Janubiy Afrika davlatlari - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	107.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

Janubiy Afrika davlatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024

MUNDARIJA:
KIRISH ............................................................................................................................................ 3
1-BOB: JANUBIY AFRIKANING IQTISODIY MANZARASI ................................................... 5
1.1. Mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik (SADC, Afrika Ittifoqi va boshqalar) ................................... 5
1.2. Mintaqaviy integratsiya va savdo ........................................................................................... 11
1.3. Iqtisodiy muammolar va kelajak istiqbollari .......................................................................... 17
II BOB. JANUBIY AFRIKA DAVLATLARIDA IJTIMOIY VAZIYAT ................................... 24
2.1. Janubiy Afrika Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy holat ......................................................... 24
2.1. Mozambikdagi iqtisodiy vaziyat ............................................................................................. 31
2.3. Janubiy Afrika orol davlatlarining iqtisodiyoti ....................................................................... 35
XULOSA ....................................................................................................................................... 40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ....................................................................................... 42
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Janubiy Afrika mamlakatlari iqtisodiyoti nafaqat
mintaqa, balki global iqtisodiy dinamika uchun ham katta ahamiyatga ega.
Janubiy Afrika Afrikaning eng rivojlangan va resurslarga boy mamlakatlarini o’z
ichiga oladi, masalan, Janubiy Afrika, Botsvana va Zambiya, ular qit’aning
iqtisodiy yo’nalishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Janubiy Afrika Afrikaning eng
sanoatlashgan davlati sifatida mintaqaviy savdo, sarmoya oqimi va infratuzilmani
rivojlantirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Janubiy Afrikaning ko’plab mamlakatlari olmos, platina, oltin va mis kabi tabiiy
resurslarni qazib olish va eksport qilishda katta ahamiyatga ega. Ushbu tovarlar
global ta’minot zanjirlarida muhim rol o’ynaydi va tovar narxlarining o’zgarishi
ham mintaqaviy, ham global bozorlarga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Resurs boyligiga qaramay, Janubiy Afrikaning ko’plab iqtisodlari qashshoqlik,
daromadlar tengsizligi, siyosiy beqarorlik va tovarlarga qaramlik kabi doimiy
muammolarga duch kelmoqda. Ushbu muammolarning sabablarini tushunish,
shuningdek, mintaqaviy integratsiya va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish kabi
potentsial echimlarni o’rganish ushbu kurs ishini ayniqsa o’z vaqtida va ta’sirli
qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Janubiy Afrika davlatlarining hozirgi iqtisodiy
manzarasini tahlil qilish va baholash, ular duch keladigan asosiy muammolarni
aniqlash va o’sish va rivojlanishning kelajakdagi istiqbollarini o’rganishga
qaratilgan.
Kurs ishining vazifalari:
 Janubiy Afrika mamlakatlari iqtisodiyotining hozirgi holatini o’rganish;
 Janubiy Afrika iqtisodiyoti oldida turgan muammolarni tahlil qilish;
 Mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik va integratsiyaning rolini baholash;
 Iqtisodiy o’sish va rivojlanishning kelajakdagi istiqbollarini baholash.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

1-BOB: JANUBIY AFRIKANING IQTISODIY MANZARASI
1.1. Mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik (SADC, Afrika Ittifoqi va boshqalar)
Mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik Afrika iqtisodiyotlarining rivojlanishi va
integratsiyasida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Janubiy Afrikada iqtisodiy hamkorlik,
siyosiy barqarorlik va ijtimoiy rivojlanishni rag’batlantirish maqsadida bir qancha
tashkilotlar, jumladan Janubiy Afrika Rivojlanish Jamiyati (SADC) va Afrika
Ittifoqi (AU) tashkil etilgan.
1. Janubiy Afrika taraqqiyot hamjamiyati (SADC)
Umumiy ko rinish:ʻ
Janubiy Afrika taraqqiyot hamjamiyati (SADC) 1980 yilda tashkil etilgan
mintaqaviy tashkilot bo’lib, dastlab Janubiy Afrika taraqqiyotini muvofiqlashtirish
konferentsiyasi (SADCC) sifatida. 1992 yilda u mintaqaviy integratsiya va
ijtimoiy-iqtisodiy hamkorlikka ko’proq yo’naltirilgan mandatga ega bo’lgan
SADCga aylantirildi. SADC 16 a’zo davlatga ega, jumladan Janubiy Afrika,
Botsvana, Namibiya, Mozambik va Zimbabve. Uning shtab-kvartirasi
Botsvananing Gaborone shahrida joylashgan.
Maqsadlar:
SADC ning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
Barqaror va adolatli iqtisodiy o’sishga va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga
ko’maklashish.
Mintaqaviy integratsiyani, siyosatni uyg’unlashtirishni va makroiqtisodiy
yaqinlashuvni rivojlantirish.
Qashshoqlikni kamaytirish va Janubiy Afrika aholisining turmush
darajasini oshirish.
Mojarolarning oldini olish va hal qilish orqali tinch va siyosiy barqaror
mintaqani yaratish.
Asosiy iqtisodiy tashabbuslar:
SADC erkin savdo hududi (FTA):
5

2008-yilda ishga tushirilgan SADC erkin savdo hududi a zo davlatlarʼ
o rtasidagi savdodagi tariflar va tarifsiz to siqlarni bartaraf etishga qaratilgan.
ʻ ʻ
Bugungi kunga kelib, u tovarlar va xizmatlarning chegaralar orqali oson
harakatlanishini ta’minlovchi keng turdagi tovarlarni qamrab oladi.
SADC sanoatlashtirish strategiyasi va yo’l xaritasi (2015-2063):
Ushbu yo’l xaritasi qo’shimcha qiymat ishlab chiqarishni rag’batlantirish
va xomashyo eksportiga qaramlikni kamaytirish orqali mintaqaning sanoat
salohiyatini oshirishga qaratilgan. Bu mintaqani ishlab chiqarish va texnologik
rivojlanish sari harakatlantirishni maqsad qilgan.
SADC mintaqaviy infratuzilmani rivojlantirish bosh rejasi:
Ushbu reja mintaqaviy aloqa va raqobatbardoshlikni oshirish uchun
mintaqaning transport, energetika va suv infratuzilmasini yaxshilashga qaratilgan.
Makroiqtisodiy yaqinlashuv:
SADC butun mintaqa bo’ylab iqtisodiy siyosat va fiskal va pul-kredit
choralarini uyg’unlashtirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan. Bunga
inflyatsiya, davlat qarzi va byudjet taqchilligi maqsadlarini moslashtirish kiradi.
SADC oldida turgan muammolar:
Iqtisodiy nomutanosibliklar: A’zo davlatlar iqtisodiy hajmi va rivojlanishi
jihatidan juda farq qiladi, Janubiy Afrika esa eng yirik iqtisodiyotdir. Bu
nomutanosiblik mintaqaviy tashabbuslar foydalarining nomutanosibligiga olib
kelishi mumkin.
Siyosiy beqarorlik: Zimbabve va Mozambik kabi ba’zi SADC
mamlakatlari mintaqaviy hamkorlik sa’y-harakatlarini buzadigan siyosiy
beqarorlik va mojarolarga duch keldi.
Infratuzilma taqchilligi: a’zo davlatlar o’rtasidagi zaif infratuzilma
aloqalari ko’pincha savdo va tovarlar va xizmatlarning chegaralar orqali
harakatlanishiga to’sqinlik qiladi.
2. Afrika Ittifoqi (AU)
Umumiy ko rinish:
ʻ
6

Afrika Ittifoqi (AU) 2002 yilda Afrika Birligi Tashkilotining (OAU) vorisi
sifatida tashkil etilgan kontinental tashkilotdir. U iqtisodiy rivojlanishni qo’llab-
quvvatlash, tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash va Afrika qit’asi bo’ylab
integratsiyani osonlashtirish uchun keng vakolatga ega bo’lgan barcha 55 Afrika
davlatini o’z ichiga oladi. Uning shtab-kvartirasi Addis-Abebada (Efiopiya)
joylashgan.
Asosiy iqtisodiy tashabbuslar:
Afrika kontinental erkin savdo hududi (AfCFTA):
2019-yilda ishga tushirilgan AfCFTA AUning eng ulug’vor loyihalaridan
biri hisoblanadi. U butun Afrika bo’ylab tovarlar, xizmatlar va investitsiyalarning
erkin harakatlanishiga imkon beruvchi yagona bozorni yaratishga intiladi. To’liq
amalga oshirilgandan so’ng, AfCFTA mamlakatlar soni bo’yicha dunyodagi eng
yirik erkin savdo hududi bo’lishi mumkin, u 1,3 milliarddan ortiq odamni qamrab
oladi va umumiy yalpi ichki mahsulot 3,4 trillion dollardan oshadi.
2063 kun tartibi:
Kun tartibi 2063 Afrikani global iqtisodiy kuchga aylantirish uchun
AUning strategik asosidir. Unda sanoatlashtirish, infratuzilmani rivojlantirish va
mintaqaviy integratsiyaga alohida e’tibor qaratilgan. Kun tartibida 2063 yilgacha
inklyuziv o’sish va barqaror rivojlanishga asoslangan gullab-yashnagan Afrika
ko’zda tutilgan.
Afrikada infratuzilmani rivojlantirish dasturi (PIDA):
PIDA Afrikada infratuzilmani rivojlantirishni jadallashtirish bo yicha AUʻ
tashabbusi bo lib, asosiy e tibor energiya, transport va suv infratuzilmasini
ʻ ʼ
yaxshilashga qaratilgan. Kengaytirilgan infratuzilma iqtisodiy integratsiya va ichki
afrikalik savdodagi to’siqlarni kamaytirish uchun juda muhimdir.
AU oldida turgan muammolar:
Amalga oshirish bilan bog’liq muammolar: AU tashabbuslari ko’pincha
moliyaviy cheklovlar va a’zo davlatlar o’rtasidagi siyosiy iroda tufayli sekin
amalga oshirilishidan aziyat chekmoqda.
7

Siyosiy beqarorlik: Sudan, Somali va Sahel mintaqasining bir qismi kabi
mamlakatlardagi mojarolar va beqarorlik AUning iqtisodiy rivojlanishga
ko’maklashish harakatlariga to’sqinlik qilmoqda.
Iqtisodiy parchalanish: AfCFTA va boshqa integratsiya sa’y-harakatlariga
qaramay, Afrika iqtisodlari nisbatan tarqoq bo’lib qolmoqda, ko’plab mamlakatlar
qo’shni davlatlarga qaraganda o’zlarining sobiq mustamlakachi kuchlari bilan
ko’proq bog’langan.
3. Boshqa mintaqaviy iqtisodiy hamjamiyatlar (REK)
Afrika Ittifoqi sakkizta Mintaqaviy Iqtisodiy Hamjamiyatni (REC) tan
oladi, ular orasida SADC mavjud. Ushbu REClar kontinental integratsiya uchun
qurilish bloklari sifatida qaraladi. Janubiy Afrika bilan bog’liq asosiy REClarga
quyidagilar kiradi:
3.1. Sharqiy va Janubiy Afrika uchun umumiy bozor (COMESA):
Umumiy ko’rinish: COMESA Afrikadagi eng yirik REClardan biri bo’lib,
21 a’zo davlatni, jumladan Misr, Keniya va Zambiyani o’z ichiga oladi. U to liqʻ
integratsiyalashgan raqobatbardosh mintaqaviy iqtisodiyotni yaratish maqsadida
mintaqaviy savdoni rag batlantirish va bozor integratsiyasiga qaratilgan.
ʻ
Erkin savdo hududi: COMESA 2000 yildan beri tovarlar va xizmatlar
savdosini qamrab olgan erkin savdo hududini joriy qildi.
3.2. Sharqiy Afrika hamjamiyati (EAC):
Umumiy ko’rinish: Garchi Janubiy Afrika bilan cheklanmagan bo’lsa-da,
EAC janubiy mintaqadagi mamlakatlar, ayniqsa Tanzaniya bilan muhim
aloqalarga ega. EAKning maqsadi - tovarlar, xizmatlar va odamlarning erkin
harakatlanishi bilan yagona bozorni yaratish, natijada siyosiy federatsiyaga olib
keladi.
Valyuta ittifoqi: EAC yagona valyuta va valyuta ittifoqini yaratishga
intilmoqda.
4. Mintaqaviy hamkorlikning iqtisodiy foydalari
Savdo va bozorga kirishning ortishi:
8

