Janubiy Amerika - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Munojat Isroyilova

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2024

5 Sotish

Janubiy Amerika

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………2
1-BOB JANUBIY AMERIKA MATERIGI
1.1. Janubiy Amerika materigi geografik o’rni, okean qismlari, orollari va chekka
nuqtalari. ……………………………………………………....3
1.2. Janubiy Amerika materigi tektonikasi …………….…….5
2-BOB Janubiy Amerika tabiiy sharoiti va tabiat mintaqalari
2.1 Janubiy Amerika materigining releyfi ………………….. 9
2.2 Janubiy Amerika geografik iqlimi va ichki suvlari …….17
2.3 Janubiy Amerika materigi tabiat mintaqalari ……… ...28
Xulosa……………………………………………………….42
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………......43

1

Kirish
AQSH yer maydoni butun G‘arbiy Yevropa mamlakatlaridan
katta bo‘lganligi bilan Rossiyadan keyingi o‘rinda turadi mamlakat
50ta shtat va Kolumbiya federal okrugidan iborat. Asosiy 48ta shtati
Shimoliy Amerika materigining janubiy va markaziy qismida
joylashgan. Hozirgi kunda AQSH-Federativ Respublika. Mamlakatda
1787-yil qabul qilingan Konstitutsiyaga amal qilinadi. Davlat raxbari-
Prezident. Qonun chiqaruvchi organ—kongres. AQSH foydali
qazilmalarga juda boy, ayniqsa yoq`ilg`i energiya resurslari qora va
rangli metallarning yirik zahiralari , tog` kimyo xom ashyosi va
boshqa resurs zihalari bilan ajralib turadi . Ko`mir qazib olish
bo`yicha Xitoydan keyin 2- o`rinda turadi . AQSh neft va gazning
yirik zahilariga ega. Yirik neft va gaz havzalari Alyaskada mamlakat
janubidagi Texas va Lyuzgana shtatlari va Tinch okean sohillari
bo`yidagi Kaliforniya shtatida Aholisi . AQSH aholisi soni jihatidan
Xitoy va Hindistondan so`ng dunyoda uchinchi o`rinda turadi . Aholi
soni ortishida immigratsiya asosiy rol o`ynaydi . XIX asr oxirlariga qadar
G`arbiy Yevropa mamlakatlaridan , so`ngra Sharqiy Yevropa , keyingi
yillarda Lotin Amerikasi va Osiyo mamlakatlarida immigratsiya kuchaydi
joylashgan.
2

1-BOB JANUBIY AMERIKA MATERIGI
1.1 Janubiy Amerika materigi geografik o’rni, okean qismlari, orollari va
chekka nuqtalari
Janubiy Amerika g‘arbiy va janubiy yarim sharlarda joylashgan bo‘lib, boshqa
quruqliklardan deyarli to‘liq ajralib turadi (rasm-1). Faqatgina shimolda tor
Panama bo‘yni orqali Markaziy va Shimoliy Amerika bilan tutashib turadi.
Janubiy Amerika maydonining kattaligi jihatidan materiklar orasida to‘rtinchi
o‘rinda turadi. Uning maydoni yaqin joylashgan orollari bilan 17,8 mln. km2 ga
teng. Materikning eng uzun joyi 7150 km, eng keng joyi 5° j.k. yaqinida 5150 km
va tor joyi 40° j.k. dan janubda 600 km dan oshmaydi. Uning shimoliy chekka
nuqtasi Guaxira yarim orolidagi Galinas burni (12°25' sh.k.), janubiy nuqtasi
Frouard burni (53°54´ j.k.), g‘arbiy nuqtasi Parinyas burni (81°20´ g‘.u.) va
sharqdagi nuqtasi Kabu-Branku burni (34° 46/ g‘.u.) hisoblanadi. Janubiy Amerika
shimolda Karib dengizi, sharqda Atlantika okeani, g‘arbda Tinch okeani va
janubda Magellan bo‘g‘izi suvlari bilan yuvilib turadi. Materikning Shimoliy
Amerika bilan tabiiy geografik chegarasi Karib dengizining Daren qo‘ltig‘idan
boshlanib, Tinch okeanning Buenaventura qo‘ltig‘igacha davom etadi. Aksariyat
hollarda ikki materik o‘rtasidagi chegara shartli ravishda Panama bo‘yni deb qabul
qilingan. Materik yaqinida kelib chiqishiga ko‘ra ikki xil orollar guruhi joylashgan.
Bular materik va okean tipidagi orollardir. Materik tipiga Trinidad, Chili, Olovli
Yer, Folklend orollari va arxipelaglari, okean tipiga Galapogos, XuanFernandes va
boshqa mayda orollar kiradi. Materik qirg‘oqlari Shimoliy Amerika qirg‘oqlariga
nisbatan kam parchalangan. Qirg‘oqlarining aksariyat qismi tik va qoyali tog‘
jinslaridan tarkib topgan, shu sababli portlar qurish uchun qulay emas. Materikning
janubi-sharqiy, janubiy va janubi-g‘arbiy qismlari ko‘proq parchalangan, qo‘ltiqlar
va ko‘rfazlar hosil bo‘lgan. Parchalangan janubi-sharqiy qirg‘oq bo‘ylab Baiya-
Grande, SanXorxe, San-Matias kabi yarim aylanma shaklidagi qo‘ltiqlar va Parana
daryosining quyilish joyida La-Plata estuariysi va qo‘ltig‘i joylashgan. Undan
shimolroqda Urugvay sohillari bo‘ylab laguna tipidagi qirg‘oq shakli hosil bo‘lgan.
Materikning janubi-g‘arbiy qirg‘oqlari shimoli-g‘arbiy qirg‘oqlariga nisbatan juda
3

kuchli parchalangan. Natijada ko‘plab mayda va yirik orollar hamda arxipelaglar
hosil bo‘lgan. Ular orasida materik ichkarisiga turtib kirgan va uncha katta
bo‘lmagan Penyas, Korkovado qo‘ltiqlari hamda Janubiy Amerikani Olovli Yer
arxipelagidan ajratib turgan Magellan bo‘g‘izi joylashgan. Shimoli-g‘arbiy
qirg‘oqning ekvatordan janubrog‘ida Guayakil qo‘ltig‘i qirg‘oq chizig‘ining
materik ichkarisiga burib turadi. Undan janubda qirg‘oqlar to‘g‘ri chiziqli,
parchalanmagan, tik va baland bo’lib shakllangan. Janubiy Amerikaning Karib
dengizi qirg‘oqlari ham kuchli kesilgan, bir necha yarim orollar, qo‘ltiqlar va
lagunalar hosil bo‘lgan. Guaxira va Pariya yarim orollari, Venesuela va Pariya
qo‘ltiqlari hamda Marakaybo lagunasi shular jumlasidandir. Panama bo‘ynini hosil
bo‘lish joyida Karib dengizi tomon keng ochilib turgan Daren qo‘ltig‘i joylashgan
Janubiy Amerika rasm-1
4

O‘rganilish tarixi. Yangi Dunyoni dastlabki kashf etilgan vaqti hozirga qadar ham
uncha aniq emas. Olimlarning fikricha Amerika qirg‘oqlariga Yevropaliklar ham
Afrikaliklar ham suzib borishgan va yangi yerlar bilan tanishishgan.
Skandinaviyada yashagan vikinglar ming yillar ilgari dengizlarda suzib
yurganlarida okean ortidagi notanish qirg‘oqlarga borib qolganliklari ma’lum.
Lekin vikinglar Yangi Dunyoni kashf etganliklarini o‘zlari ham bilishmagan va
bunday buyuk kashfiyotlar to‘g‘risidagi tushunchalar keyinchalik butunlay unutib
yuborilgan. Vikinglarning suzishlaridan besh yuz yil keyin yevropalik dengizchilar
okean ortidagi materikni qaytadan kashf etishga muvoffaq bo‘ldilar. XV asr oxiri
va XVI asr boshida fanning hamda dengizda suzishning rivojlanishi Buyuk
geografik kashfiyotlarga olib keladi. Amerikaning qayta kashf qilinishi
Hindistonga, ya’ni Janubiy va Sharqiy Osiyoga g‘arbdan suv yo‘li orqali borishni
maqsad qilgan Xristofor Kolumb ekspedisiyasidan boshlangan. U Yerning shar
shaklida ekanligini hisobga olib, 1492 yilda g‘arbga tomon suzishni boshlaydi.
X.Kolumb Atlantika okeanidan suzib o‘tayotgan vaqtda Shimoliy Passat
oqimlarini, Sargasso dengizini, bir qancha orollarni kashf etadi va materikka
chiqadi. 1498 yilda X.Kolumb Trinidad orolini va Janubiy Amerikaning Orinoko
del’tasi atrofidagi yerlarni tekshiradi. 1499-1501 yillarda uyushtirilgan ispan
ekspedisiyalarida ishtirok etgan Amerigo Vespuchchi, A.Nino, A.Oxeda va
R.Bastidaslar materikning shimoliy sohillarida ilmiy tekshirish ishlarini amalga
oshirdilar. Tabiatga qiziquvchan va ilmiy kuzatishlarni olib borgan A.Vespuchchi
yangi kashf etilgan yerlarni dastlabki geografik tafsilotini yozadi. 1500 yilda
ispanlardan V.Pinson va D.Lepe boshchilik qilgan ekspedisiyalar hamda
portugaliyalik P.A.Kobral rahbarlik qilgan ekspedisiya Janubiy Amerikaning
sharqiy sohillarini kashf etishdi. 1507 yilda lotaringiyalik kartograf
M.Valdzemyuller janubiy materikni florensiyalik Amerigo Vespuchchi sharafiga
Amerika deb atashni taklif qiladi. 1541 yildan keyin bu nom Shimoliy Amerika
uchun ham rasm bo‘ldi. 1516 yilda ispaniyalik dengizchi sayyoh H.D.Solis 89
Urugvay va Parana daryolarining quyi oqimidagi yerlarini tekshiradi va
geografiyaga oid materiallarni to‘playdi. 1520 yilda F.Magellan boshliq ispan
5

ekspedisiyasi materikning janubiy qirg‘oqlarigacha suzib boradi va Patagoniya
(hozirgi Magellan) bo‘g‘izi orqali Tinch okeanga chiqadi. Bo‘g‘izning janubidagi
joylarni Magellan Olovli Yer deb atadi. Janubiy Amerika tabiatini majmuali
tekshirgan dastlabki olimlardan biri nemis geografi va sayyohi Aleksandr
Gumboldtdir. U fransuz botanigi E.Bonplan bilan birga 1801 yilda Janubiy
Amerika tabiatini har tomonlama mukammal o‘rganish uchun ekspedisiya tashkil
etdi. A.Gumboldt materikning dastlabki geologik kartasini tuzadi, g‘arbiy
qirg‘oqlar tabiatini tasvirlab yozadi, qirg‘oq yaqinidagi dengiz oqimini o‘rganadi
va bu oqimning sohilbo‘yi iqlimiga ta’sirini izohlab beradi. U And tog‘lari tabiatini
o‘rganib, balandlik mintaqalanishi g‘oyasini ilgari suradi. Janubiy Amerika
tabiatini tadqiq etishda rus sayyohlari ham o‘z hissalarini qo‘shadilar. XIX asrning
boshida N.G.Rubsov va G.I.Langsdorf boshchiligidagi ilmiy safar xodimlari
Braziliya tog‘ligida ilmiy tekshirish ishlarini olib boradi. Ilmiy safar
ishtirokchilarining asosiy maqsadi Braziliya tog‘ligining ichki rayonlari tabiiy
sharoitini hamda tub joy aholisining etnografik xususiyatlarini o‘rganish edi. Bu
maqsad ular tomonidan to‘liq amalga oshiriladi. Botanik olimlardan N.I.Vavilov
1932-1933 yillarda materikka ilmiy safar uyushtirib, u yerda dehqonchilikning
qadimgi o‘choqlarining geografik markazlarini va vatani Janubiy A Amerika
bo‘lgan bir necha tur madaniy o‘simliklarning kelib chiqishini aniqlaydi.
1.2 Janubiy Amerika materigi tektonikasi
Materikning sharqiy katta qismi platformali geologik tuzilmadan, shimoliy va
g‘arbiy chekka qismlari vertikal tektonik harakatlar natijasida vujudga kelgan
geosinklinal tuzilmalardan iborat. Platformaning shimoliy katta qismi eng qadimiy,
arxey va proterazoy eralarining kristalli jinslaridan tarkib topgan. Platformaning
janubiy kichikroq qismi gertsin bosqichida shakllangan. Shuning uchun Janubiy 90
Amerika hududining aksariyat qismining poydevorini tashkil etuvchi yirik
platforma shakllanish tarixiga va yoshiga ko‘ra ikkiga: arxey va proterozoyda
burmalangan zamindagi Gviana-Braziliya (Janubiy Amerika) platformasiga va
6

gertsin burmalanish davrida vujudga kelgan Patagoniya platformasiga bo‘linadi.
Gviana-Braziliya platformasi Patagoniya platformasiga nisbatan juda katta
maydonni egallagan. Uning hududi turli davrlarda vujudga kelgan xilma-xil
jinslardan tarkib topgan. Eng qadimiy kembriydan avval hosil bo‘lgan granit va
gneyslar platformaning burmalangan va murakkab geologik strukturaga ega
bo‘lgan zaminini tashkil etadi. Platformaning usti paleozoy, mezozoy va kaynozoy
eralarida hosil bo‘lgan yoshroq jinslar bilan qoplangan. Bu jinslarning qalinligi
qadimgi poydevor yuzasining relyef tuzilishiga bog‘liq. Gviana-Braziliya
platformasining botiq zaminida asosan sinklinal tektonik strukturalar va ko‘tarilib
turgan zaminida antiklinal tektonik strukturalar – qalqonlar vujudga kelgan.
Binobarin, sinklinal zonalarda akkumulyativ jarayon yetakchi o‘rin egallasa,
antiklinal zonalarda denudatsiya jarayoni faol davom etadi. Shuning uchun
botiqlarda cho‘kindi jinslarning qalinligi minglab metrlar bilan o‘lchansa,
qalqonlarda va anteklizalarda o‘nlab va yuzlab metrlar bilan o‘lchanadi. Bu jinslar
ko‘pchilik holatlarda gorizontal ravishda joylashgan bo‘lib, ular kam burmalangan.
Gviana-Braziliya platformasi tarkibida asosan ikkita qalqon – Gviana va Braziliya
qalqonlari mavjud bo‘lib, ular bir-biridan Amazoniya botig‘i orqali ajralib turadi.
Geologlarning ilmiy faraziga ko‘ra, Janubiy Amerika platformasining rivojlanish
tarixi Afrika, Avstraliya, Antarktida va Janubiy Osiyo platformalarining rivojlanish
tarixi bilan uzviy bog‘liq. Chunki, janubiy yarim shardagi ulkan Gondvana
materigi paleozoy erasi davomida yaxlit holda mavjud bo‘lib, yuqorida nomlari
aytilgan materiklar uning tarkibiy qismini tashkil etgan. Kembriyda Amazoniya
pastekisligi o‘rnida juda katta bukilma hosil bo‘ladi. Keyinchalik bu bukilma
janubga Paragvay havzasi tomon cho‘zilib boradi. Natijada devon davriga kelib bu
bukilmalar dengiz tagida qolib, yirik suv havzasi vujudga keladi. Karbon
(toshko‘mir) davriga kelib dengizlarning maydoni ancha qisqaradi. Gertsin
bosqichida kembriydan oldin hosil bo‘lgan platforma zaminida, Braziliya
qalqonining janubiy qismida magmalarning otilib chiqishi sodir bo‘ladi. Gertsin
orogenezi And geosinklinal zonasining sharqiy qismida, platformaga yaqin
joylarda ham namoyon bo‘ladi. Materikning janubiy qismida gertsin burmalanishi
7

