Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	143.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2025
Расширение	doc
Категория	История

Janubiy Turkmanistonning ilk bronza davri madaniyati

topib o‘rganilgan. Shu bilan birga Sopolli madaniyatining so‘nggi Mo‘lali va Bo‘ston
bosqichlarida qadimgi dehqon jamoalarining ekologik, demografik va iqtisodiy
xo‘jalik zaruriyati tufayli Janubiy Tojikiston hududlariga kirib borishi kuzatiladi. Ular
Janubiy Tojikistonning dehqonchilik va chorvachilikka qulay uch vohasining (Hisor
vohasi, Vaxsh daryosining o‘rta oqimi va Tairsuv daryosining yuqori oqimi hamda
Parxar-Kulob vodiysi) tog‘ oldi hududlariga joylashadilar. Bu tipdagi yodgorliklarga
Tandir-yo‘l, Nurek, Zarkamar, Qora pichoq, Kangurttut, Xo‘ja G‘oyib, Parxar, Qizlar
qal’a kabi qabristonlarni kiritish mumkin.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Janubiy Tojikistonning tadqiqotimiz bilan
bog‘liq hududlarida bronza davriga tegishli arxeologik yodgorliklar juda ko‘p bo‘lib,
ular dehqon jamoalari va chorvador qabilalari madaniyatiga tegishlidir. Mintaqada
o‘rganilgan eneolit va ilk bronza davrining noyob yodgorligi Sarazm bo‘lib, uning
tadqiqotchisi arxeolog A.Isoqovning yozishicha, bu joyda hayot 1,5 ming yil davom
etgan. Shu davrda sarazmliklar hayotida qator tub ijtimoiy, iqtisodiy va etnomadaniy
o‘zgarishlar yuz berib, ularni 4 ta xronologik davrlarga bo‘lish mumkin.
Janubiy Tojikistonda tadqiqot ishlarining boshlanishiga ilk bor P.I.Smolichev
tomonidan Dushanbe shahri yaqinidan topilgan bronza davriga oid dastlabki qabr va
M.M. Dyakonov kushonlar davri qabristonini o‘rganish vaqtida uchratgan qabrning
topilishi sabab bo‘ladi. Tojikiston hududida bronza davri qabilalarining
yodgorliklarini muntazam ravishda o‘rganish 1955-59 yillarda A.M. Mandelshtam
tomonidan boshlanadi. U Bishkent vodiysida mozor-qo‘rg‘onlar ustida qazishmalar
olib borib, ular orasida bir guruh qabrlar bronza davriga tegishli ekanligini aniqlaydi .
Kurs m avzu si ning maqsadi. Bronza davri o‘troq va chorvador qabilalarning
xo‘jalik xayoti, moddiy madaniyati va diniy e’tiqodini birgalikda, tadqiqot obyekti
sifatida o‘rganishdir.
Kurs m avzu si ning vazifalari. Mana shu maqsaddan kelib chiqib, muammo
ilmiy yechimini topishda quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan:
3

polixrom rangli murakkab naqsh (kovrovыy ornament) solingan keramika parchalari
ham uchratilgan. Sarazm 1 materiallar kompleksi tadqiqot obyekti muallifining
fikriga ko‘ra, Janubiy Turkmanistonning Nomozgoh II davri qadimgi dehqonchilik
madaniyatini eslatadi. Sarazm II – Sarazm madaniyatining shakllanish davri. Bu
davrda qishloq hududi anchagina kengayadi, alohida qurilgan ko‘p xonali hovlilar,
ular tarkibida doira shaklidagi altarli xonaki ibodatxonalar paydo bo‘ladi. Keng va tor
ko‘chalari va hovlilari bilan yirik uy-joy massivlarining shakllanishi yuz beradi (2 va
4 qazishmalar), markazida dumaloq mehroblari bilan alohida qad ko‘targan qizil 19
rangli monuMental ibodatxonalar paydo bo‘ladi. Turar-joy xonalari tegishli ichki
uy jihozi bilan kattalashadi, ya’ni to‘qimachilik dastgohlarini joylashtirishga
moslashtiriladi. Me’moriy kompLekslar burchaklarini Nomozgoh IV (ilk bronza)
davri uchun xarakTerli to‘rt qirrali ustunlar (pilyastrlar) bilan bezash boshlanadi.
Sopol idishlar sirtini turli-tuman rangli naqshlar bilan bezash keskin qisqaradi, sopol
sirtini bir xil rangda (monoxrom) bezash va tiniq sirli kulrang idishlar yasash
keramika ishlab chiqarish hunarmandchiligida yetakchi o‘ringa ko‘tariladi. Bu davr
sopol idishlari orasida ba’zida kaltaminor madaniyatiga tegishli keramika parchalari
uchraydi. Demak, bu esa Sarazm madaniyatini shakllanishida mahalliy aholining
ishtiroqi borligidan dalolat beradi.
Sarazmliklarning tashqi aloqalari doirasi kengayadi (Belujiston-KVetta, Seiston-
Shahri Soxta). Metallurgiya sanoati izga tushadi: ma’dan konlarini qidirish, kondan
ruda qazib olish, ularni Sarazmga keltirish, ruda eritish, undan turli xil mehnat va
harbiy qurollar yasash keskin oshadi. Har xil tog‘ jinslaridan mehnat va jangavor
harbiy qurollar yasash (qadoqtosh-sport giralari, langarcha, kelitosh, eshik o‘qi osti
toshi, tosh kosa, tosh stakanchik, qabila sardori chuqmorining toshi (bulava),
urchuqtosh va boshqalar) yuksak darajada rivojlanadi Sarazm III davrida ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayot o‘zining yuksak cho‘qqisiga ko‘tariladi. Manzilgohning
barcha territoriyasi uy-joy qurilishi va hunarmandchilik kvartallari bilan qoplanadi.
14

joyli etnik qatlami mavjudligini unutmaslik kerak. Aslida, Bishkent-Vaxsh
madaniyatlari aholisi tarkibida ana shu mahalliy aholi ham qatnashgan bo‘lib, ular
qatorida Sopolli madaniyati jamoalari ham o‘z o‘rniga ega bo‘lgan. Bu haqda
antropologik materiallar va ayniqsa Vaxsh madaniyatiga xos kulolchilik
mahsulotlarining qiyosiy tipologiyasi guvohlik beradi.
Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha, miloddan avvalgi II-ming
yillikning ikkinchi yarmi davomida bu o‘lkaga yana bir o‘zga etnik guruhlar kirib
keladi. Sopolli madaniyatining Mo‘lali bosqichida bu o‘zga etnik guruhlar Shimoliy
Baqtriyaning mahalliy o‘troq dehqonchilik madaniyati qishloqlari va chorvador
qabilalari jamoalari ichigacha kirib boradilar. Bu holat Jarqo‘ton, Teguzak, Kangurt-
tut, Karimberdi, Ilk Tulxor, Ilk Aruktau, Tigrovaya Balka, Vaxsh, Makoni-mor,
BishKent I,II,III, Oyko‘l, Jarko‘l qabristonlari misolida yaxshi o‘rganilgan.
shuningdek, Shimoliy Baqtriyaga xos tabiiy-geografik muhit mintaqa etnik guruhlari
xo‘jalik shakllarining rivojlanish yo‘llarini oldindan belgilab bergan.
Arxeologik izlanishlar geografiyasiga ko‘ra, Shimoliy Baqtriyaning bronza davri
yodgorliklari tog‘ oldi hududlari va tog‘lar oralig‘idagi vohalarda, daryo havzalarida
topilgan. Hududiy jihatdan ular hozirgi kunda ikkita mustaqil suveren davlatlar –
O‘zbekiston va Tojikiston hududlariga to‘g‘ri keladi. Janubiy O‘zbekiston hududiy
doirasida miloddan avvalgi II – ming yillikda katta va kichik hududiy doiradagi
dehqonchilik vohalari shakllangan. Bu vohalarda o‘troq dehqonchilik madaniyatiga
oid qator yodgorliklar borligi aniqlangan va o‘rganilgan. Shimoliy Baqtriyaning
Tojikiston qismida esa, asosan bronza davrining chorvador qabilalari yashagan hamda
uning Janubiy O‘zbekistonga Chegaradosh hududlarida, bronza davrining so‘nggi
bosqichlarida qadimgi dehqonchilik qabilalari yashaganliklari haqida guvohlik
beruvchi yodgorliklar ham topilgan. Bular Kangurttut, Teguzak, Tandiryo‘l
yodgorliklaridir.
34

Bu davr uchun xarakterli texnologik uslub-kulolchilik charxida idish yasash paydo
bo‘ladi.
Sarazm IV qatlamidan kulolchilik dastgohini aylantiruvchi o‘qining ikki dona
tosh asosini topilishi bundan guvohlik beradi. Darhaqiqat, qadimgi Sarazm
madaniyati hunarmandchiligida keramika ishlab chiqarish alohida ahamiyat kasb
etadi. Sopol ishlab chiqarish asosan qo‘l mehnatiga asoslangan, faqat uning so‘nggi
bosqichidagina sopol ishlab chiqarishda kulolchilik charxidan foydalanishga o‘tildi.
Sarazm keramikasi uch turkumga bo‘linadi: ovqat tayyorlashga moslashgan idishlar
(kuxonnaya posuda), ovqat suzishga moslashgan idishlar (stolovaya posuda) va oziq-
ovqat zahiralarini saqlashga moslashgan xumlar (tarnaya posuda). Ular orasida
aksariyat ko‘pchilikni ovqat suzishga, dasturxonga ovqat tortishga moslashgan
idishlar (stolovaya posuda) tashkil etadi. Ularning sirtiga ishlov berilgan, ya’ni sir
bilan pardozlangan. Ularning sirtki pardozi uchta asosiy guruhga bo‘linadi: yorqin
tiniq, kulrang va qora tiniq. Birinchi guruh keramika orasida qizil sir ustiga rangli
naqsh solingan idishlar alohida ajralib turadi. Bu tipdagi idishlar o‘zlarining kelib
chiqish ildizlari jihatidan Qadimgi Sharq sivilizasiyasining ikki mintaqasi bilan ya’ni
janubiy – sharqiy Turkmaniston, aniqrog‘i Geoksyur vohasining so‘nggi Eneolit
kompLekslari va Hinduqushdan janubda joylashgan Seyiston-Belujiston mintaqalari
bilan bog‘langan.
Kulrang qora sopollar esa kelib chiqishi jihatidan shimoliy Eron yodgorliklari
bilan bog‘langan. Sarazmning asosiy keramikasi sirtiga berilgan pardozlar, ular
ustidan yuritilgan rang-barang gullar sarazmliklarni bir tomondan qadimgi
dehqonchilik mintaqalari-janubiy Turkmaniston va Belujiston-Seyistonning bobo –
dehqonlari bilan uzviy bog‘liqligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, Sarazm sopollar
kompleksida kaltaminor madaniyatiga tegishli sopol parchalarini uchrashi ularni quyi
Zarafshon havzasi neolit davri kaltaminor jamoalari bilan ham iqtisodiy va
etnomadaniy jihatdan aloqada bo‘lganliklaridan guvohlik beradi. Sarazm
8