Mintaqaviy integratsiya bozorlarga kirishni osonlashtiradi, bu
mamlakatlarga tovarlar va xizmatlarni yanada samarali savdo qilish imkonini
beradi. Misol uchun, SADC ning erkin savdo hududi a’zo davlatlar o’rtasida
tariflarning sezilarli darajada pasayishiga olib keldi, bu mintaqa ichidagi savdoni
kuchaytirdi.
To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar (TDI):
Mintaqaviy infratuzilma va boshqaruvni takomillashtirish orqali SADC va
AfCFTA kabi iqtisodiy hamkorlik asoslari ko proq to g ridan-to g ri xorijiyʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
investitsiyalarni jalb qiladi. Infratuzilma, texnologiya va ishlab chiqarish kabi
sohalarga sarmoya kiritish ish o’rinlari yaratish va sanoatlashtirishni
rag’batlantirishi mumkin.
Infratuzilmani rivojlantirish:
AU PIDA va SADC infratuzilmani rivojlantirish bosh rejasi kabi ramkalar
doirasidagi hamkorlikdagi sa’y-harakatlar transport, energiya va raqamli
infratuzilmani yaxshilash uchun juda muhimdir. Yaxshilangan infratuzilma
tranzaksiya xarajatlarini kamaytiradi va mintaqa iqtisodiyotini raqobatbardosh
qiladi.
Iqtisodiy diversifikatsiya:
Mintaqaviy hamkorlik sanoatlashtirish va xizmat ko’rsatish sohalarini
rivojlantirishni rag’batlantirish orqali tovar eksportiga qaramlikni kamaytirishga
yordam beradi. Masalan, SADC Industrialization Strategy qo’shimcha qiymatli
mahsulotlar ishlab chiqarishga xom ashyoga bog’liqlikdan voz kechishni
ta’kidlaydi.
SADC va Afrika Ittifoqi kabi tashkilotlar orqali mintaqaviy iqtisodiy
hamkorlik Janubiy Afrikadagi iqtisodiy parchalanish, infratuzilma taqchilligi va
cheklangan bozorga kirish muammolarini hal qilish uchun juda muhimdir.
AfCFTA, SADC erkin savdo hududi va turli infratuzilma tashabbuslari savdo va
sarmoya oqimini sezilarli darajada oshirishga tayyor. Biroq siyosiy beqarorlik,
iqtisodiy nomutanosiblik va siyosatning sust amalga oshirilishi bu maqsadlarni
to’liq amalga oshirishga to’siq bo’lib qolmoqda. Ushbu mintaqaviy tuzilmalar
9

Janubiy Afrika iqtisodiyotini o’zgartirishda muvaffaqiyatga erishish uchun
siyosatni yaqinlashtirish, boshqaruvni yaxshilash va tinch hamkorlikni
rivojlantirishga qaratilgan sa’y-harakatlarni davom ettirish zarur.
10

1.2. Mintaqaviy integratsiya va savdo
Janubiy Afrikaning mintaqaviy integratsiya va savdo harakatlariga Afrika
qit’a erkin savdo hududi (AfCFTA) kabi qo’shimcha ramkalar bilan Janubiy
Afrika Rivojlanish Jamiyati (SADC) va Afrika Ittifoqi (AU) kabi bir nechta asosiy
tashkilotlar rahbarlik qiladi. Ushbu tashabbuslar iqtisodiy hamkorlikni yaxshilash,
mintaqalararo savdoni rivojlantirish va mintaqaning umumiy iqtisodiy
barqarorligini oshirishga qaratilgan.
1. Iqtisodiy integratsiyada SADC ning roli
SADC haqida umumiy ma’lumot:
Janubiy Afrika Rivojlanish Jamiyati (SADC) Janubiy Afrikadagi
mintaqaviy integratsiya va savdo uchun mas’ul bo’lgan asosiy tashkilotdir. 1980-
yilda (SADCC sifatida) tashkil etilgan SADC iqtisodiy rivojlanishni, siyosiy
barqarorlikni va Janubiy Afrika, Botsvana, Zambiya, Zimbabve va Mozambikni
o’z ichiga olgan 16 a’zo davlat o’rtasida mintaqaviy hamkorlikni kuchaytirishga
qaratilgan.
Asosiy savdo va integratsiya tashabbuslari:
SADC erkin savdo hududi (FTA):
2008-yilda ishga tushirilgan SADC Erkin Savdo hududi (FTA) a zoʼ
davlatlar o rtasida tariflar va tarifsiz to siqlarni kamaytirish yoki yo q qilish orqali
ʻ ʻ ʻ
tovarlar va xizmatlarning erkin aylanishini osonlashtirishga qaratilgan.
FTA qishloq xo’jaligi, ishlab chiqarish va xizmatlarni o’z ichiga olgan
keng ko’lamli tarmoqlarni qamrab oladi, bu esa tovarlarning mintaqa ichidagi
chegaralar orqali harakatlanishini osonlashtiradi.
FTAning afzalliklari ishlab chiqaruvchilar uchun bozorga kirishni
kengaytirish, tarmoqlar uchun miqyos iqtisodlari va iste’molchilar uchun tovarlar
tannarxini pasaytirishni o’z ichiga oladi.
Savdo bo’yicha SADC protokoli:
1996 yilda imzolangan va yillar davomida o’zgartirilgan Savdo
to’g’risidagi SADC protokoli mintaqalararo savdoni liberallashtirishni tartibga
11

soladi. U savdo to’siqlarini kamaytirish, bojxona hamkorligiga ko’maklashish va
adolatli savdo amaliyotini targ’ib qilish asoslarini belgilaydi.
SADC sanoatlashtirish strategiyasi va yo’l xaritasi (2015-2063):
Ushbu strategiya sanoatlashtirishni rag’batlantirish va xom ashyoni eksport
qilish o’rniga ularga qo’shimcha qiymat qo’shish orqali Janubiy Afrika
davlatlarining iqtisodiyotini diversifikatsiya qilishga qaratilgan.
“Yo’l xaritasi” infratuzilmani yaxshilash, texnologiya va ishlab chiqarishga
sarmoyalarni jalb qilish, qayta ishlanmagan mahsulotlar eksportiga qaramlikni
kamaytirishga qaratilgan.
Transchegaraviy infratuzilma loyihalari:
SADC ulanishni kuchaytirish uchun mintaqaviy infratuzilmani
rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berdi. Bunga avtomobil va temir yo’l tarmoqlari,
energiya tarmoqlari va telekommunikatsiya aloqalari kiradi.
Masalan, Janubiy Afrikani Sharqiy Afrika bilan bog’lovchi yirik savdo va
transport yo’li bo’lgan Shimoliy-Janubiy yo’lak va Botsvana, Namibiya va Janubiy
Afrika o’rtasidagi savdo-sotiqni osonlashtiradigan Trans-Kalahari yo’laklari.
SADC integratsiyasidagi qiyinchiliklar:
Iqtisodiy rivojlanishdagi nomutanosibliklar: Janubiy Afrika mintaqaning
eng yirik va sanoatlashgan iqtisodiyoti bo’lib, ko’pincha kichikroq yoki kam
rivojlangan a’zo davlatlarga nisbatan savdoni liberallashtirishdan ko’proq foyda
oladi. Ushbu nomutanosiblik integratsiyaning afzalliklarini teng taqsimlashni
ta’minlashda qiyinchiliklar tug’diradi.
Siyosiy beqarorlik: Zimbabve va Mozambik kabi davlatlar siyosiy
tartibsizliklarni boshdan kechirdilar, bu esa savdo oqimlarini buzadi va mintaqaviy
hamkorlikni zaiflashtiradi.
Bojxona va tarif to’siqlari: Bojxona tartib-qoidalarini soddalashtirishga
qaratilgan sa’y-harakatlarga qaramay, chegaralardagi kechikishlar va tarif
tuzilmalaridagi farqlar hamon mintaqa bo’ylab silliq savdoga to’sqinlik qilmoqda.
2. Afrika kontinental erkin savdo hududi (AfCFTA)
AfCFTA haqida umumiy ma’lumot:
12

Afrika kontinental erkin savdo hududi (AfCFTA) 2019-yilda ishga
tushirilgan bo lib, Afrika Ittifoqiga a zo 55 ta davlatni qamrab olgan dunyodagiʻ ʼ
eng yirik savdo shartnomalaridan biridir. AfCFTA maqsadi - Afrika ichidagi
savdoni yaxshilash, odamlar va investitsiyalar erkin harakatlanishi bilan tovarlar va
xizmatlar uchun yagona Afrika bozorini yaratish.
Janubiy Afrika uchun ahamiyati:
Bozorni kengaytirish: AfCFTA Janubiy Afrika mamlakatlariga SADC
hududidan tashqarida kengroq kontinental bozorga kirish imkonini beradi. Bu
eksportchilarga Afrika bo’ylab yangi bozorlarga kirish, savdo sheriklarini
diversifikatsiya qilish va Yevropa va Osiyo kabi an’anaviy savdo bloklariga
qaramlikni kamaytirish uchun imkoniyatlar yaratadi.
Savdoni osonlashtirish: AfCFTA bojxona tartib-qoidalari va standartlarini
uyg’unlashtirishga urg’u beradi, bu ko’pincha chegaralarda savdoni
sekinlashtiradigan savdo muammolarini kamaytirishga qaratilgan. Bu, ayniqsa,
samarali transchegaraviy logistikaga tayanadigan Zambiya va Malavi kabi
dengizga chiqish imkoni bo’lmagan SADC mamlakatlari uchun juda muhimdir.
Investitsiyalarni jalb qilish: AfCFTA kengroq, integratsiyalashgan
bozorlarni yaratish orqali Janubiy Afrikada to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar
(FDI) ni oshirishi kutilmoqda. Investorlar kengroq mintaqa bo’ylab operatsiyalarni
kengaytirish potentsialini ko’rganlarida infratuzilma va sanoatga sarmoya kiritish
ehtimoli ko’proq.
AfCFTA doirasida Janubiy Afrika uchun qiyinchiliklar:
Amalga oshirishning kechikishlari: AfCFTA ishga tushirilgan bo’lsa-da,
ko’plab mamlakatlar uning samarali ishlashi uchun zarur huquqiy va me’yoriy
bazalarni hali to’liq joriy etmagan.
Infratuzilma bo’shliqlari: Janubiy Afrika, Afrikaning boshqa ko’plab
mintaqalari kabi, infratuzilma, jumladan, yo’llar, portlar va energiya ta’minotidan
aziyat chekadi, bu esa tovarlarning chegaralar orqali harakatlanishiga to’sqinlik
qiladi.
13

