Jaloliddin Manguberdi vatan ozodligi uchun tolmas kurashchi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	61.3KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	18 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

147 Sotish

Jaloliddin Manguberdi vatan ozodligi uchun tolmas kurashchi

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: Jaloliddin Manguberdi vatan ozodligi uchun
tolmas kurashchi

REJA
KIRISH……………………………………………………………….……...3
I BOB: JALOLIDDIN MANGU BERDI YURT HIMOYACHISI
1.1 Jaloliddin ibn Alovuddin Muhammad hayoti……………………………..4
1.2 Jaloliddin Manguberdi jasur sarkarda va vatan qaxramoni………………
10
II BOB: JALOLIDDIN MANGU BERDINING HARBIY YURISHLARI
VA JANGDAGI USTUVORLIGI.
2.1 Jaloliddin Manguberdining ijodlari………………………………………
21
2.2 Jaloliddin Manguberdining mustaqillik uchun tolmas kurashchi sifatida
ta’riflanishi………………………………………………………………………..23
2.3 Jaloliddin Manguberdini
vafoti…………………………………………..30
XULOSA……………………………………………………………………31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..32
2

KIRISH
Vatanimiz boy qadimiy tarixga ega. Turon, Turkiston Movarounnahr nomlari
bilan shuhrat topgan bu mamlakatning va o’z mehnati bilan uni obod etgan o’zbek
xalqining o’tmishi g’oyat qiziqarli va ibratlidir.
IV–XV asrlarda dastlab Xorazm, Xioniylar, Kidariylar, Eftallar, Turk
xoqonligi, keyinchalik Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar, Amir Temur
hukmronlik qilgan yirik davlatlar faoliyat ko’rsatgan. Ushbu davlatlar mazkur
hudud aholisining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayoti rivojiga ta’sir
ko’rsatgan. Ilk o’rta asrlarda “qishloq hokimi” deb atalgan katta yer egasi –
“dehqon”lar va ularning ekinzorlarida ishlovchi yersiz “kadivar”lar shakllandi.
Yerda ishlash tartiblarining tubdan o’zgarishi aholi o’rtasida tabaqalanishni yanada
keskinlashtirgan. VIII asrning boshlariga kelib mamlakatimizda Arab xalifaligi
o’rnatildi. O’lkamizga arab madaniyatining ta’siri kuchaydi. Xalifalik
hukmronligidan keyingi asrlarda ilm-ma’rifatning rivoji uchun sharoit yuzaga
keldi. Yurtimizdan jahon ilm-fan rivojiga hissa qo’shgan Muhammad ibn Muso al-
Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek va
Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlar yetishib chiqdi.
O’rta asrlarda yashab ijod qilgan Imom Buxoriy, Imom at-Termiziy, Mahmud
az-Zamaxshariy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband va
Xoja Ahror Valiy singari mashhur ulamolarning Islom dini va ta’limotiga oid
asarlari bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Buyuk alloma va
mutafakkirlarning ilmiy merosi va uning zamonaviy sivilizatsiya tarixida tutgan
o’rni va roliga bag’ishlanib 2014-yilning 15–16-may kunlari Samarqandda xalqaro
konferensiya o’tkazildi. Konferensiyada ellikka yaqin mamlakatlardan sharqshunos
olimlar, nufuzli xalqaro tashkilot vakillari, ilmiy markazlar mutaxassislari ishtirok
etdilar.
3

I BOB: JALOLIDDIN MANGU BERDI YURT HIMOYACHISI
1.1 Jaloliddin ibn Alovuddin Muhammad hayoti
Jaloliddin Manguberdi (arabcha: ?يتربكنم نيدلا للاج — Jalāl al-Dīn Menguberdī,
to liq ismi – Jaloliddin Abulmuzaffar Manguberdi ibn Muhammad) (1198—1231)
ʻ
– Xorazmshohlar davlatining so nggi hukmdori (1220-yildan), Muhammad
ʻ
Xorazmshohning to ng ich o g li, kelib chiqishi turkmanlarning Begdili urug iga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
borib taqaladi. Jaloliddin 33 yil umr ko rgan bo lib, shundan 11 yili turli janglar
ʻ ʻ
ichida o tgan. To liq ismi Jaloliddin ibn Alovuddin Muhammad. Onasi –
ʻ ʻ
Oychechak bo lgan. Jaloliddining burnida xoli (mank) bo lgani uchun ham
ʻ ʻ
Mankburni nomi bilan atalgan. Keyinchalik bu nom talaffuzda o zgarib
ʻ
„Manguberdi“ nomi bilan mashhur bo lib ketgan.
ʻ
Jaloliddin Anushteginiylar sulolasidan bo lgan Xorazmshoh Alovuddin
ʻ
Muhammad va uning rafiqasi Oychechakning to ng ich o g li edi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xorazmshohning zamondoshi, tarixchi an-Nasaviyning yozishicha, u o zini
ʻ
turkman deb hisoblagan, xususan: „Men turkman, arab tilidan bexabarman“,
degan.
Sulton Jaloliddinning shaxsiy kotibi Shihob addin Muhammad ibn Ahmad an-
Nasaviy uni shunday ta riflaydi: „U qora tanli, bo yi past, nutqi va ifodasi turkiy
ʼ ʻ
edi, lekin forscha ham gapirardi. Uning jasoratiga kelsak, men aytib o tgan janglar
ʻ
bu haqda gapirishga kifoya qiladi. U sherlar orasida sher, jasur otliqlari orasida eng
jasur edi. Yumshoq edi, jahli chiqmasdi, so kmasdi“.
ʻ
Jaloliddin Manguberdi voyaga yetgach, otasi uni G azna, Bomiyon, G ur,
ʻ ʻ
Bust, Takinobod, Zamindovar va Hindiston hududlarigacha bo lgan yerlarga
ʻ
hokim va taxt vorisi etib tayinlagan (1215), biroq Turkon xotun va qipchoq
amirlarining qat iy noroziligi sababli Qutbiddin O zloqshoh foydasiga vorislikdan
ʼ ʻ
mahrum etilgan. Jaloliddin Manguberdi otasining harbiy yurishlarida ishtirok etib,
o zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik qobiliyatlarini namoyish etgan (qarang
ʻ
Irg iz daryosi bo yidagi jang).
ʻ ʻ
Xorazmshohlar davlatining so’nggi hukmdori, mohir sarkarda.
Anushteginiylardan. Xorazmshohlardan Muhammadning katta o’g’li. Onasi –
4

Oychechak turkman kanizaklaridan bo’lgan. Jaloliddin burnida holi (mank)
bo’lgani uchun Mankburni nomi bilan atalgan. Keyinchalik bu nom talaffuzda
o’zgarib “Manguberdi” nomi bilan mashhur bo’lib ketgan. Jaloliddin voyaga
yetgach, otasi uni G’azna, Bomiyon, G’ur, Bust, Takinobod, Zamindovar va
Hindiston hududlarigacha bo’lgan yerlarda hokim va taxt vorisi etib tayinlangan
(1215). Biroq Turkon xotun va qipchoq amirlarining qat`iy noroziligi sababli
Qutbiddin O’zloqshoh foydasiga vorislikdan mahrum etilgan. Jaloliddin otasining
harbiy yurishlarida ishtirok etib, o’zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik
qobiliyatlarini namoyish etgan (qadimgi Irg’is daryosi bo’yidagi jang).
Mo g ullarga qarshi kurashiʻ ʻ 1
Chingizxon boshchiligidagi mo’g’ul qo’shinlari Movarounnahrga bostirib
kirib birin-ketin shaharlarni egallab, Samarqandga yaqinlashganlarida xorazmshoh
Muhammad Kaspiy dengizi bo’yida joylashgan Obeskun shahri yaqinidagi Ashur
ada orolidan panoh topgan. Og’ir bemor bo’lgan Muhammad o’g’illarini yoniga
chorlab, so’nggi damda Jaloliddinni o’z o’rniga xorazmshoh etib tayinlagan.
Jaloliddin Manguberdi ukalari Oqshoh va Qutbiddin O’zloqshohlar bilan birga
Urganch mudofaasiga oshiqadi. Lekin Urganchdagi qipchoq amirlari Turkon
xotunning akasi Xumorteginni sulton deb e`lon qilib, Jaloliddin Manguberdiga
qarshi suiqasd uyushtirmoqchi bo’ldilar. Bundan xabar topgan Jaloliddin
Manguberdi Temur Malik boshchiligidagi 300 kishilik suvoriylar bilan o’z vatani –
Xorazmni tashlab Xurosonga ketishga majbur bo’ladi. Niso shahri yaqinida uni
700 nafar mo’g’ul suvoriysi kutardi. Jaloliddin Manguberdi shiddatli jangdan
so’ng ularni tor-mor keltirib, Nishopurga keldi. Bu yerdan u barcha viloyat
hokimlariga qarshi birlashishga da`vat etdi, bir oydan so’ng G’azni tomon yurdi.
Yo’lda unga Hirot voliysi, qaynotasi Aminalmulk 10 ming kishilik qo’shin bilan
kelib qo’shildi. Qandahorni qamal qilib turgan mo’g’ul qo’shinlari bilan 3 kunlik
jangda Jaloliddin Manguberdu ularni tor-mor keltirgan. U G’aznaga 1221-yil keldi.
Bu yerda unga xalaj qabilasi boshlig’i Sayfuddin Ig’roq, Balx voliysi A`zam
malik, afg’onlar sardori Muzaffar malik, qarluqlar boshlig’i Hasan Qarluq kelib
1
“O’zbekiston tarixi”, (IV asrdan XVI asrgacha), 7-sinf, F. Sultonov, Toshkent -2017
5