- Janubiy Tojikiston hududlarida bronza davrida yashagan dasht va qadimgi
dehqonchilik madaniyati yodgorliklarining tarqalish geografiyasini o‘rganish;
- bronza davri urug‘ jamoalarining xo‘jalik xayoti, moddiy madaniyatini
arxeologik obyektlarda kuzatish;
- bronza davridagi ajdodlarimizning dafn marosimlari, diniy e’tiqod va
etnomadaniy hayoti bilan bog‘liq juda katta qatlam faktik materiallarni yaxlit bir
ilmiy tizimga solib, chuqur tahlildan o‘tkazish va tegishli ilmiy xulosalar asosida
umumlashtirish.
Kurs ishi m avzu si ning davriy chegarasi. Miloddan avvalgi 3-2 ming yillikni
o‘z ichiga qamrab oladi. Bu davrda Janubiy Tojikiston hududi bo‘ylab ko‘plab
ijtimoiy, iqtisodiy va etnomadaniy o‘zgarishlar yuz beradi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi : kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

xonalar) devor ichiga o‘choqlar joylashtirilgan, bittasining markazida aylana shaklda
altar (Mehrob) topilgan. Bu bino otashparastlarning ibodatxonasi bo‘lganligiga
shubha yo‘q. Sarazm yodgorligi bronza davri madaniy turmushning turli, jumladan,
hunarmandchilik, binokorlik, dehqonchilik kabi sohalar taraqqiyotini ifodalovchi boy
arxeologik kompleks manbalar berdi. Zarcha Halifa mozori. Bronza davriga kelib
Sarazm metallurgiya markazi xom ashyolarining dovrug‘i janubiy va shimoliy
mintaqalar jamoalariga borib yetadi. Natijada Sarazm metali dastlab janubiy
mintaqalarga, qadimgi dehqonchilik madaniyati jamoalari dunyosigacha kirib boradi.
Bu haqda Sarazm yodgorligidan 13 km sharqda, Panjikent shahri yaqinidan topilgan
Sopolli madaniyatining Jarqo‘ton bosqichiga tegishli mozor alohida ahamiyat kasb
etadi. Darhaqiqat, bu yolg‘iz qabr 1986 yilda Zarcha Xalifa deb atalgan joydan
chiqindi suv quvurini o‘rnatish vaqtida topilgan. Chiqindi suv quvurini yotqizishda
gigant ekskavator cho‘michi, tadqiqotchi S.Bobomullayevning yozishiga qaraganda,
qabrda yotgan skeletga tegib, uning ustki qismini buzib ketgan. Skelet yer sathidan
3,5 m. chuqurlikda, shag‘al qatlami ustida yotgan oddiy yorma go‘r bo‘lgan deydi
S.Bobomullayev. Biroq skelet va unga tegishli ashyoviy dalillar yotgan qabr maydoni
(yaqin 6 kvadrat Metr) va uning chuqurligiga (3,5 m.) qaraganda, mozor Sopolli
madaniyatiga qarashli qabrlar tuzilishidan farq qilmaydi, ya’ni u ayvonli lahad
shaklida bo‘lgan. Lahad g‘arbdan sharqqa tomon oval shaklida qazilgan, uning
uzunligi 3,10 m. skeletning oyoq – qo‘llari buklangan, o‘ng yoni bilan lahadga
qo‘yilgan. Skeletning boshi shimoliy-g‘arbga qaratilgan. Uning yaqinida burama
shoxli arxar skeleti chap yoni bilan ko‘milgan. Mozorga qo‘yilgan predmetlarning
joylashishi e’tiborga loyiq. Odam bosh chanog‘ining quloq bo‘shlig‘ida ikkita oltin
isirg‘a topilgan. Qolgan predmetlar asosan qabrning janubiy-sharqiy qismida to‘p-to‘p
holda uchratilgan. Umuman, qabrdan hammasi bo‘lib 30ta predmet topilgan (muallif
ularning sonini 24 ta deb ko‘rsatadi. Ammo u qabrdan topilgan 6 ta suyak
predmetlarni negadir hisobga olmagan). Shundan 16 tasi bronza, 3 tasi oltin, 6 tasi
16

Kirish
Kusr ishi mavzusining dolzarbligi: Ota-bobolarimizdan qolgan merosni
o‘rganish, ularning urf-odatlari, udumlarini tiklash – bu tarixni tiklash demakdir.
Faqat uni xolislik bilan asl xolicha o‘rganish, tahlil qilish o‘rganilayotgan davr haqida
aniq va to‘g‘ri tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Istiqlol bergan buyuk
ne’matlardan biri ham tariximizni, milliy qadriyatlarimizni, o‘z ligimizni chuqur
o‘rganish uchun ulkan imkoniyatlar yaratdi.
Xalqimiz orasida tariximizni bilishga bo‘lgan qiziqishning Keskin ortishi tufayli,
ajdodlarimizning qadim urf-odatlari, diniy e’tiqodi, madaniy, ma’naviy Merosini
o‘rganish tarix ilmining dolzarb masalasi sifatida e’tirof etilmoqda. Shimoliy Baqtriya
hududiy jihatdan janubiy O‘zbekiston va janubiy-g‘arbiy Tojikiston viloyatlarini o‘z
ichiga oladi. So‘nggi bronza davrida bu hududlar kelib chiqishi jihatidan har xil
bo‘lgan uchta yirik tarixiy va etnomadaniy birliklarning (Sopolli madaniyati,
BishKent-Vaxsh madaniyati va Andronova madaniyati qabilalari) aloqa maydoniga
aylanadi. Uning O‘zbekiston qismida Sopollitepa, Jarqo‘ton, Ko‘zali, Mo‘lali,
Bo‘ston, Kuchuktepa, Qiziltepa kabi o‘troq dehqonchilik madaniyati yodgorliklari
o‘rganilgan. Ular qadimgi qishloqlar, ilk shahar harobalari, qadimgi qabriston
yodgorliklari ko‘rinishida bizgacha yetib kelgan. Hozirgacha o‘sha davr o‘troq
aholisining har xil nuqtalarda ikki mingdan ortiq qabrlari ochilgan. Ularda aholining
etnomadaniy hayoti, dafn marosimlaridagi turli xil urf-odatlari va diniy e’tiqodi o‘z
aksini topgan.
Shimoliy Baqtriyaning Tojikiston qismi ko‘proq dasht qabilalari xo‘jalik
hayotiga mos tabiiy-Geografik qulayliklarga ega bo‘lganligi sababli, bu hududda
chorvador urug‘ jamoalarining yodgorliklari ko‘proq o‘rganilgan. Masalan, Vaxsh va
Qizilsuv havzalarida BishKent-Vaxsh madaniyatiga tegishli ilk Tulxor, Aruktau,
Oyko‘l, Jarko‘l, Makoni-Mor, Bishkent I,II,III, Tigrovaya Balka, Borbat, Gelot,
Guliston, Obkux, Kangurttut, Isanboy kabi qabristonlar va Toshguzar manzilgohi
2

Turar-joy massivlari va hunarmandchilik kvartallari orasida ijtimoiy va diniy
xarakterdagi monumental binolar paydo bo‘ladi (3 va 4 qazishmalar). Ko‘pxonali
turar-joylarning hovlilari tobora kattalashib boradi va ular hududiy doirasida
kulolchilik xumdonlari va metallni ishlash ustaxonalari (2 va 4 qazishmalar) paydo
bo‘ladi. Hunarmandchilik sohasida ixtisoslashuv yuz beradi. Kulolchilik sohasida ichi
va sirtiga qoramtir qizg‘ish sir bilan pardozlangan qora va kulrang sopollar keskin
kamayadi, ularning o‘rnini tiniq, qizg‘ish va qizil sir berilgan sopollar egallaydi. Bu
xildagi sopollar ilk Nomozgoh VI davri sopoliga xarakterli bo‘lib, bu xilda sopollarni
pardozlash Sarazm madaniyati badiiy kulolchilik maktabining uslubiy an’anasiga
aylanadi. Bunday uslubda sopol ishlab chiqarish Sopollitepa sopoli uchun ham
xarakterli edi. Endi Sarazmda o‘rganilgan hovli-joylar tahliliga kelsak, III-qazishma
maydonida uch qurilish bosqichlaridan iborat uy-joy kompLekslari ochilgan.
Birinchi uy-joy majmuasi materik ustida qad ko‘targan, undan faqat ayrim
xonalarning ba’zi bir devorlari saqlangan. Ikkinchi qurilish bosqichi hovli-joylari 225
kv. m. maydonni egallagan 70 sm balandlikdagi platforma ustiga qurilgan. Uchinchi
qurilish bosqichi uy-joylari qalin madaniy qatlamlar ustida paydo bo‘lgan. Ular
ikkinchi qurilish bosqichi uylaridan g‘arbga tomon joylashgan bo‘lib, bular bir yarusli
ikki kamerali xumdon va bir necha xonalardan iborat. O‘rganilayotgan obyekt ichida
ikkinchi qurilish bosqichi uy-joy qoldiqlari alohida ahamiyat kasb etadi. Ana shunday
uy-joy komplekslaridan biri mahobatli platforma ustiga aniq reja asosida qurilgan 12
ta xonalarni o‘z ichiga olgan yaxlit kvadrat shaklidagi monumental bino bo‘lib,
ulardan to‘rttasi kvadratning uzunasi bo‘yicha koridor shaklida qad qo‘targan,
binoning markaziy qismini qolgan 8 ta xonalar egallagan. Ular bir-birlariga parallel
qilib qurilgan to‘rttadan xonalarni tashkil etadi 1
. Qurilish rejasida geometrik
simmetriyaga qatiy amal qilingan, ya’ni ularning to‘rttasi kvadrat (3x3 m.), a qolgan
to‘rttasi esa to‘g‘ri to‘rtburchak (3x3,75 m.) shaklida. Ulardan ba’zilarida (3,4
1
Исаков А. Саразм (К вопросу становлѐния ранн ѐзѐмл ѐдѐльч ѐской культуры Зарафшанской долины). Душанб ѐ-
1991. С. 5.
15

suyak, 2 tasi toshdan yasalgan. Ular ichida 3 ta sopol idishlar ham bor. Arxeologik
materiallar kompleksi o‘z tarkibiga ko‘ra, to‘liq sopolli madaniyatiga, uning jarqo‘ton
bosqichiga tegishlidir. Topilmalar bronzadan ishlangan tarnov jumrakli kosa, burtma
korpusli silindir idish, yupka bronza listdan ishlangan tugma va ilgaklar, bronzadan
ishlangan 2 ta suvluq, yoldor ot boshli to‘g‘nag‘ich, pichoq va xanjar, oltindan
ishlangan sirg‘a, oltin biser-munchoqlar, oltin zanjir, suyakdan ishlangan naycha, 4 ta
suyak to‘qa (psaliya), qumtoshdan ishlangan hovancha sopi, feruza toshidan ishlangan
Ser-munchoqlardan iborat. Zarcha Xalifa qabridan topilgan 3 ta sopol idishlar bo‘g‘zi
tor sharsimon ko‘zalar bo‘lib, ular Sopolli madaniyatining jarqo‘ton bosqichi uchun
xarakterlidir.
17