davrida Patagoniya platformasi vujudga keladi. Mezozoyning boshlariga kelib,
trias davrida Atlantika okeanining hozirgi janubiy qismida katta bukilma hosil
bo‘ladi. Ana shundan boshlab Gondvana quruqligi parchalanib, boshqa-boshqa
materiklarga bo‘linib ketadi. Braziliya yassi tog‘ligining markaziy qismida kristalli
zamin juda pastda yotadi. Bu joy qalqonning ichki qismidagi cho‘kma bo‘lib, u
platformaning qadimgi burmalanishi natijasida hosil bo‘lgan. Cho‘kmaning yuzasi
gorizontal joylashgan va yuqori ko‘tarilgan katta qalinlikdagi mezozoy yotqiziqlari
bilan qoplangan. Janubiy Amerika platformasida paleozoyda hosil bo‘lgan
tog‘larning butun mezozoy erasi davomida yemirilishi tufayli katta miqdorda
kontinental yotqiziqlar to‘planadi. Ular bukilgan zonalarni asta-sekin to‘ldira
borib, botiqlardagi suv havzalarini quruqlikka aylantiradi. Materikning shimoliy va
g‘arbiy chekka qismida joylashgan And geosinklinal zonasi Janubiy Amerikaning
eng yosh va seysmik jihatdan harakatchan hududi hisoblanadi. Bu yerda tog‘ hosil
bo‘lish jarayoni quyi bo‘r davridan boshlangan va dastlab g‘arbiy hududlarda sodir
bo‘lgan. Mezozoy burmalanish bosqichi And geosinklinal zonasida vertikal
harakatlar, vulkanlarning otilishi, yoriqlarning va tog‘ oralig‘i cho‘kmalarining
hosil bo‘lishi bir muncha shiddat bilan davom etadi. Paleogen davrida tog‘
burmalanish jarayoni geosinklinal zonaning sharqiy qismiga ham tarqaladi.
Neogenning oxirida Qirg‘oq Kordil’eralari hosil bo‘ladi, ikki materik – Shimoliy
va Janubiy Amerika bir-biri bilan uzil-kesil tutashadi. Mezozoy va al’p tog‘ hosil
bo‘lish jarayonlari natijasida Janubiy Amerikaning faqat g‘arbiy qismidagi
geosinklinal zonada tog‘ tizmalari hosil bo‘lib qolmasdan, balki platformaning
chekka qismlarida ham ko‘tarilmalar vujudga keladi. Natijada kembriygacha
bo‘lgan va paleozoydagi geologik tuzilmalarning ayrim uchastkalari o‘z
ko‘rinishini va balandlik shakllarini o‘zgartirib And tog‘ tizmasiga qo‘shilib
ketgan. Neogen va to‘rtlamchi davrning boshlarida And tog‘ tizimining barcha
hududida differensiasiyalashgan shiddatli yangi tektonik harakatlar yuz beradi. Bu
zonada geosinklinallarning o‘zaro tutashishi bilan bir vaqtda al’p burmalanishida
paydo bo‘lgan tog‘larning juda katta balandlikka ko‘tarilishi ham kuzatilgan.
Materikning al’p burmalanish zonasi sharqiy platformali zonaga nisbatan seysmik
8

harakatchanligi va hozirgi zamon so‘nmagan vulkanlarining keng tarqalganligi
bilan farq qiladi. And tog‘ tizimi tektonik mintaqasining materikdan tashqaridagi
Tinch okean qismi – Peru va Chili chuqur botiqlari hozir ham geosinklinal
rivojlanishda bo‘lib, ular kuchli ravishda davom etayotgan cho‘kish xususiyatiga
ega. Shunga parallel ravishda bu zonada materikdan kelib tushayotgan cho‘kindi
jinslarning to‘planib borish jarayoni ham davom etmoqda. And tog‘ tizimi
mintaqasida yangi tektonik harakatlar hozirgi kunda ham o‘z faoliyatini
susaytirmagan. Bu esa tog‘ hosil bo‘lish jarayonining davom etayotganligidan
darak beradi. And tizimida so‘ngan va harakatdagi vulkanlar keng tarqalgan.
Vulkanlarning ko‘pchiligi Kolumbiya va Ekvador And tog‘larida, Markaziy Andda
va Chilining o‘rta qismidagi And tog‘larida joylashgan. Yuz beradigan eng kuchli
va dahshatli zilzilalar ham shu regionlar bilan chambarchas bog‘liq. Eng kuchli
tektonik harakatlar va yer qimirlashlar har 10-15 yilda takrorlanib turadi.
Jumladan, 1960 yilda Chilida, 1970 yilda Peruda va 1985 yilda And tog‘larining
boshqa regionlarida dahshatli zilzilalar bo‘lib o‘tgan.
9

2-BOB Janubiy Amerika tabiiy sharoiti va tabiat mintaqalari
2. 1 Janubiy Amerika materigining releyfi
Janubiy Amerika yer yuzasining tuzilishi Shimoliy Amerikaning yer yuzasi
tuzilishiga o‘xshab ketadi. Materikning eng chekka g‘arbiy va shimoliy qismida
qirg‘oq bo‘ylab 9000 km masofaga cho‘zilgan And tog‘ tizimi joylashgan. Uning
Atlantika okeani sohillariga yaqin joylashgan sharqiy qismini Gviana, Braziliya va
Patagoniya yassi tog‘liklari egallagan. Janubiy Amerikaning 45 % ga yaqin hududi
Amazonka, Orinoko, Markaziy, Gviana kabi pastekisliklardan tashkil topgan.
Materikning hozirgi relyef shakllarining hosil bo‘lishida yangi tektonik
harakatlarning roli nihoyatda katta. Yangi tektonik harakatlar materikning
geosinklinal g‘arbiy tog‘lik mintaqasiga kuchli ta’sir etib qolmasdan, balki unga
nisbatan tinchroq bo‘lgan sharqiy tekislik va yassi tog‘lik mintaqasiga ham o‘z
ta’sirini ko‘rsatgan. Natijada turli xil morfologik strukturalarga ega bo‘lgan yirik
relyef shakllari vujudga kelgan. Janubiy Amerika taraqqiyot tarixi geotektonik
strukturasiga ko‘ra ikkita yirik qismga: platformali strukturadan tarkib topgan
Andsiz Sharqqa va geosinklinal mintaqadan tashkil topgan Andli G‘arbga
bo‘linadi. Har ikkala geotektonik yirik region relyef shakllarining vujudga kelish
tarixiga va hozirgi relyef xususiyatlariga ko‘ra bir qator morfostruktura oblastlarga
bo‘linadi. Andsiz Sharq Janubiy Amerika va Patagoniya platformalarining
geostrukturasiga va hozirgi relyef shakllariga mos keladigan antekliza va sinkliza
morfostruktura oblastlaridan tarkib topgan. Janubiy Amerika platformasining
antekliza va sinkliza morfostruktura oblastlari Gviana va Braziliya yassi
tog‘liklaridan iborat (Ilova, 9-rasm). Gviana yassi tog‘ligi platformaning shimoliy
qismidagi ko‘tarilma bo‘lib, u uncha katta bo‘lmagan Essekibo va yuqori Orinoko
sinklizalari bilan uchta massivga bo‘lingan. Sharqiy massivda mezozoyda
to‘plangan cho‘kindi jinslar to‘liq yuvilib ketgan. Uning markaziy qismidagi
bo‘ylama yoriqlarda vertikal ko‘tarilishlar va parchalanishlar yuz berib, baland
massivlar va tektonik erozion cho‘kmalar hosil bo‘lgan. Sharqiy massivning eng
baland joyi uning shimoliy qismida joylashgan Vilgelmin tog‘idir. U okean
sathidan 1281 m baland ko‘tarilgan. Kristalli qalqonning shimoliy qanoti Gviana
10

pastekisligining uchlamchi va to‘rtlamchi davr yotqiziqlari tagida qolib ketgan.
Janubiy qanoti Amazoniya sinklizasi bilan tutashgan. Markaziy massivda to‘g‘ri
chiziqli tektonik yoriqlar va vertikal harakatlar qalqonning shimoliy qanotining
keskin tik ko‘tarilishiga va janubiy qanotining nishab bo‘lishiga ta’sir etgan.
Ko‘tarilgan joylarida bo‘r davrining qizil rangli qumtoshlari, konglomeratlari
yaxshi saqlangan. Bu qatlamni intruziv jinslar yorib o‘tgan. Markaziy massiv
Serra-Pakaraima kabi tik yonbag‘irli tizmalardan, alohidaalohida qoldiqli tog‘
massivlaridan, jumladan Gviana yassi tog‘ligining baland nuqtalari bo‘lgan La-
Neblina (3014m), Rorayma (2810m) tog‘laridan, peneplenlashgan kristalli
platolardan tarkib topgan.
G‘arbiy massiv plita shaklida bo‘lib, uning kembriygacha bo‘lgan zamini
uchlamchi davrning kontinental yotqiziqlari bilan qoplangan. Balandligi 910 m
gacha ko‘tarilgan Pardaos massivida bo‘r davrining qumtoshlari orollar shaklida
ko‘tarilib turadi. Zinapoyasimon shaklga ega bo‘lgan g‘arbiy plato asta-sekin
Orinoko va Amazonka sinklizalari tomon pasayib boradi. Braziliya yassi tog‘ligi.
Janubiy Amerika platformasining eng yirik ko‘tarilmalaridan biri bo‘lgan Braziliya
yassi tog‘ligi geostruktura jihatdan bir qator antekliza va sinklizalardan tarkib
topgan. Bu morfostruktura oblastining relyefining shakllanishida uzoq davom
etgan yemirilish, peneplenizasiya, yotqiziq jinslarni yuvib ketish, yangi
ko‘tarilishlar kabi jarayonlar asosiy rol o‘ynagan. Bundan tashqari Braziliya yassi
tog‘ligining relyefining shakllanishida tektonik yoriqlar, ichki cho‘kmalarni
dengiz, vulkanik va parchalangan materiallar bilan to‘lish jarayoni ham ishtirok
etgan. Parchalangan jinslarning yuvilib ketishi ko‘pincha yassi tog‘likning ancha
ko‘tarilgan va nam bo‘lgan shimoliy hamda sharqiy rayonlari uchun,
materiallarning to‘planishi esa markaziy cho‘kma hududlari uchun xarakterli.
Braziliya yassi tog‘ligining Atlantika okeani tomon qaragan sharqiy va janubi-
sharqiy qismida baland ko‘tarilgan uzilmalar sohil bo‘ylab cho‘zilgan bo‘lib, ular
kuchli parchalangan. Bu uzilmalar balandligi 2000-2800 m keladigan bir necha
tog‘ tizmalarini hosil qiladi. Bular Serra Jeral, Serra-du-Mar, Serra-da-Mantikeyra,
Serra-du-Espinyasu tizmalari va Borborema platosidir. Tizmalarning o‘ziga xos
11

cho‘qqilari bo‘lib, shundan Bandeyra okean sathidan 2890 m, Itambe 2033 m,
Igreja 1808 m baland ko‘tarilgan. Bandeyra Braziliya yassi tog‘ligining eng baland
nuqtasi hisoblanadi. Braziliya yassi tog‘ligining markaziy, g‘arbiy va shimoliy
qismlari uning sharqiy va janubi-sharqiy qismiga nisbatan ancha past. Bu yerda
o‘rtacha balandligi 500-800 m dan oshmaydigan Serra-Dorada, Serra-du-
Ronnador, Serra-dusParesis, Serra-Formoza, Serra-du-Kashimbu kabi tog‘lar va
kristall zaminli MatuGrosu platosi joylashgan. Janubiy Amerika platformasining
sinkliza morfostruktura oblastlari Orinoko, Amazonka va Markaziy
pastteksiliklardan iborat. Orinoko pastekisligi. Bu morfostruktura oblasti Karib
Andi tog‘lari bilan Gviana yassi tog‘ligi oralig‘idagi mezozoyning oxirida vujudga
kelgan tektonik bukilmada tarkib topgan. Uning shimoli-sharqiy qismi paleogen va
neogen davrlarining dengiz yotqiziqlari bilan, g‘arbiy qismi And tog‘laridan va
Gviana yassi tog‘ligidan keltirilgan kontinental yotqiziqlar bilan to‘ldirilgan.
Orinoko pastekisligi Lyanos Orinoko pastekisligi deb ham ataladi. Lyanos Orinoko
yer yuzasining tuzilishiga va nishabligiga ko‘ra ikkita geomorfologik qismga
bo‘linadi. G‘arbiy qismi Past Lyanos va sharqiy qismi Baland Lyanos deb ataladi.
Past Lyanos pastekislikning g‘arbiy qismini ishg‘ol etib, Guariko va Meta
daryolarining oralig‘ida joylashgan. Uning yuzasi pastqam tekislik bo‘lib,
gillibalchiq allyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan. Hududining aksariyat qismi
okean sathidan atigi 40 m baland ko‘tarilgan xolos. Faqat Karib Andi etaklari
yaqinida yer yuzasi 150-200 m balandlikkacha ko‘tarilgan. Bu yerda daryo
vodiylari yaxshi 94 ishlanmagan va chuqurlashmagan. Tog‘ etagidagi yoyilma
konussimon vodiylar bilan kuchli kesilgan. Baland Lyanos pastekislikning Guariko
daryosidan sharqda joylashgan qismini egallagan. U g‘arbiy qismga nisbatan
balandroq bo‘lib, dengiz yotqiziqlari bilan qoplangan. Yuza qismi denudasion
tekislikdan iborat. Baland Lyanos daryo vodiylari bilan kesilgan va balandligi 200-
300 m keladigan platolarga bo‘linib ketgan. Bu platolarni mahalliy xalq “mesas”
deb ataydi. Orinoko daryosi Atlantika okeaniga quyilish joyida pastqam, tekis va
botqoqlangan del’ta hosil qilgan. Bu yerda yangi tektonik harakatlar natijasida
sodir bo‘lgan cho‘kish jarayonining izlari yaxshi saqlangan. Amazonka
12