Raqobat va protektsionizm: Ba’zi Janubiy Afrika davlatlari kattaroq
bozorlarga ochilish hali raqobatbardosh bo’lmagan mahalliy sanoatlarga zarar
etkazishidan qo’rqishadi. Proteksionistik siyosatni bozorga kirishning afzalliklari
bilan muvozanatlash juda nozik masala.
3. Afrika ichidagi savdo va savdo shartnomalari
SADC ichidagi savdo:
SADC savdo integratsiyasi ustida ishlayotgan bo’lsa-da, mintaqa ichidagi
savdo hali ham Evropa Ittifoqi yoki ASEAN kabi boshqa mintaqaviy bloklardan
orqada qolmoqda. SADC doirasidagi savdo umumiy savdo hajmining atigi 20% ni
tashkil qiladi, EIdagi 60%. Bu chuqurroq integratsiya va kuchli mintaqaviy qiymat
zanjirlari zarurligini ta’kidlaydi.
SADC ichidagi savdoni boshqaradigan asosiy tarmoqlarga quyidagilar
kiradi:
Qishloq xo’jaligi: Janubiy Afrika mamlakatlari makkajo’xori, shakar va
mol go’shti kabi qishloq xo’jaligi mahsulotlarini savdo qiladi. Zambiya va Malavi
kabi davlatlar mintaqaga qishloq xo’jaligi mahsulotlarini eksport qiluvchi asosiy
davlatlardir.
Ishlab chiqarish: Sanoat tovarlari, shu jumladan mashinalar, kimyoviy
moddalar va qayta ishlangan oziq-ovqatlar SADC doirasida tobora ko’proq
sotilmoqda, chunki mamlakatlar xom ashyoga qiymat qo’shishga harakat
qilmoqda.
Energetika: Janubiy Afrika energetika sohasida, xususan, elektr energiyasi
savdosi orqali mintaqaviy hamkorlik uchun muhim salohiyatga ega. Janubiy Afrika
elektr havzasi (SAPP) mamlakatlarga elektr energiyasini chegaralar orqali sotish
imkonini beradi, bu tanqislikni yumshatish va barqaror energiya ta’minotini
yaratishga yordam beradi.
Boshqa savdo shartnomalari:
Iqtisodiy sheriklik kelishuvlari (EPK):
Janubiy Afrika davlatlari Yevropa Ittifoqi (EI) bilan mintaqadan tovarlar
bozoriga kirishni yaxshilash maqsadida Iqtisodiy hamkorlik to’g’risidagi bitimlarni
14

imzoladi. Ushbu kelishuvlar SADC a’zolariga, ayniqsa kichikroq iqtisodlarga EIga
qulay shartlarda eksport qilishga yordam beradi.
Ikki tomonlama va ko’p tomonlama shartnomalar:
SADC va AfCFTA bilan bir qatorda, mintaqadagi alohida davlatlar Xitoy,
AQSh va boshqa Afrika davlatlari kabi tashqi sheriklar bilan ham ikki tomonlama
savdo shartnomalarini tuzdilar. Ushbu shartnomalar ko’pincha tog’-kon sanoati,
to’qimachilik va qishloq xo’jaligi kabi asosiy tarmoqlarga qaratilgan.
4. Transchegaraviy investitsiyalar va to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalar (FDI)
To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar (FDI) Janubiy Afrikada iqtisodiy
o’sishning muhim omilidir. Mintaqa turli sohalarga investitsiyalarni jalb qildi,
jumladan:
Konchilik va resurslar: Janubiy Afrika tabiiy resurslarga boy va xorijiy
investorlar platina, oltin, olmos va mis kabi foydali qazilmalarni qazib olishda
ayniqsa faol. Janubiy Afrika, Botsvana va Zambiya kabi mamlakatlar tog’-kon
sanoatiga sezilarli to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar oqimidan foyda ko’rdi.
Infratuzilmani rivojlantirish: avtomobil yo’llari, portlar, temir yo’llar va
energetikaga sarmoya kiritish mintaqaviy savdoni qo’llab-quvvatlash uchun juda
muhimdir. Masalan, Xitoy sarmoyasi Janubiy Afrikadagi infratuzilma loyihalarini,
jumladan, Tanzaniya va Angoladagi temir yo’llarni, Namibiya va Mozambikdagi
portlarni moliyalashtirishning asosiy manbai bo’ldi.
Ishlab chiqarish va texnologiya: Mintaqadagi bir qancha davlatlar
iqtisodiyotlarini diversifikatsiya qilish sa’y-harakatlari doirasida ishlab chiqarish
va texnologiya sohalariga to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni jalb qilishga
intilmoqda. Janubiy Afrikaning sanoat siyosati bo’yicha harakatlar rejasi (IPAP)
kabi tashabbuslar mahalliy ishlab chiqarishni rag’batlantirish va avtomobilsozlik,
kimyo va elektronika kabi sohalarni rivojlantirishga qaratilgan.
Transchegaraviy investitsiyalar uchun to’siqlar:
Tartibga solish muammolari: Mamlakatlar o’rtasidagi qoidalar, standartlar
va biznes amaliyotidagi tafovutlar transchegaraviy investitsiyalar uchun to’siqlarni
15

keltirib chiqaradi. SADC mamlakatlari bo’ylab siyosatlarni uyg’unlashtirish
investorlar uchun qulay muhit yaratish uchun juda muhimdir.
Siyosiy xavf: Zimbabve va Mozambik kabi ba zi mamlakatlardagi siyosiyʼ
beqarorlik investorlarni to xtatadi, boshqalarida esa korruptsiya va zaif boshqaruv
ʻ
noaniqlikni keltirib chiqaradi.
Infratuzilma taqchilligi: yomon infratuzilma, masalan, noadekvat yo’llar,
ishonchsiz energiya ta’minoti va rivojlanmagan portlar investorlarning tovarlarni
samarali ko’chirish qobiliyatini cheklaydi va raqobatbardoshlikka to’sqinlik qiladi.
Xulosa: Janubiy Afrikadagi mintaqaviy integratsiya va savdoning kelajagi
Janubiy Afrikada mintaqaviy integratsiya va savdoning kelajagi istiqbolli,
ammo muhim muammolar hamon saqlanib qolmoqda. SADC Erkin Savdo Hududi
(FTA) va Afrika Kontinental Erkin Savdo Hududi (AfCFTA) kengroq bozorlarni
yaratish va investitsiyalarni jalb qilish orqali ko’proq iqtisodiy salohiyatni ochib
beradigan asoslarni taqdim etadi. Biroq, siyosiy iroda, infratuzilmani rivojlantirish
va samarali siyosatni amalga oshirish ushbu tashabbuslarning muvaffaqiyatini
ta’minlash uchun juda muhim bo’ladi.
Iqtisodiyotlarni diversifikatsiya qilish, tovarga qaramlikni kamaytirish va
sanoatlashtirishni rag’batlantirishga qaratilgan sa’y-harakatlar mintaqalararo
savdoni rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi. Bundan tashqari, barcha a’zo
davlatlarga foyda keltiradigan raqobatbardosh va integratsiyalashgan Janubiy
Afrika iqtisodiyotini yaratish uchun transchegaraviy infratuzilma,
takomillashtirilgan boshqaruv va uyg’unlashtirilgan savdo qoidalariga qo’shimcha
investitsiyalar kerak bo’ladi.
16

1.3. Iqtisodiy muammolar va kelajak istiqbollari
Janubiy Afrika boy tabiiy resurslar, o’sib borayotgan aholi va mintaqaviy
integratsiyaga qaratilgan sa’y-harakatlar tufayli muhim iqtisodiy salohiyatga ega
mintaqadir. Biroq, mintaqa barqaror rivojlanishga to’sqinlik qiluvchi bir qancha
muhim iqtisodiy muammolarga duch kelmoqda. Ushbu muammolarni tushunish va
ularni hal qilish bo’yicha ko’rilayotgan qadamlar rivojlanishning kelajakdagi
istiqbollarini aniqlashning kalitidir.
1. Janubiy Afrikaning iqtisodiy muammolari:
1.1. Yuqori ishsizlik
Janubiy Afrika mamlakatlaridagi eng dolzarb muammolardan biri, ayniqsa,
yoshlar o’rtasida ishsizlikning doimiy yuqori darajasidir.
Masalan, Janubiy Afrika dunyodagi eng yuqori ishsizlik darajasiga ega,
ayrim hududlarda yoshlar ishsizligi 50% dan oshadi.
Zimbabve va Mozambik ham siyosiy beqarorlik va diversifikatsiyalangan
iqtisodiy imkoniyatlarning etishmasligi tufayli kuchaygan yuqori ishsizlik
darajasiga duch kelmoqda.
Yuqori ishsizlik sabablari:
Strukturaviy muammolar: Janubiy Afrikaning ko’plab iqtisodlari tog’-kon
va qishloq xo’jaligi kabi sohalarga tayanadi, ular mehnatni talab qilmaydigan va
cheklangan ish imkoniyatlarini taklif qiladi.
Past malaka va ta’lim: Mavjud ish o’rinlari va ishchi kuchining malakasi
o’rtasidagi nomuvofiqlik muhim to’siqdir. Ta’lim tizimlari ko’pincha yoshlarni
zamonaviy ishlab chiqarishlar talab qiladigan ko’nikmalar bilan jihozlay olmaydi.
Iqtisodiy o’sishning sekinligi: ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish kabi
muhim tarmoqlardagi sekin o’sish yangi ish o’rinlari yaratilishini yanada
cheklaydi.
1.2. Daromadlar tengsizligi va qashshoqlik
17

Janubiy Afrika dunyodagi eng yuqori darajadagi daromadlar tengsizligidan
aziyat chekmoqda. Bu tengsizlik aparteid (Janubiy Afrikada) va mintaqadagi yer
va resurslardan tengsiz foydalanish kabi tarixiy omillar bilan chambarchas bog’liq.
Janubiy Afrikada dunyodagi eng yuqori ko’rsatkichlardan biri bo’lgan Jini
koeffitsienti (tengsizlik o’lchovi) mavjud.
Qashshoqlik, ayniqsa, qishloq joylarida va Lesoto, Malavi va Zimbabve
kabi mamlakatlardagi marginal aholi orasida asosiy muammo bo’lib qolmoqda.
Daromadlar tengsizligi va qashshoqlikning sabablari:
Teng bo’lmagan er taqsimoti: Janubiy Afrika va Zimbabve kabi
mamlakatlarda haydaladigan erlarning katta qismi kichik elita tomonidan nazorat
qilinadi, bu kichik fermerlar uchun imkoniyatlarni cheklaydi.
Ta’lim va sog’liqni saqlashdan foydalanish imkoniyati: ta’lim, sog’liqni
saqlash va infratuzilma kabi asosiy xizmatlardan foydalanishning pastligi
daromadlar nomutanosibligiga olib keladi.
Iqtisodiy istisno: Ayrim guruhlarning, ayniqsa ayollar va qishloq
aholisining iqtisodiy imkoniyatlardan chetlanishi qashshoqlik va tengsizlikni
yanada kuchaytiradi.
1.3. Siyosiy beqarorlik va yomon boshqaruv
Siyosiy beqarorlik Zimbabve, Mozambik va Esvatini kabi mamlakatlarda
muhim muammo hisoblanadi, bu erda boshqaruv muammolari, korruptsiya va
ichki mojarolar iqtisodiy taraqqiyotga to’sqinlik qiladi.
Zimbabveda giperinflyatsiya, korruptsiya va siyosiy noto’g’ri
boshqaruvning kombinatsiyasi iqtisodiy tanazzulga, qashshoqlikning yuqori
darajasiga va miya oqimiga olib keldi, millionlab zimbabveliklar qo’shni
mamlakatlarga ko’chib ketishdi.
Mozambik o’zining shimoliy hududlarida davom etayotgan mojaroga duch
keldi, bu savdoni to’xtatdi va istiqbolli tabiiy gaz sektoriga sarmoya kiritishni
to’xtatdi.
Siyosiy beqarorlik oqibatlari:
18