tubdan farq qiladi. Bu albatta har bir joyning tabiiy-geografik sharoiti bilan bog‘liqdir.
Bular, avvalo uy-joy qurilishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu mintaqada qadimgi
dehqon jamoalari o‘z uy-joylarini tekis maydonlarda emas, balki tog‘ soylari
bo‘ylarida, tosh fundament ustiga paxsa bosib uy-joy qurish uslubiga amal qilganlar.
Har bir hovli-joy qurilishida quyosh yorug‘ligi yetarlicha tushib turishi hisobga olinib,
muxandislik bilimlariga amal qilingan.
Tog‘li voha dehqon jamoalari uy-joy qurilishida Sopollitepa, Jarqo‘ton singari
yirik aholi manzilgohlaridagi monumental me’morchilik emas, balki qishloq tipidagi
dehqon qo‘rg‘onlarini qurish an’anasiga katta e’tibor qaratganlar. Iqtisodiy hayotning
asosini tashkil etgan dehqonchilik madaniyatida ham farqlar bo‘lgan. Masalan,
mintaqaning (ya’ni Shimoliy Baqtriyaning) g‘arbiy hududlarida takroriy sug‘orma
dehqonchilik rivojlansa, uning sharqiy tomonlarida lalmikor dehqonchilik ustuvor
yo‘nalish hisoblangan. Bu hudud jamoalarida yaylov chorvachiligi dehqon
qo‘rg‘onlarining mo‘may daromad manbai bo‘lgan. Uning tarkibida mayda shohli
hayvonlarni bilan birga, yirik shohli hayvonlar boqish ham o‘zining salmoqli o‘rniga
ega bo‘lgan. Ayniqsa, yilqichilik, zotli otlarni ko‘paytirish, ular yordamida xo‘jalikni
tebratish ancha yengil kechishini yaxshi o‘zlashtirganlar.
Bog‘dorchilikning asosi bronza davrida, aynan tog‘li voha dehqon jamoalari
xo‘jaligi asosida tarkib topganligini ham ta’kidlab o‘tish joiz. Bu haqda nafaqat
arxeologik materiallar (Kangurttut qishloq makoni), balki jonli etnografik materiallar
ham guvohlik beradi. Mozor qurilishi masalasida ham o‘ziga xos jihatlarga ega bo‘lib,
ya’ni qabrlar qurilishida yerning past-balandligi, tuzilishi albatta hisobga olingan.
Sopollitepa, Jarqo‘ton va Bo‘ston qabrlaridan farqli o‘laroq, lahadga kirish teshigi
g‘isht bilan emas, balki tegishli toshlar bilan (Tandiryo‘l), guvalaksimon loy bilan
(Kangurttut) berkitilgan. Qabrlar orasida kenotaf mozorlar juda ko‘p uchraydi. Ular
Shimoliy Baqtriyaning g‘arbida 40% ga yaqin bo‘lsa, Kangurttutda kenotaf mozorlar
umumiy qabriston mozorlarini 90% dan ham ko‘proq qismini tashkil etadi. Bu holat
30

ustidan o‘tkazilgan sug‘orish inshootlari tufayli buzilib ketgan. Uning atigi uchdan bir
qismigina saqlanib qolgan. 7 yil davom etgan arxeologik qazishmalar davomida 4 ta
obyektda keng ko‘lamli qazishma ishlari olib borildi va 10 ta punktda qadimgi
qishloq hayotining davomiyligini o‘rganish uchun shurflar qazildi. Natijada qadimgi
qishloq hayotining 4 tarixiy bosqichi aniqlandi, har bir bosqichda yuz bergan tub
o‘zgarishlar kuzatildi.
Sarazm-1 davrida bu joyda yangi etnik guruh qishlog‘i paydo bo‘ladi va bu
joyda qurilgan uy-joy kompLekslarini (II qazishma) shimol, shimoliy – g‘arb va g‘arb
tomondan yarim aylana mudofaa devori bilan o‘rab olinadi. Qadimgi Sarazmning
markaziy qismida (IV qazishma) Sarazm 1 davriga tegishli urug‘ jamoasining
xilxonasi paydo bo‘ladi. Qadimgi Sarazmda o‘rganilgan bu hilxona janubiy Sibirning
Afanasyeva madaniyati hilxonalari singari doira shaklidagi tosh g‘ov (diaMetri 15 m.)
bilan o‘rab olingan, uning ichiga 5 ta qabr joylashtirilgan. Tosh g‘ovning markaziy
qismidagi qabrga uch kishi (erkak, ayol va o‘spirin) ko‘milgan. Ayolga tegishli qabr
ashyoviy dalillarga qaraganda, u o‘z jamoasida katta ijtimoiy nufuzga ega bo‘lgan. U
o‘sha davr urf-odatlariga ko‘ra, bayramona kiyim-boshlari bilan ko‘milgan.
Uning kiyimlariga feruza, lyapis-lazur, serdolik, yashma kabi qimmatbaho
toshlardan yasalgan munchoqlar qadalgan. Bosh kiyimi ham boy taqinchoqlar bilan
bezatilgan. Maydalab o‘rilgan soch tolalariga 49 ta oltin munchoqlardan iborat
munchoq shodalari osib qo‘yilgan. Qo‘llariga dengiz chig‘anog‘idan ishlangan bilak
uzuklar taqilgan. Ayol jasadi yonidan dastali jez oyna, suyakdan ishlangan bigiz, 5 ta
urchuqtosh va 2 ta ayol ma’budasining terrakotasi topilgan. Hilxonaning boshqa
qabrlarida marhum va marhumalarga atalgan ashyoviy dalillar uchratilmagan. Sarazm
1 davri uy-joy komplekslari va xilxonani qazish vaqtida sirtiga monoxrom rangli
naqsh solingan sopol parchalari hamda naqshsiz, sirtiga tiniq qora sir berilgan kulrang
sopol parchalari topilgan. Stratigrafik shurfning Sarazm 1 davriga tegishli qatlamidan
mis hanjar, Qazishma-1 da ochilgan xonalardan Nomozgoh II davriga tegishli
13

Janubiy Turkmanistonning ilk bronza davri madaniyati
mavzusidagi
Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………2-4
I BOB. Janubiy Turkmanistonda bronza davri yodgorliklari xususiyatlari.
1.1 . Janubiy Turkmanistonda Zarafshon vodiysi ibtidoiy urug‘-jamoalarining
o‘zlashtiruvchi xo‘jalikdan ishlab chiqaruvchi xo‘jalikka o‘tishi …………..5-11
1.2 . Yuqori Zarafshonda qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalari……...12-17
II BOB. Qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari va ularning davriy
sanasi.
2.1 . O‘troq dehqonchilik yodgorliklari va Chorvador qabilalar madaniyati
yodgorliklari va ularning davriy sanasi……………………………………..18-23
2.2 . Turli xil etnik guruhlarning madaniy aloqalari asosida tarkib topgan yodgorliklar
va ularning davriy sanasi……………………………………………………24-32
Xulosa ………………………………………………………………………33-34
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………...35-36

II bob. Qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari va ularning davriy
sanasi.
2.1 O‘troq dehqonchilik yodgorliklari va Chorvador qabilalar madaniyati
yodgorliklari va ularning davriy sanasi
Janubiy Tojikistonning keng va xilma xil geografik iqlim sharoiti, uning aholisi
ishlab chiqarish xo‘jalik shakllarida o‘z aksini topgan va ko‘p hollarda ularning
tarixiy rivojlanish yo‘llarini oldindan belgilab bergan. Shu bois, bronza davri
yodgorliklari tog‘ oldi hududlari va tog‘lar oralig‘idagi vohalarida, daryo havzalarida
joylashgan. Tojikiston xududidan asosan bronza davrining chorvador qabilalari
yashagan hamda uning Janubiy O‘zbekistonga chegaradosh hududlarida bronza
davrining so‘nggi bosqichlarida qadimgi dehqonchilik bilan shug‘ullangan qabilalar
yashaganliklari haqida guvohlik beruvchi yodgorliklar ham topilgan. Qadimgi
dehqonchilik madaniyati yodgorliklari o‘tgan asrning 70-yillaridan boshlab janubiy
Tojikiston hududlaridan topila boshladi 1
. Masalan, Sopolli madaniyatiga tegishli 2 ta
qabriston Nurek GES hududida, Xisor vodiysida Tandiryo‘l va Zarkamar
qabristonlari, Daxana va Teguzakmakonlari, Tairsuv daryosi havzasida Kangurtut
qabristoni va makoni hamda Baraki-Kurug makoni va nihoyat yana bir yodgorlik-
Xo‘ja G‘oyib, Kulob vodiysidan o‘rganilgan. Ulardan topilgan arxeologik majmualar,
birinchi navbatda, kulolchilik mahsulotlari Sopolli madaniyatining Mo‘lali bosqichi
topilmalariga o‘xshashligi bilan xarakterlanadi. Demak, Janubiy-g‘arbiy Tojikiston
hududlaridan o‘rganilgan qadimgi Dehqonchilik madaniyati yodgorliklari Sopolli
madaniyatining Mo‘lali bosqichi sanasi bilan, ya’ni mil. avv. 1300-1200 yillar bilan
belgilash mumkin. Tojikiston hududlari Shimoliy Baqtriyaning
ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Uning hududlari qadimda ko‘proq chorvachilik
xo‘jaligining rivojlanishi uchun qulay imkoniyatlarga ega bo‘lsada ammo Sopolli
madaniyatining Mo‘lali bosqichidan boshlab, qadimgi dehqon jamoalarining ayrim
1
Бобомуллоѐв С. Раскопки гробницы бронзового в ѐка на в ѐрхн ѐм З ѐравшан ѐ. « Stratum ”, Санкт-П ѐтѐрбург, 1999,
C .307.
18

balandligida bo‘lgan. Bu qurilmaning pastki qismi kul aralash mayin tuproq
qatlamidan iborat bo‘lib, uning ostidan qalinligi 20 sm dan kam bo‘lmagan qoramtir
kul qatlami ochilgan. Kul qatlamining diametri 2 metrga boradi, ya’ni tosh qurilma
pastga tomon kengayib borgan. Mana shu kul qatlamida ko‘plab kuyib parchalangan
hayvon suyaklari topilgan. Bu topilmalar ushbu qurilma otashparastlarning muqaddas
sajdagohi (svyatiliщye), degan xulosaga kelishga sabab bo‘lgan. Kul qatlamining
ustki qismida har xil tosh munchoqlar, bir shoda marjon, chaqmoqtoshdan yasalgan
qistirma pichoqlar (tosh plastinkalar), pardozlangan tosh boltacha va silliqlangan
qayroqcha uchratilgan. Bularning barchasi, haqiqatda bu tosh qurilmalar qandaydir
diniy ma’no kasb etishidan dalolat beradi. Neolit va bronza qatlamlaridan topilgan
tosh qurilmalar shakllaridagi o‘xshashlik, ularning har ikkisini ham olov bilan bog‘liq
jihatlari ular o‘rtasida qandaydir etnik davomiylik borligiga ishora qiladi.
Tojikiston arxeologlarining ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda Hisor
madaniyatiga tegishli 100 dan ortiq yodgorliklar topib o‘rganilganki, ularning
sohiblari, ya’ni Hisor madaniyatining so‘nggi bosqichi urug‘ jamoalari izsiz yo‘qolib
ketmagan bo‘lishi kerak. Buning ustiga, Kangurttut qishloq makonining bronza davri
qatlamiga tegishli xona poli ostidan Hisor madaniyatining yakunlovchi bosqichi
qatlami topilgan, xuddi shunday holat Teguzak qishloq makonida ham uchratilgan.
Shunga o‘xshash kuzatuvlarga asoslangan V.A.Ranov va T.G.Filimonovalar Hisor
madaniyatining yakunlovchi davriy faoliyatini bronza davrigacha davom etganligini
qayd qiladilar.
Biroq, hozircha Hisor va Bishkent-Vaxsh madaniyatlarini bir-birlari bilan etnik
jihatdan bog‘lab turuvchi aniq arXeologik omillar topilmaganligi sababli, Hisor
madaniyatini qaysi bir ko‘rinishda bronza davrigacha yetib kelgan avlodlari Bishkent
va Vaxsh madaniyatlarini shakllanishida qatnashgan bo‘lishlari haqida taxmin qilish
mumkin xolos. O‘sha davr real hayotidan kelib chiqadigan bo‘lsak, Janubiy-g‘arbiy
Tojikiston hududlariga bir tomondan Andronova qabilalari, ikkinchi tomondan esa,
27