qo’shildilar. Ularning har biri ixtiyorida 30 minglik qo’shin bor edi. Jaloliddin
Manguberdining o’zidagi kuchlar esa 60 ming suvoriy edi. Jaloliddin Manguberdi
Valiyon qal`asini qamal qilayotgan Takajuk va Malg’ur boshchiligidagi mo’g’ul
qo’shiniga hujum qilib, 3 kunlik jangdan so’ng ular tor-mor keltirgan, 1000 dan
ortiq mo’g’ul askari o’ldirilgan, omon qolgan qismi Panjshir daryosidan o’tib,
ko’priki buzib tashlashgan. Bu Jaloliddin Manguberdining mo’g’ullar ustidan
qozongan dastlabki yirik g’alabasi edi.
Parvon janggi:
Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi Shiki Xutuxu no’yonni 45
minglik qo’shin bilan jo’natadi. G’azna yaqinidagi Parvon jangida Jaloliddin
Manguberdi mo’g’ullar ustidan ajoyib g’alabani qo’lga kiritadi. Jangda harbiy
taktika tarixida birinchi bo’lib, Jaloliddin dushman suvoriylariga qarshi ot yonida
turib piyoda jang qilish uslubini qo’llaydi. Mo’g’ullarning Ushbu jangdagi
mag’lubiyati to shu vaqtgacha jiddiy zarbaga uchramagan Chingizxonning asosiy
kuchini urushga solishi va harbiy harakat rahbarligini o’z qo’liga olishga majbur
etadi. Biroq jangdan so’ng Jaloliddin Manguberdining lashkarboshilari o’lja ustida
o’zaro janjallashib qolib, oqibatda Sayfuddin Ig’roq, A`zam malik va Muzaffar
maliklar Jaloliddin Manguberdini tark etganlar. Jaloliddin Manguberdining yonida
faqat Aminalmulk o’z lashkari bilan qolgan, xolos.
Sind daryosi bo’yidagi jang:
Chingizxon katta qo’shin to’plab Jaloliddin Manguberdiga qarshi shaxsan
o’zi otlangan. G’ardiz qal`asi yaqinida Jaloliddin Manguberdi Chingizxon
qo’shinining ilg’orini tor-mor keltiradi va kuchi ozligi sababli Sind (Hind) daryosi
tomon chekinadi. Chingizxon qo’shini Jaloliddin Manguberdini daryodan o’tishiga
imkon bermay qurshab oladi. 1221-yil 25-noyabrda bo’lgan tengsiz jangda (Sind
daryosi bo’yidagi jang) mag’lubiyatga uchragan Jaloliddin Manguberdi 4000
jangchisi bilan Sindning o’ng sohiliga suzib o’tib, cho’l ichkarisiga kirib ketdi (Bu
cho’l hozirda ham cho’li Jaloliy deb ataladi). Chingizxon Jaloliddin
Manguberdining bu jasoratidan hayratda qolib, o’z o’g’illariga qarab: “Ota o’g’il
mana shunday bo’lishi lozim!”, degan. Endilikda Chingizxon O’ziga teng raqibga
6

duch kelganini yaxshigina tushunib, Jaloliddinning katta kuch to’plashiga xalaqit
berish uchun barcha choralarni ko’radi.
Shimoliy Hindiston va Kavkazdagi harbiy harakatlar
Oradan bir necha kun o’tgach, Jaloliddin Manguberdi qo’shini soni 7 mingga
yetdi. Unga Ko’lbars bahodir, Kabkuh va Sa`diddin Ali ash-Sharabdor kabi
lashkarboshilar o’z kishilari bilan kelib qo’shildi. Jaloliddin Manguberdi Shimoliy
Hindistonning notanish cho’lida och, juldur kiyimli jangchilari bilan
sargardonlikda qoldi. Uning bu holidan foydalanmoqchi bo’lgan Shatra viloyati
rana (shoh) si Jaloliddin Manguberdiga hujum qilgan. Jaloliddin Manguberdining
merganlik bilan otgan kamon o’qidan rana halok bo’ladi, qo’shini esa parokanda
bo’lib qochadi. Jaloliddin Manguberdi katta o’ljani qo’lga kiritadi.
Bu g’alabadan so’ng Sind, Uchcha, Mo’lton, Lohur va Peshavor hokimi
Nosiriddin Qubacha (1205-1227)ning Nandana va Sakundagi noibi Qamariddin
Karmoniy Jaloliddin Manguberdiga o’zini xayrixohligini izhor etib, sovg’a-
salomlar jo’natgan. G’iyosiddin Pirshohdan ajralib ketgan amirlardan
Sanjoqonhon, Elchi pahlavon, O’rxon, Soyircha, Tekjoruq Xonkishilar o’z
lashkarlari bilan kelib Jaloliddin Manguberdiga qo’shildilar. Jaloliddin
Manguberdi Kalor shahri, Parosravar, Tarnuj qal`alarini qo’lga kiritdi.
Mulklarining katta qismidan ajralgan Qubacha 10 ming otliq qo’shini hamda
mamluklar sulolasidan bo’lgan Dehli sultoni Shamsuddin Eltutmishdan olgan
qo’shimcha kuch bilan Jaloliddin Manguberdiga qarshi jang qilgan, biroq
mag’lubiyatga uchragan, uning xazinasi, qurol-yarog’lari o’lja tushgan.
1222-yil Chingizxon Jaloliddin Manguberdi izidan To’rbay To’qshin va Bola
no’yonni 20 minglik qo’shin bilan jo’natadi. Lekin ular Mo’ltonga qadar borib,
shaharni ololmay, jazirama issiqqa dosh berolmay qaytishadi. Jaloliddin
Manguberdi o’ziga qarshi mo’g’ul qo’shinlari jo’natilgani xabarini Parosravar
qal`asini olgandan so’ng eshitgan. Jaloliddin Manguberdi Mo’lton tomon yo’l olib
Qubacha mulklaridan Uchcha, Sadusan, Xatisor, Deval va Damrillarni qamal
qiladi, qo’shini uchun tuyalar zarurligi tufayli Gujarot viloyati markazi Nahrvalga
Xosxon boshchiligida qo’shin jo’natadi. Shamsuddin Eltutmish Jaloliddin
7

Manguberdi ustiga katta qo’shin (30 ming otliq, 100 ming piyoda, 300 ta fil)
tortadi. Jaloliddin Manguberdi mardonavorlik bilan raqibiga qarshi chiqadi.
Jaloliddin Manguberdining O’zbek Toy Jahon Pahlavon qo’mondonligi ostidagi
ilg’ori Eltutmish ilg’ori bilan to’qnashib raqibidan ustin keladi. Eltutmish
Jaloliddin Manguberdi huzuriga elchisini yuborib sulh so’raydi. Jaloliddin
Manguberdi Hindistonda o’z nomidan kumush va mis tangalar zarb qiladi, unga
tobe hind mulklarida uning nomi xutbaga qo’shib o’qilgan. Biroq vaziyat borgan
sari murakkablashib bormoqda edi. Eltutmish, Qubacha, shuningdek,
Hindistonning boshqa viloyat hokimlari o’zaro til biriktirib Jaloliddin
Manguberdiga qarshi ittifoq tuzmoqchi ekanliklari ayon bo’lib qoldi. Jaloliddin
Manguberdining lashkarboshisi Yazidak pahlavon va Sunqurjiq Toysilar xiyonat
qilib Eltutmish tomoniga o’tganlar. Qiyin vaziyatdan qutulish uchun Jaloliddin
Manguberdi harbiy kengash chaqirgan. Amirlarning ko’pchiligi Iroq tomon yurish
qilib, uni G’iyosiddin Pirshohdan tortib olishni taklif qiladi. Iroqda siyosiy
parokandalik hukm surardi. Iroq tomon ketishga qaror qilinadi. Jaloliddin
Manguberdi o’zining Hindistonda zabt etgan mulklariga O’zbek Toy Jahon
Pahlavoni, G’ur va G’azni viloyatlariga Hasan Qarluqni noib sifatida qoldirib,
Iroqqa yo’l olgan. Cho’lu biyobonlarni kesib o’tishda Jaloliddin Manguberdining
ko’p jangchilari nobud bo’lgan, nihoyat u 4 ming jangchisi bilan Kirmonga yetib
kelgan. G’iyosiddin Pirshohning Kirmondagi noibi Baroq hojib Jaloliddin
Manguberdiga tobelik izhor qiladi. Shundan so’ng Jaloliddin Manguberdi Fors
viloyati markazi Sherozga kelgan. Fors hokimi otabek Sa`d ibn Zangiy va Yazd
hokimi otabek Alouddavla ibn To’g’onshoh unga tobelik bildirishadi. Jaloliddin
Manguberdi Isfahonga kelganda aholi uni katta tantana bilan kutib oladi, qo’shini
qurol-aslaha bilan ta`minlanadi. Bu hol G’iyosiddin Pirshohga yoqmaydi, u
akasiga qarshi 30 ming otliq qo’shin bilan yo’lga chiqadi. Biroq Jaloliddin
Manguberdi unga sovg’a-salomlar bilan miroxur Odekni elchi sifatida jo’natgan va
o’zaro nizoni tinchlik bilan hal etgan. Qo’shin boshliqlari Jaloliddin Manguberdi
tomoniga o’tgan. 1225-yil Jaloliddin Manguberdi Ozarbayjonga yurish qiladi.
So’ng Bag’dodga qarshi yurishga hozirlik ko’radi. Xalifa Nosirgacha elchi
8

jo’natib, mo’g’ullarga qarshi birlashishga chaqiradi. Bunga javoban Xalifa
Jaloliddin Manguberdiga qarshi o’zining mamluki amir Jamoliddin Qushtemir
boshliq 20 minglik qo’shin jo’natdi. Basra yaqinidagi jangda Xalifa qo’shinlari tor-
mor keltirildi. Xalifa Bag’dod mudofaasi bilan mashg’ul bo’ladi. Jaloliddin
Manguberdi Bag’dod atrofida 12 kun turgach, Ozarbayjon tomon ketadi.
Ozarbayjon va Arron otabegi O’zbek ichkilik, maishatga berilib davlat ishlarini o’z
holiga tashlab qo’ygan edi, davlatni amalda uning xotini Malika xotun boshqarardi.
1225-yil mayda Jaloliddin Manguberdi Marog’a shahrini jangsiz qo’lga kiritadi.
Damashq, Erbil hokimlari u bilan ittifoq tuzishga rozi bo’ladilar. Otabek O’zbek
Tabrizni tashlab Ganjaga, so’ng Alinjo qal`asiga qochib o’sha yerda vafot etadi.
Jaloliddin Manguberdi Malika xotunga uylanadi. Tabrizda bir necha kun turgandan
so’ng o’z qo’shinini Gruziya tomon boshlaydi. 1225-yil avgustda Garni qal`asi
yaqinida gurjilarning Ivane Mxargdzeli boshliq 60 minglik qo’shinini tor-mor
keltiradi va Tiflisga qarab yuradi. Gruziya malikasi Rusudana Kutaisiga ko’chib
o’tgan. Jaloliddin Manguberdi Dvin, Lori shaharlarini egallaydi, Surmari shahri
hokimlari o’z tobeliklarini bildirishgan.
1227-yil sentabrda Isfahondan 30 chaqirim sharqdagi Sin qishlog’i yaqinida
Jaloliddin Manguberdi mo’g’ullarning Taynol no’yon boshliq qo’shinini yenggan.
Taynol no’yon Jaloliddin Manguberdi haqida: “Zamonasining haqiqiy
bahodiri ekan, o’z tengqurlarining sarvari ekan”, degan. Jaloliddin
Manguberdining Ko’niya sultoni Alouddin Kayqubod, Jazira hokimi al-Malik al-
Ashrof Muzafariddin Muso, Damashq hokimi al-Malik al-Muazzam Sharafiddin Is
va Misr hokimi al-Malik al-Komil Muhammadga nomalar yozib, ularni
mo’g’ullarga qarshi kurashish yo’lida birlashtirish yo’lidagi xatti-harakatlari
behuda ketdi. Ustiga ustak Alouddin Qayqubod muxolif kuchlarni Jaloliddin
Manguberdiga qarshi birlashtirishga muvaffaq bo’ldi.
1230-yil 10-avgustda Arzinjon yaqinidagi jangda Jaloliddin Manguberdi
kuchlari mag’lubiyatga uchradi. Jaloliddin Manguberdining kuchsizlanganidan
foydalangan mo’g’ullar katta qo’shin bilan Ozarbayjonga bostirib kirib Marog’a,
Tabrizni egallab (1231) Jaloliddin Manguberdi ta`qib etishgan. Mayofariqin
9