Investorlarning ishonchi pasayadi: Siyosiy beqarorlik noaniqlikni keltirib
chiqaradi, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar (TDI) ni to’xtatadi va iqtisodiy
o’sish potentsialini pasaytiradi.
Hukumatning samarasizligi: Korruptsiya va zaif boshqaruv resurslarni
samarali taqsimlashga to’sqinlik qiladi va iqtisodiy islohotlarga putur etkazadi.
1.4. Tovarlarga tayanish va diversifikatsiyaning yo’qligi
Janubiy Afrikaning ko’plab iqtisodlari tovarga bog’liq bo’lib, yalpi ichki
mahsulotning katta qismi minerallar, neft va qishloq xo’jaligi mahsulotlari kabi
tabiiy resurslardan keladi.
Janubiy Afrika asosan oltin, platina va ko’mir qazib olishga tayanadi.
Xuddi shunday, Botsvana olmos eksportiga juda bog’liq.
Zambiya dunyodagi eng yirik mis ishlab chiqaruvchilardan biridir, ammo
mis narxining o’zgarishi iqtisodiy beqarorlikka olib keldi.
Tovarlarga qaramlik bilan bog’liq muammolar:
Narxlarning o’zgaruvchanligi: Jahon tovarlari narxlari sezilarli
tebranishlarga duchor bo’ladi, bu esa ushbu eksportga katta bog’liq bo’lgan
mamlakatlar uchun iqtisodiy zarbalarga olib kelishi mumkin.
Cheklangan qiymat qo’shilishi: Janubiy Afrikaning ko’plab mamlakatlari
qayta ishlangan mahsulotlardan ko’ra xom ashyoni eksport qiladi, bu esa yuqori
iqtisodiy daromad olish imkoniyatini cheklaydi.
Atrof-muhitning degradatsiyasi: Tog’-kon va resurslarni qazib olishga
bog’liqlik, shuningdek, erning degradatsiyasi va suvning ifloslanishi kabi ekologik
muammolarni keltirib chiqardi.
1.5. Infratuzilma taqchilligi
Janubiy Afrikada iqtisodiy o’sish va mintaqaviy integratsiyaga to’sqinlik
qiluvchi muhim infratuzilma bo’shliqlari mavjud.
Transport infratuzilmasi: Ko’pgina mamlakatlarda yomon yo’l, temir yo’l
va port infratuzilmasi tovarlar harakatini sekinlashtiradi va biznesni yuritish
xarajatlarini oshiradi. Ayniqsa, Zambiya va Malavi kabi dengizga chiqish imkoni
bo’lmagan davlatlar ta’sir ko’rsatadi.
19

Energiya ta’minoti: Energiya taqchilligi va ishonchsiz elektr tarmoqlari
Janubiy Afrika va Zimbabve kabi mamlakatlarda sanoat unumdorligi va xorijiy
investitsiyalarni cheklovchi asosiy muammolardir.
Natija Infratuzilma taqchilligi:
Yuqori transport xarajatlari: yomon infratuzilma savdo xarajatlarini
oshiradi va jahon bozorlarida raqobatbardoshlikni pasaytiradi.
Sanoat salohiyatining pasayishi: energiya ta’minotining etarli emasligi
sanoat ishlab chiqarishini cheklaydi va ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish kabi
tarmoqlarni kengaytirish imkoniyatini pasaytiradi.
2. Janubiy Afrika iqtisodiyotlarining kelajak istiqbollari
2.1. Iqtisodiy diversifikatsiya
Janubiy Afrikada uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
yo’lidagi eng muhim qadamlardan biri bu iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishdir.
Tovarlarga qaramlikdan voz kechish va ishlab chiqarish, texnologiya va xizmatlar
kabi sohalarni rag’batlantirish barqaror o’sish uchun zarurdir.
Ishlab chiqarish: SADC sanoatlashtirish strategiyasi va yo’l xaritasi (2015-
2063) tog’-kon sanoati, qishloq xo’jaligi va ishlab chiqarishda qo’shimcha
qiymatni rag’batlantirish orqali mintaqaning sanoat salohiyatini rivojlantirishga
qaratilgan. Avtomobilsozlik, kimyo va to’qimachilik kabi sohalarga sarmoya
kiritish diversifikatsiyaning kaliti sifatida qaraladi.
Texnologiya va innovatsiyalar: raqamli iqtisodiyot Janubiy Afrika uchun
va’da beradi. Janubiy Afrika va Mavrikiy kabi davlatlar texnologik markazlarni
qurish, texnologik startaplarni jalb qilish va raqamli xizmatlardan foydalanish
imkoniyatlarini yaxshilash bo’yicha sa’y-harakatlarni olib bormoqda, bu yoshlar
uchun ish bilan ta’minlash va ishsizlikni kamaytirish imkonini beradi.
Turizm: Janubiy Afrikaning boy biologik xilma-xilligi, jumladan, Viktoriya
sharsharasi, Kruger milliy bog’i va Okavango deltasi kabi yo’nalishlar turizmni
rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Turizm infratuzilmasini
rivojlantirish orqali Botsvana, Namibiya va Zimbabve kabi davlatlar chet ellik
mehmonlarni jalb qilishi va daromad keltirishi mumkin.
20

2.2. Inson kapitaliga investitsiyalar
Ta’lim va sog’liqni saqlash tizimini takomillashtirish inson kapitalini
rivojlantirish va tengsizlikni bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega. Hukumatlar
sifatli ta’lim, kasb-hunar ta’limi va sog’liqni saqlash xizmatlaridan foydalanish
imkoniyatlarini yaxshilash tashabbuslariga tobora ko’proq e’tibor qaratmoqda.
Ko’nikmalarni rivojlantirish: Texnik va kasbiy tayyorgarlikni oshirishga
qaratilgan dasturlar ko’nikmalardagi bo’shliqni bartaraf etishga va ishchi kuchini
texnologiya, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish kabi yangi sohalarga
tayyorlashga yordam beradi.
Sog’liqni saqlashni yaxshilash: OIV/OITS va bezgak kabi kasalliklarning
og’irligini sog’liqni saqlash va profilaktika choralarini yaxshilash orqali
kamaytirish mehnat unumdorligi va iqtisodiy samaradorlikni oshiradi.
2.3. Infratuzilmani rivojlantirish
Infratuzilmani yaxshilashga qaratilgan sa’y-harakatlar Janubiy Afrikada
iqtisodiy o’sishni ochish uchun juda muhimdir. Infratuzilmani rivojlantirishning
asosiy loyihalariga quyidagilar kiradi:
Transport yo’laklari: Shimoliy-Janubiy koridor (Janubiy Afrikani Sharqiy
Afrika bilan bog’lovchi) va Trans-Kalahari yo’laklari (Botsvana, Namibiya va
Janubiy Afrikani bog’lovchi) kabi mintaqaviy transport yo’laklarini rivojlantirish
transport xarajatlarini kamaytiradi va savdoni kuchaytiradi.
Energiyaga investitsiyalar: Quyosh va shamol energiyasi kabi qayta
tiklanadigan energiya manbalariga investitsiyalarni ko’paytirish energiya
xavfsizligini ta’minlash uchun muhim ahamiyatga ega. Misol uchun, Janubiy
Afrika ko’mirga qaramligini kamaytirish uchun qayta tiklanadigan energiyaga
katta sarmoya kiritmoqda.
2.4. Mintaqaviy integratsiya va savdo
Afrika kontinental erkin savdo hududi (AfCFTA), SADC tashabbuslari
bilan bir qatorda, Janubiy Afrikada savdo va iqtisodiy integratsiyani oshirish uchun
muhim imkoniyatlarni taqdim etadi.
21

AfCFTA savdodagi to’siqlarni kamaytiradigan va transchegaraviy
sarmoyalarni osonlashtiradigan katta, yagona bozorni yaratadi. Bu Janubiy Afrika
mamlakatlariga yangi bozorlarga kirish imkonini beradi, tashqi savdo
hamkorlariga qaramlikni kamaytiradi va afrika ichidagi savdoni rag’batlantiradi.
Mintaqaviy qiymat zanjirlari: Qishloq xo’jaligi, to’qimachilik va avtomobil
ishlab chiqarish kabi sohalarda mintaqaviy qiymat zanjirlarini rivojlantirish orqali
Janubiy Afrika mamlakatlari mintaqaviy va global bozorlarga mos keladigan
raqobatbardosh sanoatlarni qurishlari mumkin.
2.5. Raqamlashtirish va innovatsiyalar
Raqamli transformatsiya Janubiy Afrika iqtisodiyotlarining kelajagini
shakllantirishda katta rol o’ynashi kutilmoqda. Raqamli infratuzilma va
innovatsion ekotizimlarga sarmoya kiritish samaradorlikni oshirish va yangi
iqtisodiy imkoniyatlar yaratish uchun juda muhimdir.
Elektron tijorat va Fintech: Raqamli texnologiyalar keng tarqalib borar
ekan, Janubiy Afrika va Mavrikiy kabi mamlakatlarda elektron tijorat va fintech
kabi tarmoqlar jadal rivojlanmoqda. Raqamli to’lov platformalari va mobil banking
ilgari bankka ishlamagan aholi uchun moliyaviy xizmatlardan foydalanish
imkonini beradi.
Aqlli qishloq xo’jaligi: Qishloq xo’jaligida aniq fermerlik va fermerlar
uchun mobil ilovalar kabi raqamli texnologiyalarni joriy etish hosildorlikni
oshirish, xarajatlarni kamaytirish va qishloq joylarda oziq-ovqat xavfsizligini
yaxshilashga yordam beradi.
Janubiy Afrikaning iqtisodiy istiqbollari diversifikatsiya, mintaqaviy
integratsiya va texnologik taraqqiyot imkoniyatlaridan foydalangan holda joriy
muammolarni hal qilish qobiliyati bilan shakllanadi. Mintaqa ishsizlik, daromadlar
tengsizligi va siyosiy beqarorlik kabi muhim muammolarga duch kelgan bo’lsa-da,
infratuzilmani rivojlantirish, inson kapitaliga sarmoya kiritish va iqtisodiy
hamkorlikni kengaytirish orqali o’sishning aniq yo’llari mavjud.
SADC kabi tashabbuslar bilan Sanoatlashtirish strategiyasi va AfCFTA,
Janubiy Afrika iqtisodlari tovar eksportiga bog’liqligini kamaytirishi, yangi
22

sanoatni rivojlantirishi va mintaqaviy savdoni kuchaytirishi, farovon kelajak uchun
zamin yaratishi mumkin.
23