davrida yana bir boshqa etnik guruhlar ishtirokini borligiga ishora qiluvchi faktlar
borki, ular Hindikushdan janubda istikomat qiluvchi qadimgi dehqonchilik
jamoalariga borib taqaladi. Bu faktlar Sarazm 1 bosqichiga tegishli oilaviy xilxonadan
topilgan va dengiz chig‘onogidan ishlangan bilaguzuklar bo‘lib, ular aynan Hind
dengizi mintaqalaridan keltirilgan. Shu davr keramikasi sirtiga ishlangan rangli
naqshlarning uslubiy bezagi esa Belujistonning Shahri –Soxta madaniyati sopollarini
eslatadi.
Bunday aloqalarning zaminida, so‘zsiz, Zarafshon metalining savdosi yotadi.
Zarafshon metalini eksport qilish an’anasi Sarazm madaniyatining barcha
bosqichlarida rivojlanishda davom etdi.
11

darajasidan kelib chiqib, chorvachilikni rivojlantirishga ko‘proq urg‘u berganlar. Ana
shunday urug‘ jamoalarining turkum yodgorliklari Kofirnigon va Vaxsh daryolari
quyi oqimlari adirlarida, Amudaryoga yaqin hududlarda keng tarqalgan. Ular Vaxsh
1,2,3, Tigrovaya Balka, Oyko‘l, Jarko‘l, Ilk Tulxor, Ilk Aruktau, BishKent I, II, III va
Isanboy kabi yodgorliklari bo‘lib, ular turli xil ichki va tashqi qurilish ko‘rinishidagi
qadimgi qabristonlar sifatida bizgacha yetib kelgan.
Chorvadorlarning bir qabristoni Makoni-mor Qizilsuv daryosining Amudaryoga
qo‘shilish yaqinidagi dashtga joylashgan. Kofirnigon daryosining quyi havzasi
dashtlaridan topilgan Aruktau, Tulxor, Bishkent yodgorliklarining tadqiqotchisi
A.M.Mandelshtam ularni Bishkent madaniyati nomi ostida o‘rgangan. Aynan shu
tipdagi Vaxsh vodiysi yodgorliklarini o‘rgangan B.A.Litvinskiy esa, ularni Vaxsh
madaniyati nomi bilan fanga kiritgan. Janubiy-g‘arbiy Tojikistonning bronza davri
yodgorliklari kelib chiqish tarixiy ildizlariga ko‘ra, uchta etnik guruhlarga borib
taqaladi. Bular:
- chorvador Bishkent va Vaxsh madaniyati etnik guruhlari;
- qadimgi dehqonchilik madaniyati etnik guruhlari;
- Yevroosiyo dashtlarining andronova madaniyati etnik guruhlari.
Demak, janubiy-g‘arbiy Tojikiston hududlari so‘nggi bronza davrida turli etnik
guruhlarning o‘zaro iqtisodiy va siyosiy hamda etnomadaniy aloqalar markazi
bo‘lgan. Bronza davrining tasodifiy topilgan yana bir ashyosi – bu dastasiga qadama
naqsh berilgan hanjar bo‘lib, uning yil sanasi ham (mil. avv. II-ming yillikning oxiri)
belgilanadi. Xisor vohasining antik davriga tegishli Tupxona qabristonidan skeletning
qo‘l-oyoqlari bukilgan va yonboshlatilgan holatda ko‘milgan ikkita bronza davriga
oid qabr ochilgan. Ulardan birida qo‘y suyaklari va asosi chaqmoqtoshdan ishlangan
nukleus uchratilgan. B.A.Litvinskiy mana shu nukleusga asoslanib, bu ikkala bronza
davri qabrlarini ilk bronza davri bilan belgilaydi.
22

Sopolli va Dashli jamoalari kirib kelguniga qadar inson oyog‘i yetmagan makon
sifatida qarash ham xatodir. Chunki, 100 dan ortiq yodgorliklarni qoldirib ketgan
Hisor madaniyati jamoalari izsiz yo‘qolib ketgan bo‘lishi mumkin emas.
Shimoliy Baqtriya hududlaridan topilgan arxeologik ashyoviy dalillar tahliliga
ko‘ra, bu zaminga shimoliy dasht (Andronova) qabilalarning ilk bor kirib Kelishi
Sopolli madaniyatining Ko‘zali bosqichida yuz beradi. Sopolli madaniyatining
Ko‘zali bosqichi davriy sanasi miloddan avvalgi XIV-XIII asrlar bilan belgilangan
bo‘lib, aynan shu asrlarda Yevroosiyo dashtlaridan chorvador qabilalar O‘rta Osiyo
ikki daryo oralig‘iga kirib keladilar. Amudaryoning quyi havzalarida Ko‘kcha 15a
manzilgohi, Shimoliy Baqtriyada Jarqo‘ton yodgorligi, Andronova qabilalari ilk bor
kirib kelgan yodgorliklar ekanligi ilmiy adabiyotlarda qayd qilingan. Xuddi shu
davrga tegishli eng qadimgi sopollar Jarqo‘ton ibodatxonasining supali kutish
xonasidan va Jarqo‘ton qal’a-qo‘rg‘onining Ko‘zali madaniy qatlamidan topilgan.
Shu davrga tegishli yana bir sopol parchasi Jarqo‘ton hududidan o‘tgan jar ichidan
topilgan.
Uning sirtidagi naqsh qiyali uchburchak va Meandr shaklida bo‘lib, sopol
naqshiga ko‘ra, Andronova madaniyatining Fyodorov bosqichi ilk fazasiga tegishli
ekanligini ko‘rsatadi. Jarqo‘ton ibodatxonasining muqaddas kulxonasidan ham
dashtliklarga Tegishli bir necha sopol parchalari topilgan. Ular orasida yirik sopol
gardishi bo‘lib, uning naqshlari ilk Fyodorov sopol buyumlarini eslatadi. Shimoliy
dasht qabilalarining ilk Fyodorov bosqichini eslatuvchi sopol parchalari Bo‘ston VI
qabristonida ham uchratilgan. Shuni ham ta’kidlash joiz-ki, Bo‘ston VI arxeologik
majmualari orasidan topilgan dasht qabilalariga tegishli ashyoviy dalillar orasida
ko‘plab Sopolli madaniyatining Mo‘lali bosqichiga tegishli bo‘lganlari ham uchraydi
Jarqo‘tonda dasht qabilalarining kulolchilik an’analari ta’sirida ishlangan sopol
parchalari ham ko‘p. Ular garchi kulolchilik charxida yasalgan bo‘lsada, sirtiga
ishlangan chizma naqshlar, idishlarning shakllari, rangi, loyining tarkibi aynan
28

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 24 maydagi PQ – 2995-sonli
«Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori. // «Xalq so‘zi», 2017 yil,
103 (6797)-son.
2. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021. – 464 b.
3. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. // Biz o‘z kelajagimizni o‘z
qo‘limiz bilan quramiz. Tom-7. T.: “O‘zbekiston”. 1998.
II. Asosiy adabiyotlar:
4. Аванѐсова Н.А., Ташпулатова Н. Символика огня в погр ѐбальной
практик
ѐ сапаллинской культуры. (по мат ѐриалам иссл ѐдования
могильника Бустан VI ). ИМКУ, вып.30. Самарканд, 1999.
5. Аван
ѐсова Н.А Пробл ѐмѐ относит ѐльной хронологии и п ѐриодизации
Сапаллинской культуры. // Ўзб
ѐкистон арх ѐологияси, № 1, Тошк ѐнт, 2010.
6. Аван
ѐсова Н.А. Проявл ѐни ѐ ст ѐпных традиций в Сапаллинской
культур
ѐ // «Цивилизации и культуры Ц ѐнтральной Азии в ѐдинств ѐ и
многообразии». Ташк
ѐнт, 2010.
7. Ал
ѐкс ѐѐвВ.П., Ходжайов Т., Халилов Х. Нас ѐлѐни ѐ в ѐрховь ѐв Амударьи
по данным пал
ѐоантропологии. –Т., “Фан”. 1984.
8. Ал
ѐHкшин В.А. Социальная структура и погр ѐбальный обряд
др
ѐвн ѐзѐмл ѐдѐльч ѐских общ ѐств. – Л ѐнинград, Наука. 1986.
9. Аскаров А. Памятники андрановской культуры в низовьях Зарафшана //
ИМКУ. –Вып 3. – Ташк
ѐнт, 1962.
10. Аскаров А. Сапаллит
ѐпа. – Ташк ѐнт, Фан. 1973.
11. Аскаров А. Др
ѐвн ѐзѐмл ѐдѐльч ѐская культура эпохи бронзы юга
Узб
ѐкистана. Ташк ѐнт, 1977.
35

guruhlari Hisor vodiysiga ham kirib boradilar. Bunga dehqonchilik va chorvachilik
xo‘jaliklarini birgalikda olib borish uchun qulay joy hisoblangan tog‘ oldi hududlari
tanlangan. Bu mintaqalarda yomg‘ir tez-tez yog‘ib turishi sababli, bu hudud lalmikor
dehqonchilik va yaylov chorvachiligi uchun qulay joylar hisoblangan. Sug‘orma
dehqonchilik uchun ham soy havzalarida keng imkoniyatlar mavjud bo‘lgan. Janubiy-
g‘arbiy Tojikiston hududlarida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijalariga ko‘ra,
dehqonchilik madaniyati yodgorliklarini uch kichik vohaga bo‘lib o‘rganish
mumkinligi aniqlangan. Birinchisi – Hisor qadimgi dehqonchilik kichik vohasi,
ikkinchisi – Vaxsh daryosi yuqori oqimi soy havzalarida tashkil topgan teguzak
kichik vohasi, uchinchisi – Qizilsuv soyi quyi oqimining sharqiy irmoqlari havzasida
tashkil topgan Parxar-Kulob kichik vohasidir. Bu uchala kichik vohalarda keyingi 25-
30 yil ichida sopolli madaniyatining so‘nggi bosqichlariga tegishli qator dehqonchilik
qishloq-makonlari va qadimgi qabristonlar topib o‘rganildiki, ular orasida Kangurttut,
Daxana, Teguzak qishloqmakonlari va Tandiryo‘l, Kangurttut, Nurek qabristonlari
alohida diqqatga sazovor yodgorliklardir. Bu yodgorliklar orqali Janubiy Tojikistonda
qadimgi dehqonchilik madaniyatining tarixiy ildizlarini so‘nggi bronza davri bilan
bog‘lash imkonini beradi. Janubiy Tojikistondan Hisor vodiysining ikki joyida
dehqonchilik bilan shug‘ullangan ajdodlarimizning qadimgi qabristonlari o‘rganilgan.
Ular Tandiryo‘l va Zarkamar qabristonlari bo‘lib, bu arxeologik obyektlar haqida
N.M. Vinogradova asarlarida to‘liq ma’lumot berilgan36. Bronza davri yolg‘iz qabri
kushonlar davrining Tupxona va Qora pichoq mavzeida ham uchratilgan 1
. Sopolli
madaniyati jamoalarining izlari esa Hisor qal’asining ostidan topilgan38. Mo‘lali va
Bo‘ston yodgorliklarining ayrim idishlari va mis boltalari qishloq xo‘jaligi ekinlarini
ekish, parvarish qilish vaqtlarida Dushanbe shahri atroflaridagi Sharshara, Arakchin,
Ramit mavzelarida uchratilgan. Janubiy Tojikiston hududlaridan topib o‘rganilgan
bronza davri yodgorliklari va boshqa topilmalar orasida eng qadimiysi mis boltalar
bo‘lib, mutaxassislar ularni Nomozgoh V davriga tegishli ekanligini ta’kidlaydilar.
1
Пьянкова Л.Т.Нурѐкский могильник эпохи бронзы // А.О 1974 года. – Москва, 1975, С. 542.
19