pastekisligi. Amazonka pastekisligi Janubiy Amerika platformasining eng yirik va
qadimiy sinklizasida tarkib topgan. Uning g‘arbiy qismi And geosinklinal
oblastining chekka bukilgan tektonik stukturasi bilan tutashgan. Shimolda Gviana
va janubda Braziliya yassi tog‘liklari bilan chegaralangan. Pastekislikning
burmalangan poydevori bir necha ming metr chuqurlikda yotadi. Sinkliza
paleozoyning dengiz yotqiziqlari hamda mezozoy va kaynozoyning kontinental
yotqiziqlari bilan to‘lgan. Yuqori qatlamini issiq va nam iqlim sharoitida vujudga
kelgan qalin lateritli nurash po‘sti tashkil etadi. Amazonkaning g‘arbiy va sharqiy
qismlarining relyef xususiyatlari Lyanos Oriniko pastekisligining relyef
xususiyatlariga o‘xshash. Uning g‘arbiy qismi ancha past, tekis, Amazonka
daryosining o‘rta oqimida, Manaus shahri yaqinida pastekislikning yuzasi okean
sathidan atiga 26 m baland. And tog‘ etaklari yaqinida balandlik 150 m gacha
yetadi. Bu qismda daryo vodiylari chuqur kesilmagan. Amazonka
pastttekisligining sharqiy qismi, g‘arbiy qismiga nisbatan daryo vodiylari bilan
chuqur kesilgan, daryo oraliqlari 150-300 m gacha ko‘tarilib, tekis yuzali platolar
hosil qiladi. Pastekislikning shimoliy va janubiy chekka qanotlarida kristall jinsli
qalqonlar asta-sekin yuzaga ko‘tarilib yassi tog‘liklar bilan tutashib ketadi.
Amazonka irmoqlarining yuqori oqimlari chuqur kesilgan vodiylarida qadimiy
kristall jinslar ochilib, yuzaga chiqib ostonalar hosil qilgan. Pastekislikning g‘arbiy
va janubi-g‘arbiy qismlari uchun relyefning ko‘tarilish tendensiyasi xarakterli. Bu
And tog‘laridan oqizib kelinadigan daryo yotqiziqlarining to‘planishi va
konussimon yoyilmalarning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq. Markaziy tekisliklar.
Paragvay, Parana va Urugvay daryo havzalarida, Janubiy Amerika platformasining
bukilgan qismida, And tog‘lari bilan Braziliya yassi tog‘ligi oralig‘ida Markaziy
tekisliklar joylashgan. Bu tekislik meridional ravishda shimoldan janubga tomon
katta masofaga cho‘zilgan. Uning morfostrukturasi Gran-Chako, Mamore-Boni
tekisliklaridan hamda La-Plata pastekisligidan tarkib topgan. Markaziy
tekisliklarning shimoli-g‘arbidagi GranChako tog‘oldi tekisligi o‘zining relyef
xususiyatlariga ko‘ra Shimoliy Amerikaning Buyuk tekisliklariga o‘xshaydi.
Uning yer yuzasi okean sathidan 600-800 m baland ko‘tarilgan, daryo vodiylari
13

bilan chuqur kesilgan. Yuza qismi tog‘lardan keltirilgan kontinental yotqiziqlardan
iborat. Janubiy pasaygan qismi to‘rtlamchi davr allyuvial, flyuvioglyasial va
lyossimon jinslar bilan qoplangan. Shimolda Mamore-Paragvay daryolari
oralig‘ida joylashgan baland tekislik platformali zaminning ko‘tarilgan bir 95
qismi bo‘lib, And sturukturasiga yaqin. Uning relyef shakllari orasida baland
nuqtasi 1400 m dan oshadigan balandliklar uchraydi. La-Plata pastekisligi.
Markaziy tekisliklarning eng pastqam, botqoqlangan qismi bo‘lib, u tarkibi
jihatidan Janubiy Amerika platformasiga qarashli sinklizaning katta qismi
hisoblanadi. Pastekislik Braziliya yassi tog‘ligi, And tog‘lari va Pampa Serralarida
yemirilgan tog‘ jinslarini daryo suvlari yordamida oqizib kelib yotqizishi tufayli
hosil bo‘lgan. Keltirilgan kontinental yotqiziqlarning qalinligi Pampada ming
metrdan, boshqa qismlarda bir necha ming metrgacha boradi. Pampaning
janubisharqiy qismida qoldiqli tog‘ massivlari – Pampa Serralari joylashgan bo‘lib,
ular Buenos-Ayres Serralari deb ham ataladi. Kordil’erabo‘yi va Pampa Serralari.
Argentinaning shimoli-g‘arbiy qismida balandligi 2000 m dan 6000 m gacha
ko‘tarilgan Kordil’erabo‘yi tog‘lari va Pampa Serralari platformaning chekka
qismida neogendagi vertikal harakatlar natijasida vujudga kelgan. Ularning hosil
bo‘lishida And geosinklinal zonasida sodir bo‘lgan al’p burmalanishining roli
katta. Tog‘ tizmalari oralig‘ida kontinental yotqiziqlar bilan to‘lgan cho‘kmalar
mavjud. Pampa Serralari va Kordil’erabo‘yi deb ataluvchi bu tog‘larning bir qismi
And tizimi tarkibiga kiritiladi. Patagoniya yassi tog‘ligi. Materikning eng janubi-
sharqiy qismida joylashgan va gertsin burmalanishida vujudga kelgan platforma
Patagoniya yassi tog‘ligining asosiy tarkibini tashkil etadi. Yassi tog‘likning
shimolidagi gertsin strukturasi yer yuziga chiqib yotgan bo‘lsa, janubida u bo‘r
davri cho‘kindilari va vulkanik jinslar bilan qoplangan. Iqlimi quruq va yer usti
suvlari kam bo‘lganligi sababli yassi tog‘likning yuzasi kam parchalangan. Relyef
shakllarida zinapoyasimon platolar hukmronlik qiladi. Yassi tog‘likning g‘arbiy
qismi And geosinklinali ta’sirida bo‘lganligi uchun 2000 m balandlikkacha
ko‘tarilgan. Qolgan qismining o‘rtacha balandligi 1000-1500 m atrofida bo‘lib,
Atlantika okeani qirg‘oqlarida tik yonbag‘irli jarliklar hosil qilgan. Janubiy
14

Amerikaning shimoliy va g‘arbiy qismida joylashgan Andli G‘arb Andsiz Sharqqa
nisbatan tektonik va morfologik jihatdan juda murakkab tuzilgan. Tog‘ tizimi bir-
biriga parallel ravishda joylashgan orografik zonalardan, ichki platformadan va
tektonik cho‘kmalardan tarkib topgan. Ular Tinch okeani sohillaridan materik ichki
qismi tomon birin-ketin almashinib boradi. Tinch okeani sohillarida uncha baland
bo‘lmagan platosimon Qirg‘oq Kordil’era tizmalari joylashgan. Ular bo‘ylama
tektonik qirg‘oq hosil qilib, okean tomon tik tushgan. Qirg‘oq Kordil’erasi
uzluksiz polosa hosil qilmasdan materikning shimoliy chekka qismi va 20° j.k. dan
janubda uchraydi. Ular daryo vodiylari bilan kuchli kesilgan, qumtosh, ohaktosh,
mergel va intruziv jinslardan tarkib topgan. And tog‘ tizimining asosiy qismi
mezozoy va kaynozoyda yuz bergan burmalanishlar jarayonida shakllangan.
Tog‘larning tuzilishida so‘ngan va harakatdagi vulkanlarning vulkanik jinslari ham
katta rol o‘ynaydi. And tog‘larida so‘ngan va harakatdagi vulkanlar keng
tarqalgan, B.P.Jernakovning ma’lumotiga ko‘ra bu yerda 49 ta harakatdagi va 35 ta
so‘ngan vulkanlar mavjud. Vulkanlarning asosiy qismi tektonik yoriqlar bo‘ylab
joylashgan. Tektonik yoriqlar va uzilmalar natijasida And tog‘ tizimida tik
yonbag‘irli qoyalar hosil bo‘lgan. Vulkanlarning geografik tarqalishi And tizimi
bo‘ylab bir xil emas. Ularning keng tarqalgan qismlari Ekvador Andi, Markaziy
And (13° va 29° j.k. oralig‘i) hamda 32° j.k dan to materikning janubigacha
bo‘lgan qismi, ya’ni Chili-Argentina Andi va Patagoniya Andi hisoblanadi. And
tog‘lari bir-biriga parallel joylashgan va uzoq masofaga cho‘zilgan tog‘
zanjirlarini, ular tutashgan joylarda eng baland tog‘ cho‘qqilarini va tog‘
tugunlarini hosil qiladi. Tog‘ cho‘qqilari orasida so‘ngan va harakatdagi vulkanlar
ko‘pchilikni tashkil etadi. Janubiy Amerika Andida nafaqat materikning eng
baland nuqtasi, balki butun g‘arbiy yarim sharning ham eng baland nuqtasi
hisoblangan Akonkagua tog‘i 6960 m balandlikkacha ko‘tarilib turibdi. Katta
masofaga kengaygan And tog‘ tizmalari oralig‘ida baland yassi tog‘liklar mavjud.
Ular And yassi tog‘liklari yoki Punalar deb ataladi. Punalarning yuzasi okean
sathidan 3500-4500 m balandlikda joylashgan. And tog‘ tizimidagi ko‘pchilik
cho‘qqilarning va vulkanlarning balandligi 6000 m dan oshadi va hatto 7000 m
15

gacha yetadi. Tog‘larning eng baland qismlari uchun al’p tipidagi relyef shakllari
xarakterli. Ye.N.Lukashova And tog‘ tizimi tarkibida 7 ta morfostruktura oblastini
ajratadi: 1. Karib Andi. 2. ShimoliG‘arbiy And. 3. Ekvador Andi. 4. Peru Andi. 5.
Markaziy And. 6. Chili-Argentina Andi. 7. Patagoniya Andi Foydali qazilmalari.
Janubiy Amerikaning ma’danli resurslari uning barcha hududlari bo‘ylab bir
tekisda tekshirilgan emas. Tadqiq etish natijasida aniqlangan va qazib
chiqarilayotgan foydali qazilmalarning geografik tarqalishi va joylashishi
materikning geologik strukturasi bilan bevosita bog‘liq. Binobarin, Janubiy
Amerikaning qadimiy kristalli qalqonlarida, vulkanik va tektonik jarayonlar
natijasida hosil bo‘lgan magmatik intruziv va effuziv jinslarda asosan rudali, rangli
va nodir metallar keng tarqalgan. Platformaning botiq va bukilmalarida,
qirg‘oqbo‘yi pastekisliklarida to‘plangan cho‘kindi jinslar qatlamida rudasiz
foydali qazilmalar – neft, tabiiy gaz, toshko‘mir konlari ko‘pchilikni tashkil etadi.
Braziliya yassi tog‘ligining janubi-sharqiy qismida va Gviana yassi tog‘ligining
shimolida juda katta temir va marganes ruda konlari bor. Shuningdek, Braziliya
yassi tog‘ligining janubi-sharqiy chekkasida va Gviana yassi tog‘ligining shimoli-
sharqida hosil bo‘lishi qadimiy magmatik intruziv jinslar bilan bog‘liq bo‘lgan
oltin, olmos, radiaktiv elementlar, boksit va nikel konlari keng tarqalgan. Hozirgi
kunda bu yassi tog‘liklardan boksit konlarining juda katta zahiralari topilgan.
Rudali konlarning va rangli metallarning asosiy zahiralari And tog‘ tizimida
joylashgan. Venesuelada oltin, marganes, olmos, temir rudasi va neft konlari,
Kolumbiyaning shimoli-g‘arbiy qismidagi And tog‘larida va tog‘ oralig‘i
botiqlarida zumrad, mis, platina, oltin, neft va toshko‘mir konlari joylashgan.
Ekvadorning Tinch okean sohilidan neft, tog‘laridan oltin va kumush qazib olinadi.
Peru Andida oltin, simob, vanadiy, vismut, mis, toshko‘mir konlari va polimetallar
keng tarqalgan. Janubiy Amerikada foydali qazilmalarga eng boy hudud Chili
hisoblanadi. Uning hududida temir, marganes rudalari, radiaktiv elementlar, simob,
oltin, molibden va boshqa qazilma boyliklar ko‘plab uchraydi. Chilida dunyodagi
eng yirik mis konlaridan biri joylashgan. Hatto tog‘ tizimining nomi ham “anta” 97
so‘zidan kelib chiqqan. “Anta” inklar tilida “mis” degan ma’noni anglatadi.
16

Chilining Tinch okean sohillarida va Atakama cho‘lida dunyoda yagona bo‘lgan
tabiiy selitra konlari uchraydi. Amazonka pastekisligi, Braziliya yassi tog‘ligi va
Patagoniya platformasi hududlaridan neft konlari topilgan. Bu foydali qazilmalar
Janubiy Amerika davlatlari iqtisodiyotining rivojlanishida asosiy omillardan biri
bo‘lib xizmat qiladi.
2 .2. Janubiy Amerika geografik iqlimi va ichki suvlari
Janubiy Amerikaning ayrim iqlim xususiyatlari Afrikaning iqlim xususiyatlariga
o‘xshash. Bunga sabab har ikkala materik ekvatorning ikki tomonida joylashgan.
Biroq Janubiy Amerikaning asosiy qismi ekvatordan janubda, kamroq qismi esa
shimolda joylashgan. Materikning kengaygan katta qismi ekvatorial va tropik
kengliklarga, toraygan janubiy qismi subtropik va mo‘tadil kengliklarga to’g’ri
keladi. Janubiy tropik chiziq materikning Rio-de-Janeyro shahrining janubidan
o‘tadi. Janubiy Amerikaning asosiy qismi Afrikaga o‘xshash juda katta miqdorda
quyosh radiasiyasini qabul qiladi. Bu yerda Quyoshdan keladigan umumiy
radiasiya miqdori har 1 sm2 maydonda 140-160 kkal ni tashkil etadi. Materikning
janubiy qismida, 40° j.k. dan janubda bu ko‘rsatkichlar har 1 sm2 maydonda 120
kkal.dan 80 kkal gacha kamayadi. Bu jihatdan har ikkala materikning bir xil
kengliklardagi iqlim sharoiti bir-biriga o‘xshash. Lekin Janubiy Amerika bilan
Afrika iqlimi o‘rtasida o‘xshashliklardan tashqari keskin farqlar ham bor. Janubiy
Amerikaning katta qismi ekvator atrofida joylashgan bo‘lishiga qaramasdan bu
yerda Afrikadagiga o‘xshash jazirama issiq bo‘lmaydi va juda keng maydonlarni
egallab yotgan arid iqlimli cho‘l landshaftlari ham yo‘q. Janubiy Amerika
iqlimining shakllanishida Atlantika va Tinch okeanlarining roli katta. Ammo
materik g‘arbiy qismi bilan sharqiy qismi iqlimining hosil bo‘lishida okeanlardan
keladigan havo massalarining ta’sir doirasi yer yuzasining orografik tuzilishiga
ko‘ra ma’lum darajada cheklangan. Atlantika okeanidan keladigan havo massalari
materik ichkarisiga kirib borib, And tog‘ tizimining sharqiy yonbag‘rigacha ta’sir
etadi. Janubiy Amerikaning g‘arbiy chekka qismida And tog‘ tizimi butun materik
bo‘ylab cho‘zilib, u to‘siq vazifasini bajarganligi sababli Tinch okeanidan
keladigan havo massalarining ta’sir doirasi Atlantika okeanidan keladigan havo
17

