Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 48.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etish metodlari.

Купить
Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etish metodlari . MUNDARIJA I. Kirish……………………………………………………………………… ... …..3 II. Asosiy qism 1. Jaranglatish defektlarining umumiy tavsifi. 2. Jaranglatish defektlarining psixologik va pedagogik ta’siri. 3. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish metodlari. 4. Jaranglatish defektlarining oldini olish va profilaktika choralari. III. Xulosa …………………………………………………………………….......26 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………......................28 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi :Jaranglatish defektlari, inson nutqida yoki tovushda yuzaga keladigan muammolar sifatida, bolalarning muloqot va ijtimoiy aloqalarini qiyinlashtirishi mumkin. Ushbu defektlar, ko‘pincha tovushlarning aniq jaranglamasligi, ovozning pastligi yoki kuchli bo‘lmasligi bilan ifodalanadi. Bunday muammolar bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etish qobiliyatini pasaytiradi va ijtimoiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish uchun bir qator samarali metodlar mavjud. Nutq terapiyasi, jaranglatish muammolarini hal qilishda asosiy yondashuvlardan biridir. Nutq terapevtlari bolalarga maxsus mashqlar va o‘yinlar orqali tovushlarni to‘g'ri chiqarishni o‘rgatadilar. Ushbu mashqlar jaranglashni kuchaytirish va nutqning aniqligini oshirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Nutq terapevtlari bilan muntazam uchrashuvlar bolalarga o‘z nutqiy salohiyatlarini rivojlantirishda yordam beradi. Bundan tashqari, psixologik yondashuvlar ham muhimdir. Bolalar o‘z his- tuyg'ularini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, shuning uchun ularga psixologik yordam ko‘rsatish va ijobiy motivatsiya berish zarur. Ota-onalar va o‘qituvchilar bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda ijobiy atmosferani yaratishlari kerak. Jonli muloqot, jaranglatish defektlarini bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega. Ota-onalar va tarbiyachilar bolalar bilan faol ravishda muloqot qilishlari, ularga savollar berishlari va fikrlarini tinglashlari muhimdir. Bu, bolalarning o‘z fikrlarini erkin ifoda etishga yordam beradi. Umuman olganda, jaranglatish defektlarini bartaraf etish uchun kompleks yondashuvni talab etadi. Nutq terapevtlari, psixologlar, ota-onalar va o‘qituvchilar birgalikda ish olib borib, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashi va ijtimoiy hayotga 2 muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlashi lozim. Bu jarayon, bolalar uchun muvaffaqiyatli kelajakni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Kurs ishining maqsadi: Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etish metodlari bo‘yicha maqsad, bolalarning nutqiy rivojlanishini oshirish va muloqot qobiliyatlarini yaxshilashdan iborat. Ushbu maqsad, bolalarning o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlariga, ijtimoiy aloqalarda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga va o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshirishlariga yordam berishni ko‘zlaydi. Jaranglatish defektlari ko‘pincha bolalarning o‘zaro muloqot qilish qobiliyatini pasaytiradi, shuning uchun ularga aniq va ravon nutqni o‘rgatish muhimdir. Kurs ishining vaizfasi: Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etish metodlari vazifasi, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va muloqot qobiliyatlarini yaxshilashga qaratilgan. Buning asosiy vazifalaridan biri — jaranglatish muammolarini erta aniqlash va ularga individual yondashuvni ta'minlashdir. Bu jarayon, bolalarning nutqida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni tezda bartaraf etishga imkon beradi. Kurs ishining predmeti: Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etish metodlari predmeti, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va jaranglash qobiliyatini yaxshilashga qaratilgan jarayonlardir. Bu predmet, jaranglatish defektlarining turli ko‘rinishlarini, ularning sabablarini va ta'sirini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, jaranglatish muammolarini aniqlash va bartaraf etish uchun zamonaviy metodlar, texnikalar va strategiyalarni ishlab chiqish bilan shug'ullanadi. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi kirish qism,asosiy qism, 4 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 II. Asosiy qism 1. Jaranglatish defektlarining umumiy tavsifi. Jaranglatish defektlari – bu bolalar nutqida jarangli va jarangsiz tovushlarning noto‘g‘ri talaffuzi yoki ularning almashtirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan nutq buzilishlari bo‘lib, ular fonetik rivojlanish jarayonida turli sabablarga ko‘ra yuzaga keladi. Ushbu muammo maktabgacha yoshdagi bolalar orasida keng tarqalgan bo‘lib, to‘g‘ri va aniq nutq shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Jaranglatish defektlari bola nutqining muloqotga yaroqliligini pasaytiradi, so‘z boyligi va grammatika qoidalarini o‘zlashtirish jarayonida qiyinchiliklar tug‘diradi va ba’zan psixologik muammolarga ham sabab bo‘ladi. Bu defektlarning asosiy sabablari orasida artikulyatsiya apparati mushaklarining yetarlicha rivojlanmaganligi, fonematik eshitishning zaifligi, markaziy yoki periferik asab tizimi buzilishlari, irsiy omillar va nutqiy muhitning yetarlicha rivojlanmaganligi kabi omillar kiradi. Ayrim bolalarda bu muammo yengil shaklda namoyon