qalay, Sarazm arxitekturasi, moddiy madaniyat, xo‘jalik asosi va diniy obyektlar
kompleksi Sarazm madaniyatining etnik jihatdan janubiy mintaqalar bilan uzviy
bog‘liq ekanini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, Yuqori Zarafshon havzasi bir vaqtni
o‘zida o‘zining tabiiy yer osti boyliklari bilan so‘nggi eneolit davridan boshlab turli
mintaqa qabilalarining iqtisodiy xo‘jalik manfaatlari va savdo aloqalarini
uchrashtiradigan markazga aylanadi.
Yuqori Zarafshonga xos bu noyob imkoniyat butun bronza davrida ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotmadi. Masalan, Panjikent yaqinidan Zarcha Xalifa degan joydan
arxar bilan birga ko‘milgan erkak kishining mozori ochilgan. Mozordan topilgan
barcha bronza predMetlari va kulolchilik charhida ishlangan Sopolli madaniyatining
Jarqo‘ton bosqichiga Tegishli ekanligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Yoki bo‘lmasa,
Zarafshon vodiysining o‘rta qismidan, Jom qishlog‘idan topilgan bronza davri
“savdogar sayyohning» mozori Sarazm metallurgiya markazi bilan bir tomondan
dasht mintaqalari, ikkinchi tomondan, qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalari
muntazam savdo aloqada bo‘lganligidan guvohlik beradi. Shunday qilib, qadimgi
Sarazm aholisining moddiy va ma’naviy hayoti va arxeologik kompLekslarining
ilmiy tahlili uning kelib chiqish ildizlarini birinchi navbatda janubiy mintaqalarning
qadimgi dehqonchilik jamoalari bilan uzviy bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi.
Aniqrog‘i, Zarafshon vodiysi qadimgi dehqonchilik o‘chog‘ining ildizlari
Sarazm 1 keramika materiallariga ko‘ra, Janubiy Turkmanistonning ko‘ksur
(geoksyur) oazisi jamoalariga borib taqaladi. Yodgorlikning arxeologik tadqiqot
ishlari bilan muntazam shug‘ullangan arxeolog A.Isakov, ularning ko‘chib kelish
sabablarini Tejen daryosining suv resurslarini kamayishi tufayli yuz Bergan ekologik
sharoit bilan bog‘laydi. Bizningcha, Geoksyurli jamoalarning bir qismini Zarafshon
vodiysiga migrasiyasi ko‘proq Yuqori Zarafshondagi ma’dan konlari bo‘lgan.
Shuningdek, qadimgi Sarazm madaniyatini kelib chiqish negizida Geoksyur ildizlari
asosiy etnik komponent bo‘lib qolgani holda, uning shakllanishini ilk bosqichlari
10

Aslida u yerdan topilgan sopol parchalari Mo‘lali bosqichi sopollari bilan
xarakterlanadi. Bu tasodifiy topilmalar Janubiy-g‘arbiy Tojikiston hududlari bronza
davri jamoalari tomonidan keng ko‘lamda o‘zlashtirilganligi haqida ishora beradi.
Ammo bu hududni arxeologik jihatdan o‘rganish ishlari 1955 yildan Bishkent
vodiysida A.M.Mandelshtam izlanishlaridan keyin boshlanadi. 1955-1959 yillarda
A.M.Mandelshtam Kofirnigon daryosi quyi havzalarida antik davr mozor-
qo‘rg‘onlarini o‘rganish vaqtida bronza davriga tegishli qabrlarga duch keladi. Ular
ikki guruhdan iborat bo‘lib, tadqiqotchi birinchisini – “Ilk Tulxor” (75 ta mozor) va
ikkinchisini – “Ilk Aruktau” (12 ta mozor-qo‘rg‘on) yodgorliklari Deb ataydi. Bu
yodgorliklar Janubiy Tojikiston hududlarida Keng ko‘lamda o‘rganilgan obyektlar
bo‘lib, tadqiqotchi tomonidan qabrlarning ichki tuzilishiga ko‘ra, 4 xil turi
aniqlangan. Ular orasida ilk Tulxor obyektining 57 tasida qabrga qo‘yilgan
buyumlarining tarkibi va qabr tuzilishi jihatidan bir xil, ya’ni qabrlar ayvonidan
lahadga bir pillapoya orqali (yama so spuskom) kirilgan. Bunday tuzilish va ashyoviy
tarkib jihatidan bir xil mozorlar tadqiqotchi tomonidan Janubiy Tojikiston bronza
davri chorvadorlarining Bishkent madaniyati, deb ataladi. Ularning davriy sanasi esa
mil. avv. XIII-IX asrlar bilan belgilandi.
23

davri sopollari ham uchraydi. Demak, Ilk Tulxor qabristonining katakomba tipidagi
mozorlari Sopolli madaniyatining Mo‘lali bosqichi bilan xronologik jihatdan
zamondoshdir. Shunday qilib, Bishkent-Vaxsh madaniyati xronologik jihatdan ikki
bosqichdan iborat bo‘lib, uning Bishkent madaniyatiga tegishli Ilk Tulxor
qabristonining ayvonli qabrlari Bishkent madaniyatini ilk bosqichi hisoblansa, Vaxsh
madaniyati ikkinchi bosqich davriy sanasini Belgilaydi. Uning xronologik
zamondoshi Ilk Tulxor qabristonining katakomba mozorlaridir. Janubiy
Tojikistonning Tandiryo‘l, Qizlar qala, Parxar, Qora pichoq yodgorliklari va
Sharshara hamda Arakchindan topilgan mis boltalar, Andronova madaniyati
yodgorliklaridan Qumsoy qabristoni, Ilk Tulxor qabristonining kremasiyali mozorlari
bronza davri jamoalarining ilk bosqichi yodgorliklarini tashkil etadi. Janubiy
Tojikistonning bronza davri yodgorliklaridan Kangurttut, Daxana, Teguzak qishloq
makonlari hamda NuRek qabristonlari, Ilk Tulxor qabristonining katakomba
mozorlari, Gelot, Guliston, Obkux, Makoni-mor, Tigrovaya Balka va Toshguzar
yodgorliklari esa, xronologik jihatdan Sopolli madaniyatining Mo‘lali va Bo‘ston
bosqichlari bilan zamondoshdir.
32

madaniyatining Mo‘lali bosqichi bilan xarakterlanadi. Buzilgan qabrlardan yana
Andronova qabilalari madaniyatiga tegishli bronza bilakuzuklar ham topilgan. Kulob
va Parxar o‘lkashunoslik muzeylari eksponatlari orasida bronza davrining tosh
giralari, bazalt toshidan ishlangan shon (sapojnaya kolodka) topilgan.
Ular mahalliy aholi tomonidan o‘z tomorqalarida yerga ishlov berish vaqtida
topilib, muzey eksponatlari orasidan joy olgan. Ular ham ushbu kichik vohaning
bronza davri tarixidan guvohlik beradi. Dehqon jamoalarining yana ikkita qabri
Shaartuz tumanining Qizil qal’a shahri yaqinidan topilgan. Qabrda ikkita skelet
yotgan bo‘lib, ular juda boy ashyoviy dalillar bilan dafn etilgan. Qabrda ikkita sopol
idish, 800 dan ortiq bronza, qimmatbaho toshlar, kumush, hatto oltin munchoq va
bezaklar topilgan. Ikkinchi qabrda ikkita sopol idish va bronzadan ishlangan pichoq
uchratilgan. Bu yerdan topilgan sopol buyumlar qabrlarni Sopolli madaniyatining
Mo‘lali bosqichiga tegishli ekanligini tasdiqlaydi. Bu topilmalar Janubiy Tojikiston
hududida to‘rtinchi Shaartuz kichik vohasi shakllana boshlaganligidan guvohlik
beradi. Ta’kidlash joizki, Janubiy Tojikiston hududlarida uchratilgan qadimgi
dehqonchilik madaniyati yodgorliklarining birontasida na Sopollitepa, na Jarqo‘ton va
na Tillabuloq yodgorliklaridagi monumental asos ko‘zga tashlanmaydi. Bundan
ko‘rinib turibdiki, Janubiy Tojikiston hududi Sherobod vohasi kabi qadimgi
urbanizasiya o‘choqlarini shakllanishi darajasiga yetib bormagan. Fundamental
asosdagi o‘troq dehqonchilik madaniyati markazlarini tashkil topishi ilk temir ya’ni
Qadimgi Baqtriya davlat tizimlari shakllangan davrda yuz beradi. Shimoliy
Baqtriyaning Tojikiston qismi bronza davrida tog‘ vodiylari, katta va kichik daryo va
soylar hosil qilgan o‘tloq adir va jilg‘alar mintaqada yaylov chorvachilik xo‘jaligining
rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochgan. Shu bois bo‘lsa kerak, nafaqat mintaqaning
qadimgi mahalliy qabilalari, hatto miloddan avvalgi II-ming yillikning ikkinchi
yarmida Sherobod va Boysun qadimgi dehqonchilik vohalaridan bu mintaqaga kirib
kelgan dehqon jamoalari ham tabiiygeografik sharoit va ekologik imkoniyatlar
21

I bob. Janubiy Turkmanistonda bronza davri yodgorliklari xususiyatlari.
1.1 Janubiy Turkmanistonda Zarafshon vodiysi ibtidoiy urug‘-
jamoalarining o‘zlashtiruvchi xo‘jalikdan ishlab chiqaruvchi xo‘jalikka o‘tishi
Ma’lumki, miloddan avvalgi IV-III ming yilliklar davomida O‘rta Osiyoda
yonma-yon ikkita madaniy-xo‘jalik zonalari mavjud edi. Janubiy-g‘arbda ilk
dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi jamoalar yashasa, mintaqaning qolgan
hududlarida hayvon va baliq ovi bilan tirikchilik o‘tkazuvchi qabilalar yashar edilar.
Albatta, bu ikki zona jamoalari biqiq holda, o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalarsiz
yashay olmaganlar. Har ikki tomon jamoalarining oziq-ovqat va kiyimboshga bo‘lgan
kundalik ixtiyojiy talablarining oshib borishi, so‘zsiz, ular o‘rtasida iqtisodiy
aloqalarni o‘rnatishga olib kelgan. Bu iqtisodiy hayotiy talablardan kelib chiqqan
aloqalar, qachonkim, ibtidoiy ajdodlar tomonidan ilk bor metall kashf etilib, undan
mehnat va jangavor harbiy qurollar ishlab chiqarishga o‘tilgach, yanada jadalroq
rivojlana boshladi. Mehnat qurollarini metalldan ishlab chiqarish xo‘jalik ixtirolarini
qabilalararo keskin rivojlanishiga turtki bo‘ldi.
Miloddan avvalgi III-ming yillikning oxiri va II ming yillikning boshlarida O‘rta
Osiyoda davom etayotgan mintaqaviy rivojlanishning xarakteri va ular o‘rtasidagi
hududiy Chegaralar doirasi o‘zgardi. Masalan, qadimgi dehqonchilik hududlari
kengayib bordi. O‘rta Osiyoning janubiy-g‘arbida neolit davrida tashkil topgan
dehqon jamoalarining yangidan-yangi manzilgohlari eneolit davriga kelganda nafaqat
Kapetdag yonbag‘irlariga keng yoyildi, balki uning sharpalari Zarafshon vodiysiga
ham kirib bordi. Masalan, yuqori Zarafshon vodiysida qad ko‘targan so‘nggi eneolit
va bronza davri yodgorligi – Sarazm ana shu o‘zgarishlardan nishona edi 1
.
Sarazm yodgorligi Zarafshon vodiysi qadimgi dehqonchilik madaniyati
qabilalarining nafaqat noyob manzilgohi, balki O‘rta Osiyo mintaqasida yirik
metallurgiya markazi sifatida mashxurdir. Sarazm metallurglari so‘nggi eneolit va ilk
1
АлѐHкшин В.А. Социальная структура и погр ѐбальный обряд др ѐвн ѐзѐмл ѐдѐльч ѐских общ ѐств. – Л ѐнинград,
Наука. 1986. С.59.
5