II BOB. JANUBIY AFRIKA DAVLATLARIDA IJTIMOIY VAZIYAT
2.1. Janubiy Afrika Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy holat
Janubiy Afrika . Afrikadagi iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan davlatdir.
Shu bilan birga, aparteid zamonaviy Janubiy Afrikada hayotning barcha sohalarida
katta iz qoldirdi. Hali ham aholining 80% - asosan qora tanlilar - qashshoqlik
chegarasida yashaydi. Ishsizlik va buning natijasida jinoyatchilikdarajasi yuqori.
YaIM
2022-yil yakuniga ko ra, mamlakatning nominal yalpi ichki mahsulotiʻ
405,7 milliard dollarni, xarid qobiliyati pariteti bo yicha esa 952,6 milliard
ʻ xalqaro
dollarni tashkil etdi. Janubiy Afrikaning jahon yalpi ichki mahsulotidagi ulushi
2022 yilda 0,58% ni tashkil etdi, bu 1981 yilga nisbatan ikki baravar kamaydi
(keyin 1,15%).
Gauteng provinsiyasi mamlakat yalpi ichki mahsulotida eng katta ulushga
ega (35%), undan keyin KvaZulu-Natal (16%), G arbiy Keyp
ʻ (14%), Sharqiy
Keyp (8%), Mpumalanga (7%), Limpopo (7%). %), Shimoliy G arbiy
ʻ (6%), Free
State (5%) va Shimoliy Keyp (2%).
Qishloq xo jaligi
ʻ
Qishloq xo jaligi
ʻ yuqori intensiv. 35 ming fermer xo jaligidan asosiy rolni ʻ
yirik fermer xo jaliklari o ynaydi, 100 ta yirik fermer xo jaliklari mamlakat
ʻ ʻ ʻ
qishloq xo jaligi aylanmasining to rtdan bir qismini tashkil etadi, tovar
ʻ ʻ
aylanmasining 60% dan ortig i 30 million randdan (1,6 million dollar) ortiq
ʻ
daromadga ega bo lgan fermer xo jaliklariga to g ri keladi; Sanoatda 765 ming
ʻ ʻ ʻ ʻ
kishi ishlaydi. Qishloq xo jaligi mahsulotlari eksportning 10% ga yaqinini (12
ʻ
mlrd. dollar) tashkil etadi. Oziq-ovqat importi yiliga taxminan 7 milliard dollarni
tashkil etadi, birinchi navbatda guruch, palma yog i, bug doy, tovuq, soya,
ʻ ʻ
shakarqamish va viski.
Qishloq xo jaligi aylanmasining qariyb 30% don ekinlari hissasiga to g ri
ʻ ʻ ʻ
keladi, asosiy ekin makkajo xori
ʻ hisoblanadi, o rtacha hosil 15 million tonnani ʻ
tashkil etadi, shundan 3 million tonnagacha eksport qilinadi. Bug doy
ʻ
yetishtirishga yaroqli hududlar kam bo lib, o rtacha 1,8 million tonna hosil
ʻ ʻ
24

iste molning faqat yarmini qoplaydi; ʻ Guruchdan tashqari boshqa donlar ham
yetishtiriladi. Texnik ekinlardan shakarqamish va paxta , moyli ekinlardan esa
kanola eng muhim hisoblanadi. Janubiy Afrika sitrus va boshqa subtropik
mevalarning asosiy ishlab chiqaruvchisi va eksportchisi hisoblanadi. Muhim
eksport sanoati vinochilikdir
Chorvachilik sohasida yaylovchilik eng katta ahamiyatga ega. Broyler
tovuqlarini ko paytirish ham yaxshi rivojlangan; Mahalliy ixtisoslik sho r suvda
ʻ ʻ
muzlatilgan tovuq go shtini sotishdir.
ʻ
Kon sanoati
Janubiy Afrika iqtisodiyotining eng muhim tarmog i
ʻ tog -kon sanoatidir ʻ .
Bu yalpi ichki mahsulotning 7 foizini tashkil qiladi va yarim millionga yaqin odam
ishlaydi. 40 dan ortiq turdagi foydali qazilmalar qazib olinadi - platina guruhidagi
metallar , oltin , ko mir
ʻ , marganets va temir rudalari, olmos va boshqalar. Janubiy
Afrika uzoq vaqtdan beri oltin qazib olish bo yicha dunyoda birinchi o rinni
ʻ ʻ
egallagan, ammo oltin qazib olish asta-sekin kamayib bormoqda - 500 tonna qazib
olingan. 2001, 2022 yilda - 346 tonna. Rekord 1956 yilda o rnatilgan - o shanda
ʻ ʻ
1000 tonna oltin qazib olingan. Sanoatda yirik xususiy kompaniyalar hukmronlik
qiladi, faqat PetroSA neft va gaz kompaniyasi davlatga tegishli ;
Janubiy Afrika platina guruhi metallari (jahon zahiralarining 91%),
marganets (29%), xromitlar (39%), oltin (11%) zaxiralari bo yicha dunyoda
ʻ
birinchi o rinda,
ʻ rutil va ilmenit ( titan rudalari, 13% ) bo yicha ikkinchi o rinda ʻ ʻ
turadi. % va 7%, sirkoniy (19%), vanadiy (18%), vermikulit (40%) va florit (15%).
2017 yilda mineral xomashyo eksporti 79 milliard dollarni (Janubiy Afrika
umumiy eksportining 28 foizini) tashkil etdi, asosiylari oltin (4,7 milliard dollar),
ko mir (4,42 milliard dollar),
ʻ platina (3,71 milliard dollar), temir rudasi (3,2
milliard dollar), marganets rudalaridir. (2,21 milliard dollar), palladiy (1,69
milliard dollar), xromit (908 million dollar), olmos (738 million dollar), rodiy (544
million dollar), nikel (355 million dollar), iridiy (143 million dollar), ruteniy (57
million dollar).
25

Janubiy Afrikada faoliyat yurituvchi eng yirik kon kompaniyalari orasida:
Anglo American , BHP , Rio Tinto , Sibanye-Stillwater , Wesizwe Platinum ,
Northam Platinum , African Rainbow Minerals , Palabora Mining Company ,
Cronimet Chrome Mining , Hluma Minerals , African Exploration Corporation and
African Exploration Corporation, AngloGold Ashanti , Gold Fields .
Boshqa sohalar
Eng muhim eksport tarmog i va daromad manbai tog -kon sanoatidanʻ ʻ
tashqari mahalliy xomashyoga asoslangan qora metallurgiya hisoblanadi.
Shuningdek, metallga ishlov berish , mashinasozlik (sanoat asbob-uskunalari, tog -
ʻ
kon uskunalari, kichik hajmdagi zarb presslari ishlab chiqarish, metall kesish
dastgohlari , avtomobillarni "tornavida" yig ish), kimyo (
ʻ neft kimyosi , kislotalar,
tuzlar, ishqorlar, soda kullari va boshqalar ishlab chiqarish) rivojlangan. kaustik
soda, mineral o g itlar
ʻ ʻ ), yengil sanoat , rangli metallurgiya (mis eritish), yog ochga ʻ
ishlov berish , qurilish materiallari ishlab chiqarish, oziq-ovqat sanoati .
Avtomobil sanoati
Janubiy Afrika avtomobilsozlik sanoati 20-asrning o rtalaridan oxirigacha
ʻ
rivojlana boshladi va kuchli mavqega ega bo ldi. Aparteid rejimi qulaganidan beri
ʻ
mahalliy Afrika tub aholisining farovonligi ortib borayotgani tufayli mahalliy
bozor o sib bordi va avtomobil ishlab chiqarish 21-asrda ikki baravar ko paydi va
ʻ ʻ
2015 yilda har yili millionning uchdan ikki qismiga yetdi. Yillik avtomobil ishlab
chiqarish bo yicha mamlakat Afrikada 1-o rinni va 2022 yilda dunyoda 22-o rinni
ʻ ʻ ʻ
egallaydi. Avtomobil sanoatida 36 ming ish o rni mavjud bo lib, yalpi ichki
ʻ ʻ
mahsulotning 7,5 foizini va mamlakat eksportining 10 foizini ta minlaydi.
ʻ
APDPning 2013 yildagi avtomobilsozlik milliy dasturida 2020 yilga kelib har yili
1,2 million avtomobil ishlab chiqarishga erishish ko zda tutilgan (aslida 2019 yilda
ʻ
atigi 0,63 million, 2020 yilda 0,45 million va 2022 yilda 0,45 million dona
avtomobil ishlab chiqarilgan). Mahsulotning qariyb uchdan bir qismi, jumladan,
yarmidan ko pi rivojlangan mamlakatlarga (Yaponiya, Avstraliya, Yevropa,
ʻ
AQSH) eksport qilinadi. Ko plab avtomobil butlovchi qismlari ishlab chiqariladi
ʻ
va eksport qilinadi.
26

Yirik milliy avtomobil ishlab chiqaruvchilari mavjud emas, asosan, BMW,
Toyota, Ford, Mazda, Volkswagen, Daimler-Chrysler, Nissan, Fiat, Hummer,
Puma (ilgari ham General Motors) xorijiy kompaniyalar tomonidan ishlab
chiqariladi. Mamlakatda an anaviy ravishda jiddiy xususiy texnologiyalar vaʻ
harbiy va politsiya mashinalari va zirhli mashinalar ishlab chiqariladi.
Yoxannesburg vaqti-vaqti bilan Afrikaning eng yirik xalqaro avtosaloniga
mezbonlik qiladi - Yoxannesburg xalqaro avtosalon .
Avtomobil ishlab chiqarishning asosiy markazi - Ford , Nissan va BMW
zavodlari joylashgan Gauteng provinsiyasi ; Volkswagen , Isuzu va Mercedes-Benz
Group Sharqiy Keypda o z faoliyatini yo lga qo ydi ;
ʻ ʻ ʻ KwaZulu-Natalda Toyota
zavodi mavjud.
Energiya
Aholi jon boshiga energiyaning barcha turlarini iste mol qilish bo yicha
ʻ ʻ
Janubiy Afrika dunyoda 61-o rinni egallaydi. Eng muhim energiya manbai
ʻ
ko mirdir. 2000 yilda mamlakatdagi elektr energiyasining 93 foizi ko mirda ishlab
ʻ ʻ
chiqarilgan bo lsa
ʻ , 2015 yilga kelib bu ko rsatkich ʻ quyosh va shamol
energiyasining faol rivojlanishi tufayli 80 foizga kamaydi. Oranj daryosida
gidroelektr stantsiyalari, bir qator nasosli saqlash elektr stantsiyalari , shuningdek,
Afrikadagi yagona atom elektr stantsiyasi Keyptaun yaqinida joylashgan.
Mamlakatdagi barcha elektr stansiyalarining o rnatilgan quvvati
ʻ 2020 yil holatiga
ko ra 62,7 million kVtni tashkil etdi, bu Afrikadagi eng yirik va dunyoda 21-
ʻ
o rinda; O rnatilgan quvvatlarning 87,9%i qazib olinadigan yoqilg i issiqlik elektr
ʻ ʻ ʻ
stansiyalari, 5,2%i atom elektr stansiyalari, 2,5%i gidroelektrostansiyalar, 2,6%i
shamol elektr stansiyalari, 1,6%i quyosh elektr stansiyalari hissasiga to g ri keladi.
ʻ ʻ
2019-yilda elektr energiyasi iste moli 202,3 mlrd
ʼ kVt/soatni , eksport 14,5 mlrd
kVt/soatni, import 7,8 mlrd kVt/soatni, uzatishdagi yo qotishlar 22,9 mlrd
ʻ
kVt/soatni tashkil etdi
Mamlakat elektr energiyasi yetishmasligi bilan bog ʻ liq muammolarni
boshdan kechirmoqda . 2022-yilning mart oyidan boshlab mamlakatda kuniga 12
soatgacha bo lgan elektr ta minotida uzilishlar kuzatilmoqda. Bunday holatga
ʻ ʻ
27

elektr stansiyalari quvvatlarining eskirganligi va jihozlarga texnik xizmat
ko rsatish bilan bog liq muammolar sabab bo ldi. 2023-ʻ ʻ ʻ yil 9- fevralda shu
munosabat bilan mamlakatda milliy ofat holati joriy etildi .
2020 yilda ko mir qazib olish 248 million tonnani tashkil etdi, shundan 75
ʻ
million tonnasi eksport qilindi. 2021 yilda neft qazib olish kuniga 100 ming barrel
darajasida bo lib, bu neft mahsulotlari iste molining 15 foizini (kuniga 623 ming
ʻ ʻ
barrel) qopladi; Mamlakatning neftni qayta ishlash zavodlari kuniga 500 ming
barrelgacha neftni qayta ishlashga qodir. 2019 yilda 1,23 milliard m³ tabiiy gaz
ishlab chiqarildi, bu iste molning chorak qismini tashkil etdi.
ʻ
Telekommunikatsiya
Janubiy Afrikada statsionar telefon aloqasi juda yomon rivojlangan - har
100 aholiga atigi 2 liniya. Ammo mobil aloqani rivojlantirish bo yicha mamlakat
ʻ
nafaqat Afrikada, balki dunyoda ham yetakchi o rinlardan birini egallaydi, 2021
ʻ
yilda mobil aloqa abonentlari soni 100 milliondan oshadi, ya ni har bir aholiga
ʻ
1,69 tadan to g ri keladi. Janubiy Afrikaliklarning 72% asosan mobil tarmoqlar
ʻ ʻ
orqali internetga kirish imkoniga ega.
Transport
Janubiy Afrika Afrikadagi eng zich temir yo llar
ʻ va avtomobil yo llari ʻ
tarmog iga ega.
ʻ
Mamlakat temir yo llarining umumiy uzunligi 20 ming km dan ortiq
ʻ
(2014). Temir yo llar 1067 mm "
ʻ Keyp gauge " dan foydalanadi; yo llarning ʻ
yarmidan kamrog i elektrlashtirilgan. Lesotoga temir yo l xizmatlari
ʻ ʻ Janubiy
Afrika temir yo llari kompaniyasi tomonidan ham taqdim etiladi.
ʻ
Magistral yo llarning uzunligi 750 ming km (2014), shundan 158 mingtasi
ʻ
asfaltlangan. Janubiy Afrikada ikkita trans-afrika yo li
ʻ tugaydi :
1. Qohira-Keyptaun avtomagistrali
2. Tripoli-Keyptaun avtomagistrali
Janubiy Afrikaning asosiy dengiz portlari - Durban , Keyptaun , Port
Yelizaveta . Ular Afrikadagi eng yaxshi jihozlangan. Richards Bay porti foydali
qazilmalarni eksport qilish uchun ishlatiladi va yuk aylanmasi bo yicha (86 mln.t.)
ʻ
Afrikada 1-o rinni, dunyoda 20-o rinni egallaydi.
ʻ ʻ
28