massalarining ta’sir doirasiga nisbatan g‘arbiy tor polosa bilan chegaralanadi.
G‘arbiy sohilning faqat iqlimi emas, balki 98 xilma-xil tabiat majmualari
shakllanishida ham Peru sovuq oqimining roli katta. Jumladan, okean sohiliga
yaqin joylashgan Atakama cho‘l landshaftlarining vujudga kelishi Peru sovuq
oqimi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bevosita uning hosilasi hisoblanadi. Janubiy
Amerikaning asosiy iqlim xususiyatlarini materik ustida shakllanib, yil davomida
hukmronlik qiladigan ekvatorial havo massalari belgilaydi. Ekvatorial havo
massalari o‘zining sernamligi va doimiy iliqligi bilan mo‘tadil kenglik havo
massalaridan farq qiladi. Shuning uchun ekvatorial va subekvatorial kengliklarda
havoning harorati yil davomida deyarli o‘zgarmaydi. Ekvatorial havo massalari
birinchi yarim shardan ikkinchi yarim sharga shimoliy va janubiy ekvatorial
passatlar yordamida almashinib, atmosfera yog‘inlarining tez-tez takrorlanib
turishiga imkoniyat yaratadi. Materik iqlimining shakllanishida okeanlar ustida
hosil bo‘lgan tropik havo massalari ham ishtirok etadi. Okeanlar ustidagi tropik
antisiklonlardan hosil bo‘lgan tropik havo massalari materikka passat shamollari
yordamida olib kelinadi. Bu havo massalari o‘zining xususiyatlariga ko‘ra
ekvatorial havo massalariga ancha o‘xshash. Materikning tropik kengliklarida
dengiz havo massalarining transformasiyalanishi natijasida kontinental havo
massasi shakllanadi. U nisbatan quruk va haroratining o‘zgarish fasllariga qarab
sezilib turadi. Materikning eng janubiy qismi iqlimiga mo‘tadil kenglik havo
massalari ta’sir etadi. Janubiy Amerikaning geografik joylashishi uning hududida
faqat subekvatorial iqlim mintaqasining ikki marta ekvatordan ham shimolda ham
janubda takrorlanishiga imkon beradi. Boshqa iqlim mintaqalari esa ekvatordan
faqat janubga tomon almashinib boradi. Materikning g‘arbiy qismidagi And tog‘
tizimi uchun balandlik iqlim mintaqalari xarakterli. Materik yer yuzasining
tuzilishi atmosfera sirkulyasiyasiga hamda harorat va yog‘inlarning notekis
taqsimlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, eng ko‘p yog‘in g‘arbiy
Amazoniyada, Janubiy Chilida va shimoli-g‘arbiy And tog‘larining g‘arbiy
qismida tushadi, bu yerlarda yillik yog‘in miqdori 5000-6000 mm ga, shimoli-
g‘arbiy And tog‘larining g‘arbiy qismidagi pastekisliklarda 7000 mm gacha,
18

Qirg‘oq Kordil’erasining g‘arbiy yonbag‘rida 10000 mm gacha yomg‘ir yog‘adi.
Bu hududda yil davomida yog‘in bo‘lmaydigan kunlar kam. Gvianava Braziliya
yassi tog‘liklarining sharqiy yonbag‘irlarida ham yog‘in juda ko‘p yog‘adi va
uning o‘rtacha yillik miqdori 2000-3000 mm ni tashkil etadi. Patagoniya bilan And
tog‘lari o‘rtasidagi zinapoyasimon platolar kontinental tropik havo massalari
ta’sirida bo‘lganligi sababli qurg‘oqchil va bu yerga tushadigan yog‘in miqdori
150-250 mm dan oshmaydi. Tinch okeanining And tog‘lariga tutashgan sohilida,
Chilining shimoliy qismidagi Atakama cho‘lida bir necha yillab muttasil yog‘in
yog‘maydi. Janubiy Amerikaning katta qismida haroratning yuqori va namlikning
yetarli darajada bo‘lishi o‘simliklarning yil bo‘yi vegetasiyasining davom etishiga
qulay sharoit yaratib beradi. Materikda barcha madaniy tropik o‘simliklarni
yetishtirish va har yili bir necha marta hosil olish uchun qulay sharoit mavjud
(Ilova, 10-rasm). Iqlim mintaqalari. Janubiy Amerikada oltita iqlim mintaqasi
mavjud. Bular ekvatorial, shimoliy va janubiy subekvatorial, tropik, subtropik
hamda mo‘tadil 99 mintaqalar. Har qaysi mintaqa bir-biridan havo harorati, yog‘in
miqdori va atmosfera sirkulyasiyasi tafovutlari bilan ajralib turadi. Ekvatorial
mintaqa. Bu mintaqaga Amazonka pastekisligining o‘rta va g‘arbiy qismlari,
Gviana yassi tog‘ligi hamda Orinoko pastekisligining Amazonkaga tutash joylari
va Tinch okeani qirg‘og‘ining ekvatordan shimoldagi qismi kiradi. Ekvatorial
mintaqada doimiy nam va issiq harorat +26°+28°C ni tashkil etadi, yillik yog‘in
miqdori 2000 mm dan ortadi. Subekvatorial mintaqalar. Ekvatorial mintaqadan
shimol va janubda subekvatorial iqlim mintaqalari joylashgan. Shimoliy
subekvatorial iqlim mintaqasiga Karib dengizi sohillari, Orinoko pastekisligi,
Gviana pastekisligi va Gviana yassi tog‘ligining katta qismi kiradi. Janubiy
subekvatorial iqlim mintaqasiga Braziliya yassi tog‘ligining shimoliy qismi,
Amazonka pastekisligining janubiy qismi va Tinch okean sohilining ekvatordan to
5° j.k. gacha bo‘lgan qismi kiradi. Shimoliy va janubiy yarim sharlarning
subekvatorial mintaqalari materikning sharqiy qismida o‘zaro tutashadi.
Subekvatorial iqlim mintaqalarida yozda ekvatorial havo massalari, qishda tropik
havo massalari barqaror bo‘ladi. Shu sababli subekvatorial iqlim uchun sernam yoz
19

va qurg‘oqchil issiq qish fasllari xarakterlidir. O‘rtacha oylik harorat +25°+30° C
ni tashkil etadi. O‘rtacha yillik yog‘in miqdori mintaqaning aksariyat qismida
1500-2000 mm dan ortadi. Faqat Braziliya yassi tog‘ligining shimoli-sharqiy
qismiga yiliga 1000 mm dan kamroq yog‘in tushadi. Janubiy yarim sharda,
Braziliya yassi tog‘ligida, Amazonka pastekisligining janubida ekvatorial musson
bilan bog‘liq bo‘lgan yomg‘ir davri dekabrdan may oyigacha davom etadi.
Shimoliy yarim sharda aksincha, yomg‘ir davri maydan dekabr oyigacha davom
etadi. Qishda tropik passatlar hukmronlik qilgan davrda yog‘in bo‘lmaydi. Tropik
mintaqa. Janubiy Amerikaning tropik iqlim mintaqasiga Braziliya yassi
tog‘ligining sharqiy va janubi-sharqiy qismlari, Gran-Chako tekisligi va Tinch
okean sohilining 5° va 30° j.k. lar oralig‘idagi hududlari kiradi. Tropik
mintaqaning iqlimi xilma-xil va sharqdan g‘arbga tomon o‘zgarib boradi. Braziliya
yassi tog‘ligining sharqiy va janubi-sharqiy qismlari uchun yil davomida Atlantika
okeanidan keladigan tropik havo massalari ta’sirida hosil bo‘lgan nam iqlim
xarakterli. Atlantika okeanidan keladigan janubi-sharqiy passat shamollari o‘zi
bilan nam havo massalarini keltirib, Braziliya yassi tog‘ligining yonbag‘irlarini,
materikning chekka qismlarini yilning aksariyat davrida atmosfera yog‘inlari bilan
ta’minlaydi. Bu yerga yil davomida 2000-3000 mm atrofida yog‘in yog‘adi. Tropik
mintaqali materikning ichki tekislik qismida, Gran-Chako tekisligida yil bo‘yi
yog‘in sharqiy qismiga nisbatan kam bo‘ladi (500-1000 mm). Materik ichki
qismidagi tropik iqlimda atmosfera yog‘in rejimi subekvatorial mintaqadagiga
o‘xshash, bu yerda ham yog‘in asosan yozda, qurg‘oqchiliq qishda bo‘ladi. Lekin
undan yillik yog‘in miqdorining kamligi va haroratning keskin o‘zgaruvchanligi
bilan farq qiladi. O‘rtacha oylik harorat +20°+28°C ni tashkil etadi. Maksimal
harorat +47°C Gran-Chako tekisligida kuzatilgan. Braziliya yassi tog‘ligida
qishning o‘rtacha harorati +12°+16° C ga teng. 100 Tropik mintaqaning Tinch
okean qirg‘oqbo‘yi tekisliklari va tog‘ etaklari uchun cho‘l va chalacho‘l iqlim
tiplari xarakterli. Bu tipdagi iqlim ayniqsa Atakama cho‘lida yaqqol ifodalangan.
Qirg‘oqbo‘yi cho‘l va chala cho‘llarida havoning nisbiy namligi 80 % bo‘lishiga
qaramasdan yog‘in juda kam yog‘adi. Issiq oyning harorati o‘rtacha bo‘lib, ba’zida
20

+20° C dan oshadi. Tinch okean sohilidagi tekisliklarda Peru sovuq oqimi
yomg‘irli bulut emas, balki tuman hosil bo‘lishiga yordam beradi. Tuman
tarkibidagi mayda nam zarrachalari qurg‘oqchil tropik cho‘lni namlab turadi va
tropik cho‘llarning yagona nam manbai hisoblanadi. Atakama cho‘li yagona
namlikni ana shu tumanlardan oladi. Subtropik mintaqa. Materikning 30° va 40°
j.k. lar oralig‘i subtropik iqlim mintaqasiga qaraydi. Bu mintaqaning iqlimi yozda
tropik havo massalari ta’sirida va qishda mo‘tadil havo massalari ta’sirida tarkib
topadi. Subtropik mintaqada ham tropik mintaqadagiga o‘xshash ichki iqlim
tafovutlari mavjud bo‘lib, ular sharqdan g‘arbga tomon namoyon bo‘ladi.
Materikning janubi-sharqiy qismi, Urugvay hududi, Braziliya yassi tog‘ligining
janubiy chekka qismi, Parana va Urugvay daryo oralig‘i, Pampaning sharqiy qismi
yil davomida bir me’yorda sernam bo‘lib turadigan nam subtropik iqlim oblastiga
qaraydi. O‘rtacha yillik yog‘in miqdori 1000-2000 mm ni tashkil etadi. Yozi issiq,
qishi yumshoq bo‘ladi, qish oyining o‘rtacha harorati +10°C atrofida. Janubdan
sovuq havo massalari kirib kelganda havo harorati 0° C dan ham pasayadi.
Subtropik mintaqada materik ichki qismiga kirib borgan sari (Pampaning g‘arbiy
qismi) kontinentallik orta boradi, yog‘in faqat yozda yog‘adi. Atlantika okeanidan
nam havo massalari kam yetib kelganligi tufayli yillik yog‘in miqdori 500 mm dan
oshmaydi. Havo harorati nam subtropik iqlim oblastiga o‘xshash. Materikning eng
g‘arbiy qismida, Tinch okean sohilining 30°va 37° j.k. lari oralig‘ida o‘rta
dengizbo‘yi tipidagi qishi yumshoq, sernam va yozi quruq subtropik iqlim tarkib
topgan. Mo‘tadil mintaqa. Materikning 40° j.k. dan janubdagi tor qismida mo‘tadil
iqlim mintaqasi joylashgan. Bu mintaqa o‘zining iqlim xususiyatlari bilan
shimoldagi iqlim mintaqalaridan keskin farq qiladi. Uning hududida ikkita iqlim
oblasti ajratiladi. Mintaqaning g‘arbiy qismida, Tinch okean sohilida mo‘tadil
dengiz iqlimi shakllangan. Bu yerda qish nisbatan iliq, havo harorati +4°+6°C,
obhavo ko‘pincha bulutli va shamolli bo‘ladi. Yoz oylari salqin, sernam, tez-tez
yomg‘ir yog‘ib turadi, havo harorati +15°C dan yuqori ko‘tarilmaydi. O‘rtacha
yillik yog‘in miqdori 2000-3000 mm ni tashkil etadi. Mintaqaning sharqiy qismida
iqlim g‘arbiy qismiga nisbatan keskin kontinentalligi bilan farq qiladi. Chunki
21

Patagoniya yassi tog‘ligi ustida mo‘tadil kenglikning kontinental havo massalari
vujudga keladigan markaz mavjud. Bundan tashqari atmosfera yog‘inlari bu yerga
g‘arbiy shamollar yordamida keladi. Biroq Patagoniya g‘arbdan And tog‘lari bilan
to‘silganligi tufayli nam havo massalari bemalol o‘ta olmaydi. Shu sababli bu
hududda yog‘in miqdori 250-300 mm dan oshmaydi. Bu yerda qish sovuq, yoz esa
iliq va quruq bo‘ladi. Antarktikadan keladigan sovuq havo massalari tufayli qishda
qattiq sovuqlar bo‘lib turadi. Patagoniyada minimal harorat -35°C kuzatilgan.
O‘rtacha oylik harorat 0° C dan yuqori. 101 And tog‘larining iqlimi. And tog‘
tizimining iqlim sharoiti juda xilma-xil bo‘lib, uning muayyan ravishdagi
o‘zgarishi ikki xil yo‘nalishda balandlik va kenglik bo‘ylab yaqqol namoyon
bo‘ladi. Birinchi yo‘nalishda tog‘larning etagidan ularning tepalariga tomon
iqlimning balandlik o‘zgarishi bo‘lsa, ikkinchi yo‘nalish katta masofaga cho‘zilib
yotgan tog‘larda iqlimning shimoldan janubga tomon o‘zgarib borishidir. And tog‘
tizimida iqlimning balandlik bo‘ylab o‘zgarishi havo harorati, atmosfera
yog‘inlarining taqsimlanishida, havo bosimining o‘zgarishida aniq seziladi.
Bunday o‘zgarishlar oqibatida iqlimning balandlik mintaqalari vujudga keladi.
Meridional ravishda 9000 km masofaga cho‘zilgan And tog‘ tizimi shimolda
subekvatorial va ekvatorial mintaqalardan tortib, janubda subtropik va mo‘tadil
mintaqalarni ham kesib o‘tadi. Shuning uchun har qaysi mintaqa hududida
joylashgan And tog‘larining qismi shu mintaqaning iqlim xususiyatlarini o‘zida
aks ettiradi. Binobarin, ekvator yaqinida And tog‘larining quyi mintaqasida
ekvatorial iqlimi mavjud bo‘lsa, tog‘ tepalarida qor va muzliklarni hosil qiluvchi
nival iqlim mavjud. And tog‘larining tropik mintaqada joylashgan markaziy yassi
tog‘liklarida iqlim o‘ziga xos xususiyatga ega. Bu yerda havo nihoyatda toza,
quruq va sovuq. Hatto yoz oylarida ham yog‘in qor tarzida yog‘adi. Tropik
mintaqadagi baland yassi tog‘liklar dunyodagi eng quruq va unumsiz yerlar
hisoblanadi. Bir kecha kunduzda ob-havo necha martalab o‘zgarib, kuchli
shamollar tez-tez takrorlanib turadi. And tog‘ tizimining subtropik va mo‘tadil
mintaqalarida iqlim boshqa xarakterga ega. Bu joylarda yog‘in miqdori ancha
ko‘p, havo haroratining va yog’in miqdorining taqsimlanishida fasl o‘zgarishlari
22