sharqda, Zarafshon tog‘ bag‘ridan Kanchach, Yori va Jilau kabi mis va qo‘rg‘oshin
konlarini topilishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqori Zarafshon tog‘ tizmalaridan topilgan oltin, kumush, mis, qo‘rg‘oshin,
simob, qalayi va feruza konlari bundan dalolat Beradi. Zarafshon suv yo‘llari esa
Sarazm metallurglarini ushbu tog‘ konlari bilan oson bog‘lanishlariga keng
imkoniyatlar bergan. Bu mahalliy ma’dan konlarining mavjudligi Sarazmda
metallurgiya sanoatining professional darajada ixtisoslashuviga olib keladi, ya’ni
yangidan-yangi ma’dan konlari qidirish, xomashyolarni transportirovka qilish, metall
eritish, yombilar quyish va metalldan turli xil mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or anjomlari
yasash professional darajaga ko‘tariladi. Metall predmetlarining kimyoviy analiziga
ko‘ra, ular tarkibining asosini mis tashkil etadi (89,3-96,6 %). Ularda mishyak 3,3
prosentgacha, qalayi 1,6 prosentgacha uchraydi. Sarazmda og‘irligi yaqin 10 kg
keladigan qo‘rg‘oshin yombisini topilishi sarazmliklarni metall eksporti bilan ham
shug‘ulganligiga ishora qiladi 1
.
Hozirning o‘zida Sarazmda topilgan metall predmetlarning soni 150 tadan oshib
ketdi. Topilmalar orasida bronza pichoqlar, hanjar va boltalar, paykon va muhrlar,
oltin va kumushdan ishlangan taqinchoq-bezaklardan tashqari, bevosita ishlab
chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan metall eritish qozonlariyu (tigellar), asbobu-anjom
quyish qoliplari, metall eritish qo‘ralariyu, ma’dandan ajratib olingan yombi-
xomashyolar ko‘plab topildi. Bularning barchasi Sarazmda eneolit va bronza davrida
yaxshigina metallurgiya markazi tarkib topganligidan dalolat beradi. Bu konlar hatto
ma’lum vaqtlardan so‘ng uzoq Sibir va Tog‘li Oltoy dasht qabilalarining ham
e’tiborini o‘ziga tortadi.
Qadimgi Sarazm aholisining iqtisodiy asosini sug‘orma va lalmikor dehqonchilik
hamda xonaki chorvachilik tashkil etgan. Hunarmandchilikning qator sohalari,
jumladan metallurgiya va metall ishlab chiqarishdan tashqari, kulolchilik rivojlanadi.
1
История таджикского народа. Том 1, Душанбѐ-1998, C . 159.
7

2.2 Turli xil etnik guruhlarning madaniy aloqalari asosida tarkib topgan
yodgorliklar va ularning davriy sanasi
A.M.Mandelshtamning farazlariga ko‘ra, Bishkent madaniyati jamoalari
Baqtriyadan shimolroqda Zamonbobo va Andronova jamoalari chorvador
qabilalarning bu zaminga kirib kelishi bilan bog‘laydi. Shuningdek, Bishkent
arxeologik majmualarida uchraydigan Dehqon jamoalariga xos topilmalarning
uchrashi, bu ikki madaniyat jamoalari o‘rtasida bo‘lib turadigan iqtisodiy va
etnomadaniy aloqalar tahlili bilan izohlaydi. A.M.Mandelshtamning bunday xulosaga
Kelishida Buxoro vohasining Zamonbobo madaniyati qabrlari tuzilishidagi
o‘xshashlik va uning sopol majmuasida uchraydigan sharsimon (korpusli) tuzilishdagi
xurmachalar asos bo‘lgan. Biroq, xali Sopolli madaniyatining Mo‘lali va Bo‘ston
bosqichlari haqida, ularning arxeologik majmualari to‘g‘risida ilmiy adabiyotlarda
tegishli ma’lumotlar mavjud emas edi. Sopolli madaniyati va uning bosqichlarini
keng ko‘lamda o‘rganilishi natijasida A.M.Mandalshtam tomonidan bildirilgan faraz
haqiqatdan uzoqroq ekanligi isbotlandi. Bu muammo, keyinroq, Janubiy-g‘arbiy
Tojikistonning Vaxsh va Qizilsuv daryolari quyi havzalarida B.A.Litvinskiy
tomonidan Vaxsh madaniyati yodgorliklari ochib o‘rganilgach, o‘z ilmiy yechimini
topdi. U o‘z qarashlarida, ularning kelib chiqish tarixiy ildizlarini Janubiy
Turkmaniston bronza davri dehqon jamoalari bilan bog‘laydi. Bir guruh dehqonchilik
madaniyati jamoalari Shimoliy Afgoniston orqali Vaxsh va Qizilsuv daryolari
havzalariga kirib kelganlar. Bu zaminning tabiiy-geografik sharoiti va ekologik
imkoniyatlari Nomozgoh dehqon jamoalarini yangi sharoitga moslashib, chorvachilik
xo‘jaligini yuritishga majbur bo‘lganliklarini asoslashga qaratadi 1
.
Sopolli va Bishkent-Vaxsh madaniyatlari orasida uzviy Genetik aloqa borligi
masalasida akademik A.Asqarov ham o‘zining aniq qarashlarini bayon etgan.
Ularning izidan borgan tadqiqotchilar L.T.Pyankova va N.M.Vinogradovalar u
1
Виноградова Н.М., ГѐHтцѐльт, Пьянкова Л.Т.Арх ѐологич ѐская разв ѐдка в басс ѐйн ѐ рѐки Кызылсу (Южный
Таджикистан) // РА, М., 2003. С.103.
24

yodgorliklari orasida Kangurttut makoni alohida diqqatga sazovar yodgorlik bo‘lib,
uning janubiy-sharqiy qismidagi bronza davri madaniy qatlamlari ostidan Hisor
madaniyatining so‘nggi, yakunlovchi bosqichiga tegishli arxeologik qatlam borligi
aniqlangan.
Kangurttut qishloq makonini qazish vaqtida aylana va oval shaklida va har xil
o‘lcham (0,5x1 m., 1x2 m) dagi tosh qurilmalar ochiladi. Bunday tosh qurilmalar
aslida Hisor madaniyatiga xos bo‘lib, ular nafaqat Kangurttutda, balki Teguzak55
dehqonchilik madaniyati yodgorligida ham uchratilgan. Bu hududda olib borilgan
izlanishlar natijasida, aylana shaklidagi 4ta tosh qurilmalar bir-biriga go‘yo Zanjirdek
bog‘langan holatda joylashgan. Ulardan 2 m uzoqda esa oval shaklida, hajm jihatidan
kattaroq qurilmalar uchratilgan. B.A.Litvinskiy va V.A.Ranovlar o‘z vaqtida
Kangurttut va Teguzak qishloq makonlaridagi bu tosh qurilmalarni shimoldan kirib
kelgan Andronova qabilalari qoldirib ketgan “o‘choq o‘rinlari” bo‘lsa kerak, degan
xulosaga kelganlar. Biroq, obyekt tadqiqotchisi T.G.Filimonova bu tosh qurilmalar
ichida o‘choq izlari uchratilmaganligini ta’kidlab, ular qandaydir diniy ma’no kasb
etsa kerak, deb izohlaydi 1
.
Kangurttutdagi bronza davriga tegishli qatlamdan shunday tosh qurilma ostidan
yosh bolaning bosh chanog‘i va itning skeleti topilgan. Ular joylashgan chuqurchada
ko‘pgina hayvon suyaklari va sopol parchalari uchratilganligini qayd qiladi.
Kangurttut qishloq makonining neolit qatlamiga tegishli boshqa bir shunday tosh
qurilma ustida suyakdan ishlangan noyob topilmalar va har xil meva danaklari
uchratiladi. Hisor madaniyatining Charmgaron (Kulob vodiysi) makonida shunday
tosh qurilma ichi qalin kul qatlamiga to‘la bo‘lgan. Lo‘liko‘tal makonida esa, (Hisor
madaniyati yodgorligi) shunday tosh qurilma muqaddas sajdagoh bo‘lganligi haqida
tegishli ishoralar topilgan, ya’ni qurilmaning yuqori qismi to‘g‘rito‘rtburchak
shaklidagi tosh g‘ov bo‘lib, uning o‘lchami 60x40 sm, devori ikki qator terilgan tosh
1
Виноградова Н.М. Могильник Тандыр-йул в Южном Таджикистанѐ. МАИКЦА, – Вып. 18, – Москва, 1991. С.
68.
26

sopollarining terma texnikasi sifat jihatidan yuqori darajada. Ular tadqiqotchi muallif
A. Isakovning ta’kidlashicha, bir kaerali va ikki kaMerali xumdonlarda pishirilgan.
Ikki kamerali xumdonlar hajm jihatidan kichikroq bo‘lib, ularning o‘chog‘i
yonginasiga joylashgan sferasimon shifli alangaxonasiga nisbatan chuqurroq. Xuddi
shunday xumdonlar Sopollitepada ham topilgan. Sarazmda toshdan mehnat qurollari
ishlab chiqarish ham professional xarakTerga ega edi. Sarazmning arxeologik
kompLeksida 40 ga yaqin toshdan ishlangan predmetlar topilgan. Ular parma, uskuna,
bolg‘a,. Teri oshlash toshlari, o‘lchov standarti bilan bog‘liq maxsus og‘irlik o‘lchov
toshlari, to‘qimachilik dastgohining toshlari edi. Qimmatbaho toshlardan turli xil
taqinchoqlar, tumor va muhrlar yasash ham professional yuksaklikka ko‘tarilgan.
Sarazmning yuqori qatlamidan noyob muhr topilgan. U doira shaklida bo‘lib, uning
yuzasini aylanasi bo‘ylab ishlangan sig‘ir yoki navvos surati nafaqat o‘zining
noyobligi bilan, balki bronza davri naqqoshining yuksak mahorati bilan ham kishini
lol qoldiradi. Turli xil (tosh, bronza, Terrakota) materiallardan ishlangan shunday
noyob muhrlar qadimgi Baqtriya va Marg‘iyonada miloddan avvalgi II-ming yillikda
keng tarqalgan. Qadimgi Sarazmda teriga ishlov berish, to‘qimachilik yuqori
darajada rivojlangan. Buning ashyoviy isboti sifatida qadimgi Sarazmning barcha
bosqichlarida ko‘plab uchraydigan teri oshlash toshlarini va urchuqtoshlarni
ko‘rsatish mumkin. Sarazm madaniyati hunarmandchilik tarmoqlarining ahvoli
masalasida shu narsani ta’kidlash joizki, Sarazm aholisi kulolchilikda metallurgiya va
toshga ishlov Berishdek yuksaklikka erisha olmaganlar. Sekin aylanish asosida
qurilgan kulolchilik charhi yordamida sopol ishlab chiqarish atigi Sarazm IV davrida
kashf etildi 1
.
Darhaqiqat, Sarazm madaniyatining kelib chiqish ildizlari garchi Nomozgoh
etnomadaniy dunyosi bilan bog‘liq bo‘lsada, ammo Zarafshon vodiysining tabiiy yer
osti boyliqlari sarazmliklarning dehqonchilik va kulolchilikka nisbatan ko‘proq
metallurgiya sohasini rivojlantirishga katta e’tibor berganliklaridan dalolat beradi. Har
1
Исаков А., ПотѐHмкина Т.М. Могильник пл ѐмѐн эпохи бронзы в Таджикистан ѐ. СА, № 1, 1989, C .145.
9