viloyatidagi qishloqlardan birida mo’g’ullar tungi hujum natijasida Jaloliddin
Manguberdining oz sonli qo’shinini tor-mor keltirdilar, Jaloliddin Manguberdini
o’zi esa ta`qibdan qutulib Qurdiston tog’lariga chiqib ketgan. Bu yerda qaroqchi
kurdlar qo’liga asir tushib, fojiali ravishda halok bo’lgan.
Jaloliddin Manguberdi haqida uning shaxsiy kotibi, tarixchi Nasaviy shunday
yozadi: “Jaloliddin qorachadan kelgan, o’rta bo’yli, turk lafzli odam edi. Fors tilini
ham yaxshi bilardi. Uning botirligiga kelganda shuni aytish kerakki, sulton
arslonlar orasidagi eng kuchli sher edi. Bir so’zli, kek saqlamaydigan, ochiq
ko’ngil, to’g’ri odam edi. U jiddiy shaxs edi. Hech qachon kulmasdi. Juda nari
borsa jilmayib qo’yardi. U adolatsizliklarni yomon ko’rardi. Jaloliddin o’ta
qat`iyatli, nihoyatda irodali, murakkab vaziyatlarda, taqdirning qaltis sinovlarida
o’zini yo’qotib qo’ymaydigan favqulodda mard va botir sarkarda edi.
O’zbekiston hukumati Jaloliddin Manguberdining mo’g’ul bosqinchilariga
qarshi kurashda ko’rsatgan mislsiz jasorati, vatanga va o’z xalqiga sadoqat va
cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida
“Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida” qaror qabul
qildi (1998). Qarorga ko’ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal
o’rnatildi, yirik ko’cha, maydon, jamoa korxonalari va boshqalarga uning nomi
qo’yildi. Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlarida hamroh bo’lgan tarixchi
Nasaviy Jaloliddin Manguberdiga bag’ishlab “Siyrat as-sulton Jaloliddin
Manguberdi” (“Sulton Jaloliddin Manguberdining holati”) nomli asar, Maqsud
Shayhzoda esa “Jaloliddin” (1943-yil) dramasini yozgan. Jaloliddin Manguberdi
haqida video film, doston, p`esa va boshqalar yaratilgan. 2000-yilning 30-
avgustida “Jaloliddin Manguberdi” ordeni ta’sis etilgan.
1.2 Jaloliddin Manguberdi jasur sarkarda va vatan qaxramoni.
Tariximizdagi ulug’ zotlardan biri mug’ul bosqinchilariga qarshi mardonavor
kurashgan, Vatan ozodligi yo’lida jon fido qilgan Jaloliddin Manguberdidir. O’rta
asr musulmon mualliflari, jumladan uning vaziri va mirzasi ham bo’lgan an-
Nasaviy uni Mankburni, (ya’ni mank belgi, xol degan ma’noda, xoldor burunli
degan ma’noni anglatgan) nomi bilan atashgan.
10

Jaloliddin Manguberdi (Mankburni) xotirasini abadiylashtirish va tarixiy
adolatni qaror toptirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi
1998 yil 24-sentabrda 408-sonli maxsus qaror qabul qildi. Ushbu qarorga muvofiq
buyuk sarkardaning tavallud to’yi keng miqyosda nishonlanishi qayd qilib o’tildi.
Jaloliddin Manguberdi faoliyati, mug’ul bosqini xususidagi qimmatli ma’lumotlar
asosan an-Nasaviyning «Siyrat as sulton Jaloliddin Mankburni» (Jaloliddin
Manguberdining hayot faoliyati) asarida uchraydi. Shuningdek, Ibn al-Asir
Otamalik Juvayniy, Rashididdin kabi o’rta asr musulmon tarixchilari asarlarida
ham shu davrga oid qator muhim ma’lumotlar keltiriladi. Mazkur davr bo’yicha
XX asrdagi eng qimmatli ma’lumotlar Z.M.Buniyodovning «Xorazmshoh –
Anushtegeniylar davlati» kitobida qayd etiladi.
Jaloliddin og’ir bir paytda Movarounnahr urush domiga tortilgan,
mamlakatning katta qismi mug’ullar tomonidan istilo etilgan, imperiya qo’shini
yakson qilingan, amirlarning bir qismi xoinlik yo’liga, qolgani o’z joni-mulkini
asrash yo’liga tushgan, sulton mamlakatni o’z holiga tashlab qo’ygan, o’zaro
sarosima va tahlika hukm surgan bir vaqtda tarix sahnasida paydo bo’ldi.
Jaloliddin shunday bir og’ir vaziyatda, Vatan va xalq erki uchun kurashib,
mug’ullarga qarshi 11 yil kurash olib bordi. 14 marotaba mug’ullarga qarshi ot
surib, uning 13 tasida g’oliblikni qo’lga kiritishga muvaffaq bo’ldi. Mug’ullar
bosqini arafasida Jaloliddin garchi katta o’g’il bo’lsada, buvisi Turkon-xotun
tomonidan hokimiyatdan chetlatilgan bo’lib, taxt vorisi etib Turkon-xotun
urug’idan bo’lmish boshqa bir shahzoda Qutbiddin O’zloqshoh valiahd deb e’lon
qilingan edi 2
.
G’azna, Bomiyon, Al-g’ur, Bo’st, Takinobod, Zamin-Davora va Hindiston
bilan chegaradosh yerlar esa Jaloliddinga mulk etib berilgan edi. Garchi Jaloliddin
buvisining izmi bilan markazdan chetlatilgan bo’lsa-da, lekin sulton unga alohida
muhabbat bilan qarar, uning jasurligini qadrlar va uni o’zidan uzoqlashib
ketmasligini hohlar edi. Shuning uchun ham unga vazir etib taniqli davlat amaldori
Shams-al Mulk Shahobiddin Alp al-Xaraviyni, noib (o’rinbosar) etib esa sarkarda
2
“O’zbekiston tarixi”, (IV asrdan XVI asrgacha), 7-sinf, F. Sultonov, Toshkent -2017
11

Ko’zbar Malikni tayinlaydi. Muhammad Xorazmshoh plevrit (o’pkaga suv
yig’ilish) kasali bilan og’rib taxminan 1220 yilning oxirlarida (hijriy 617 y.)
quvg’inlikda Kaspiy dengizidagi Ashuradi orolida vafot etadi. O’limi oldidan
sulton Jaloliddinni taxt vorisi deb e’lon qilib, sultonlik ba’zi rutbalarini unga
topshiradi. Jaloliddin o’z inilari O’zloqshoh va Oqshohlar bilan otasini dafn
etgach, 70 ta kishisi bilan to’g’ri Urganchga keladi. Tez orada unga Xo’jand
hokimi Temur Malik va boshqa erksevar kishilar kelib qo’shiladilar. Xalq
Jaloliddin Manguberdini shodu-xurramlik va katta umid bilan ko’tib oladi.
Lekin inisi O’zloqshoh va uning tarafdorlari unga qarshi fitna
tayyorlayotganidan xabar topgach, bu alfozda mug’ullarga qarshi kurashib
bo’lmasligini tushungan Jaloliddin 300 ta kishisi bilan yashirincha Xorazmni tark
etadi. Jaloliddin 16 kun ichida Xorazmdan Xuroson yerlaridagi Niso qo’rg’oni
atrofiga yetib keladi. Chingizxon sulton o’g’illarining Xorazmga qaytganliklaridan
xabar topgach agarda ular Xurosonga chekinmoqchi bo’lsalar, ularga qarshi
chiqadi degan maqsadda o’z qo’shinidan Xurosonning har yeriga pistirmalar
qo’yadi. Jaloliddin Niso yaqinida o’zining 300 ta askarlari bilan mug’ullarning 700
kishilik otryadini zarbaga uchratadi. Mug’ullar batamom mag’lub etiladi.
Bu vaqtda Jaloliddinning ukalari O’zloqshoh va Oqshohlar sarosimaga tushib,
nima qilishlarini bilmay, Jaloliddin ketidan ular ham Xurosonga ketishadi.
Mug’ullarning kichik otryadi ustidan g’alaba qozonib, bu g’alabaga juda katta
e’tibor berib yuborishadi. Shundan so’ng ayshi-ishratga berilib, Xurosonning
Xabo’shan shahri yaqinida mug’ullarga qarshi navbatdagi kurashda qo’lga tushib,
qatl etiladilar. Mug’ullar qatl etilgan shahzodalarning kallalarini namoyishkorona
tarzda birmuncha vaqt Xurosonda olib yurishadi.
Jaloliddinning yana bir inisi Rukniddin G’ursanjiy (manbalar unga «aql-
zakovat va ko’rkamlikda tengi yo’q» deb ta’rif berishgan) Eronning Ustunavand
qal’asida 6 oy mug’ullarga qarshi kurash olib borib, mardonavor tarzda halok
bo’ladi. Jaloliddin esa bu vaqtda Nishopurga yetib keladi. Bir oy davomida
mug’ullarga qarshi kurashish maqsadida barcha amir, sarkardalarga qo’shin yig’ish
xususida murojaat qiladi. Mug’ullar uning ushbu faoliyatidan xabardor
12