aniq seziladi. Janubiy Amerika materigi ichki suvlari Janubiy Amerikaning iqlim
sharoiti, yer yuzasining tuzilishi va shakllanish tarixi daryo to‘rining nihoyat
darajada rivojlanishiga va qalin bo‘lishiga yaxshi qulaylik yaratgan. Janubiy
Amerika sayyoramizning sernam va sersuv materigi hisoblanadi. Uning hududiga
boshqa materiklarga nisbatan ikki hissa ko‘p yog‘in yog‘adi. Bu yerdagi daryo
suvlarining yillik umumiy miqdorini materikning barcha 102 maydoniga
taqsimlaganda o‘rtacha qalinligi 414 mm bo‘lgan suv qatlamini hosil qiladi.
Suvning maksimal qatlami 150 sm dan ortiq bo‘lib, And tog‘larining janubiy Chili
hududiga to‘g‘ri kelsa, minimal qatlami 10-15 mm ga teng Atakama cho‘liga
to‘g‘ri keladi. Bu ko‘rsatkichlar Gviana va Braziliya yassi tog‘liklarining sharqiy
yonbag‘irlarida hamda Amazonka pastekisligining g‘arbiy qismida 10 sm ni
tashkil etadi. Daryolari. Materik yuzasining orografik tuzilishi daryo to‘rining va
suv oqimlarining notekis taqsimlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Janubiy
Amerikaning bosh suvayirg‘ichi materikning eng chekka g‘arbiy qismidan o‘tadi.
Bosh suvayirg‘ichdan sharq tomonda juda katta maydonlarni egallagan keng
pastekisliklar va yassi tog‘liklar joylashgan. Bu yerdan boshlanuvchi daryolar
yirik, uzun, ko‘p irmoqli, sersuv, suv yig‘uvchi havzalari katta maydonlardan
tarkib topgan. And tog‘larining sharqiy yonbag‘irlaridan, yassi tog‘liklardan va
pastekisliklardan boshlanuvchi daryolar o‘z suvini Atlantika okeani havzasiga
quyadi. Materikning chekka g‘arbiy qismida cho‘zilib yotgan And tog‘ tizimining
g‘arbiy yonbag‘irlaridan boshlanuvchi daryolar sharqdagi daryolarga nisbatan juda
qisqa va ular o‘z suvini Tinch okean havzasiga quyadi. Materikning 1350 ming
km2 maydonidan oqib o‘tuvchi daryolar Tinch okean havzasiga va 15650 ming
km2 maydonidan oqib o‘tuvchi daryolar Atlantika okeani havzasiga quyiladi, bu
esa Tinch okean havzasiga quyiladigan daryolar suviga nisbatan 12 hissa ko‘pdir.
Materikning 5,5% maydoni ichki berk oqim havzasiga qaraydi. Berk havzaga
Gran-Chago tekisligining janubiy qismi va Markaziy Andning ichki yassi
tog‘liklari kiradi. Janubiy Amerika yirik va sersuv daryolar tizimiga boy. Uning
hududidan to‘lib oqadigan Amazonka, Parana, Orinoko daryolari faqat materikning
emas, balki Yer shaining yirik daryolari qatoriga kiradi. Shuning uchun ham Yer
23

yuzidagi daryolar umumiy suv oqimining 20 % i (7450 km3 /yil) Janubiy Amerika
daryolariga to‘g‘ri keladi (Ilova, 9-rasm). Amazonka daryosi– materikning va Yer
yuzining ham eng sersuv, yirik daryo tizimi hisoblanadi. U sersuvligi va havzasi
maydonining kattaligi jihatidan dunyoda birinchi o‘rinda, uzunligi jihatidan Nil
daryosidan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Amazonka havzasining maydoni 7180
ming km2 bo‘lib, qariyb Avstraliya maydoni bilan teng. Uzunligi Maranon irmog‘i
bilan birgalikda 6992 km. O‘rtacha suv sarfi quyi oqimida 120 ming m3 /sek. ga
teng, bu Kongo daryosining o‘rtacha suv sarfidan uch marta ko‘p. Maksimal suv
sarfi 145 ming m3 /sek. ni va minimal suv sarfi 63 ming m3 /sek. ni tashkil etadi.
Amazonka yil davomida havzasidan 1 mlrd. tonna loyqa oqizib kelishiga
qaramasdan uning dinamik ravishda rivojlanuvchi del’tasi yo‘q. Amazonka daryosi
Ikitos shahri yaqinida Ukayali va Maranon irmoqlarining qo‘shilishidan hosil
bo‘ladi. Amazonkaning sersuv irmoqlari juda ko‘p. Unga 500 dan ortiq irmoqlar
kelib quyiladi, ularning ko‘pchiligi yirik daryolar hisoblanadi. Bu irmoqlardan 17
tasining uzunligi 1500 km dan 3500 km gacha etadi, yuzdan ortiq irmog‘ida kema
bemalol qatnaydi. Amazonka daryosining o‘zani shimoldan Napo, Isa, Japura, Rio-
Negru (2300 km) daryolarining va janubdan Ukayali, Jurua, Purus, Madeyra (3230
km), Tapajos, Shingu daryolarining kelib qo‘shilishi natijasida 103 g‘arbdan
sharqda tomon kengayib boradi. O‘zanining kengligi o‘rta oqimida 5 km ga, quyi
oqimida 80 km ga, quyilish joyida 320 km ga yetadi. Daryoning bir qirg‘og‘ida
turib narigi qirg‘og‘ini ko‘rish mumkin emas. Amazonkaning quyilish joyi suv
qalqishi natijasida oqiziqlardan tozalanib turadi. Suv qalqishi daryoda uning
quyilish joyidan yuqori tomonda 1400 km masofagacha seziladi. Daryoning loyqa
sarg‘imtir suvi okeanning 300 km ichki qismigacha kirib boradi. Amazonka
daryosining xarakterli xususiyati shundaki, uning shimoliy va janubiy irmoqlarida
to‘lin suv davri yilning barcha fasllariga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun
Amazonkaning suv sathi va suv sarfi fasllarga qarab ko‘p o‘zgarmaydi, natijada
daryo yil bo‘yi sersuv bo‘lib oqadi. Uning barcha irmoqlari 80 % suvni atmosfera
yog‘inlaridan oladi. Suv toshqini ko‘p oylar davom etadi, natijada keng
maydonlarni, o‘rmonlarni suv bosadi. Oqibatda o‘tib bo‘lmaydigan botqoqliklar
24

vujudga keladi. Amazonka daryosi organik hayotga nihoyatda boy. Daryo
irmoqlarida yirik o‘simlik barglarining diametri 2 m gacha yetadigan, suv yuzida
chiroyli bo‘lib gullaydigan nilufar (viktoriya-regiya) o‘sadi. Uning barglari juda
baquvvat bo‘lib, 50 kg gacha yukni ko‘tara oladi. Baliqlarning 2000 turi mavjud,
ularning ko‘pchiligi ov qilinadigan baliqlardir, bular orasida uzunligi 4 m ga
yetadigan piraruka balig‘i mavjud. Daryoda yirtqich baliqlardan piranya uchraydi,
uzunligi 5 m keladigan timsohlar bor. Parana daryosi. Daryo uzunligi (4700 km) va
havzasining maydoniga ko‘ra (4250 ming km2 ) Janubiy Amerika daryolari
o‘rtasida Amazonkadan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. U materikning janubi-
sharqiy qismida joylashgan, And tog‘laridan va Braziliya yassi tog‘ligidan
boshlanadi, Riu-Grande va Paranaiba darolari qo’shilishidan hosil bo’ladi. Sharqda
Atlantika okeanining La-Plata estuariyqo‘ltig‘iga quyiladi. Estuariyning uzunligi
320 km ni va eng keng joyi 220 km ni tashkil etadi. O‘rtacha yillik suv sarfi 14880
m3 /sek. ga teng. Parana daryosining suv rejimi juda murakkab, unda fasliy farqlar
yaqqol aks etgan, asosan yog‘inlardan to‘yinadi. Daryoning to‘yinishida
pastekisliklardagi botqoqliklarning ham roli katta. Nam ekvatorial havo va
yomg‘irlar fasli kelishi bilan daryoda toshqin boshlanadi, katta tekisliklar suv
ostida qoladi. Keng maydonlarda botqoqliklar hosil bo‘ladi. Toshqinlar paytida
maksimal suv sarfi 30600 m3 /sek. gacha yetgan. Qurg‘oqchil davrga kelib daryo
suvi ancha kamayadi va sayozlanib qoladi, shu paytlarda minimal suv sarfi 6800
m3 /sek. gacha kamayadi. And tog‘lari va Braziliya yassi tog‘ligidan oqib
tushadigan Parana irmoqlarida ostonalar va sharsharalar juda ko‘p. Ana shunday
sharsharalardan biri Iguasu sharsharasi dunyoga mashhur. Uning balandligi 72 m,
kengligi 2700 m bo‘lib, kuchli gumburlagan ovozi 20-25 km dan eshitiladi. Bu
yerda daryo 300 ta oqimga bo‘lingan. Har qaysi oqim bir-biridan qalin o‘simliklar
qoplab olgan qoyali orollar bilan ajralib turadi. Bu sharshara Yer yuzidaga eng
ajoyib manzarali sharsharalardan biri hisoblanadi. Daryoda yirik sharsharalardan
yana biri Seti-Kedas (Guayra) sharsharasi joylashgan va uning balandligi 114
mnitashkil qiladi. Orinoko daryosi. Daryo materikning shimoliy qismida
joylashgan bo‘lib, kattaligi jihatdan Amazonka va Parana daryolaridan keyin
25

uchinchi o‘rinda turadi. 104 U Shimoliy And va Gviana yassi tog‘ligidan
boshlanib, Atlantika okeaniga quyiladi. Orinoko daryosining uzunligi 2730 km,
havzasining maydoni 1086 ming km2 . O‘rtacha yillik suv sarfi 14 000 m3 /sek.
Uning oqim rejimida ham Paranaga o‘xshash fasliy farqlar ko‘zga aniq tashlanadi.
Bu daryo mavsumiy yog‘inlardan to‘yinganligi sababli uning suv sarfi yil
davomida keskin o‘zgarib turadi. Kuchli suv toshqinlari paytida suv sarfi 25 000
m3 /sek. gacha ko‘payadi, kam suvli paytida suv sarfi 7000 m3 /sek. gacha
kamayadi. Orinoko daryosi Apure, Arauka, Meta, Guavyare kabi yirik irmoqlardan
tashkil topgan. Janubiy Amerikaning boshqa daryolariga o‘xshash Orinoko
daryosida ham ostonalar, sharsharalar ko‘p uchraydi. Daryoning Gviana yassi
tog‘ligidan oqib tushuvchi irmoqlaridan biri Churun daryosida Yer yuzida eng
baland sharshara hisoblangan Anxel sharsharasi (balandligi 1054 m) joylashgan va
sharshara venesuelalik uchuvchi D.Anxel tomonidan 1935 yilda kashf etilgan va
uning sharafiga nomlangan. Orinokoning Kasikyare daryosi orqali Amazonkaning
Riu-Herpy irmog’i bilan qo’shilgan hamda Orinoko daryosining yuqori oqimidagi
suvning bir qismi Rio-Negruga tomon oqadi va bu yer sharidagi eng yirik daryo
bifurkatsiyasini hosil qiladi. Orinoko daryosi Amazonka va Parana daryolaridan
farq qilib, okeanga quyilish joyida uzunligi 200 km ga etadigan del’ta hosil qiladi.
Del’taning maydoni 18 000 km2 , daryo Barrankas hududidan boshlanib
okeangacha 200 km masofaga cho‘zilgan. Kengligi okean bilan tutashgan joyda
300 km ni tashkil etadi. Del’ta qismida daryo 36 ta tarmoqqa bo‘lingan. Shulardan
eng kattasi Boka-Grande tarmog‘ining kengligi 15-20 km gacha etadi. Daryo har
yili 45 mln. tonna loyqa oqizib keladi. Del’tada botqoqliklar yaxshi rivojlangan.
Uning katta qismi mangra butazorlari va nam tropik o‘rmonlar bilan qoplangan.
Bulardan tashqari Braziliya yassi tog‘ligidan boshlanuvchi Urugvay, SanFransisku,
Tokantins daryolari va Shimoliy Anddan boshlanuvchi Magdalena daryosi ham
asosan atmosfera yog‘inlaridan to‘yinib, o‘z suvini Atlantika okeani havzasiga
quyadi. Materikning janubiy qismidagi daryolar Rio-Kolorado, RioNegro, Chubut,
Rio-Chika va boshqalar Chili-Argentina va Patagoniya Andidan boshlanib,
Patagoniya yassi tog‘ligini kesib o‘tadi va Atlantika okeani havzasiga quyiladi. Bu
26

daryolar tog‘lardagi qor va muzliklardan to‘yinadi. Janubiy Amerika daryolari
aholi hayotida juda katta rol o‘ynaydi. Tekislikdan oquvchi daryolar kemalar
qatnovi uchun juda qulay. Hatto Amazonka o‘zanining chuqur bo‘lganligi sababli
(o‘rtacha chuqurligi 70 m gacha boradi) okean kemalari daryoning yuqori oqimiga
tomon 1700 km ga Manaus shahrigacha, kichikroq kemalar 3680 km ga, Ikitos
shahrigacha bemalol suzib bora oladi. Ko‘pchilik daryolarda elektr stansiyalari
qurilgan. Qurg‘oqchil o‘lkalarda daryo suvlaridan yerlarni sug‘orishda
foydalaniladi.
Janubiy Amerika ko’llari rasm-2
Ko‘llari. Materikda Shimoliy Amerikaga nisbatan ko‘llar uncha ko‘p tarqalmagan.
Biroq, ko‘llar soni kam bo‘lishiga qaramasdan, ular kelib chiqishiga ko‘ra xilma-
xil. Jumladan tektonik, qoldiqli, muzlik, morenali, vulkanik, laguna va qayir
ko‘llari uchraydi. Tektonik ko‘llar Markaziy And tog‘laridagi tektonik
cho‘kmalarda vujudga kelgan. Ular orasida yirik va dunyodagi eng baland
ko‘llardan biri Titikaka ajralib turadi. Uning maydoni 8300 km2 , balandligi 3812
m 105 va chuqurligi 270 m. Undan pastroqda pleysosen suv havzasining qoldig‘i
bo‘lgan Poopo ko‘li joylashgan. Uning maydoni 3000 km2 , balandligi 3690 m va
27