1.2 Yuqori Zarafshonda qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalari
Movarounnahrning markaziy qismi-yuragi hisoblangan Zarafshon vodiysi
o‘zining tabiiy-geografik sharoitiga ko‘ra, qadimgi dehqonchilik madaniyatining
rivoji uchun qulay imkoniyatlarga ega. Uning O‘zbekiston va Tojikiston
Respublikkalari chegara rayoni - aholi punkti Sarazmda eneolit davridan boshlab
qadimgi dehqonchilik madaniyatining yangi o‘chog‘i tarkib topadi. Bu joy Zarafshon
daryosining Turkiston va Zarafshon tog‘ tizmalari oralig‘idan chiqib, keng vodiyga
yuz tutgan joyda qad ko‘targan eng qadimgi o‘troq aholi qishlog‘i bo‘lib, u o‘zining
jug‘rofik joylashishiga ko‘ra, Sarazm nomini olgan. “Sarazm” so‘zi atoqli
sug‘dshunos olim V.A.Livshisning fikriga ko‘ra, “sarizamin», ya’ni Zarafshon
vohasining boshlanishi demakdir. Aynan shu joyda Zarafshon vodiysi tekisliklar va
tog‘li mintaqalarga bo‘linadi. Qadimgi Sarazm Zarafshon tog‘ tizmalaridan
oqib chiqqan Otchoparsoy, Chumalisoy va Sho‘rnovasoy etaklarida, “Oyim ko‘l”
yaqinida joylashgan. Uning tevarak atrofida dehqonchilik uchun qulay, talay unumdor
yerlar bo‘lib, dehqonchilik madaniyatining ilk bosqichlarida aynan ana shunday
joylarda bobo dehqonlar qishloqlari qad ko‘targan. Savol tug‘iladi, qayerdan va
qanday tarixiy sabablarga ko‘ra, bu joyda qadimgi dehqonchilik qishlog‘i qad
ko‘tardi. Ehtimol, uning mahalliy ildizlarini Sazag‘on neolit madaniyatidan qidirish
lozimdir. Chunki Zarafshon vodiysi doirasida qoratepa yodgorliklarida neolit
dehqonchilik izlari kuzatilingan. Hozirgi yirik tadqiqotlar bo‘yicha Sarazm
madaniyatining kelib chiqish ildizlari, yuqorida ta’kidlaganimizdek, bevosita ko‘ksur
(geoksyur) vohasining qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalariga borib
taqalmoqda. Sarazmda arxeologik tadqiqot ishlari bilan bevosita shug‘ullangan
A.Isakovning xabar berishiga qaraganda, bu joyda hayot uzliqsiz 1,5 ming yil
(eNeolit va bronza davrlarida) davom etgan 1
. Yodgorlikning umumiy maydoni 100
gektarga yaqin. U katta-kichik va har xil balandlikdagi 10 ta tepaliklardan iborat.
Yodgorlikning ancha qismi o‘tgan asrlarda aholining hovli-joy qurilishi va uning
1
Асқаров А.Дрѐвн ѐзѐмл ѐдѐльч ѐская культура эпохи бронзы юга Узб ѐкистан. Ташк ѐнт-1977, C .33.
12

bronza davrida (Sarazm II va III ) Mehnat qurollari ishlab chiqarish hamda ruda
qazish va eritish, metall xomashyosi bilan savdo qilishda yuksakliklarga erishadi.
Sarazm IV davriga kelib, Sarazm metallurgiya ustaxonalari metall xomashyosi
va metall buyumlar ishlab chiqarishni yanada kengaytiradi. Sarazm nafaqat
tevarakatrof rayonlarni, balki butun O‘rta Sharq mintaqalarini metall predmetlari va
metall xomashyo bilan ta’minlovchi markazga aylanadi. Sarazm IV davri ushbu
makonda qadimgi sarazmliklarning so‘nggi hayoti bilan bog‘liq. Bu davrda yirik
hovlilar maydonlarida kulolchilik xumdonlari, tosh va shag‘ol yotqizilgan
yo‘lakchalar paydo bo‘ladi. Tosh va metalldan turli xil mehnat qurollari, uy-anjom
asboblari ishlab chiqarish avvalgidek jadal suratlar bilan rivojlanishda davom etadi va
ularning turlari ko‘payadi. Kalta va uzun tig‘li pichoq va hanjarlar ishlab chiqarish
keng yoyiladi. Ularning sopi qarmoqsimon bo‘lib, ular hanjar va pichoq dastalarining
suyak qoplamalarini mustaxkamlashga moslashtirilgan
Bu davr metallurgiya sanoatida jangavor harbiy qurollar: bolta va paykonlar,
dastali bronza ko‘zgulari, urug‘ jamoasi sardorining hukmdorlik hassasi (aso), turli xil
shaklar ko‘rinishida yasalgan muhr va tosh g‘urzilar ishlab chiqarish keng yo‘lga
qo‘yiladi. Metall muhrlar kolleksiyasida terrakotadan yasalgan muhr ham bor.
Bularning barchasi qadimgi sarazmliklar jamoasida ijtimoiy-iqtisodiy hayot mulkiy
tabaqalanish sari jadal ketayotganligidan guvohlik beradi. Bularning barchasi bir
tomondan mahalliy mis va qo‘rg‘oshin xomashyosiga asoslangan metall ishlab
chiqarish hunarmandchiligini jadal rivojlanayotganligini ko‘rsatsa, ikkinchi
tomondan, Sarazm metallurglarining Qadimgi Sharq sivilizasiya o‘choqlari va O‘rta
Osiyoning shimoliy va shimoliy-sharqiy mintaqasi dasht qabilalari (tozabog‘yob va
andronova madaniyati sohiblari) bilan iqtisodiy savdo munosabatlarini tabora
kengayib borayotganligidan dalolat beradi.
Ehtimol, eksportga tayyorlab qo‘yilgan 10 kg. qo‘rg‘oshin yombisini Sarazmdan
topilishi bunga misol bo‘la oladi. Bu masalada Sarazmdan taxminan 40-45 km
6

tadqiqotchilarning qarashlari asosida qandaydir tarixiy haqiqat borligini e’tirof etgan
holda, Bishkent va Vaxsh madaniyatlarining kelib chiqish tarixiy ildizlari va ularning
yangi sharoitdagi rivojlanish yo‘nalishlarini hisobga olib, Janubiy-G‘arbiy Tojikiston
hududining qadimgi chorvador qabilalar madaniyatlarini birlashtirib, Bishkent-Vaxsh
madaniyati, deb atashni taklif qiladilar. Lekin, na B.A.Litvinskiy, na
A.M.Mandelshtam va ularning izdoshlari Bishkent va Vaxsh madaniyatining
shakllanishida mahalliy Hisor madaniyati jamoalarining ishtiroki haqida fikr
bildirmaydilar.
A.Asqarov bu masalada o‘z qarashlarini bayon etib, ilk Tulxor yodgorligining
antropologiyasi andronovaliklarnikiga, ya’ni protoyevropoidlar va o‘rta yer dengizi
tiplaridan tubdan farq qilib Bishkent-Vaxsh madaniyatining shakllanishida mahalliy
Hisor jamoalari ham qatnashgan, Degan xulosaga keladi. Bu fikr zaminida qandaydir
tarixiy haqiqat borligi ishonarlidir. Shimoliy Baqtriya hududlarida bronza davrida
juda murakkab etnik jarayonlar kechadi. Uning janubiy-g‘arbiy tog‘li mintaqalarida,
ya’ni hozirgi Tojikiston hududlarida mahalliy Bishkent va Vaxsh madaniyati
qabilalari istiqomat qilishsa, mintaqaning tog‘ oralaridagi quyosh tushishiga qulay soy
havzalarida Sopolli madaniyatining Mo‘lali davri jamoalari qishloqlari qad ko‘taradi.
Xuddi shu kezlarda, bu hududga, O‘rta Osiyoning barcha viloyatlarida yuz
berganidek, shimoldan chorvador dasht qabilalari, ya’ni Andronova qabilalari kirib
Keladilar. Bu uch etnik guruhlardan ikkitasini, ya’ni Sopolli dehqonchilik madaniyati
va Andronova qabilalarining kelib chiqish tarixiy ildizlarida aniqlik bo‘lsada, ammo
BishKent va Vaxsh madaniyatlari etnik guruhlarining kelib chiqishi masalasida baxsli
jihatlar uchraydi. Ma’lumki, o‘tgan asrning 50-yillarida Janubiy Tojikistonning
Kofirnigon daryosi quyi havzalarida, Keyinroq Bishkent vodiysida, Vaxsh va Tairsu
daryolari o‘rta oqimi havzalaridan ko‘plab bronza davri yodgorliklari topib o‘rganildi.
Ularning bir qismi chorvador qabilalar madaniyatiga Tegishli bo‘lsa, boshqa bir qismi
qadimgi dehqonchilik madaniyatiga tegishlidir. Ana shu turli etnik guruh
25

tozabog‘yob idishlarini eslatadi. Jarqo‘tonda ular son-sanoqsiz, birgina Bo‘ston VI
qabristonida 11 ta shunday sopol parchalari uchratilgan. Bo‘ston VI da sof
tozabog‘yob sopolsi ham yetarli darajada topilgan. Ko‘zali davri qabrlaridan topilgan
metall buyumlar tarkibida Andronova va Srub madaniyatiga tegishli bir va ikki tig‘li
dastali mitti pichoqlar va ularning har xil turlari uchratilgan. Bu an’ana Mo‘lali va
Bo‘ston qabrlarida ham davom etgan.
Sopolli madaniyatining qabrlarida shimol chorvadorlariga tegishli taqinchoq va
turli xil bezak buyumlarning mitti nusxalari uchratilgan. Ularning aksariyati Mo‘lali
va Bo‘ston qabrlariga tegishli bo‘lsada, ammo ular orasida Sopolli madaniyatining
aynan Ko‘zali bosqichiga tegishli nusxalari ham uchratiladi. Bu holatlar mil. avv. II-
ming yillikning ikkinchi yarmidan boshlab, shimoliy dasht chorvador qabilalarining
O‘rta Osiyo hududlariga jadal kirib kelganligidan guvohlik beradi. Bu jarayonlar
“Avesto” rivoyatlarida zikr qilingan Andronova qabilalarining mil. avv. II-ming
yillikning o‘rtalaridan janubga qilgan migrasiyalari bilan uzviy bog‘liqdir. Ularning
izlari nafaqat Jarqo‘ton va Bo‘ston yodgorliklarida, balki Janubiy Tojikiston
hududlaridan topib o‘rganilgan qadimgi qabristonlar Nurek GES hududida, Xisor
vodiysidagi Tandiryo‘l va Zarkamar qabristonida, Daxana va Teguzak makonlarida,
Tairsuv daryosi havzasidagi Kangurtut qabristoni va makoni hamda Baraki-Kurug
makoni, Xo‘ja G‘oyib yodgorligi (Kulob vodiysi) da o‘rganilgan 1
.
Ulardan topilgan arxeologik majmualar asosan Sopolli madaniyatining Mo‘lali
bosqichi etnik jarayonlarini xarakterlaydi. Yuqorida nomlari keltirilgan yodgorliklar
Yevroosiyo dasht qabilalarining etnomadaniy izlari yaqqol ko‘zga tashlanadigan
yodgorliklar hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Shimoliy Baqtriyaning
Janubiy-g‘arbiy Tojikiston qismida istiqomat qilgan bronza davri aholisining
Dehqonchilik an’analari ushbu mintaqaning g‘arbiy hududlari, ya’ni Janubiy
O‘zbekiston dehqonchilik madaniyati yodgorliklaridan o‘ziga xos jihatlari bilan
1
Литвинский Б.А. О топорах эпохи бронзы из Таджикистана // Изв. АН Тадж. ССР. Отдѐл общ ѐств ѐнных наук. –
№ 1. –Душанб
ѐ, 1961. –С.59.
29

