotganliklari va turmush tarzi yuqori qiymat birligi va milliy birligining qadrlanishiga olib kelgan. Milliy Istiqlol Harakatlariga Olib Kelgan Ruhaniyat: Jaloliddin Menguberdi, milliy istiqlol va hurriyat harakatlariga olib kelgan ruhaniyatga ega bo’lgan shaxslardan biri hisoblanadi. Uning davri, o’zbek xalqining istiqlol va hurriyatga erishish uchun yorqin talablari va shiddatli ishlariga olib kelganligi sababli, uning vatan qahramoni sifatida e’tirof etilishi va uning yodgorliklariga hordiq qadar hurmat bildirilishi tabiiydir. Bu sabablar Jaloliddin Menguberdi ni vatan qahramoni sifatida o’ylashda muhim ahamiyatga ega bo’lgan va uning vatanparvarlikga qarshi ko’rsatgan ilg’orligini va qat’iyatini ko’rsatishda muhim xususiyatlardir. 29

Jaloliddin Manguberdi vatan ozodligi uchun tolmas kurashchi

Купить