chuqurligi 3 m. Yog‘in ko’p bo‘lgan paytlarda ko‘lning chuqurligi 20 m gacha
boradi. Materikning shimoliy chekkasida, Karib dengizi sohilida maydoni 14 343
km2 ga teng bo‘lgan Marakaybo laguna ko‘li joylashgan (rasm-2). La-Platadan
shimolroqda esa Lagoa-Mirin, Mangeyra va Patus laguna ko‘llari bor. Patagoniya
Andida kelib chiqishi muzliklar bilan bog‘liq bo‘lgan morenali ko‘llar bor. Bunga
Patagoniyaning Nauel-Uapi, Buenos-Ayres, San-Martin va Arxentino ko‘llari
misol bo‘la oladi. And tog‘ tizimining vulkanli qismlarida vulkanik ko‘llar ko‘p
uchraydi. Bulardan tashqari yirik daryolar vodiylarida, pastekisliklarda uncha katta
bo‘lmagan qoldiqli qayir ko‘llari, Serras-de-Kordova tog‘i bilan Parana daryosi
oralig‘ida Mar-Chikita ko‘li joylashgan.
2.3 Janubiy Amerika materigi tabiat mintaqalari .
Janubiy Amerika tuproqlarining xilma-xilligi va hududiy geografik tarqalishi
materikning relyef, litologik tuzilish va iqlim xususiyatlariga bevosita bog‘liq.
Janubiy Amerikaning sharqiy qismida tuproq qoplami kenglik zonallik bo‘ylab,
g‘arbiy qismida esa balandlik mintaqa bo‘ylab tarqalgan. Materikning sharqiy
qismida, nam subekvatorial va nam tropik iqlim mintaqalarida joylashgan
pastekislik va yassi tog‘liklarda qizil, qizg‘ish-jigar rang, qizg‘ish-qo‘ng‘ir laterit
tuproqlar, daryo qayirlarida allyuvial tuproqlar yaxshi rivojlangan. Tipik laterit
tuproqlar shu iqlim mintaqalarining atmosfera yog‘inlari nisbatan kam yog‘adigan
va: qurg‘oqchil davr uzoq davom etadigan hududlarida podzollashgan laterit
tuproqlar avvalo qizil, so‘ngra jigar rang-qizil va undan keyin qizg‘ish-qo‘ng‘ir
tuproqlar bilan almashinadi. Lyanos Orinokoning yuqori qismidagi qizil tuproqlar
baland bo‘yli qalin o‘tlarning chirishi natijasida hosil bo‘lgan organik maddalar
ta’sirida qoramtir tus oladi. Braziliya yassi tog‘ligining shimoli-sharqiy qismidagi
atmosfera yog‘inlari kam yog‘adigan siyrak o‘rmonli tropik cho‘llarda hosil
bo‘lgan qizg‘ish-jigar rang va qizg‘ish-qo‘ng‘ir laterit tuproqlar nam subekvatorial
va nam tropik iqlim mintaqalaridagi tuproqlardan yupqa qatlamligi, toshloqligi va
skeletligi bilan farq qiladi. Kuchli eroziya va deflyasiyaga duch kelgan bu
tuproqlarning tarkibida mayda 106 chang zarrachalari juda kam saqlangan.
Braziliya yassi tog‘ligining baland massivlarida, salqin va mo‘tadil nam iqlim
28

sharoitida tog‘ qizil va sariq tuproqlar hosil bo‘lgan. Tropik iqlim mintaqasida
joylashgan Gran-Chako tekisligining quruq va baland g‘arbiy qismida qizg‘ish
qo‘ng‘ir tuproqlar uchraydi. Bu mintaqaning daryo oralig‘idagi tekis joylarda
laterit tuproqlarning qizil rangli va bo‘z jigar rang tiplari tarqalgan. Janubiy
Amerikaning katta qismini egallab yotgan pastekisliklarda, ayniqsa yer osti
suvlarining yer yuzasiga yaqin yotgan joylarda, daryo suvlari sekin oqadigan
pastqam maydonlarda botqoqliklar va botqoq tuproqlar keng tarqalgan. Ular
materikning shimolida Orinoko daryosining irmoqlari bo‘lgan Arauka va Meta
daryolari oralig‘ida, Paragvay daryosining yuqori oqimidagi cho‘kmada va undan
janubda Paragvay-Parana hamda Parana-Urugvay daryolari oralig‘ida, And
tog‘larining sharqiy yonbag‘ri tog‘ etaklarida, Serras-de-Kordova tog‘lari va
Parana daryosi oralig‘ida tarqalgan. Subtropik mintaqadagi Parana qiyalik
platosining shimoliy qismi va Braziliyaning janubiy qismini egallagan o‘rmonsiz
o‘t o‘simliklari tipik savannalar “kampos” deb ataladi. Kamposlar bilan qoplangan
bu yerlarda qizg‘ish-qora subtropik tuproqlari rivojlangan. Subtropik iqlim
mintaqasining 30° j.k. dan janubda joylashgan chala cho‘lda kseromorfik
xarakterga ega bo‘lgan siyrak o‘simliklar ostida cho‘l-bo‘z tuprog’i hosil bo‘lgan.
Bu tuproqlar ayrim hududlarda qisman sho‘rlangan, sharqqa borgan sari
yog‘inlarining orta borishi bilan chala cho‘l landshaftlari bo‘z jigar rang tuproqli
quruq subtropik dashtlar bilan almashinadi. Patagoniyaning sharqiy pastlik va nam
qismidagi unumdor qora va o‘tloq tuproqlar qadim davrda ko‘p yillik boshoqli va
ikki pallali turli xil o‘tlar bilan qoplangan. Bu tipdagi subtropik dashtlar “pampa”
deb atalib, uning g‘arbiy qismi to‘liq haydalgan, sharqiy qismi esa kuchli
degradasiyalashgan. Materikning janubiy tor qismida, Patagoniya o‘lkasida,
subtropik chala cho‘llar mo‘tadil chala cho‘llar bilan almashinadi. Patagoniyaning
janubi-g‘arbiy qismida namlik miqdorining orta borishi natijasida kashtan
tuproqlari vujudga keladi. Janubiy Amerikaning tipik cho‘l tuproqlari Tinch okean
sohilinig 5° va 28° j.k. lar oralig‘ida joylashgan. Bu polosada qum uyumlari ham
uchraydi. Materikning quruq iqlimli hududlarida sho‘r tuproqlar tarqalgan va
ularning geografik tarqalishi boshqa tuproq tiplariga nisbatan bir muncha
29

chegaralangan. Sho‘r tuproqlar tipiga Atakama cho‘lining Puna pastqamligida
joylashgan va maydoni 10 000 km2 ga teng bo‘lgan Uyutni sho‘rxogi,
Kordil’eraoldi balandligidagi quruq botiqlarning birida hosil bo‘lgan maydoni
8500 km2 keladigan Salinas-Grandes sho‘rxogi misol bo‘la oladi (Ilova, 11-rasm).
O‘simlik dunyosi. Janubiy Amerikaning katta qismi flora majmuasiga nihoyatda
boy. Buning boisi birinchidan, iqlim sharoiti o‘simliklar o‘sishi va rivojlanishi
uchun qulay bo‘lsa, ikkinchidan, materikning tropik florasi mezozoy erasinng bo‘r
davridan boshlab to hozirga qadar uzluksiz taraqqiy etib kelishidadir. Janubiy
Amerika o‘simlik qoplamining xarakterli xususiyatlari shundaki, u o‘zining
qadimiyligi, turlarining xilma-xilligi, reliktligi va endemik turlarga boyligi bilan
boshqa materiklarning o‘simliklaridan ajralib turadi. Materik florasining qadimiy
va asosiy turlarining rivojlanishi mezozoyda Gondvana materigi mavjud bo‘lgan
107 paytda boshlangan edi. Bu Neotropik florasi bo‘lib, Janubiy Amerikaning o‘rta
va shimoliy qismlarini egallagan. Paleogen davridan boshlab Gondvananing
parchalanishi bilan materik o‘simlik qoplamining rivojlanishi boshqa yirik
quruqliklardan ajralgan holda davom etadi. Materikning eng janubiy qismida
miosenga qadar Janubiy Amerika florasining ikkinchi elementi Antarktika florasi
shakllangan. Bu tipdagi flora turlari hozirgi vaqtda Patagoniyada va Olovli Yerda
saqlanib qolgan. Janubiy Amerika o‘simliklari beqiyos tabiiy resurslar manbai
hisoblanadi. Bunga sabab uning hududida oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmon,
sanoat xomashyosi va qimmatbaho yog‘och beradigan o‘simlik turlari keng
tarqalganligidir. Materik florasining tarkibidan insoniyatga zarur bo‘lgan madaniy
o‘simliklarning bir necha turlari kelib chiqqan. Eng qadimdan mahalliy hindular
foydalanib kelgan kartoshka hozirgi kunda Yer yuziga tarqalgan. Kelib chiqishi
Janubiy Amerika florasi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan va Yer yuzining barcha tropik
o‘lkalarida keng tarqalgan kauchuk beruvchi giveya, shokolad daraxti, kakao
daraxti, xin daraxti, qizil daraxtlar sanoat ahamiyatiga ega. Janubiy Amerika florasi
kelib chiqishi, shakllanish tarixiga ko‘ra va o‘simlik turlarining ichki farqlariga
ko‘ra ikkita oblastga kiradi. Materikning shimoliy katta qismi Neotropik flora
oblastiga va 40° j.k. dan janubiy kichik tor qismi Antarktika flora oblastiga
30

qaraydi. Janubiy Amerika Neotropik flora oblastining o‘simlik zonalari o‘zining
ayrim xususiyatlari bilan Afrika o‘simlik zonalariga bir muncha o‘xshash. Biroq
ayrim o‘simlik tiplarining va turlarining nisbatida farqlar seziladi. Afrikada
hududiy jihatdan savannalarga va cho‘llarga xos o‘simlik tiplari hukmron bo‘lsa,
Janubiy Amerikada nam tropik o‘rmonlar asosiy o‘rin egallaydi va Yer yuzida
maydoni hamda turlarga boyligi jihatidan unga teng keladigan materik yo‘q. Huddi
shunday, materikning janubiy florasi bilan Antartika, Avstraliya va Yangi
Zelandiya florasi o‘rtasida ham o‘xshashliklar mavjud. Bu o‘z navbatida geologik
taraqqiyot tarixi davomida ularning Janubiy Amerika bilan o‘zaro aloqada
bo‘lganligidan darak beradi. Janubiy Amerikada doimiy yashil nam tropik
o‘rmonlar juda keng tarqalgan. A.Gumboldt bu tipdagi o‘rmonlarni “gileya” deb
atagan. Gileyalar Amazonka pastekisligining qariyb hamma qismini, Orinoko
pastekisligi, Gviana yassi tog‘ligining katta qismi va Braziliya yassi tog’ligining
shimoliy qismini qoplab olgan. Nam tropik o‘rmonlar g‘arbda Kolumbiya va
Ekvador mamlakatlarining Tinch okean sohillari uchun ham xarakterli. Bundan
tashqari nam tropik o‘rmonlar Braziliya va Gviana yassi tog‘liklarining Atlantika
okeani tomon qaragan sharqiy yonbag‘irlarida ham o‘sadi. Bu yerda tropik
o‘rmonlarining o‘sishi yil davomida Atlantika okeanidan keladigan passat
yomg‘irlarining katta miqdorda yog‘ib turishi bilan bog‘liq. Braziliya yassi
tog‘ligida iqlimning o‘zgarishi tufayli nam tropik o‘rmonlar palma o‘rmonlar
polosasi bilan, so‘ngra savannalar bilan almashinadi. Braziliyaning janubidagi
savannalarda o‘t o‘simliklar bilan birgalikda siyrak holda mimozalar, kaktuslar,
sukkulent daraxtlar va butalar o‘sadi. Braziliyada savannalar 108 kampos deb
atalsa, shimolda Venesuela va Gvianada lyanos deb ataladi. Bu yerda baland bo‘yli
o‘tlar bilan qoplangan lyanoslarda palmalar ham uchraydi. Braziliya yassi
tog‘ligining yil davomida yog‘in ko‘p bo‘ladigan eng janubisharqiy qismi
subtropik araukariy o‘rmonlari bilan qoplangan. Bu o‘rmonlar tagida turli xil
butalar o‘sadi. Shulardan biri paragvay choyi butasi bo‘lib, mahalliy xalqlar undan
issiq ichimlik tayyorlashda foydalanadi. Subtropik o‘simliklarning ikkinchi tipi
dasht yoki pampa o‘t o‘simlik tiplari bo‘lib, ular La-Plata pastekisligining 30° j.k.
31

dan janubdagi sharqiy hududlari uchun xarakterli. Pampada o‘sadigan boshoqli o‘t
o‘simliklar chalov, suli, borodach va boshqalar Yevrosiyoning mo‘tadil
mintaqasida o‘sadigan boshoqli o‘simliklarga o‘xshaydi. Pampadan shimolda va
janubda yog‘inning kamayishi munosabati bilan nisbatan namroq pampa
o‘simliklari quruq subtropik dasht va chala cho‘l o‘simliklari bilan almashinadi.
Janubiy Amerika mo‘tadil iqlim mintaqasining o‘simliklari Antarktika flora
oblastiga qarashli va ular bir-biridan keskin farq qiluvchi ikkita tipdan tarkib
topgan. Mo‘tadil kengliklarning janubi-sharqiy qismidagi kontinental iqlimli
Patagoniya o‘lkasi uchun quruq dasht va chala cho‘l o‘simliklari xarakterli.
Ularning o‘simlik qoplamida kumush rang Argentina qo‘ng‘ir boshi kabi
boshoqlilar, turli xil kserofit butalar, kaktuslar, mimozalar hukmronlik qiladi.
Materikning janubi-g‘arbiy yog‘inlar ko‘p yog‘adigan okean iqlimli qismi juda
qadimiy, relikt va turlarga boy o‘simliklar bilan qoplangan. Bu yerda o‘sadigan
namlikni sevuvchi doimiy yashil subantarktika o‘rmonlari ko‘p yarusli va tarkibiga
ko‘ra nihoyatda xilma-xil. Subantarktika o‘rmonlari turlarining boyligi va
tanalarining balandligi jihatidan tropik o‘rmonlaridan qolishmaydi. Bu
o‘rmonlarda baland tanali igna bargli daraxtlardan tashqari doimiy yashil janub
buki, magnoliya kabi keng bargli daraxtlar ham o‘sadi. Pastki yarusda daraxtsimon
qirqquloqlar (paporotniklar) va bambuklar keng tarqalgan. Igna va keng bargli
aralash o‘rmonlar tog‘ yonbag‘irlab 2000 m balandlikkacha ko‘tarilgan.
O‘rmonlarda namlikning ko‘pligi tufayli epifit o‘simliklar – lianalar, moxlar,
lishayniklar yaxshi rivojlangan. Bu o‘rmonlarga inson xo‘jalik faoliyati kam ta’sir
etganligi sababli ular hozirga qadar ham o‘zining tabiiylik holatini yaxshi saqlagan
(Ilova, 11-rasm). Hayvonot dunyosi. Janubiy Amerikaning hayvonot olami
o‘simlik qoplamiga o‘xshash nihoyatda xilma-xil, qadimiy va endemik turlarga
boy. Bunga sabab, birinchidan materik tabiiy sharoitining rang-barangligi bo‘lsa,
ikkinchidan fauna majmuasining rivojlanish tarixini eng qadimdan to hozirga
qadar uzluksiz davom etib kelayotganligidir. Materikning hayvonot dunyosi
Neotropik zoogeografik oblastga mansub bo‘lib, ikkita kichik zoogeografik
oblastga bo‘linadi. Bular materikning shimoliy katta qismini o‘z ichiga olgan
32