XULOSA
Zarafshon vodiysida ilk urbanistik jarayonlar, arxeologik materiallar tahliliga
ko‘ra, Sarazm qadimgi dehqonchilik madaniyati shakllangan (Sarazm II) davridan
boshlandi. Sarazmdan topilgan ijtimoiy va diniy xarakterdagi monumental binolar,
tog‘ sanoati bilan bog‘liq metallurgiya hunarmandchiligi, toshdan turli mehnat va
harbiy qurollar yasashni san’at darajasiga ko‘tarilishi; otashparastlik ibodatxonalar va
ular bilan bog‘liq diniy ritual ashyolarining ishlab chiqarishning yuksak darajada
bo‘lishi; Sarazm metallurglari ishlab chiqargan metall xomashyosining mintaqalararo
savdoga chiqarilishi; Jom orqali dasht savdo karvon yo‘lining tarkib topishi va
boshqalar vodiyda yuz bergan va jadal rivojlanib borayotgan urbanistik jarayonlardan
guvohlik berardi.
Biroq miloddan avvalgi II-ming yillikning o‘rtalaridan arxeologik va yozma
(Avesto) manbalarning tahliliga ko‘ra, chorvador oriy qabilalarining
shimoliysharqdan janubga migrasiyasi munosabati bilan O‘rta Osiyoda, jumladan,
Zarafshon vodiysi ibtidoiy jamoalari hayotida tubdan o‘zgarishlar yuz berdi. Butun
O‘rta Osiyo, jumladan, Zarafshon vodiysida o‘zga etnik guruhlarning kirib kelishi
bilan, ularga xos dashtlilar madaniyati paydo bo‘ldi. Ularning vodiyga kirib kelishi
Sarazmda gullab-yashnab borayotgan ilk shaharsozlik madaniyatini inqirozga olib
keldi. Shimoliy Baqtriya hududlari bronza davridan boshlab turli etnik guruhlarning
uchrashuv maskani, iqtisodiy xo‘jalik va etnomadaniy aloqalar maydoniga aylangan.
Shu boisdan, tadqiqotchilar, jumladan B.A. Litvinskiy, L. T.Pyankova va
I.M.Vinogradovalar Bishkent-Vaxsh madaniyatlari aholisining kelib chiqish tarixiy
ildizlarini Sopolli madaniyati etnosiga borib taqalishini to‘g‘ri qayd qiladilar. Ammo,
chorvador Bishkent-Vaxsh madaniyatlari aholisining etnik tarkibi mutlaqo Sopolli
madaniyati aholisining tabiiy-geografik sharoit tufayli an’anaviy xo‘jalik yuritishdan
voz kechib, tog‘ hududi muhitiga xos o‘troq chorvadorlarga aylangan jamoalardan
iborat emas. Chunki, ularning tarkibida, bu joylarda, qadimdan yashab kelayotgan tub
33

12. Виногадова Н.М., Пьянкова Л.Т. Работы в Гиссарской долинѐ в 1977 г..
АРТ, вып. XVII (1977), 1983.
13. Виноградова Н.М. Новы
ѐ памятники эпохи бронзы на т ѐрритории
Южного Таджикистана . «Ц
ѐнтральная Азия . Новы ѐ памятники
письм
ѐнности и исусства». Москва, 1987.
14. Дьяконов М.М. Работы Кафирниганского отряда. ТСТАЭ, т.1. МИА 15,
1950.
15. Ион
ѐсов В. Новы ѐ иссл ѐдования могильника эпохи бронзы Джаркутан
IV а. ИМКУ, вып. 22. Ташк
ѐнт, 1988.
16. Ион
ѐсов В.. Н ѐкоторы ѐ данны ѐ о могильник ѐ Джаркутан- 4в. ИМКУ вып.
Ташк
ѐнт, Фан. 1990.
17. Исаков А.И., Пот
ѐмкина Т.М. Могильник пл ѐмѐн эпохи бронзы в
Таджикистан
ѐ. – СА, № 1, 1989.
36

shimol chorvadorlari bilan mahalliy aholi o‘rtasida siyosiy hukmronlik masalasida
bo‘lib o‘tgan ziddiyatlarga ishora qiladi. Aholisi zich Jarqo‘tondagi kuchlar nisbatini
Kangurttut, Teguzak, Tandiryo‘l kabi dehqon jamoalari bilan qiyoslaganda masalaga
oydinlik kiritish mumkin. Dastlab, mahalliy aholi uchun o‘zga yurt bosqinchilari,
begonalar hisoblangan shimol chorvadorlari joylarda o‘zlarining harbiy va siyosiy
hukmronliklarini o‘rnatgach, mintaqa aholisining xo‘jayinlariga, aslzodalariga
aylanadilar. Ular ta’sirida shimoliy dasht mintaqa jamoalari bilan janubning dehqon
jamoalari o‘rtasida nafaqat iqtisodiy-xo‘jalik, balki etnomadaniy aloqalar rivoj topadi.
Janubiy Tojikiston bronza davri dehqon jamoalari mahalliy Bishkent va Vaxsh
madaniyati aholisi bilan o‘zaro yaqin munosabatda bo‘lganlar. Bu ikki arxeologik
madaniyat, ya’ni Bishkent va Vaxsh moddiy madaniyati bir-birlariga juda yaqin,
o‘xshash, yagona bir madaniyatni tashkil etsalarda, ammo ularning o‘rtasida
xronologik va mahalliy farqlar ham bo‘lgan. Masalan, Bishkent madaniyatining Ilk
Tulxor qabristonida ayvonli (yama so spuskom) mozorlarda kremasiya izlari
uchraydi. Albatta bu Andronova chorvadorlarining ta’sir mahsulidir. Bunday
mozorlarda kulolchilik charxida yasalgan sopollar uchramaydi, ularda topilgan
sopollar tarkibi mutlaqo “naqshinkor” sopol buyumlardan iborat.
Demak, xali Ilk Tulxor mozorlarining ayvonli qabrlari (yama so spuskom)
bosqichida Janubiy Tojikiston hududlariga Shimoliy Afg‘oniston yoki janubiy
O‘zbekiston tomondan qadimgi dehqon jamoalari kirib ulgurmagan. Bu davr Sopolli
madaniyati davriy xronologiyasida Ko‘zali bosqichiga to‘g‘ri keladi. Biroq, Bishkent-
Vaxsh madaniyatining ikkinchi bosqichi arxeologik majmualarida Mo‘lali davri
kulolchilik mahsulotlari nihoyatda ko‘p bo‘lib, ayniqsa Vaxsh madaniyati
yodgorliklarida buni ko‘plab kuzatish mumkin. B.A.Litvinskiy Vaxsh madaniyatida
yaylov chorvachiligi lalmi dehqonchilik xo‘jaligi bilan birgalikda rivojlanganligini
haqli ta’kidlaydi. Bishkent madaniyatiga tegishli Ilk Tulxor qabristonida bir guruh
katakomba tipidagi mozorlar ham bo‘lib, ularning arxeologik majmualarida Mo‘lali
31

Qolgan yodgorliklarning deyarli hammasi Sopolli madaniyatining Mo‘lali-Bo‘ston
bosqichlariga tegishli ekanligi aniqlangan.
Vaxsh daryosining yuqori oqimidagi Teguzak kichik vohasida qadimgi
dehqonchilik madaniyatiga Tegishli Kangurttut, Daxana, Teguzak, Baraki Kurug va
Nurek kabi yodgorliklar o‘rganilgan. Kangurttut manzilgohi va qabristoni Dangara
tumanining tog‘li vodiysida, Kangurttut qishlog‘i yaqinidan topilgan. Ushbu
yodgorliklar Tairsuv daryosiga kelib qo‘shiladigan Kangurttut va Dugoboz soylari
oralig‘idagi sug‘orishga qulay adirlik joylarni egallagan. Ularning shimoliy tomonida,
Tairsuv daryosi irmoqlarining yuqori havzalarida Nurek qabristoni, Teguzak va
Daxana manzilgohlari joylashgan. Ularda olib borilgan arxeologik izlanishlar
natijasida bu kichik voha yodgorliklarida Sopolli madaniyatining Mo‘lali bosqichi
materiallari bilan Andronova hamda Bishkent-Vaxsh madaniyati topilmalari
birgalikda uchrashi kuzatiladi. Uchinchi qadimgi dehqonchilik vohasi Qizilsuv
soyining Ko‘kchadaryoga yaqin sharqiy irmoqlari havzasida tashkil topgan Parxar-
Kulob kichik vohasidir. Bu kichik vohaning bir necha joylarida qadimgi dehqonchilik
jamoalarining moddiy madaniyat izlari saqlanib qolgan 1
.
Aslida Qizilsuv daryosi Yaxsuv va Tairsuv soylari asosida tarkib topgan bo‘lib,
uning Yaxsuv tarmog‘i havzasida baland-past tepaliklardan iborat Parxar-Kulob
tekisligi hosil bo‘lgan. Aynan ana shu joyda ushbu kichik mintaqaning ikkita dehqon
jamoalariga tegishli qabristoni joylashgan. Hozirgi kunda har ikkala qabriston
maydonini, bugungi kundagi qabristonlar egallagan. Ba’zan yangi qabrlarni qazish
vaqtida bronza davriga Tegishli qabrlar ham uchratiladi. Afsuski, bu joylarda Rejali
arxeologik qazishmalar o‘tkazish man etilgan. Bir qadimgi qabr Xo‘ja G‘oyib
Kulobiy qabristonidan, yana biri Parxar shahri yaqinidagi O‘rtaboz tepaligidan
topilgan. Bu qadimgi qabriston, hozirgi zamon qabrlarini qazish vaqtida buzib
tashlangan. Ammo, vayron etilgan qabrlardan topilgan sopol idishlar aynan Sopolli
1
Пьянкова Л.Т. Работа Байпазинского отряда на посѐлѐнии бронзового в ѐка Дахана (1985) // АРТ. – Вып. 25. –
Душанб
ѐ, 1994. С. 157.
20

Janubiy Turkmanistonning ilk bronza davri madaniyati

Купить