bo’lganliklarini bilgach, Zavzon (Nishopur va Hirot oralig’ida) tumanidagi Al-
Qohira qal’asiga kelib o’rnashadi. Afsuski, bu vaqtda mahalliy noib hokimlar
uning atrofida jipslasha ololmaydilar. Hali yetarli kuchga ega bo’lmagan Jaloliddin
qal’ada uzoq turish xavfli ekanligini tushunib, G’azna tomon yo’l oladi.
Chingizxon esa bu vaqtda ulkan qo’shin bilan Xurosonga izma-iz kelayotgan
edi. Jaloliddin G’aznaga yetmasdan yaqin orada Hirot hokimi hamda qayinotasi
bo’lmish Amin Malik bilan uchrashadi va ular birgalikda Qandahor qal’asini
qamal qilayotgan mug’ullar ustiga yurish qiladilar. Jaloliddin bu kurashda harbiy
ilm tarixida ilk bora “piyoda yoyandozlar”ni mug’ullarning otliq askarlariga qarshi
qo’yadi. Inglizlar keyinchalik bu harbiy usulga yuqori baho berib, o’zlarining
Kress yonidagi mashhur janglarda undan foydalanishadi. Uch kunlik jangdan so’ng
mug’ullar mag’lub etilib Jaloliddin g’olib bo’ladi va u G’azna tomon yo’l oladi.
U 1221 yilning fevralida G’aznaga kirib keladi. Manbalarning qayd
etilishicha, xalq Jaloliddinni juda katta tantana bilan kutib oladi. Shahar xuddi
xayit bayramidek shodu-hurramlikka to’ladi. G’aznada Jaloliddin xizmatiga
Sayfiddin O’g’roq al-Xalajiy, Balx hokimi A’zam Malik, afg’on qabilalari sardori
Muzaffar Malik va qarluqlar rahbari al-Hasan qarluq o’z qo’shinlari bilan
qo’shiladilar. Jami qo’shinning soni tarixchilarning xabariga ko’ra 90-130 ming
kishi atrofida bo’lgan. Chingizxon Jaloliddinning kuch-qudratini oshib borayotgani
va mug’ullar undan Qandahorda zarbaga uchraganligidan g’azablanib, no’yon
Shiki Xutuxu boshchiligidagi qo’shinni uning ustiga yuboradi. U 1221 yilning
kuzida Jaloliddin yerlariga yaqinlashib keladi.
Jaloliddin bir hamladayoq mug’ullarni zarbaga uchratishga muvaffaq bo’ladi.
Bu jangda mug’ullarning 1000 dan oshiq kishisi halok bo’ladi. Ko’plab tarixchilar
jumladan, ibn al-Asir, Juvayniy, Rashididdin bu jangga yuqori baho bergan edilar.
Jaloliddinning mug’ullarga qarshi muhim janglaridan biri 1221 yilning ko’zida
shimoliy Afg’onistonning Lagar daryosi bo’yidagi Parvona dashti yaqinida bo’lib
o’tadi. Birlashgan qo’shinga shaxsan Jaloliddinning o’zi lashkarboshilik qilib, o’ng
qanotga Amin Malik, chap qanotga Sayfiddin O’g’roq boshchilik qilishadi.
Mug’ullar jon-jahdlari bilan kurashga kiradilar. Hatto Shiki Xutuxuning buyrug’i
13

bilan Jaloliddin qo’shiniga xavf tug’dirish maqsadida har bir mug’ul askari
orqasiga tulup o’tkazib ham qo’yishadi. Parvona jangi mug’ullarning mutlaq
mag’lubiyati bilan tugab Shiki Xutuxu qolgan qutgan qo’shini bilan Chingizxon
huzuriga bazo’r qochishga ulguradi.
Parvona yaqinidagi jang Movarounnahr va Xuroson ahli uchun nihoyatda
katta ahamiyatga ega bo’ldi. Shu paytgacha mug’ullarning ilohiy, yengilmas kuch-
qudratga egaliklari xususidagi gap so’zlarga, afsonalarga chek qo’yildi.
Jaloliddinning g’alabasidan Movarounnahr va Xuroson xalqlarining ruhi ko’tarildi,
g’alaba ta’sirida Saraxs, Marv, Hirot va boshqa Xuroson shaharlarida mug’ullarga
qarshi xalq isyonlari boshlanib ketdi. Buxoroda bosh ko’targan aholi esa
mug’ullarni shahardan siqib chiqarishga muvaffaq bo’ldi. Chingizxon
Jaloliddinning kuchayib borishi, uning xalq ommasi tomonidan qo’llab-
quvvatlanilishi mug’ullar bosib olgan yerlar uchun qanchalik xavf tug’dirishini
yaxshi anglab yetgan edi. Shu sababdan ham shaxsan o’zi Jaloliddinni qanday qilib
bo’lmasin mag’lub etish maqsadida shitob bilan katta qo’shinga bosh bo’lib, janub
tomon yo’l oldi 3
.
Jaloliddin qo’shini Parvona jangidan so’ng katta o’ljani kiritgan edi. Ushbu
o’ljaning taqsimlanishi vaqtida Jaloliddinning ikki sarkardasi Amin Malik va
Sayfiddin O’g’roq o’rtasida ixtilof chiqadi. Ixtilof natijasida Sayfiddin O’g’roq va
undan keyin boshqalar ham qo’shindan ajrab chiqib ketadilar. Jaloliddinning
qo’shini kamayib, u nihoyatda og’ir bir ahvolda qoladi.
Jaloliddinning uni tark etgan sarkardalarga qayta ittifoq tuzish, dushmanga
qarshi birgalikda kurash olib borish to’g’risidagi murojaati zoye ketdi. Jaloliddin
ichak og’rig’i kasaliga duchor bo’lib turgan paytida mug’ullarning ilg’or guruhi
Gardezga (G’aznadan 50 km. sharqda joylashgan shahar) o’rnashganligidan
xabardor bo’ladi. Jaloliddin xastaligiga qaramasdan Gardezdagi mug’ul askarlariga
to’satdan zarba berib, ularni mag’lubiyatga uchratadi. U Chingizxonga qarshi
ozchilik qo’shin bilan kurasha olmasligini anglab, Sind (Hind) daryosi bo’yiga
chekinishga qaror qiladi.
3
“O’zbekiston tarixi”, (IV asrdan XVI asrgacha), 7-sinf, F. Sultonov, Toshkent -2017
14

Jaloliddinni qanday qilib bo’lmasin mag’lub etish va uni qo’lga tushirish
ilinjida bo’lgan Chingizxon uni izma-iz ta’qib etib keladi. Jaloliddinni ta’qib etib
kelayotgan mug’ullarga ayniqsa Bamiyon qal’asi qattiq qarshilik ko’rsatdi.
Bamiyon qamali vaqtida Chig’atoyning o’g’li, Chingizxonning suyukli nabirasi
Mutulk halok bo’ladi. Bundan darg’azab bo’lgan Chingizxon qal’adan bironta
o’lja, bironta odamni asirlikka olmay barcha qal’a ahlini qirib tashlashni buyuradi.
Yer bilan yakson qilingan sobiq Bamiyon qal’asi keyinchalik mug’ullar tomonidan
Mo’baliq (ya’ni ahmoqona shahar) nomini oladi.
Nihoyat 1221 yilning 25 noyabri, payshanba kuni (hijriy 618 yil shavval
oyining sakkizinchi kuni) Sind daryosi bo’yida uch kun davom etgan hal qiluvchi
jang boshlandi. Bir qator o’rta asr musulmon tarixchilarining ta’kidlashlaricha,
bunday qonli, keskin va dahshatli jang tarixda ro’y bermagan ekan. Jaloliddin va
uning qo’shini misli ko’rilmagan darajada jasorat va bahodirlik namunalarini
ko’rsatdilar. Faqat uchinchi kunga kelib, Chingizxon qo’shini ustunlikka erisha
boshladi. Chingizxon qanday qilib bo’lmasin Jaloliddinni tiriklayin qo’lga olishga
buyruq beradi. Jaloliddin esa uni qo’lga olishga intilayotgan mug’ul qo’shini
qo’rshovini shaxsiy bahodirligi bilan yorib chiqib, Sind daryosi bo’yiga yetib
kelishga muvaffaq bo’ladi. Daryo bo’yida onasi Oychechak va haramdagi boshqa
ayollar uni kutib turishar edi. Shundoq ham bu jangdan ruhiy va jismonan ezilgan
Jaloliddinga ular “... bizni o’ldiring va mash’um asirlikdan qutqaring” deya
murojaat qilishadi.
Jaloliddin barcha haram ayollarini suvga cho’ktirishga ko’rsatma berishdan
boshqa iloji qolmaydi. O’zi esa oti bilan suvga sakrab, daryoning narigi beti-
Hindiston tomonga suzib o’tadi.
Jaloliddinning har qanday vaziyatda ham o’zini yo’qotmasligi, uning jasorati
va mardligiga Chingizxon ham tan beradi. Tarixchilardan Juvayniy, Rashididdin
va boshqalarning yozishlariga qaraganda Jaloliddinning jasoratiga qoyil qolib
Chingizxon o’z o’g’illariga qarata “Otaning faqat shunday o’g’li bo’lishi lozim. U
olovli jang maydonidan o’zini qutqarib, halokatli girdobdan najot qirg’og’iga
15

chiqdimi, undan hali ulug’ ishlar va qiyomatli isyonlar keladi!”,-dedi va uning
orqasida ta’qib etishni ta’qiqladi.
Rashididdinning yozishiga ko’ra, Jaloliddin daryodan taxminan 120 ta tirik
qolgan kishilari bilan Hindiston qirg’og’ida uchrashadi. Jaloliddin ham tirik
qolganlar ham ma’naviy-ruhiy ham og’ir janglardan jismoniy ezilgan holda
murakkab bir ahvolda qolishgan edi. Bu vaqtda Shatradagi mahalliy hind
rojalaridan biri 40.000 chog’li otryadi bilan daryoning bu betiga suzib o’tgan
xorazmliklarni qirib tashlash uchun yetib keladi. Faqatgina Jaloliddinning tengsiz
bahodirligi va qahramonona hatti-harakati tufayli roja o’ldirilib, qo’shin orqaga
chekinadi. Bu jangdan xorazmshoh askarlarining ruhi ham ko’tarilib, tez orada
Jaloliddin o’z atrofiga 3 ming kishilik askarni yig’ishga muvaffaq bo’ladi. Og’ir
vaziyatlarda ham o’zini yo’qotmasdan, qaddi bukilmagan sarkarda Hindistonga
o’tgach, Sind daryosi bo’yidagi yerlarni ishg’ol qila boshlaydi. Tez orada
Jaloliddinning hokimiyatini Dehli sultoni Shamsiddin Eltutmish (1211-1236) va
Sind, Uchcha, Mo’lton, Lohur va Peshovar hokimi bo’lmish Nosiriddin Qubacha
(1205-1227) ham tan oladilar.
Hindistonda Jaloliddin 1223 yilning oxirlarigacha bo’lib, xorazmshohlarning
azaliy mulki bo’lgan Iroq va Eronni o’z izmiga kiritish maqsadida yo’lga otlanadi.
O’z o’rniga noib etib, taniqli sarkarda Jahon polvon O’zbekni qoldirib ketadi.
Jahon polvon to 1229 yilgacha Hindiston mulklarini boshqarib, so’ngra Jaloliddin
huzuriga Iroqqa qarab ketadi va uning harbiy yurishlarida yelkadosh bo’lib xizmat
qiladi.
1224 yilning boshida Jaloliddin Kirmonga kelib, Kirmon sultoni bo’lmish
ukasi G’iyosiddindan yordam uchun 4000 kishilik qo’shin oladi. U o’zining asosiy
maqsadi mug’ul istilochilariga qarshi kurashib, mustaqil davlat yalovini tiklash
ekanligini bildiradi.
Jaloliddin mug’ullarga qarshi birgalikda kurash olib borish maqsadida ukasi
G’iyosiddin Pirshoh, Bag’dod xalifalari az-Zohir (1225-1226), so’ngra al-
Muntansir (1226-1242), Gurjiston malikasi Rusudana va boshqalarga murojaat
qiladi. Lekin mug’ullar qasosi, qolaversa Jaloliddinning hokimiyati kuchayib
16