Mamlakatda 407 ta aeroport mavjud, jumladan, 11 tasi harbiy. Xalqaro
aeroportlar Yoxannesburg, Keyptaun, Durban va Pretoriyada joylashgan.
Moliyaviy sektor
Markaziy bankning vazifalari Janubiy Afrika rezerv banki tomonidan
amalga oshiriladi.
Janubiy Afrika Afrika qit asidagi eng rivojlangan bank sektoriga ega, 5 tasiʻ
Janubiy Afrikada joylashgan. 2022-yil sentabr holatiga ko ra, mamlakatda 31 ta
ʻ
bank faoliyat yuritgan, ulardan eng yiriklari Standard Bank , First National Bank ,
ABSA Group , Nedbank , Investec va Capitec (birgalikda ular aktivlar va
depozitlarning 90% dan ortig ini tashkil qiladi).
ʻ
Janubiy Afrikaning hayot sug urtasi bozorida 60 ta kompaniya faoliyat
ʻ
yuritadi, biroq beshta eng yirik kompaniya aktivlarning 80% dan ortig ini tashkil
ʻ
qiladi ( Sanlam , Old Mutual , Liberty Holdings, Momentum Metropolitan Holdings
va Discovery Limited). Sug urtaning boshqa turlarida eng katta bozor ulushlari
ʻ
Sanlam, Hollard Group, Guardrisk Insurance Company, OUTsurance Holdings
kompaniyalariga tegishli.
Tashqi savdo
2021 yil holatiga ko ra, Janubiy Afrika eksport
ʻ bo yicha dunyoda 34- ʻ
o rinni va
ʻ import bo yicha 43-o rinni egalladi. Asosiy eksport tovarlari platina, ʻ ʻ
oltin, temir rudasi, olmos va ko mir, neft va neft mahsulotlari, avtomobillar va
ʻ
butlovchi qismlar, telekommunikatsiya uskunalari import qilinadi;
Janubiy Afrikaning eng yirik savdo sherigi Xitoy bo lib, unga birinchi
ʻ
navbatda mineral xom ashyo (eksport qiymatining 70%), shuningdek, po lat
ʻ
mahsulotlari, qimmatbaho metallar, sabzavotlar va to qimachilik mahsulotlari
ʻ
yuboriladi; Xitoydan asbob-uskunalar (importning 46%), po lat buyumlar,
ʻ
to qimachilik, kimyo va plastmassalar keltiriladi. Xitoy bilan savdo balansi salbiy.
ʻ
Evropa Ittifoqi mamlakatlari orasida asosiy hamkor Germaniya
hisoblanadi. Yevropaga avtomobillar, mineral xomashyo va qimmatbaho metallar
eksport qilinadi, mineral xomashyo, uskunalar va butlovchi qismlar Yevropadan
keladi;
29

AQSh va Buyuk Britaniyaga eksport qilinadigan mahsulotlarning yarmidan
ko pi qimmatbaho metallar bo lib, asbob-uskunalar, kimyoviy moddalar,ʻ ʻ
sellyuloza-qog oz mahsulotlari va turli transport vositalari ushbu mamlakatlardan
ʻ
keladi. Bu mamlakatlarga eksport importdan ancha yuqori.
Tashqi savdoning muhim qismi Afrikaning boshqa mamlakatlariga to g ri
ʻ ʻ
keladi. Importning eng katta manbai Nigeriya bo lib, tovarlar asosan qo shni
ʻ ʻ
davlatlarga ( Botsvana , Mozambik , Namibiya , Zimbabve , Zambiya , Esvatini ,
Lesoto va boshqalar) eksport qilinadi.
Aholining daromadlari
2019 yilning 1-choragi holatiga ko ra, Janubiy Afrika Afrikaning barcha
ʻ
mamlakatlari orasida eng yuqori o rtacha ish haqiga ega edi:
ʻ R20,855 (€1,324),
Tayvan bilan teng ( NT$ 47,868, taxminan 1,368 evro). Janubiy Afrikada eng kam
ish haqi yo q edi. 2018 yil noyabr oyida Janubiy Afrika prezidenti eng kam ish
ʻ
haqi to g risidagi qonunni imzoladi. 2019-yil 1-yanvardan boshlab soatiga
ʻ ʻ 20 rupiy
( 1,46 dollar ) va oyiga 3500 rupiy (256,86 dollar). Qishloq xo jaligi ishchilari
ʻ
uchun stavka soatiga R18 ($1,32) va uy ishchilari uchun soatiga R15 ($1,10) ni
tashkil qiladi. 2022-yil 1-martdan boshlab Janubiy Afrikada eng kam ish haqi
soatiga 23,19 RUB (1,59 AQSh dollari), kuniga 185,52 (12,72 AQSh dollari) va
oyiga 4000 RUB (274,19 AQSh dollari) va kengaytirilgan jamoat ishlari dasturi
stavkasi doirasida ishlaydigan ishchilar uchun eng kam ish haqini tashkil qiladi.
soatiga R12,75 ($0,87) ni tashkil qiladi.
Ishsizlik
2023 yil may holatiga ko ra, Janubiy Afrikadagi ishsizlik dunyodagi eng
ʻ
yuqori ko rsatkichlardan biridir. Ishsizlik darajasi 32,9%, 15 yoshdan 34
ʻ
yoshgacha bo lgan yoshlar orasida ishsizlik darajasi 46,5% ni tashkil qiladi.
ʻ
30

2.1. Mozambikdagi iqtisodiy vaziyat
Mozambik — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq
xo jaligining ulushi 46%, sanoatning ulushi 27%.ʻ
Mozambikda yer fondi 78,3 mln. gektarni tashkil etadi, uning 44,4 mln.
gektari pichanzor va yaylov, 19,4 mln. gektari o rmon va siyrak o rmon.
ʻ ʻ
Dehqonchilikka yaroqli 15 mln. gektar yerning faqat 5—6 mln. gektaridan
foydalaniladi, qurg oqchilik yillarida bundan ham kamayadi. Oziq-ovqat
ʻ
mahsulotlari orasida moyli palma, yer yong oq, kungaboqar asosiy o rin oladi.
ʻ ʻ
Maputu, Beyra, Nampula shaharlari atrofida oziq-ovqat mu-ammosi qisman banan,
loviya, pomidor va boshqa sabzavot hisobiga hal etiladi. Inyambane va Nampula
viloyatlarida maniok, Zambeziya va Maputu viloyatlarida makkajo xori, oq jo xori
ʻ ʻ
ko proq ekiladi. Eng muhim ekinlar qatoriga keshyu yong og i, paxta,
ʻ ʻ ʻ
shakarqamish, kopra, sitrus mevalar kiradi va ko p qismi eksport qilinadi. Sizal,
ʻ
jut, tamaki, choy ham yetishtiriladi.
Chorvachiligi, asosan, ichki iste molni ta minlaydi. Setse pashshasi
ʼ ʼ
bo lmagan Gaza, Maputu viloyatlari, shuningdek, Manika va Sofala vilo-
ʻ
yatlarining bir qismi muhim chorvachilik makonlaridir. Qoramol, echki, cho chqa,
ʻ
qo y boqiladi. Dengizda baliq va boshqa suv jonivorlari ovlanadi.
ʻ
Sanoatining asosiy tarmoqlari, oziq-ovqat va yengil sanoat, energetika, neft
sanoati, kimyo sanoati, kora metallurgiya, qurilish materi-allari sanoati va boshqa
Maputu va Beyra shaharlarida un, arahis,kungaboqar yog i, pivo, qandshakar, baliq
ʻ
konserva, go sht va keshyu yong og ini qayta ishlash korxonalari bor.
ʻ ʻ ʻ
Shimoyodagi meva konservalari va sharbat ishlab chiqarish zavodi Afrikadagi eng
yirik shunday korxonalardan biri hisoblanadi. Mamlakatdagi 40 ta to qimachilik
ʻ
korxonasidan 14 tasi Maputuda joylashgan. Ularda paxta, shuningdek kopra, sizal
va jutdan turli buyumlar ishlab chiqariladi. Beyrada paypoq fabrikasi, Shimoyoda
jutdan qopqanor, Nakalada sizaldan yo g on va ingichka arqonlar to qiydigan
ʻ ʻ ʻ
fabrika bor. Maputu poyabzal fabrikasi yiliga 1 mln. juft Maputu shahridagi milliy
teatr, oyoq kiyim ishlab chiqaradi. Maputu, Beyra, Nampula, Shimoyo, Inyamin-
31

geda yog ochsozlik va mebel fabrikalari, sellyulozaqog oz kombinati mavjud.ʻ ʻ
Maputudagi mashinasozlik korxonalarida va-gonlar ishlab chikariladi, avtobus,
mototsikl, velosiped, sovitkich yig iladi, kabel ishlab chiqariladi, kemalar
ʻ
ta mirlanadi. Maputu, Dondo, Nakalada sement zavodlari bor. Toshko mir, mis,
ʼ ʻ
siyrak metalli rudalar, diatomit qazib olinadi. Yiliga o rtacha 490 mln. kVtsoat
ʻ
elektr energiya hosil qilinadi.
Mozambikning asosiy transport yo llari Mozambik portlari orqali qo shni
ʻ ʻ
mamlakatlar — Zimbabve , Malavi, Esvatini va JAR o rtasida tranzit yuk
ʻ
tashilishini ta minlashga xizmat kiladi. Transport yo li — transportning eng
ʼ ʻ
muhim turi. Uzunligi 3843 km. Avtomobil yo llari tarmog ining uz. 39 ming km.
ʻ ʻ
Beyra — Mutare neft kuvuri qurilgan. Asosiy dengiz portlari: Maputu, Beyra,
Nakala, Kelimane. Xalqaro aeroportlari: Mavalane (Maputuda) va Beyra.
Mozambik chetga mayda qisqichbaqa, keshyu yong og i, kopra, sitrus mevalar,
ʻ ʻ
choy, paxta, sizal, yog och sotadi. Chetdan mashina va uskunalar, oziq-ovqat,
ʻ
pishloq, iste mol buyumlari, neft mahsulotlari oladi. Tashqi savdodagi mijozlari:
ʼ
Portugaliya, JAR, AQSH, Yaponiya, Ispaniya. Pul birligi — metikal.
Mustaqillik e lon qilinganidan so ng aholiga tibbiy xizmatni yaxshilash
ʼ ʻ
choralari ko rildi: xususiy kasalxona va dispanserlar davlat ixtiyoriga olindi, bepul
ʻ
tibbiy xizmat joriy etildi, ba zi doridarmonlar bepul beriladigan bo ldi; aholini
ʼ ʻ
qizamiq, bezgak, sil kasalligiga karshi emlash yo lga qo yildi. Maputuda bezgak
ʻ ʻ
va boshqa yuqumli kasalliklarni ta-dqiq qiluvchi xalqaro markaz ochilgan. Maputu
universitetining tibbiyot fakultetida vrachlar tayyorlanadi. Mozambiklik yoshlar
chet ellardagi tibbiyot oliy va o rta o quv yurtlarida ham ta lim olib kelayotir.
ʻ ʻ ʼ
Mozambik iqtisodiyoti dunyodagi eng qashshoq iqtisodlardan biri
hisoblanadi. Shunga qaramay, u jadal rivojlanayotgan iqtisodiyotga ega mamlakat
sifatida tasniflanadi.
1609 yildan 1951 yilgacha Mozambik 1951 yildan 1975 yilgacha
Portugaliyaning mustamlakasi edi. - Portugaliyaning xorijdagi provinsiyasi.
32