Gviana-Braziliya va janubiy tekislik, plato hamda And tog‘larining ekvadorgacha
bo‘lgan qismini o‘z ichiga olgan Patagoniya-And kichik zoogegrafik oblastlaridir.
Janubiy Amerikaning eng katta maydonini egallab olgan nam ekvatorial va nam
tropik o‘rmonlarida organik hayotning vujudga kelishi va shakllanishi uchun
mezozoy erasidan boshlab optimal sharoitning mavjudligi o‘rmon fauna majmuini
keng ko‘lamda rivojlanishiga qulay imkon yaratib bergan. Shu bilan bir qatorda
siyrak o‘rmonli va 109 o‘rmonsiz savannalarning dasht, chala cho‘l va cho‘llar
bilan hamohangligi ochiq yerlarda yashaydigan hayvonlarning va qushlarning keng
tarqalishiga sabab bo‘lgan. Materik hayvonot olamining o‘ziga xosligi va endemik
turlarga boyligi shundan iboratki, u yerda yashaydigan 133 ta hayvonlardan 105
tasi yoki 80 % endemik hisoblanadi. Neotropik oblastining sut emizuvchilari
orasida 14 ta endemik oila mavjud. Yer yuzidagi ornitofauna turlarining 25 % i
Janubiy Amerikaga to‘g‘ri keladi. Bu Polearktika zoogeografik oblastidagi
ornitofaunaga nisbatan 2,5 marta ko‘p. Qushlarning 920 ta turidan 730 tasi, rang-
barang hashoratlarning 5600 ta turidan 61 % i endemiklardan tarkib topgan.
Daryolarida baliqlarning 2000 ga yaqin turi yashaydi. Neotropiklarning Gviana-
Braziliya kichik zoogeografik oblastida yashaydigan hayvonlarning xarakterli
xususiyati shundaki, ularning aksariyati daraxtlarda yashashga moslashgan.
Ekvatorial va tropik o‘rmonlarda yapoloq burunli, chinqiroq maymunlar,
yalqovlar, daraxt jayrasi – koendu, kinkaju ayig‘i, daraxt baqalari, xaltali
kalamushlar-opossum, ko‘rshapalaklar yashaydi. Hayvonlarning daraxtlarda hayot
kechirishga moslashganligi shu darajadaki, Boliviyaning Trinidad atrofidagi
o‘rmonlarda yashaydigan sut emizuvchilarning 65 ta turidan faqatgina 5 tasi yerda
yashaydi xolos. Qalin o‘rmonlarda qadimiy hayvonlarning yirik vakillaridan ulkan
qalqondorlar va katta chumolixo‘rlar yashaydi. Yirtqich hayvonlar boshqa hayvon
turlariga qaraganda juda kam. Yirtqichlardan daraxtlarda bemalol yura oladigan
yaguarlar, shimolda yoldor bo‘rilar va o‘rmon itlari uchraydi. Ularning geografik
tarqalishi o‘rmonlar bilan chegaralanib pampaga yetib kelmaydi.
Chumolixo‘rlarning ayrim turlari daraxtlarda, ayrim turlari yerda hayot kechirishga
moslashgan. Jumladan, tamandua mayda chumolixo‘rlar bemalol daraxtlarda
33

yashaydi. Katta chumolixo‘rlar esa o‘rmonlarda ham, savannalarda ham keng
tarqalgan bo‘lib, ular yerda yashaydi. Bulardan tashqari yerda yashaydigan
hayvonlardan tapirlar, qora cho‘chqalar, eng yirik kemiruvchi suv cho‘chqasi–
kapibaralar ham mavjud. Amazonka havzasidagi endemik daryo delfini – iniyalar
ko‘plab uchraydi. Sudralib yuruvchilardan uzunligi 11 m gacha yetadigan eng katta
suv bo‘g‘ma iloni – anakondalar xarakterli. Gviana-Braziliya kichik zoogeografik
oblastining o‘rmonlarida yashaydigan hayvonlarning aksariyat turlari savannalarda
uchramaydi. Ammo, savannalarda o‘ziga xos ochiq yerlarda yashaydigan va
pampa tabiat majmualariga moslashgan hayvon turlari keng tarqalgan. Bular
mazam kiyiklari, in qazib yashaydigan kemiruvchilar, pampa mushugi, pampa
tulkisi, nandu tuyaqushi va boshqa hayvon turlaridir. Janubiy Amerikaning
Patagoniya-And kichik zoogeografik oblastiga subtropik va mo‘tadil iqlim
mintaqalarining dasht, chala cho‘l va cho‘llari hamda quruq iqlimli Markaziy va
Janubiy And tog‘lari qaraydi. Materikning janubidagi ochiq dasht, chala cho‘l va
cho‘l faunasi shimoldagi qalin o‘rmonlar faunasidan o‘zining ayrim turlari bilan
farq qiladi. Bu yerda yirtqichlardan yaguar, puma, oselot, pampa mushugi keng
tarqalgan. Materikning janubiy qismi uchun yoldor bo‘ri va magellan tulkisi
xarakterli. Kemiruvchilardan vidra, botqoq nutriyasi – tuko-tuko, mara va
boshqalar yashaydi. Patagoniya yassi tog‘ligi va janubiy tekisliklar 110 shinshilla,
kondora, mayda qalqondorlar va boshqa hayvonlarning kelib chiqish markazi
bo‘lgan. And tog‘larining faunasi tekislik va yassi tog‘liklar faunasidan o‘ziga xos
xususiyatlari va turlari bilan ajralib turadi. Bu o‘lkada Janubiy Amerikaning
sharqiy qismida uchramaydigan endemik hayvon turlari mavjud. And tog‘lari
uchun xarakterli bo‘lgan lamalar butun tog‘ tizimi bo‘ylab keng tarqalgan.
Yovvoyi lamalarning ikki turi – vigon va guanako turlari mavjud bo‘lib, ulardan
guanako turi faqat tog‘larda emas, balki Patagoniya yassi tog‘ligida va Pampada
bemalol yashaydi. Hozirgi paytda yovvoyi lamalar juda kam uchraydi. Ularning
asosiy qismi ovchilar tomonidan qirib yuborilgan. And tog‘larida yashaydigan
hindular lamalarni qo‘lga o‘rgatib, ulardan uy hayvoni sifatida foydalanadilar.
Baland And tog‘larida ko‘pchilik hayvonlar qulay muhitga moslashib o‘z
34

areallarini vujudga keltirgan. Bu hududda relikt hisoblangan ko‘zoynakli ayiq,
pudu kiyigi, aguarachai iti kabi hayvonlar ham yashaydi (Ilova, 11-rasm). Tabiat
mintaqalari. Janubiy Amerika tabiat majmualarining xilma-xilligi, ularning
geografik kenglik va balandlik bo‘ylab farqlalib borishi materikning geografik
o‘rniga, orografik tuzilishiga va iqlim sharoitiga bog‘liq. Materikda mavjud
bo‘lgan ekvatorial, subekvatorial, savanna, dasht va chala cho‘l tabiat
majmualaridan faqat ikkitasi – subekvatorial va savanna zonalari ikki marta
ekvatordan shimolda va janubda takrorlanadi. Qolgan zonalar janubga tomon
birinketin almashinib boradi. Ekvatorial o‘rmonlar. Janubiy Amerika ekvatorial
o‘rmonlar zonasi huddi Afrikadagiga o‘xshash ekvatorning har ikki tomonida
joylashgan. Ekvatorial o‘rmonlarni materikda selva (selvas) deb atashadi. Selva
portugalcha so‘z bo‘lib, o‘rmon degan ma’noni bildiradi. Janubiy Amerikada
ekvatorial o‘rmonlar yaxshi rivojlangan va katta maydonni egallagan. Amazonka
pasttekkisligining nam ekvatorial o‘rmonlari juda qalin va baland bo‘yli.
Daraxtlarning balandligi 80-100 m gacha yetadi. O‘rmonlarning suv bosmaydigan
hududlarida o‘simlik qoplami nihoyat darajada rivojlangan bo‘lib, ular 12 tagacha
o‘simliklar yarusini hosil qiladi. Nam ekvatorial o‘rmonlar g‘arbda tog‘
yonbag‘irlab 1000-1500 m balandlikacha ko‘tarilgan. Selvada nisbatan yog‘in
ko‘proq bo‘ladi, o‘simlik va hayvonlar turlariga ancha boy. Faqat Braziliya
Amazonkasida 4000 xilga yaqin daraxt turi uchraydi. Amazoniya ko‘pgina
qimmatbaho daraxtlar – kauchuk beradigan geveya daraxti, palmalarning har xil
turlari, kakao daraxti, qovun daraxti va boshqalarni vatani hisoblanadi.
O‘rmonlarda yirik daraxtlar tanasiga chirmashib ketgan epifitlar – chirmovuq
o‘simliklar juda ko‘p. Ekvatorial o‘rmonlar tagida podzollashgan laterit tuproqlar
qizil-sariq ferralitlar vujudga kelgan. Selvaning hayvonot dunyosi boy. Bu yerdagi
hayvonlar, Osiyo va Afrika o‘rmonlaridagi hayvonlar kabi daraxtlarda yashashga
moslashgan. Masalan, dumi bilan osilib yashashga moslashgan maymunlar, butun
umrini daraxtlarda o‘tkazadigan yalqovlar shular jumlasidandir. Hatto qurbaqa va
kaltakesaklar ham daraxtlarda yashaydi. Daryolar bo‘yida, suv havzalarida va
botqoqli yerlarda tuyoqli hayvonlar – tapirlar va suv cho‘chqasi – kapibaralar,
35

qalin o‘rmonlar orasida yirtqich hayvonlardan yaguar yashaydi. Ekvatorial
o‘rmonlarda 111 qushlar dunyosi ayniqsa rang-barang. Gullarning shirasi bilan
oziqlanadigan mitti qush – kolibrilar, xilma-xil to‘tilar, katta shaftolixo‘rlar ko‘p
tarqalgan. Yirik kapalaklar, yaltiroq qo‘ng‘izlar, o‘rgamchaklar va boshqa
hashoratlarning xilma-xil turlari bor. O‘rmonlarning quyi yarusida va tuproqda
chumolilar yashaydi, uning ko‘pchiligi yirtqich hayot kechiradi. Subekvatorial
o‘rmonlar. Ekvatorial o‘rmonlardan shimol va janubda subekvatorial o‘rmonlar
zonalari joylashgan bo‘lib, ular Braziliya hamda Gviana yassi tog‘liklarining
shimoliy yonbag‘irlarini egallaydi. Braziliya yassi tog‘ligidagi subekvatorial
o‘rmonlarda yomg‘irli mavsum uzoq davom etadi, qurg‘oqchil davr esa uch-to‘rt
oygacha cho‘ziladi. Shu sababli o‘rmonlarda bargini to‘kadigan daraxtlar soni orta
boradi. Gviana yassi tog‘ligining shimoliy yonbag‘irlari sernam musson iqlim
ta’sirida bo‘lganligi uchun bu yerda qurg‘oqchil davr ikki oygacha cho‘ziladi.
Binobarin, Gviana yassi tog‘ligining shimoliy yonbag‘irlarida nam musson iqlim
deyarli yil davomida barqaror topganligi tufayli bargini to‘kadigan o‘rmonlar
o‘rnida doimiy nam subekvatorial o‘rmonlar vujudga kelgan, qizil laterit tuproqlar
yaxshi rivojlangan. Subekvatorial o‘rmonlarda yiliga 2000-3000 mm yog‘in
yog‘adi. Savannalar va siyrak o’rmonlar. Janubiy Amerika savannalari Afrika
savannalaridan ancha farq qiladi. Ular subekvatorial iqlim mintaqalari hududidagi
nisbatan atmosfera yog‘inlari kamroq yog‘adigan pastekisliklarda va yassi
tog‘liklarda tarkib topgan. Materikning shimoliy yarim shardagi savannalarida,
o‘tloq tabiat majmualarida daraxt o‘simliklar, ayniqsa palmalar va akasiyalar
o‘sadi, janubiy yarim shardagi savannalarda esa aksincha daraxtlar ahyon-ahyonda
uchraydi. Braziliya yassi tog‘ligining markaziy qismlaridagi savannalarda iqlim
sharoiti ancha kontinental va qurg‘oqchil bo‘lgani uchun bu yerda past bo‘yli
siyrak daraxtlar, daraxtsimon kaktuslar o‘sadi. Savannalarda fasllar yaxshi
ifodalangan. Ayniqsa qurg‘oqchil qish va sernam yoz bir-biridan keskin farq
qiladi. Ammo qish bilan yoz oylarining havo haroratida keskin farq sezilmaydi va
o‘rtacha oylik harorat +200+25° C ni, Yillik yog‘in miqdori o‘rtacha 1500 mm ni
tashkil etadi. Janubiy Amerika savannalarining hayvonot dunyosi Afrika
36

savannalariga qaraganda uncha boy emas. Bu yerda hayvonlardan kichik bug‘ular
– mazamlar, yovvoyi cho‘chqalar – pekarlar, zirhlilar – shox moddadan iborat
qalqoni bo‘lgan sut emizuvchi hayvonlar, chumolixo‘rlar, kemiruvchilar, yirik
qushlardan nandu tuyaqushi yashaydi. Savannalar zonasining tabiati va landshaft
tarkibi xilma-xil. Bu yerda sernam savanna, savanna o‘rmonlari, quruq savanna,
cho‘lga aylangan savanna, siyrak o‘rmonli savanna va butazorli savanna kabi
ladshaft majmualari mavjud. Dashtlar. Savannalardan janubda, subtropik iqlim
mintaqasida dashtlar zonasi joylashgan. Dashtlar Janubiy Amerikada pampalar deb
ataladi. Pampa hindular tilida “daraxtsiz yerlar” degan ma’noni bildiradi.
Dashtlarda asosan boshoqli va turli xil o‘t o‘simliklar o‘sadi. Ular orasida chalov,
yovvoyi tariq, suli, borodach, boshoqdoshlar va soyabonguldoshlar oilasiga
kiruvchi turli xil o‘t o‘simliklari ko‘pchiilkni tashkil etadi. Dashtlar zonasi
subtropik iqlim mintaqasida shakllangani uchun qish oylarining o‘rtacha harorati
doimo musbat bo‘lib +10° +15° 112 C ni tashkil etadi. Yoz oylarining o‘rtacha
harorati +20° +25° C ga teng. Sernam subtropik iqlim sharoitida hosildor qizil
ferralit tuproqlar, qurg‘oqchil yerlarda esa qora tuproqlar hosil bo‘lgan to’liq
o’zlashtirilgan. Pampalarda lamalar, tuyaqushlar, pampa bug‘usi, pampa mushugi
kabilar yashaydi. Cho’l va chala cho‘llar. Materikning janubiy qismidagi mo‘tadil
iqlim mintaqasida chala cho‘llar zonasi tarkib topgan. Tabiiy sharoiti qattiq, yog‘in
kam yog‘adigan bu o‘lka Patagoniya deb ataladi. O‘lkaning asosiy qismini
Patagoniya yassi tog‘ligi tashkil etadi. Chala cho‘llar zonasining yozi salqin,
o‘rtacha harorat +15°+20° C atrofida. Qish oylari juda sovuq, o‘rtacha harorat
zonaning shimolida +10° C dan janubda 0° C gacha pasayadi. Bu zonada kam
hosilli bo‘z tuproqlar keng tarqalgan. O‘simlik qoplami juda siyrak, ular chimli
g‘allaguldoshlardan va tikanli butalardan iborat. Chala cho‘llarda ham dashtdagilar
singari kemiruvchilar, ochiq yerlarda in qazib yashaydigan hayvonlar bor.
Ayniqsa, sakrovchi hayvonlar, nutriyalar, mayda zirxlilar ko‘p uchraydi. And
tog‘laridagi balandlik mintaqalari. Meridional ravishda katta masofaga cho‘zilgan
And tog‘ tizimi tekisliklarga xos bo‘lgan kenglik zonallikni va tog‘larga xos
bo‘lgan balandlik mintaqalikni o‘zida aks ettiradi. Lekin kenglik zonalar yoki
37