ketishidan cho’chigan ko’pchilik musulmon hokim, hukmdorlari u bilan ittifoq
tuzishni hohlamaydilar. Bag’dod xalifaligi, ismoiliylar hokimi Muhammad III
(1221-1255)lar esa mug’ullar bilan yaqinlashishga, Jaloliddinga qarshi ochiqdan-
ochiq kurashishga bel bog’laydilar. Malika Rusudanani va uning vaziri Avak bilan
o’zaro ittifoq xususidagi takliflari zoye ketgandan so’ng 1226 yil fevralida
sarkarda Gurjistonga yurish qiladi. Gurjiston qattiq jang ila egallanib, bu yerda
ko’plab mash’um voqealar bo’lib o’tadi. Bosh ko’targan Gurjiston ikkinchi
marotaba 1228 yil egallangach, bu yerlar qattiq talon-taroj qilinadi.
Bir vaqtning o’zida Jaloliddin Manguberdi Kirmonda unga qarshi bosh
ko’targan xiyonatkor Barak Hojibga, ismoiliylarga ham qarshi kurash olib
borishga to’g’ri keladi. Shuningdek, ahamiyatli hisoblangan Ararat tog’liqlari
etaklarida joylashgan Xilat qal’asi ham Jaloliddinga uzoq vaqt mobaynida
qarshilik ko’rsatadi. 1227 yili oxirlarida mug’ullarning Eronga kirib kelishi
niyatlari borligini bilgan Jaloliddin ularga qarshi qat’iy jangga kirishga
tayyorgarlik ko’radi. Mug’ullarning o’sha yili yuborilgan 2000 kishilik avangardi
tor-mor etilib, ulardan 400 tasi Isfahonda namoyishkorona tarzda qatl etiladi. 1228
yil 25 avgustida Eronni zabt etish uchun kelgan Taynal no’yon boshchiligidagi
mug’ul istilochilari bilan Isfahon yaqinida hal qiluvchi jang bo’lib o’tdi. Garchi
jang vaqtida ukasi G’iyosiddin xoinlik qilib, o’z qo’shini bilan Luristonga
chekingan bo’lsa-da, Jaloliddin qat’iy ravishda bu holatga e’tibor qilmay kurash
olib boradi. Manbalarning so’zlashicha, hatto mug’ul no’yonining o’zi “Sen
haqiqatdan ham o’z davrining erkak o’g’loni ekansan”,- deb uning jasoratiga tan
bergan ekan. Jaloliddin bu jangda butkul g’oliblikni qo’lga kiritadi. U sakkiz kun
mobaynida Erondagi mug’ullarni izma-iz ta’qib etib ularni mamlakatdan haydab
chiqaradi.
Juma kuni erta tongda muzaffar sarkarda sifatida Isfahonga kirib kelgach,
xalq uni g’olib sulton sifatida shodu-hurramlik bilan ko’tib oladi. Jaloliddinning
zafarli g’alabasi ovozasi butun islom olamiga keng tarqaladi. O’sha yili hatto
mug’ullarning buyuk xoni bo’lmish Ugedey Jaloliddinning mug’ullar ilkiga tushib
qolgan egachisi Xonsulton orqali maktub yuborib, u bilan sulh tuzish niyati
17

borligini ham bayon qiladi. Jaloliddin bu diplomatik kelishuvdan voz kechib, xatni
javobsiz qoldiradi.
Jaloliddin murakkab va ziddiyatli davrda yashadi. Shubhasiz u o’z davrining
farzandi edi. U qo’shinlarining ko’plab harbiy yurishlar vaqtida talonchilik,
zo’ravonlik qilishlariga gohida ko’z yumdi, xonavayronchilik keltiruvchi ishlarga
bosh qo’shdi. Bu esa Eron, Ozarbayjon, Iroq, Gurjiston ahlida salbiy fikrlarning
ko’payishiga, noroziliklarning kuchayishiga ham olib kelgan. Lekin nima
bo’lganda ham Jaloliddin Manguberdi o’zining asosiy maqsadi mug’ul
istilochilariga qarshi kurashish ekanligini yodida saqladi. Bu kurashda u yon-
atrofdagi musulmon hukmdorlarining qo’llab quvvatlashlariga umid bog’lagan edi.
Lekin ko’p holda ular bilan umumiy til topa olmasligi, uning tashqi siyosat
borasidagi zaif tomonidan dalolat berar edi. O’z vaqtida turk, arab, musulmon
hokimlari uning xokimiyati Yaqin Sharqda kuchayib ketishidan xavfsirashar, u
bilan ittifoq tuzishni hohlashmas edi. Ularning ba’zilari hatto mug’ullar bilan
ochiqdan-ochiq yaqinlashish tarafdori edilar. Ayniqsa, Xilat qal’asining Jaloliddin
tomonidan egallanishi unga da’vogar hokimlarning izzat-nafsini toptagan edi.
Jaloliddin unga qarshi ittifoq vujudga kelganidan xabardor bo’lsa-da, har holda,
hech bo’lmaganda uni turkiy hukmdorlar qo’llaydi deb yanglishgan edi.
1230 yil 10 avgustida Kuniya sultoni, Xims hokimi, Halab hokimi,
Mayafiriqin hokimi va Baynas hokimlarining birlashgan ittifoqi Jaloliddinni
mag’lub etadi. Ismoiliylar esa butkul xoinlik yo’lini tutib Jaloliddinning
mag’lubiyati to’g’risida mug’ullarga yashirin noma ham yuboradilar.
Jaloliddin mag’lubiyatidan foydalangan mug’ullar uning Ozarbayjonning
Mug’on, Shirkabutdagi qo’shin yig’ishi mumkin bo’lgan joylariga qo’qqisdan
zarba berishadi. 1231 yil bahorida u Ganjaga kelib, barcha gina-kudratlarini unutib,
yana mug’ullarga qarshi ittifoq tuzish uchun musulmon hukmdorlariga murojaat
etdi. Lekin uning taklifi javobsiz qolib ketdi. Shunda Suriyadagi Amida qal’asi
hokimi uni o’z oldiga chorlaydi. U Iroqqa borib yana qo’shin to’plamoqchi
bo’ladi.
18

Amida yo’li yaqinida unga to’satdan mug’ullar hujum qilib qolishadi (1231
yil avgust boshi). Uni 15 chog’li mug’ul navkarlari ta’qib etishadi. Jaloliddin o’z
sheriklaridan ajrab, Mayafariqin (Hozirgi Turkiyaning Silvan viloyati) yaqinida
Ayn-ad-dar qishlog’iga keladi. Ushbu tog’liq qishloqda u kurdlar qo’liga tushadi.
O’zini sulton deb tanishtirgandan so’ng uni kurdlar o’ldirishga jazm etmaydilar.
Uni tegishli joyga yetkazib qo’yish evaziga mukofot va’da qiladi. Lekin kurdlar
rahbari xonadonidan joy olgan, horib-tolgan Jaloliddinni, boshqa bir kurd kishisi
ulgan inisi xuni evaziga o’ldiradi. Bu voqea taxminan 1231 yilning avgust oyi 17-
20 sanalari oralig’ida ro’y beradi. Ertasi kuni sulton buyumlarni sotib yurgan kurd
xususida Mayafariqin hukmdori al-Malik al-Muzaffarga xabar berishganda u
qishloqqa o’z sarkardasi Shahobiddin g’oziyni yuboradi. Shahobiddin g’oziy
sulton jasadini olib, qishloq erkaklari barini o’ldiradi va qishloqqa o’t qo’yib
yuboradi. Muarrix an-Nasaviy buni eshitib shaxsan Mayafariqinga keladi.
Jaloliddinning tog’asi, vazir O’turxon uning jasadini tanib, qattiq iztirobga tushdi.
Jaloliddin Manguberdining murdasi Mayafariqinga dafn etilib, mug’ullar kirib
kelgudek bo’lsa, haqoratlanmasin degan maqsadda go’ri yer bilan tekislab
yuboriladi.
Uning ashaddiy dushmani Damashq hokimi al-Malik al-Ashrafga sulton
halokati xususida xabar yetkazib suyunchi so’raganlarida, u qayg’uga botib:
”Sizlar uning o’limi bilan meni qutlamoqchimisizlar? Ammo siz voqeaning
achchig’ini tatib ko’rasizlar. Olloh nomi bilan qasam ichamanki, uning halokati
islom olamiga mug’ullarning bostirib kirishini anglatadi. Endilikda biz bilan
YA’juj va Ma’jujlar o’rtasida devor bo’lib turgan Xorazmshohdek odam yo’qdir”,
-deb javob bergan edi.
Ibn Vosil esa uni “mug’ullar va musulmonlar orasidagi istehkom bo’lgan”
deb ta’riflagan edi. Jaloliddinning o’limidan so’ng uning shonli nomi tez orada
xalqlar tilida doston bo’lib ketdi. “Jaloliddin tirik”, “Jaloliddin qaytib kelayapti”
degan ovozalar uzoq vaqtgacha mug’ullarni tahlikaga solib kelgan. O’zini “men
Jaloliddinman” deb nomlagan turli shaxslar mug’ullarga qarshi ko’p holatda isyon
19

va qo’zg’olonlarga boshchilik qilganlar (masalan, 1236 yili Eronning Ustundorida
ko’tarilgan qo’zg’olon, 1255 yili Amudaryo bo’yidagi voqealar va hakozo).
“U turkiy bo’lib, qora mag’iz yuzli, burni oldida qora xoli bor o’rta bo’yli
yigit edi. Fors tilida ham bemalol so’zlasha olar edi. U dovyuraklikda tengi yo’q,
sherlar ichida arslon, otliqlar ichida eng jasuri edi... qisqa so’zli, hech qachon
so’kinmagan, yomon so’zlarni o’ziga ep ko’rmagan, juda jiddiy, atrofdagilar
oldida o’zini sipo tutar, hech qachon kulmas, faqatgina tabassum qilib qo’yar edi
xolos. U adolatni sevgan, lekin zamon zayli uni o’zgartirishga majbur qilgan. U
o’z fuqarolarini dardini yengillashtirishga harakat qilgan, shuni hohlagan, lekin
tanazzul davri bo’lganligi bois ham zo’ravonlikka yo’l bergan. O’zini
ulug’lashlarini istamagan. Bachkana ta’riflarni yoqtirmagan, faqat sulton deya
murojaat qilishlarini so’ragan. Uning farmonlarida yolg’iz so’z: ”Yordam yolg’iz
Ollohdandir!” degan shior bo’lgan.»
1999 yil noyabrda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligining keng
nishonlanishi, uning vatani Xorazmda unga mahobatli haykal o’rnatilinishi,
yurtboshimiz ta’kidlaganidek “g’anim oldida bosh egmagan, tiz cho’kmagan.
Vatan deya halok bo’lgan” milliy qahramonimizga xalqimizning ehtiromi,
muhabbati, ajdodlar xotirasini muqaddas saqlashi ramzi bo’lib qoldi.
20