1962-yil 25-iyunda FRELIMO tuzilgandan keyin 1964-yil sentabrda
mustaqillik uchun qurolli kurash boshlandi (bu davrda koloniya hududining bir
qismi FRELIMO qo shinlari nazoratiga o tgan).ʻ ʻ
1966 yilda Mozambikdagi birinchi dehqon qishloq xo’jaligi kooperativlari
Kabo Delgadoda tashkil etildi (keyinchalik ularning soni ko’paydi) .
1970-yillarning boshlarida iqtisodiyotning asosini qishloq xo jaligi tashkil
ʻ
etdi; Bu vaqtda bu erda uch turdagi fermer xo’jaliklari faoliyat yuritgan - yirik
plantatsiyalar (xorijiy imtiyozlar), portugal mustamlakachilarining fermer
xo’jaliklari va afrikalik aholining yarim tomorqa fermalari. Ekiladigan yerlarning
umumiy maydoni hududning 1% ni tashkil etdi.
1975 yil 25 iyunda Mozambikga mustaqillik, 1976-1977 yillarda berildi.
uzoq davom etgan fuqarolar urushi boshlandi ; Janglar iqtisodiy faoliyatni izdan
chiqardi va mintaqa iqtisodiyotiga zarar etkazdi.
1980-yillarning boshida Mutarareda mamlakatdagi birinchi
hunarmandchilik kooperativi (yog och o ymakorlarini birlashtiruvchi) tashkil
ʻ ʻ
etildi.
1980-yillarning o rtalarida Mozambik qishloq xo jaligi mamlakati bo lib,
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiyoti qishloq xo jaligiga asoslangan (1985-yilda YaIMning 41%) – bu yerda
ʻ
paxta, shakarqamish, kokos palmalari, tamaki, kofe, makkajo xori, manok, jo xori
ʻ ʻ
va boshqa ekinlar yetishtirilgan.. Sanoatning asosini (1985 yil YaIMning 27%)
foydali qazilmalarni qazib olish (ko mir, boksit, mis, tantal va temir rudalari) va
ʻ
yog och kesish tashkil etdi.
ʻ
1993 yildan boshlab liberallashtirish va xususiylashtirishga asoslangan
iqtisodiy dastur amalga oshirilmoqda.
Qishloq xo jaligi Mozambik iqtisodiyotining asosi hisoblanadi. Uning yalpi
ʻ
ichki mahsulotdagi ulushi 28 foizga etadi. 36 million gektar yer dehqonchilikka
yaroqli, ammo atigi 5,4 million gektar yer ekiladi. 120 ming gektar yer sug’oriladi .
Eksportda qishloq xo’jaligi mahsulotlarining ulushi 25 foizni tashkil etadi.
Chorvachilik mamlakat janubida jamlangan. Sholi , yeryong oq
ʻ , shakarqamish ,
apelsin , kola , papayya , Itheoriza digitata va boshqalar yetishtiriladi.
33

Temir rudasi, ko mir, tabiiy gaz, boksit konlari bor. Qo’shni ʻ Janubiy
Afrikaning poytaxti katta rol o’ynaydi. Foydali qazilma konlarini o’zlashtirishda
Yevropa davlatlari va Avstraliya ishtirok etadi. Noyob tuproq minerallarini qazib
olish va qayta ishlash Alto Ligonya mintaqasida amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish sanoati asosan qishloq xo jaligi xom ashyosini qayta
ʻ
ishlash korxonalari va sovun zavodlaridan iborat. Fuqarolar urushi natijasida
vayron bo’lgan shakar sanoati tiklanmoqda. Alyuminiy zavodi, pivo zavodlari,
qog oz, sement, shisha ishlab chiqarish korxonalari ochildi.
ʻ 2000 yilda Fiat
avtomobil yig’ish zavodi ish boshladi. To qimachilik sanoati rivojlanmoqda.
ʻ
Umumiy energiya zahiralari 0,359 milliard tonna (ko’mir ekvivalentida)
deb baholanadi. UNSD va EES EAEC ma’lumotlariga muvofiq, 2019 yilda
organik yoqilg’i ishlab chiqarish 31,317 ming tonnani tashkil etdi. Jami yetkazib
berish – 17781 ming tonna. 964 ming tonna yoki umumiy ta’minotning 5,4 foizi
elektr stansiyalari va issiqlik inshootlarida konvertatsiya qilishga sarflandi.
O’rnatilgan quvvatlar - sof elektr stansiyalari - 2814 MVt, shu jumladan: qazib
olinadigan yoqilg’ilarni yoqib yuboruvchi issiqlik elektr stansiyalari (IES) - 17,1%,
qayta tiklanadigan energiya manbalari (RES) - 82,9%. Yalpi elektr energiyasi
ishlab chiqarish – 18981 mln.kVt/soat, shu jumladan: issiqlik elektr stansiyalari –
21,2%, qayta tiklanuvchi energiya manbalari – 78,8%. Yakuniy elektr energiyasi
iste’moli – 12836 mln.kVt/soat, shundan: sanoat – 82,2%, maishiy iste’molchilar –
14,0%, tijorat sektori va davlat korxonalari – 0,2%, qishloq va o’rmon xo’jaligi,
jumladan, baliqchilik – 0,2%, boshqa iste’molchilar – 3,4%. 2019 yil uchun
energiya samaradorligi ko’rsatkichlari: xarid qobiliyati pariteti bo’yicha yalpi ichki
mahsulotning aholi jon boshiga iste’moli (nominal narxlarda) – 1336 dollar, aholi
jon boshiga (yalpi) elektr energiyasi – 423 kVt/soat, aholi jon boshiga elektr
energiyasi iste’moli – 59 kVt/soat. Elektr stansiyalarining o’rnatilgan sof
quvvatlaridan foydalanish soatlari soni – 6558 soat.
34

2.3. Janubiy Afrika orol davlatlarining iqtisodiyoti
Komor orollari iqtisodiyoti
Komor orollari dunyodagi eng qashshoq mamlakatlardan biridir. 2022 yilda
aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot (nominal) 1294 dollarni tashkil etadi
(dunyoda 164-o’rin). Qashshoqlik darajasidan past - aholining 60%. Kichik tabiiy
resurslar, past malakali ishchi kuchi, yuqori aholi o’sishi, tashqi yordamga qattiq
qaramlik. Mamlakat o’zini oziq-ovqat bilan ta’minlamaydi - komoriyaliklarning
asosiy oziq-ovqat mahsuloti bo’lgan guruch importning asosiy qismini egallaydi.
Hukumat savodxonlik va mehnat ko’nikmalarini oshirishga, savdo va sanoat
korxonalarini xususiylashtirishga, sog’liqni saqlashni yaxshilashga, turizmni
rivojlantirishga va aholi o’sishini kamaytirishga harakat qilmoqda.
Qishloq xo’jaligi (YaIMning 40%, ishchilarning 80%): vanil , chinnigullar ,
ilang-ilang , kopra , kokos , banan , manok (tapyoka); baliq ovlash
Sanoat (YaIMning 4%): parfyumeriya va qishloq xo jaligi xom ashyosiniʻ
qayta ishlash.
Xizmat ko’rsatish sohasi YaIMning 56% ni tashkil qiladi.
2017-yilda eksport qilingan (74 mln. AQSH dollari): chinnigullar (41,1
mln. AQSh dollari), efir moylari (14,4 mln. AQSh dollari), vanil (13,1 mln. AQSH
dollari) va boshqalar.
Asosiy xaridorlar Hindiston (33%), Fransiya (20%), Indoneziya (13%),
Germaniya (8,8%) va AQSh (6,9%).
2017-yilda import (296 million dollar): to’qimachilik mahsulotlari (80,7
million dollar); chorvachilik mahsulotlari (26,7 million dollar), shu jumladan
parranda go’shti (15 million dollar); ekinchilik mahsulotlari (24,1 mln. dollar), shu
jumladan guruch (18,5 mln. dollar); mashina va uskunalar (23,9 mln. dollar);
mebel (22,9 mln. dollar) va boshqalar.
Asosiy yetkazib beruvchilar: Tanzaniya (30%), Xitoy (22%), Fransiya
(11%), Pokiston (7,9%), Hindiston (6,6%).
35

ACP mamlakatlari xalqaro tashkiloti a’zosi.
Madagaskar iqtisodiyoti
Madagaskar iqtisodiyoti odatda rivojlanayotgan deb hisoblanadi; XVJ
ma’lumotlariga ko’ra, 2007 yilda mamlakat yalpi ichki mahsuloti 18,120 milliard
dollarni, Jahon banki ma’lumotlariga ko’ra - 16,821 milliard dollarni tashkil etib,
respublika XVF ma’lumotlariga ko’ra mos ravishda 116 va 115-o’rinlarni egalladi
Markaziy razvedka boshqarmasi faktlar kitobiga ko’ra joy [ 23 ]
. Aholi jon boshiga
daromad 2007 yilda xuddi shu moliya institutlari ma’lumotlariga ko’ra 1068 dollar
(dunyoda 157-o’rin) va 878 dollarni (161-o’rin) tashkil etdi.
Madagaskarning asosiy iqtisodiy tarmoqlari qishloq xo’jaligi , baliqchilik
va eksport uchun o’tlar va ziravorlar etishtirishdir. Asosiy eksport mahsulotlari -
kofe , burbon vanili (Madagaskar dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchi), kakao
kukuni, shakar , guruch , tapyoka , dukkaklilar, banan va yeryong’oq .
Iqtisodiyot sohasida tarkibiy islohotlar 1980-yillarda, asosan, xorijiy
moliya institutlari, xususan, Jahon banki bosimi ostida boshlandi. Xususiylashtirish
dasturi amalga oshirildi (1988-1993), erkin savdo zonasi (Eksportni qayta ishlash
zonasi) joriy etildi , ammo 1980- yillarning oxirida biroz ko ’ tarilishdan so ’ ng 1991-
1996 yillarda turg’unlik davri kuzatildi. Xususiylashtirishning ikkilamchi to’lqini
1996 yildan 2001 yilgacha iqtisodiyotni yana jonlantirdi, biroq butun mamlakat
bo’ylab umumiy turmush darajasi yaxshilanmadi, ayniqsa shaharlardan tashqarida.
2002 yilgi siyosiy inqiroz Dide Ratsiraka tarafdorlari va yangi prezident Mark
Ravalomanana o’rtasidagi qarama-qarshilik bilan bog’liq bo’lib, mamlakat
iqtisodiga qattiq zarba berib, 2002 yil uchun YaIMni 12,7 foizga qisqartirdi. 2002-
2005 yillar inflyatsiyaga qarshi kurash va yalpi ichki mahsulotning asta-sekin o’sib
borishi davri bo’ldi.
Hozirgi vaqtda iqtisodiy o’sishning asosiy manbalari turizm, to’qimachilik
va yengil sanoat mahsulotlari eksporti, qishloq xo’jaligi mahsulotlari eksporti va
foydali qazilmalar eksporti hisoblanadi. Orolning noyob faunasi tufayli bioturizm
sayyoramizning turli burchaklaridan ko’plab odamlarni jalb qilmoqda. Orol flora
va faunasining taxminan 80% endemikdir va sayyoramizning umumiy tur xilma-
36