ularga o‘xshash bo‘lgan landshaft tiplari faqat tog‘ tizimining quyi mintaqasida
namoyon bo‘ladi. Undan yuqoriga ko‘tarilgan sari iqlimning o‘zgarishi natijasida
balandlik mintaqalarning boshqa turlari birin-ketin almashinib boradi. Demak, And
tog‘ tizimi uchun Yevrosiyoning Ural tog‘lariga o‘xshash landshaft
majmualarining vertikal zonalligidan tashqari tog‘ kenglik zonalligi ham
xarakterlidir. Jumladan, tekislikdagi nam ekvatorial o‘rmonlar zonasi tabiatiga tog‘
gileyasi, savanna va siyrak o‘rmonlarlar tabiatiga yilning quruq paytida bargini
to‘kadigan o‘rmonlar mintaqasi, mo‘tadil mintaqasining chala cho‘l zonasi
tabiatiga tog‘ dashtlari to‘g‘ri keladi. Yuqori mintaqalarda ham kenglik zonallik
muayyan ravishda namoyon bo‘ladi. Ayniqsa tog‘ to‘siqlari tufayli vujudga kelgan
kontinental sektorda, maydoni katta bo‘lgan tog‘ oralig‘i platolarida baland tog‘
landshaftlarining kenglik zonalligi yaxshi ifodalangan. Gileya zonasining chegarasi
taxminan paramos mintaqasiga, savanna va siyrak o‘rmonlar chegarasi dasht
mintaqasiga to‘g‘ri keladi. Janubroqda tropik va qisman subtropik kengliklarda
baland tog‘ cho‘li va chala cho‘l mintaqalari, subtropik va mo‘tadil kengliklarda
al’p o‘tloqlari mintaqasi paydo bo‘lib, eng janubda tog‘ tundrasi bilan almashinadi.
Binobarin, And tog‘ tizimi shimoldan janubga tomon bir necha iqlim mintaqalari
va kenglik tabiat zonalarini kesib o‘tganligi tufayli uning turli geografik
kengliklarda va zonalarda joylashgan qismlari balandlik mintaqalarining soni,
balandlik mintaqa tipi va tarkibiga ko‘ra farq qiladi. And tog‘laridagi balandlik
mintaqalarining ko‘p yoki kam bo‘lishi asosan ikki xil sababga bog‘liq:
birinchidan, tog‘ tizmalarining balandligiga va ikkinchidan, ularning ekvatorga
yaqin yoki uzoqda joylashishiga bog‘liq. Masalan, ekvatorga yaqin joylarda And
tog‘larining balandligi 5000-6000 m ni tashkil etadi. Bu yerda tog‘ etaklari qalin
ekvatorial o‘rmonlar bilan qoplangan. Undan yuqoridagi o‘rmonlarda o‘simlik
turlari kamayadi, daraxtlar ancha past bo‘yli bo‘lib o‘sadi. Shunday qilib,
ekvatorial 113 o‘rmonlar o‘rtacha balandlikdagi tog‘ o‘rmonlari, yana ham
yuqorida baland tog‘ o‘rmonlari bilan almashinadi. Balandlikka ko‘tarilgan sari
o‘rmonlar o‘rnini subal’p va al’p o‘tloqzorlari egallaydi. Bu o‘tloqlarni mahalliy
aholi paramos deb atashadi. Paramoslar boshoqli o‘tlar, daraxtsimon gulli
38

o‘simliklar va butalar bilan qoplangan. Tog‘larning baland qismida qor va
muzliklardan tarkib topgan nival zona mavjud. Subtropik iqlim mintaqasida
joylashgan And tog‘larida balandlik tabiat mintaqalari ancha boshqacha. Subtropik
mintaqaning tog‘ etaklarida chala cho‘llar joylashgan. Yuqoriga ko‘tarilgan sari bu
mintaqa qattiq bargli, doimiy yashil o‘rmonlar va butazorlar mintaqasi bilan
almashinadi. Undan balandda bargini to‘kuvchi buk o‘rmonlari mintaqasi
joylashgan. Keng bargli tog‘ o‘rmonlaridan yuqorida al’p o‘tloqlari mfvjud.
Markaziy And tog‘larining kengaygan qismida tog‘ oralig‘i yassi tog‘liklari
joylashgan. Bu yassi tog‘liklar Tinch va Atlantika okeanlari ta’siridan tog‘
tizimlari bilan to‘silgan. Natijada bu yerlarda quruq tog‘ dashtlari va chala cho‘llari
hosil bo‘lgan. And tog‘larining hayvonot dunyosi juda xilma-xil. Bu yerda
ko‘zoynakli ayiq, mo‘ynali shinshilla, yovvoyi lamalar uchraydi. Tog‘larning tik
yonbag‘irlarida yirik yirtqich qushlardan kondoralar yashaydi. Antropogen
landshaftlari va tabiatni muhofaza qilish. Boshqa materiklardagi singari Janubiy
Amerikada ham aholi juda notekis o‘rnashgan. Aholining ko‘pchiligi materikning
chekka qismlarida, Atlantika va Tinch okeanlari sohillarida, And tog‘larining Peru,
Boliviya va Ekvador mamlakatlariga qarashli baland yassi tog‘liklarida joylashgan.
Materikning ichki tekisliklarida, tropik o‘rmonlarning qalin joylarida, ayniqsa
Amazoniya pastekisligi o‘rmonlarida aholi juda siyrak o‘rnashgan. Janubiy
Amerika aholisining tarkibi juda murakkab bo‘lib, ular eramizdan 20- 30 ming
yillar ilgari kelib o‘rnasha boshlagan. Dastlabki o‘rnashgan aholi hindular bo‘lib,
Shimoliy Amerikadan kelgan va keyinchalik bir necha qabilalarga bo‘linib ketgan.
XVI asrdan boshlab Janubiy Amerikaga yevropaliklar kelib o‘rnasha boshlagan.
Dastlab ispanlar bilan portugallar, keyinchalik esa Yevropaning boshqa
mamlakatlaridan chiqqanlar kelishgan. Materikda Osiyo va Afrika
mamlakatlaridan kelib o‘rnashib qolganlar ham ko‘pchilikni tashkil etadi. Qadimgi
paytlarda And tog‘larining tuproq, iqlim sharoiti qulay bo‘lgan joylarida inklarning
rivojlangan davlatlari vujudga kelgan. Ular ulkan ibodatxonalar, saroylar, yo‘llar
qurishgan, sug‘orish inshootlari o‘tkazgan. Shunday qilib Janubiy Amerikada
dastlabki antropogen landshaftlar va ularning shahar-seliteb, irrigasion, texnogen,
39

agrolandshaft turlari inklar madaniyati rivojlangan davrda vujudga kelgan.
Ularning xarobalari hozirgacha ham kishilarni hayratga soladi. Olimlarning
isbotlashicha, hindular faqat tog‘lardagina emas, tekisliklarda ham yashab,
dehqonchilik bilan shug‘ullangan, to‘g‘onlar qurishib daryolarning suv rejimiga
ta’sir etgan, tuproqlarni zaxini qochirib, botqoq va o‘tloq yerlarda meliorativ
ishlarni amalga oshirgan. Hindular birinchi bo‘lib makkajo‘xori, kartoshka,
yeryong‘oq (araxis) ekishib, ularni madaniylashtirgan. Natijada
agrolandshaftlarning maydoni va geografiyasi yanada kengaygan. Bu ekinlar hozir
dunyoning juda ko‘p mamlakatlarida yetishtiriladi. 114 Aholining materik bo‘ylab
notekis taqsimlanishi tabiiy hududiy majmualarni inson xo‘jalik faoliyati ta’sirida
o‘zgartirilgan darajasi va antropogen landshaflarning makondagi
differensiyalanishi bilan belgilanadi. Insonning Janubiy Amerika tabiiy
landshaftlariga ko‘rsatgan dastlabki ta’siri mahalliy aholining dehqonchilik va
chorvachilik bilan shug‘ullangan vaqtlaridan boshlangan bo‘lsa, o‘rmonlarning
ko‘plab kesilishi XVI asrdan yevropaliklarning kelishi bilan boshlangan. Qishloq
xo‘jalik ekin maydonlarini kengaytirish maqsadida yerlarning haydalishi,
o‘rmonlarning kesilishi, yaylov chorvachiligining rivojlanishi, boshqa
materiklardan keltirilgan madaniy o‘simlik turlarining ko‘payishi Janubiy Amerika
tabiatida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Masalan, unumdor
tuproqli pampaning katta qismi haydalgan, ularning o‘rnida qishloq xo‘jaligi
antropogen landshaftlari vujudga kelgan. Qolgan qismi yaylov sifatida uzluksiz
foydalanilganligi tufayli pampa o‘zining dastlabki qiyofasini yo‘qotib, uning
o‘rnida ekologik sharoiti buzilgan, o‘simlik qoplami siyraklashgan, umumiy tabiiy
holati kuchli degradasiyalashgan antropogen yoki ikkilamchi pampa landshaftlari
hosil bo‘lgan. Braziliya yassi tog‘ligining sharqida o‘suvchi qimmatbaho igna
bargli araukariya o‘rmonlari, materikning janubi-g‘arbida o‘sadigan keng bargli
doimiy yashil janubiy buk o‘rmonlari yo‘qolib ketish arafasida. Qimmatbaho
mo‘yna beruvchi hayvonlardan vidra, nutriya, shinshillalarning va yovvoyi
lamalarning ko‘plab ovlanishi ularning sonini keskin kamayib ketishiga olib
kelgan. Binobarin, insonning tabiatga ta’siri natijasida xilma-xil antropogen
40

landshaft majmualari bunyod etilgan. Antropogen landshaftlar ayniqsa, Atlantika
va Tinch okeanlari sohillarida, And tog‘larining ichki yassi tog‘liklarida, daryo
vodiylarida keng tarqalgan. Masalan, tropik o‘rmonlar va savannalar o‘rnida kofe
daraxti plantasiyalari, pampada cheksiz don ekin maydonlaridan tarkib topgan
agrolandshaftlar, obikor dehqonchiliq rivojlangan yerlarda irrigasion landshaftlar,
tog‘ va yassi tog‘liklarda tog‘-kon sanoati keng tarqalgan joylarda texnogen
antropogen landshaftlari vujudga kelgan. Janubiy Amerikaning yirik shaharlarida,
sanoat markazlarida, yer osti boyliklarini qazib oladigan hududlarda ekologik
muvozanat sezilarli darajada buzilgan. Bunday hol insonlarning salomatligiga
salbiy ta’sir etadi. Shuning uchun materikda tabiatni muhofaza qilishga, ekologik
sharoitni yaxshilashga, milliy bog‘ va qo‘riqxonalarni tashkil etishga katta e’tibor
berilmoqda. Marerikda Kanayma, Makarena, Serraniya-La-Nablina, Riu-Negru,
Puku-daNeblina, Jau, Amazoniya, Manu, Pakaas-Novus, Shingu, Aragnaua,
Iguasu, Lanin, Nanel-Uapi, Laguna-San-Rafael, Los-Glasyares va Alberto-
Agostini milli bog’lari, Islas-Guaylekas va boshqa qo’riqxonalari tashkil qilingan.
41

Xulosa
Maydoni—9373000 kvadrat kilometr. Aholisi — 281421900 kishi.
Amerika Qo'shma Shtatlari — g'arbiy yarim shardagi eng katta mamlakat.
Hududin- ing deyarli hammasi Shimoliy Amerikada joylashgan. AQSHning
sharqiy qirg'og'ini Atlantika okeani, g'arbiy qirg'og'ini Tinch okean suvlari
yuvib turadi.
AQSHning iqlimi asosan mo'tadil va subtropik. Haqiqiy tropiklar
ham bor — bular Tinch okeandagi Gavayi orollari bo'lib, ular AQSH
shtatlaridan biri hisoblanadi. Shimoldagi Alyaska shtatida esa qishda
Arktikasovuqlaribo'ladi.
Mamlakat markaziy qismidagi tekisliklar g‘arbda tepalari qor bilan
qoplangan ulug'vor Qoyali tog'larga, sharqda esa uncha baland bo'lmagan
Appalachi tog'lariga borib tutashgan.
Amerikadagi tog'lar, ayniqsa Appalachi tog'lari bag'ri ko'mir, neft,
tabiiy gaz, temir rudasi, rangli metall rudalari va boshqa foydali
qazilmalarga boy. Amerikaning eng yirik daryolari — Missisipi ча uning
irmog'i Missuri. Yevropaliklar Shimoliy Amerikaga 16-asrda Kolumb
Amerikani kashf qilgandan keyin ko'chib bora boshladilar. Yevropaliklar
Amerika qit'asining tub aholisi — indeyeslarni shafqatsiz qira boshlaganlar.
Tirik qolgan indeyeslar unumsiz cho'l yerlarga — rezervatsiyalarga surib
chiqarilgan. AQSHda Afrikadan bir vaqtlar zo'rlik bilan olib borilgan
qullarning avlodlari bo'lgan qora tanli Amerikaliklar hamyashaydi.
42

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. А bdulq о sim о v А . M а t е rikl а r v а о k еа nl а r t а biiy g ео gr а fiyasi. T: M е hn а t, 2002
2. B е l о s е lsk а ya G. А . S е v е rn а ya А m е rik а . V о r о n е j, 1965 .
3 . Vl а s о v а T.V. M а t е rikl а r t а biiy g ео gr а fiyasi. I qism T: O’qituvchi, 1982
4. Vl а s о v а T.V. M а t е rikl а r t а biiy g ео gr а fiyasi II qism. T. 1982
5. S оа t о v А . Umumiy t а biiy g ео gr а fiya. T:. 2002
6. Qurb о nniyoz о v R. Umumiy t а biiy g ео gr а fiya. T., 1995
7. Qurb о nniyoz о v R., Хо liq о v J. G ео gr а fiya. T:. O’qituvchi, 1993.
8. . Qurb о nniyoz о v R.Umumiy t а biiy g ео gr а fiya. T: O’qituvchi, 1999.
9.. Dunyo qit’ а l а ri t а biiy g ео gr а fiyasi. T: 1968. А .M.Ryabchik о v t а hriri о stid а .
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Dunyo qit’ а l а ri t а biiy g ео gr а fiyasi. T: 1968. А .M.Ryabchik о v t а hriri о stid а .
2. G е mb е l А .V. О bsh а ya g ео gr а fiya Mir о v о g о о k еа n а . M.: Misl, 1979.
Ijtimoiy tarmoq saytlari
1. www.tdpu.uz
2. www.ZiyoNet.uz
3. www.pedagog.uz
4. www.vikipediya.org.
43

geografiya Janibiy Amerika

Sotib olish