II BOB: JALOLIDDIN MANGU BERDINING HARBIY YURISHLARI VA
JANGDAGI USTUVORLIGI
Jaloliddin Manguberdi (1198-1231) – buyuk xorazmshohlar davlatining
so’ngi vakili, xorazmshoh Alouddin Muhammadning to’ng’ich farzandi, o’zining
hayot tarzi, mustaqillik uchun fidokorona kurashi, ajoyib sarkardalik faoliyati,
shaxsiy jasorati, vatanga muhabbati bilan tarixdan munosib o’rin olgan davlat
arbobi.
2.1 Jaloliddin Manguberdining ijodlari
Xorazmshohlar sulolasining eng mashhur vakili Jaloliddin ham o’n bir
yil davomida mo’g’ullarning g’arbiy o’lkalarga bostirib kirishlariga to’siq
bo’lib turdi. G’anim oldida bosh egmadi, tiz cho’kmadi, Vatan deya halok
bo’ldi. Uning mo’g’ullar istilosiga qarshi olib borgan qahramonona kurashi o’sha
davr tarixchilari asarlarida qayd etilgan. Ibn al-Asirning “Al-komil fi-t-tarix” (1230
yili yozilgan), SHihobuddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-sulton
Jaloliddin Mangburni” va “Nafsatul masdur” (1234 yili yozilgan), Alouddin
Atomalik Juvayniyning “Tarixi jahongushoy” (1260 yili yozilgan), Rashididdin
Fazlullohning “Jome’ut tavorix” (1302–1311) asarlari shular jumlasidandir. Vatan,
yurt, ona tuproq bu erda yashagan buyuk ajdodlarimiz nomi bilan,
yaqinlarimizning borligi bilan muqaddas va qadrlidir. Vatan ostonadan boshlanadi
va bu ostona sajdagoh kabi muqaddasdir. Chunki unda bizni dunyoga keltirgan
buyuk insonlar, ota va onamiz, qondoshlarimiz yashaydi. Har bir xalqning nomi
buyuk farzandlari faoliyati, allomalar xizmati, jasur sarkarda va qahramonlar
jasorati ila mangu yashagusidir. Xalqimiz nomini yuksakka ko’targan milliy
qahramonlaridan biri Jaloliddin Manguberdidir. Jaloliddin Manguberdi
parokandalikka yuz tutgan elni birlashtirib, er yuzini dahshatga solgan Chingizxon
bosqiniga qarshi mardona kurashi va jasoratida O’zbekiston, erksevar
xalqimizning ma’naviy qiyofasi o’z aksini topgan. Jaloliddin Manguberdi o’z
davrida dunyo bo’ylab dovruq taratib, bugungi kungacha uning mashhurligi
saqlanib kelmoqda.
21

Shihobuddin Muhammad an-Nasaviy “Siyrat as-sulton Jaloliddin Mangburni”
nomli asarida Jaloliddin Manguberdini quyidagicha tasvirlaydi: “U bug’doyrang,
o’rta bo’yli, turkiy qiyofali va turkiyda gapiradigan odam edi. SHu bilan birga
forsiyda ham so’zlasha olardi. Uning mardligi, jasurligiga kelsak, yuqorida hikoya
qilganim janglardagi faoliyatini eslab o’tish kifoya qiladi. U sherlar orasida eng
zo’r sher edi, qo’rqmas chavandoz, lashkarlar orasida eng botir edi. U yuvosh,
muloyim odam edi, jahldor emasdi. U nihoyatda jiddiy edi, kulmasdi, faqat
jilmayib qo’yardi, kam gapirardi. U haqgo’ylikni, adolatni ulug’lardi, ammo u
yashagan davrdagi g’alayonlar, alg’ov-dalg’ovlar fe’l-atvorini o’zgartirdi. U qo’l
ostidagi odamlarning og’ir hayotini engilashtirishni xohlardi, ammo u yashagan
davr qonunlari uni zulm qilishga majbur etardi”.
Alouddin Muhammad va uning turkman kanizagi Oychechakdan 1198 yili
tug’ilgan Jaloliddin 1215 yilda G’azna, Bomiyon, G’ur, Bust, Takinobod,
Zamindovar, SHimoliy Hindiston erlariga hokim va taxt vorisi etib tayinlangan.
Momosi Turkon xotun va qipchoq amirlarining noroziligi sababli ukasi Qutbiddin
O’zloqshoh foydasiga vorislikdan mahrum etildi.
Janglarda otasi yonida qatnashib, mardlik va jasurlik hamda sarkardalik
qobiliyatini yoshlikdan namoyon qila oldi. Mo’g’ullar bosqini sababli mamlakat
parokandalikka uchragan bir paytda Alouddin Muhammad farzandlarini 1220 yili
to’plab, o’limi oldidan Jaloliddin Manguberdini Xorazm hukmdori deb e’lon qildi.
Urganch mudofaasi uchun etib kelgan Jaloliddin bu erda Tukon xotunning akasi
Xumor teginning sulton deb e’lon qilinganligini va unga suiqasd
uyushtirilayotganini sezib, uch yuzta suvoriysi bilan Urganchni tark etib, Xuroson
tomonga qarab yo’lga chiqadi. Nishopur yaqinida o’zidan ikki barobar ko’proq
bo’lgan dushman qo’shinini engib, shaharga kiradi. Bu erda qo’shin to’plab
Kandahorni qamal qilib turgan mo’g’ullar ustiga yurish qilib, ularni tor-mor etadi.
1221 yilda G’aznaga etib kelgan Jaloliddinga oldin qo’shilgan qaynatasi, Hirot
voliysi Aminalmulkdan tashqari halaj qabilasi boshlig’i Sayfiddin Ig’roq, Balx
voliysi A’zam malik, afg’onlar sardori Muzaffar malik, qorluqlar boshlig’i Hasan
22

qorluq o’z askarlari bilan qo’shildilar va Valiyon qal’asini qamal qilayotgan
ko’psonli mo’g’ullar ustidan birinchi katta g’alabani qo’lga kiritdi. Bu xabarni
eshitgan CHingizxon SHiki Xutuhu boshliq 45 000 qo’shinini Jaloliddinga qarshi
jo’natadi. G’azna yaqinidagi Parvon dashtida bo’lgan bu jangda Jaloliddin porloq
g’alabani qo’lga kiritgan. Lekin o’lja ustidagi janjal sabab Aminalmulkdan boshqa
sarkardalar Jaloliddinni tark etishadi. Bu vaziyatdan xabar topgan CHingizxonning
shaxsan o’zi Jaloliddinga qarshi otlanadi. 1221 yil 25 noyabrda Sind daryosi
bo’yidagi mash’um jangda jasorat va shijoat bilan kurashgan Jaloliddin mag’lub
bo’lsa ham dushmani CHingizxon e’tiboriga sazovor bo’ldi.
1224 yilgacha shimoliy Hindiston hududida davlatni mustahkamlash uchun
olib borgan kurashlari mo’g’ullarning Hindistonga yo’lini berkitib turdi. Lekin
mahalliy hokimlarning o’rinsiz qarshiliklari Jaloliddinning Iroqqa yuz tutishiga
sabab bo’ldi. Bu erda Kirmon, Isfahon hokimlari va ukasi G’iyosiddin Pirshoh
amirlari Jaloliddin hokimiyatini tan oldilar.
1225–1230-yillarda Jaloliddin Ozarbayjon, Gruziya, Iroq hududlaridagi
mahalliy hokimlarni bo’ysundirib, bu hududga bostirib kirgan mo’g’ul
bosqinchilari qo’shinlarini bir necha bor (1227–1228-30) tor-mor etdi. Mahalliy
kuchlarni birlashtirib, mo’g’ullarga qarshi kurashni maqsad qilgan Jaloliddin
bunga erisha olmadi. Aksincha, Ko’niya sultoni Alovuddin Kayqubod muholif
kuchlarni Jaloliddinga qarshi birlashtirdi. Bu holat Jaloliddinning ikkita dushman
orasida qolishiga olib keldi. Ahillik va birlikning yo’qligi, aldov va xoinliklar chet
el bosqinchilariga qarshi ozodlik bayrog’ini yuksakka ko’targan Jaloliddin
Manguberdining tinkasini quritdi va uni halokatga olib keldi. 1231 yilda Kurdiston
tog’larida Jaloliddin fojeali ravishda halok bo’ldi.
2.2 Jaloliddin Manguberdining mustaqillik uchun tolmas kurashchi
sifatida ta’riflanishi
O’zbekiston hukumati 1998-yilda Jaloliddin Manguberdining mo’g’ul
bosqinchilariga qarshi kurashda ko’rsatgan mislsiz jasorati, Vatanga va o’z xalqiga
23

sadoqat va cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish
maqsadida “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida”
qaror qabul qildi. Qarorga ko’ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga
haykal o’rnatildi, yirik ko’cha, maydon, jamoa korxonalariga va boshqalarga uning
nomi qo’yildi. Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi mustaqil
O’zbekistonda 1999-yili keng nishonlandi. Jaloliddin Manguberdi haqida
videofilm, doston, pyesalar yaratildi, 2000-yil 30-avgustda “Jaloliddin
Manguberdi” ordeni ta’sis etildi.
Yuqorida qayd etganimiz va boshqa tarixiy manbalarda Jaloliddin
Manguberdi jasur, harbiy mahorati yuksak sarkarda, qiyinchiliklardan
qo’rqmaydigan, zamondosh do’stlarning mehr-muhabbatini qozongan,
dushmanlari esa uning mardi maydonligini tan olgan, ozodlik, erk, mustaqillik
uchun tolmas kurashchi sifatida ta’riflanadi. Uning bu xususiyatlaridan yosh
avlodimiz o’rnak olsa arziydi. Ya’ni, O’zbekiston prezidenti Islom Karimov
aytganidek, Manguberdining o’lmas ibrati bugungi kunda yurtimizning
tinchligi, xalqimizning omonligi, sarhadlarimiz daxlsizligini ko’z
qorachig’idek asrab kelayotgan dovyurak askarlarimiz, el-yurt posbonlari,
jasur o’g’lonlarimiz shijoatida namoyon bo’ladi. Umid qilamizki, bizning
buyuk ajdodlarimizga bo’lgan hurmat-ehtiromimizdan, ozod va obod Vatan,
farovon jamiyat qurish borasidagi bunyodkorlik ishlarimizda u muborak
zotning ham ruhi poki shod bo’lg’ay. Jaloliddin Manguberdining o’lmas
nomi, qahramonligi, sha’n-shavkati millatimizning faxru iftixori sifatida
avlodlardan avlodlarga o’tib boraveradi… Sulton Jaloliddinning bizga
qoldirgan yana bir da’vati shuki, u barchamizni ona yurtimizning beg’ubor
osmonini va osuda hayotini qadrlashga, o’sib kelayotgan, ertaga bizning
o’rnimizni egallaydigan, dunyoda hech kimdan kam bo’lmagan
farzandlarimizning kelajagini, baxt-saodatini himoyalashga, yorug’ istiqbolga
intilib yashashga chorlaydi.
24