xilligining 5% Madagaskarda joylashgan. Antananarivo va Antsirabe yaqinida
joylashgan erkin savdo zonalari AQSh va Yevropa bilan savdo qilishga qaratilgan.
Qazib olinadigan asosiy tabiiy resurslar eksport uchun ko’mir , ilmenit va nikeldir .
Respublika janubida ikkita yirik neft konlari topildi.
Madagaskar va Mavritaniya o’nlik pul birligidan foydalanmaydigan
dunyodagi oxirgi davlatlardir. Madagaskar ariari besh iraimbilaniyaga teng.
Davlat ACP mamlakatlari xalqaro tashkilotiga a’zo.
Mavrikiy iqtisodiyoti
Mavrikiy iqtisodiyoti shakar ishlab chiqarishga ( shakar qamishi ekiladigan
qishloq xo’jaligining qariyb 90 foizida yetishtiriladi), turizm va to’qimachilik
sanoati, dengiz va bank biznesi yaqinda rivojlangan, shuningdek, dengiz
mahsulotlari va baliqlarni qazib olish va qayta ishlashga asoslangan. Iqtisodiy
jihatdan Mavrikiy Afrikadagi ikkinchi eng boy davlatdir ( Seyshel orollaridan
keyin ) eng yuqori HDI , aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot (nominal) va aholi
jon boshiga yalpi ichki mahsulot (PPP) Afrikada ( Seyshel orollari
Respublikasidan keyin ) ikkinchi o’rinda turadi. Inson taraqqiyoti indeksiga ko’ra,
u dunyoda 64-o’rinda (2021).
Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot 2015 yilda 19,6 ming dollarni
tashkil etdi ( dunyoda 61- o ’ rin ). Qashshoqlik darajasidan past - aholining 8% (2006
yilda). Ishsizlik - 7,1% (2017).
Ishchilarning 9%i qishloq xo jaligida, 30%i sanoatda, 61%i xizmatʻ
ko rsatish sohasida band.
ʻ
Eksport tovarlari (2017 yilda 2,52 mlrd. dollar): to qimachilik va kiyim-
ʻ
kechak (30,8%), baliq va baliq mahsulotlari (14%), tozalangan shakar (10%), neft
mahsulotlari (5,9%). Asosiy xaridorlar Fransiya (15%), AQSh (11%), Buyuk
Britaniya 9%, Zambiya (8,1%), Janubiy Afrika (7,9%). Import (2017 yilda 5,59
mlrd. dollar): sanoat tovarlari, oziq-ovqat , neft mahsulotlari, kimyo . Asosiy
yetkazib beruvchilar Xitoy (16%), Hindiston (15%), Fransiya (11%), Janubiy
Afrika (9,2%), Yaponiya (3,2%). ACP mamlakatlari xalqaro tashkiloti a’zosi.
37

Mavrikiy uzoq bo’lishiga qaramay, evropalik sayyohlar orasida juda
mashhur bo’lib, Maldiv va Seyshel orollari bilan bir qatorda dunyodagi eng
chiroyli va qimmat sayyohlik kurortlaridan biri hisoblanadi. Mavrikiyda plyaj
ta’tillari keng tarqalgan, ammo okeanga va kamroq tez-tez orolga chuqur
sayohatlar ham mashhur. Tabiiy diqqatga sazovor joylardan biri yetti rangli qum
deb ataladi.
Seyshel orollari iqtisodiyoti
Seyshel orollari iqtisodiyoti turistlarga xizmat ko rsatish (ishchilarningʻ
30%, YaIMning 25% dan ortig i va valyuta tushumlarining 75% ga yaqini) va
ʻ
baliq ovlashga (konservalangan va muzlatilgan baliq asosiy eksport tovarlari)
asoslangan. Hindiston yong’og’i , dolchin va vanil (eksport uchun), shirin
kartoshka , kassava (tapyoka), banan va choy yetishtiriladi. Parranda boqiladi.
Yalpi ichki mahsulot shakllanishida iqtisodiyotning turli tarmoqlarining
hissasi: xizmat ko’rsatish sohasi 33,5%, sanoat 16,4%, qurilish 9%, savdo, restoran
va mehmonxona biznesi 9,2%, transport va aloqa 28,6%, qishloq va baliqchilik
3,3%. Mamlakat iqtisodiyoti tashqi ta’sirlarga juda zaif. U nafaqat turizmga
bog’liq, balki umumiy birlamchi va ikkilamchi ishlab chiqarish omillarining 90%
dan ortig’ini import qiladi . Turizmdagi har qanday pasayish tezda YaIMning
pasayishiga, valyuta tushumlarining qisqarishiga va byudjet qiyinchiliklariga olib
keladi.
Asosiy eksport: konservalangan orkinos ; qisqichbaqalar . Importning asosiy
tovarlari: hayvonlar va oziq-ovqat mahsulotlari (bu miqdorning 53 foizi mahalliy
zavodlar uchun xom ashyo sifatida muzlatilgan orkinos), neft mahsulotlari , ishlab
chiqarilgan mahsulotlar , transport vositalari va ularning qismlari, kimyo
mahsulotlari. sanoat , 1% ichimliklar va tamaki.
1972 yilda Seyshel orollari xalqaro aeroporti ochildi. 1978 yilda
respublikaning Air Seychelles milliy aviakompaniyasi tashkil topdi.
Mamlakat ACP mamlakatlari xalqaro tashkilotiga a’zo. Qashshoqlik va
ijtimoiy ko’rsatkichlar Afrikadagi eng yaxshi ko’rsatkichlar qatoriga kiradi.
38

Seyshel orollari offshor markaz sifatida tanilgan. Seyshel orollari
qonunchiligi, xususan Seyshel orollari Respublikasining xalqaro biznes
kompaniyalari to g risidagi qonuni xalqaro korporatsiyalarni Seyshel orollaridaʻ ʻ
ro yxatdan o tkazishga ruxsat beradi (bunday kompaniyalar Seyshel orollarida
ʻ ʻ
soliq to lashlari shart emas) va 1995 yildan boshlab xalqaro biznes kompaniyalari
ʻ
ro’yxatga olingan (2014 yil holatiga ko’ra, Seyshel orollari xalqaro biznesida 140
mingdan ortiq kompaniya ro’yxatga olingan). Seyshel orollari Rossiya Moliya
vazirligining offshor kompaniyalari ro’yxatiga 42-raqamga kiritilgan.
Reunion iqtisodiyoti
Qishloq xo jaligining asosiy eksport ekini
ʻ shakarqamish hisoblanadi.
Makkajo’xori , kartoshka , banan , mango ham yetishtiriladi. Reunion Bourbon deb
nomlangan qahva ishlab chiqarishni boshladi. Chorvachilik - asosan cho’chqa va
echkilar .
Turizm biznesi keng rivojlangan.
Sanoati, asosan, qand qamishidan qand va rom ishlab chiqarishdan iborat.
Shakardan tashqari, rom, vanil , parfyumeriyada ishlatiladigan geranium
mohiyati va boshqa xushbo’y moddalar eksport qilinadi.
Bu departamentda istiqomat qilgan frantsuzlar va hind, kreol va boshqa
jamoalar vakillarining turmush darajasida sezilarli farq bor. Frantsiya hukumati bu
farqni kamaytirish uchun xorijdagi departament iqtisodiyotini subsidiyalaydi.
39

XULOSA
Janubiy Afrika davlatlarining iqtisodlari boy tabiiy resurslari, xilma-xil
madaniyatlari va notinch tarixlari bilan shakllangan imkoniyat va
qiyinchiliklarning noyob aralashmasini taqdim etadi. Janubiy Afrika taraqqiyot
hamjamiyati (SADC) mintaqaviy integratsiya va savdo hamkorligini
rag’batlantirishda hal qiluvchi rol o’ynadi, bu butun mintaqada iqtisodiy o’sishni
kuchaytirdi. Shunga qaramay, ko’plab mamlakatlar daromadlar tengsizligi, yuqori
ishsizlik darajasi va siyosiy beqarorlik kabi chuqur tarkibiy muammolarga duch
kelishda davom etmoqda.
Janubiy Afrika va Botsvana kabi davlatlar tog’-kon sanoati, xizmat
ko’rsatish va turizm kabi tarmoqlar orqali nisbatan kuchliroq iqtisodlarni qurishga
muvaffaq bo’ldi. Biroq, ularning bir nechta tarmoqlarga bog’liqligi ularni global
tovarlar narxining o’zgarishiga qarshi himoyasiz qiladi. Boshqa tomondan,
Zimbabve, Mozambik va Zambiya kabi davlatlar iqtisodiy taraqqiyotni bo’g’ib
qo’yadigan siyosiy beqarorlik, yomon boshqaruv va noadekvat infratuzilma bilan
kurashda davom etmoqda.
So’nggi yillarda iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, boshqaruv tizimini
takomillashtirish va mintaqaviy hamkorlikni kengaytirish borasidagi sa’y-
harakatlar barqaror rivojlanish yo’lidagi muhim qadamlar bo’ldi. Infratuzilma,
energetika va texnologiyalarga xorijiy investitsiyalar ushbu iqtisodiyotlarni
o’zgartirish, ish bilan ta’minlash va turmush darajasini oshirish salohiyatiga ega.
Biroq, hukumatlar uchun uzoq muddatli farovonlikni ta’minlash uchun
inklyuzivlikni targ’ib qiluvchi, korruptsiyaga qarshi kurashuvchi va inson
kapitalini rivojlantirishga sarmoya kirituvchi siyosatni amalga oshirish juda
muhim.
Xulosa qilib aytganda, Janubiy Afrika davlatlarining iqtisodiy kelajagi
muhim va’da berayotgan bo’lsa-da, potentsial barqaror va adolatli o’sishga
40

to’sqinlik qilayotgan chuqur ildiz otgan muammolarni hal qilish uchun
birgalikdagi sa’y-harakatlarni talab qilishini anglab etadi.
41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Afrikaning iqtisodiy istiqboli: Janubiy Afrikada mintaqaviy rivojlanish
va iqtisodiy integratsiya (2022).
2. Jahon banki guruhi. (2021). Janubiy Afrikaning iqtisodiy yangilanishi.
Jahon banki nashrlari. https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-
reports/documentdetail
3. Soko, M. va Qobo, M. (2020). Janubiy Afrikaning siyosiy iqtisodiyoti:
iqtisodiy rivojlanish istiqbollari. Oksford universiteti matbuoti.
4. Ncube, M., Brixiova, Z. va Meng, Q. (2018). Janubiy Afrikadagi o’rta
daromad tuzog’i va tarkibiy o’zgarishlar. Afrika iqtisodiyotlari jurnali, 27(3), 287-
311.
5. Chiripanhura, B. va Mupela, E. (2016). Janubiy Afrikada mintaqaviy
iqtisodiy integratsiya va savdo. Palgrave Makmillan.
6. Janubiy Afrikaning iqtisodiy tadqiqoti: Tengsizlikka qarshi kurash va
inklyuziv o’sishni rag’batlantirish. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
(OECD - 2019).
7. Xanlon, J. va Smart, T. (2019). Zambiya: Stress ostida boshqaruv va
iqtisodiy boshqaruv. Zed kitoblar.
8. Rodrik, D. (2008). Janubiy Afrikaning iqtisodiy jumboqlarini tushunish.
O’tish davri iqtisodiyoti, 16(4), 769-797.
42

Sotib olish