1999 yil noyabrida yurtimizda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800
yilligi keng nishonlandi va Xorazmda xalqimizning bu qahramon farzandiga
ulug’vor haykal o’rnatildi va bu ulug’vor haykal timsolida mard va jasur sarkarda,
zo’r iroda, beqiyos matonat sohibi bo’lgan buyuk insonning so’nmas shijoati
mujassam topgan… Bu yurt tengsiz allomalar, aziz-avliyolar, podshohu
sarkardalar, botir va pahlavonlarni ko’p ko’rgan. Ular orasida milliy qahramonimiz
Jaloliddin Manguberdining betakror nomi yulduzdek charaqlab turadi. Sulton
Jaloliddin siymosi nafaqat Xorazm, balki butun O’zbekistonning faxru g’ururidir.
U bizning ozodligimizga, istiqlolimizga tajovuz qilmoqchi bo’lgan har qanday
yovuz kuchga qarshi tik turib kurashishga, mardona zarba berishga
qodirligimizning tasdig’i va timsolidir .
Xorazmshohlar davlatining so’nggi hukmdori, mohir sarkarda.
Anushteginiylardan. Xorazmshohlardan Muhammadning katta o’g’li. Onasi –
Oychechak turkman kanizaklaridan bo’lgan. Jaloliddin burnida holi (mank)
bo’lgani uchun Mankburni nomi bilan atalgan. Keyinchalik bu nom talaffuzda
o’zgarib “Manguberdi” nomi bilan mashhur bo’lib ketgan. Jaloliddin voyaga
yetgach, otasi uni G’azna, Bomiyon, G’ur, Bust, Takinobod, Zamindovar va
Hindiston hududlarigacha bo’lgan yerlarda hokim va taxt vorisi etib tayinlangan
(1215). Biroq Turkon xotun va qipchoq amirlarining qat`iy noroziligi sababli
Qutbiddin O’zloqshoh foydasiga vorislikdan mahrum etilgan. Jaloliddin otasining
harbiy yurishlarida ishtirok etib, o’zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik
qobiliyatlarini namoyish etgan (qadimgi Irg’is daryosi bo’yidagi jang).
Menguberdi vatan qahramonining tarixiy ahamiyati va bugungi kunda
qanday ta’siri
Menguberdi vatan qahramonining tarixiy ahamiyati va bugungi kunda qanday
ta’siri ko’rib chiqish uchun quyidagi faktlar ko’rsatilishi mumkin:
Tarixiy ahamiyat: Jaloliddin Menguberdi, O’zbekiston tarixida mustaqillik
harakatlari va milliy o’zgarishlar jarayonidagi muhim shaxslardan biri hisoblanadi.
Uning liderlik roli, milliy istiqlolga erishishga qaratilgan qurbonsizlik va
tajribalari, uning tarixiy ahamiyati juda katta hisoblanadi. Menguberdi mustaqil
25

O’zbekistonning noyob ta’sirchilaridan biri bo’lib, uning vatanparvarlik ruhi,
milliyyat va insonparvarlikga qarshi tashkil etgan yorqin qadriyatlaridan biri
sifatida taniladi.
Bugungi Ta’siri: Menguberdi vatan qahramonining so’z qilinishi, yodgorligi
va vatanparvarlik ruhi, hozirgi kunda ham O’zbekistonning milliy identitetini
ta’zimlashda va uning mustaqillik va madaniyatini saqlashda muhim ro’l o’ynaydi.
Uning isyonlari va kurashlari O’zbekistonning mustaqilligiga yetilish jarayonida
katta o’rin egallab, uning yodgorligi va qadr-qimmati bugungi kunda ham ko’proq
hisoblanadi. U o’zbek xalqiga milliyatini, tarixini, tilini va madaniyatini saqlashda
katta o’rin egallab keldi.
Milliy Madaniyat va Tarixiy Identitetning Saqlanishi: Menguberdi vatan
qahramonining yodgorligi va milliyatga bo’lgan ta’siri, O’zbekistonning milliy
madaniyatining va tarixiy identitetining saqlanishi va rivojlanishida katta
ahamiyatga ega. Uning isyonlari va kurashlari, milliy inqilobiy ruhniyati va
mustaqillik harakatlarining zarur bir qismini tashkil etadi, bu esa O’zbekiston
xalqining o’zining milliyatini, tilini va madaniyatini saqlash uchun muhimdir.
Jaloliddin Menguberdi vatan qahramonining tarixiy ahamiyati va bugungi
kunda qanday ta’siri, uning milliyatini, madaniyatini va tarixini saqlashda katta
o’rin egallab kelganligini ko’rsatadi. Uning yodgorligi va qadr-qimmati,
O’zbekiston xalqining milliy identitetini ta’zimlashda muhim ahamiyatga ega.
…Jаlоliddin Mаngubеrdining hаyot yo’lini tаhlil qilаdigаn, o’shа tаriхiy
vоqеаlаrgа bugungi kun ko’zi bilаn qаrаb bаhо bеrаdigаn bo’lsаk, ulаr bizni
mаnа shundаy tаbiiy vа ibrаtli sаbоq-хulоsаlаr chiqаrishgа undаydi.
Birinchi хulоsа shuki, hаyot bоr ekаn, dаvlаt, el-yurt bоr ekаn, shu erkin,
оsudа hаyotni ko’rоlmаydigаn, hаsаd vа fitnа bilаn yashаydigаn, zo’rаvоnlik
bilаn o’z hukmrоnligini o’rnаtishgа, хаlq tinchini buzishgа urinаdigаn yovuz
kuchlаr hаmishа bo’lаdi. Bu – hаyot. Bu – hаyotning аchchiq hаqiqаti. Uni hеch
kim inkоr etоlmаydi. Buni nаfаqаt o’z tаriхimiz vа hаyotimizdа, bаlki bоshqа
хаlqlаr tаriхi vа hаyoti misоlidа hаm ko’rish mumkin.
26

Ikkinchi хulоsа shuki, hаyot bоr ekаn, dаvlаt, el-yurt bоr ekаn, o’zing tug’ilib
o’sgаn, оtа-bоbоlаring хоki yotgаn, ertаgа fаrzаndlаring kаmоl tоpаdigаn
tuprоqning hаr bir qаrichini muqаddаs bilib, uni himоyalаsh, zаrur bo’lsа, bu
yo’ldа jоn fidо etishgа tаyyor turish kеrаk.
Uchinchi аchchiq хulоsа shuki, hаr qаysi el, hаr qаysi yurt chеtdаn kеlаdigаn
yovuz оfаtdаn ko’rа, o’z ichidаn chiqа digаn sоtqin, iymоnsiz, o’zining mаnfааtini
hаmmа nаrsаdаn ustun qo’yadigаn, kеrаk bo’lsа, eng yaqin kishilаrini hаm
sоtаdigаn, o’zini o’stirgаn, vоyagа yеtkаzgаn Vаtаnigа qo’l ko’tаrаdigаn qаbih
kimsаlаrdаn nihоyatdа ehtiyot bo’lishi kеrаk. Bundаy kuchlаr, rаzil shахslаrning
kibr-u hаvоsi, mаnfur mаqsаdlаri elyurt tinchligi vа tаrаqqiyotigа qаndаy хаvf-
хаtаr ekаnini bugungi hаyotimizdа ko’rib turibmiz. Tаkrоrаn аytаmаn, bu nаfаqаt
kеchаgi tаriхimiz, bаlki bugungi hаyotimiz bilаn hаmоhаng аchchiq sаbоqdir.
Yanа bir sаbоq shuki, el-yurt vа dаvlаt uchun, uning tаqdiri vа kеlаjаgi
uchun qаyg’urаdigаn, оdаmlаrning ezgu niyatlаrini o’zigа оliy mаqsаd qilib
qo’ygаn, elim dеb, yurtim dеb yonib yashаydigаn, hаr qаndаy vаziyatdа hаm
хаlqni birlаshtirib, turli bаlо-qаzоlаrdаn аsrаsh uchun sаfаrbаr etа оlаdigаn
shахslаrginа tаriхdа o’chmаs nоm qоldirаdi. Bu – hаqiqаt. Jаlоliddin Mаngubеrdi
аnа shundаy mаrdlаrning yorqin timsоli vа ibrаtli nаmоyandаsidir.
Sultоn Jаlоliddinning bizgа qоldirgаn yanа bir dа’vаti shuki, u bаrchаmizni
оnа yurtimizning bеg’ubоr оsmоnini vа оsudа hаyotini qаdrlаshgа, o’sib
kеlаyotgаn, ertаgа bizning o’rnimizni egаllаydigаn, dunyodа hеch kimdаn kаm
bo’lmаgаn fаrzаndlаrimizning kеlаjаgini, bахt-sаоdаtini himоyalаshgа, yorug’
istiqbоlgа intilib yashаshgа chоrlаydi.
…Sultоn Jаlоliddin siymоsi nаfаqаt Хоrаzm, bаlki butun O’zbеkistоnning
fахr-u g’ururidir. U bizning оzоdligimizgа, istiqlоlimizgа tаjоvuz qilmоqchi
27

bo’lgаn hаr qаndаy yovuz kuchgа qаrshi tik turib kurаshishgа, mаrdоnа zаrbа
bеrishgа qоdirligimizning tаsdig’i vа timsоlidir 4
.
Manguberdi va uning davrining yurt xalqiga qanday ta’siri bo’lganligi
Jaloliddin Menguberdi, O’zbekiston tarixida muhim bir shaxs bo’lib, uning davri
O’zbek xalqiga katta ta’sir ko’rsatgan va ularning mustaqillik va milliyatga
bo’lgan isyonlarida ro’yxatga olingan.
Milliy Istiqlol Harakati: Jaloliddin Menguberdi, O’zbek xalqi o’rtasida milliy
istiqlol harakatlarining eng muhim taraqqiyotlari orasida hisoblanadi. Uning davri
O’zbekiston xalqining milliy-ma’naviy qismlashishi va o’zining mustaqillik uchun
kurashishi, xususan, Rus imperiyasining qarshisida o’zining qo’lga kiritilganliklari
va mustaqillikka erishish uchun o’zini qo’lga kiritish harakatlari, O’zbekistonning
mustaqillikka yo’l ochish jarayonida katta o’rin o’qigan.
Milliy Adolat va Demokratiya: Menguberdi davrida O’zbekiston xalqi
o’rtasida adolat va demokratiya prinsiplarining o’sishiga yordam berdi. Uning
hokimiyat davri davomida adolat tizimini mustahkamlash va o’zbek xalqining
o’zining o’zini o’zi boshqarishi yoki mustamlakachi hokimiyati quvvatlariga
qarshi kurashishi bo’yicha ko’p qadamlar atildi.
Milliy Til va Madaniyatning Qurilishi: Jaloliddin Menguberdi va uning davri,
O’zbek tilining, madaniyatining va tarixiy identitetining saqlanishi va rivojlanishi
bo’yicha muhim davr bo’ldi. Uning dastlabki yillarida turkchilikga e’tibor berish,
turk xalqlarining milliy mazmuniyatini rivojlantirish va ularning o’zaro aloqalarini
kuchaytirish uchun harakat qilish ko’rsatdi.
Mustaqillikka Qarshi Kurash va Fujurli Qarshilik: Menguberdi davri,
O’zbekistonning mustaqilligiga qarshi kurash va Rus imperiyasi va qo’shma
qurollar tomonidan o’zining madaniyat va milliyatiga qarshi fujurli kurashlarga tan
olishini ko’rsatdi. Uning hokimiyat davrida O’zbek xalqi o’zining milliyatiga,
tiliga, madaniyatiga, va mustaqilligiga qarshi kurashlarini jadal rivojlantirdi.
4
Islom Karimov, Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimda so’zlagan nutqidan. 1999-yil 5-noyabr
28

Bular, Jaloliddin Menguberdi va uning davri O’zbek xalqiga ta’sirining faqat
bir nechta turlaridir. Uning davri O’zbekiston tarixida milliy istiqlol harakatlari,
adolat va demokratiya prinsiplarining o’sishiga katta ta’sir qo’shgan.
Menguberdi vatan qahramoni sifatida o’ylangan sabablar: Menguberdi vatan
qahramoni sifatida o’ylangan sabablarni ko’rib chiqish uchun quyidagi muhim
faktlar ko’rsztilishi mumkin:
Mustaqillik Harakati Raisi: Jaloliddin Menguberdi, O’zbekistonning
mustaqillikka erishishi uchun kurashgan muhim shaxslardan biri sifatida taniladi.
Uning liderlik qobiliyatlari, milliy isyonlar tashkil etishdagi roli va o’zbek
xalqining mustaqillikka erishish uchun kurashida o’zining kuch-qudrati, energiyasi
va ilg’orligi, uningni vatan qahramoni sifatida o’ylashga olib keldi.
Milliy Xalqning Yigitlari Qatorida: Menguberdi, o’zbek xalqining milliy
xalqning yigitlari qatorida ahamiyatli o’rin egallagan. Uning qo’llab-quvvatlagan
milliy qurultoylar va urushi harakatlari, O’zbekistonning mustaqillikka qarshi
kurashida o’zining muqaddas vazifalarini bajarishdagi ahamiyati, uningni vatan
qahramoni deb hisoblash uchun bir necha muhim sabablardan biri hisoblanadi.
Xalqning Muhabbat va Hurmati: Menguberdi, o’zbek xalqining muhabbat va
hurmatini qozonib, uning xalqqa qarshi ko’rsatgan sevgisi va vatanparvarlik jiddiy
qiymatga ega bo’lganligi sababli, uning vatan qahramoni deb hisoblangan. Uning
isyonlarida xalqning yo’qotganliklari va turmush tarzi yuqori qiymat birligi va
milliy birligining qadrlanishiga olib kelgan.
Milliy Istiqlol Harakatlariga Olib Kelgan Ruhaniyat: Jaloliddin Menguberdi,
milliy istiqlol va hurriyat harakatlariga olib kelgan ruhaniyatga ega bo’lgan
shaxslardan biri hisoblanadi. Uning davri, o’zbek xalqining istiqlol va hurriyatga
erishish uchun yorqin talablari va shiddatli ishlariga olib kelganligi sababli, uning
vatan qahramoni sifatida e’tirof etilishi va uning yodgorliklariga hordiq qadar
hurmat bildirilishi tabiiydir.
Bu sabablar Jaloliddin Menguberdi ni vatan qahramoni sifatida o’ylashda
muhim ahamiyatga ega bo’lgan va uning vatanparvarlikga qarshi ko’rsatgan
ilg’orligini va qat’iyatini ko’rsatishda muhim xususiyatlardir.
29

2.3 Jaloliddin Manguberdi vafoti 5
Jaloliddin ko p yillar davomida Chingizxon qo shinlariga qarshiʻ ʻ
muvaffaqiyatli kurashdi, ammo mo g ullarga birlashgan qarshilik frontini tashkil
ʻ ʻ
eta olmay, Kurdiston tog larida halok bo ldi. Alamut hukmdori orqali mo g ullar
ʻ ʻ ʻ ʻ
Jaloliddin yaqinda bo lgan mag lubiyatdan zaiflashganini bilib oldilar. O sha yili
ʻ ʻ ʻ
Cho rmag on boshchiligidagi o ttiz minglik mo g ul qo shini Jaloliddinni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
osonlikcha yengib, Shimoliy Eronni egalladi. Xorazmshoh Ganjaga chekindi.
Mo g ullar ergashib Arranni egallab olishdi. Jalol ad-Din Mayafarikin tog larida
ʻ ʻ ʻ
panoh topdi va shu yilning avgust oyida u saljuqiylar tomonidan yollangan
noma lum bosqinchi tomonidan o ldirilgan.
ʼ ʻ
Jaloliddin Manguberdi xotirasi
O zbekistonda Jaloliddin Manguberdi milliy qahramonlardan biridir. 1999-
ʻ
yilda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi keng nishonlandi.
O zbekistonda unga bir qancha yodgorliklar o rnatilgan, Xorazm viloyatida
ʻ ʻ
Jaloliddin Manguberdi yodgorlik majmuasi barpo etilgan. O zbekiston
ʻ
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 29-avgust kuni O zbekiston
ʻ
Respublikasining Xorazm viloyatida yangi haykalni ochdi[5].
1999-yilda Jaloliddin tavalludining 800 yilligiga bag ishlangan 25 so mlik
ʻ ʻ
esdalik tangalari muomalaga chiqarildi[6].
2000-yil 30-avgustda "Jaloliddin Manguberdi" (o zbek) ordeni (o zbekcha:
ʻ ʻ
Jaloliddin Manguberdi ordeni) ta sis etildi. Nizomga ko ra, orden bilan
ʼ ʻ
mamlakatimiz mustaqilligi, sarhadlari daxlsizligini himoya qilishda harbiy
iste dod, mardlik va qahramonlik namunasi ko rsatgan, davlatimiz mustaqilligini
ʼ ʻ
mustahkamlashga ulkan hissa qo shgan harbiy xizmatchilar taqdirlanadi.
ʻ
davlatning mudofaa qobiliyati. 2003-yil 22 avgustda Xorazm viloyati ushbu orden
bilan taqdirlandi.
5
“O’zbekiston tarixi”, (IV asrdan XVI asrgacha), 7-sinf, F. Sultonov, Toshkent -1017
30

XULOSA
Jaloliddin Manguberdi haqida uning shaxsiy kotibi, tarixchi Nasaviy shunday
yozadi: “Jaloliddin qorachadan kelgan, o’rta bo’yli, turk lafzli odam edi. Fors tilini
ham yaxshi bilardi. Uning botirligiga kelganda shuni aytish kerakki, sulton
arslonlar orasidagi eng kuchli sher edi. Bir so’zli, kek saqlamaydigan, ochiq
ko’ngil, to’g’ri odam edi. U jiddiy shaxs edi. Hech qachon kulmasdi. Juda nari
borsa jilmayib qo’yardi. U adolatsizliklarni yomon ko’rardi. Jaloliddin o’ta
qat`iyatli, nihoyatda irodali, murakkab vaziyatlarda, taqdirning qaltis sinovlarida
o’zini yo’qotib qo’ymaydigan favqulodda mard va botir sarkarda edi.
O’zbekiston hukumati Jaloliddin Manguberdining mo’g’ul bosqinchilariga
qarshi kurashda ko’rsatgan mislsiz jasorati, vatanga va o’z xalqiga sadoqat va
cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida
“Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida” qaror qabul
qildi (1998). Qarorga ko’ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal
o’rnatildi, yirik ko’cha, maydon, jamoa korxonalari va boshqalarga uning nomi
qo’yildi. Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlarida hamroh bo’lgan tarixchi
Nasaviy Jaloliddin Manguberdiga bag’ishlab “Siyrat as-sulton Jaloliddin
Manguberdi” (“Sulton Jaloliddin Manguberdining holati”) nomli asar, Maqsud
Shayhzoda esa “Jaloliddin” (1943-yil) dramasini yozgan. Jaloliddin Manguberdi
haqida video film, doston, p`esa va boshqalar yaratilgan. 2000-yilning 30-
avgustida “Jaloliddin Manguberdi” ordeni ta’sis etilgan .
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar). T., 2000.
2. Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003
3. Istoriya Uzbekistana. – T.: Fan, 2012.
4. Ismoilova J. Farg’ona vodiysida milliy ozodlik kurashlari. T., 2003.
5. “Intiqomni engan qalb” H.Qudratillaev T: 2020 “Sharq”
6. Каримов И.А. ―Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир .- ‖ Т.: ―Ўзбекистон . ‖
1995.
7. Каримов И.А.Ўзбекистон мустақиллика эришиш остонасида. Т.:
Ўзбекистон. 2011.
8. Каримов И.А. Истиқлол йўли: муаммолар ва режалар. 1 том. –Т.:
Ўзбекистон.1993.
9. “Musulmonlar Sultoni” N.Mallaev T:2018 “Sharq”
10. Q.Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova, “O’zbekiston tarixi”,
Toshkent<<Iqtisodiyod-moliya>> - 2016.
11. R. Shamsutdinov, X. Mo’minov, O’zbekiston tarixi(Oliy oo’quv yurtlarining
notatix fakultetlari uchun o’quv qo’llanma), Toshkent - 2013
12. Sagdullayev va boshqalar. O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti.
T., 2000
13. Hamdam Sodiqov “Sulton Jalodiin Manguberdi”. T:2009 “ART FLEX”
14. M. Yo’ldosheva “Sulton Jaloddin” T;2021 “Cho’lpon”
15. M. Yo’ldosheva “Turkon xotunning kibri” T;2020 “Cho’lpon”
16. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi’ Asosiy qonun. Toshkent
―O’zbekiston 2012-yil.
‖
17. O’zbekiston Respublikasi ― Ta’lim to’g’risidagi qonuni. Toshkent
―O’zbekiston 1997-yil.
‖
18. O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash miliy dasturi. Toshkent
―O’zbekiston 1997-yil.
‖
32

Jaloliddin Manguberdi vatan ozodligi uchun tolmas kurashchi

Sotib olish