bo‘lib, faqat ayrim tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish bilan cheklansa, boshqalarida esa jarangli va jarangsiz fonemalarning butunlay almashinuvi yoki yo‘qolishi kuzatilishi mumkin. Masalan, bola “b” va “p”, “d” va “t” kabi tovushlarni aralashtirishi yoki ularni aytishda barqaror xatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Jaranglatish defektlari bolaning umumiy psixolingvistik rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. Bunday bolalar ko‘pincha o‘z fikrlarini aniq va tushunarli bayon qila olmasliklari sababli, ijtimoiy muloqotdan chekinishadi, ishonchsiz bo‘lib qolishadi yoki atrofdagilar bilan bog‘lanishdan qo‘rqishadi. Bu esa ularning o‘rganish jarayoniga, emotsional rivojlanishiga va jamiyatga moslashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ba’zi hollarda esa, aksincha, bola tajovuzkorlik yoki asabiylik kabi reaktsiyalarni namoyon qilishi mumkin. 4 Nutqiy kamchiliklar, ayniqsa jaranglatish defektlari, alohida logopedik yondashuv va maxsus mashg‘ulotlarni talab qiladi. Bunday muammolarni bartaraf etish uchun logopedlar artikulyatsiya gimnastikasi, fonematik eshitishni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar, maxsus o‘yinlar va taktil metodlarni qo‘llaydilar. Bolaning jaranglatish ko‘nikmalarini rivojlantirishda tovushlarni differensiyalash, ularni mustahkamlash va so‘z hamda gap tarkibida to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish muhim hisoblanadi. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish jarayonida oilaning roli ham juda muhimdir. Ota-onalar bolalari bilan doimiy muloqot qilishlari, ularning nutqini rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni bajarishlari, ularga qiziqarli ertaklar, hikoyalar o‘qib berishlari va to‘g‘ri talaffuzga undashlari lozim. Bundan tashqari, bolaning logoped mutaxassis bilan muntazam mashg‘ulotlarda ishtirok etishi, uning nutqiy rivojlanishidagi muammolarni bartaraf etishda samarali natijalar berishi mumkin.Jaranglatish defektlari bolaning nutqiy, emotsional va ijtimoiy rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan muammo bo‘lib, uni erta aniqlash va tuzatish juda muhimdir. To‘g‘ri pedagogik va logopedik yondashuv orqali bu muammolarni bartaraf etish, bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va uning muloqot qobiliyatini yaxshilash mumkin. Jaranglatish defektlari, inson nutqida yoki tovushda yuzaga keladigan muammolar sifatida, ko‘plab odamlarning muloqot qilish qobiliyatini cheklaydi. Ushbu defektlar ayrim insonlarda tovushning aniq jaranglamasligi, ovozning pastligi yoki kuchli bo‘lmasligi bilan ifodalanadi. Jaranglatish defektlari, odatda, nutqiy muammolar, psixologik omillar yoki fiziologik xususiyatlar bilan bog'liq bo‘lishi mumkin. Bu muammolar bolalik davridan boshlab paydo bo‘lishi mumkin va ko‘pincha bolalarning o‘zini ifoda etishiga, ijtimoiy aloqalariga va o‘ziga bo‘lgan ishonchiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Jaranglatish defektlari, shuningdek, 5 boshqalarning tushunishiga, o‘z fikrlarini aniq ifoda etishga va muloqotning umumiy sifatiga ta'sir qiladi. Jaranglatish defektlarining sabablari turlicha bo‘lishi mumkin, jumladan, genetika, fiziologik omillar, nutqiy rivojlanishdagi kechikishlar yoki travma natijasida yuzaga keladigan jarohatlar. Bunday defektlar bilan shug'ullanish uchun maxsus terapiya va qo‘llab-quvvatlash zarur. Nutq terapevtlari, psixologlar va o‘qituvchilar birgalikda jaranglatish defektlarini aniqlash va bartaraf etish uchun kompleks yondashuvlarni qo‘llashlari kerak. Jaranglatish defektlari insonning nutqiy va ijtimoiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ularning bartaraf etilishi, shaxsning o‘zini ifoda etish qobiliyatini oshirish, ijtimoiy aloqalarini kuchaytirish va umumiy hayot sifatini yaxshilashga yordam beradi. Nutq va tovushlarni rivojlantirish uchun olib boriladigan kompleks ishlar, jaranglatish defektlari bilan kurashishda muhim rol o‘ynaydi. Jaranglatishtirish (fonatsion) nuqsonlari nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilish qobiliyatining buzilishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu muammo bolalar va kattalar orasida uchraydi. Ushbu nuqsonlar fonatsiyaning to‘liq shakllanmagani, ovoz paychalari va nafas olish tizimi faoliyatining buzilishi, shuningdek, markaziy yoki periferik nerv tizimidagi muammolar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Jaranglatish defektlari orasida disfoniyalar, afoniyalar, burun tovushliligi (rinolaliya) va boshqa buzilishlar mavjud. Disfoniya ovoz kuchi va tembrining pasayishi yoki buzilishi bilan ifodalanadi. Afoniyada esa ovoz butunlay yo‘qoladi yoki juda zaif chiqadi. Burun tovushliligi yumshoq tanglayning yetarlicha harakatchan bo‘lmagani yoki burun-halqum yo‘llarining ochiqligi tufayli yuzaga keladi. Bu nuqsonlarning sabablari turli omillarga bog‘liq bo‘lib, ularning orasida tug‘ma anatomik o‘zgarishlar, ovoz paychalarining shikastlanishi, nafas yo‘llari kasalliklari, psixologik omillar va ijtimoiy muhitning ta’siri mavjud. Erta aniqlash va to‘g‘ri tuzatish choralari ko‘rilsa, ushbu muammolarni bartaraf etish yoki 6 kamaytirish mumkin. Logopedik mashqlar, nafas olish texnikalari va ovozni to‘g‘ri ishlatish bo‘yicha maxsus metodlar bu borada samarali usullardir. Jaranglatish defektlari, inson nutqida yoki tovushda yuzaga keladigan muammolar sifatida, muloqot jarayonini qiyinlashtirishi va ijtimoiy muhitda o‘zaro aloqalarni cheklashi mumkin. Ushbu defektlar, ko‘pincha tovushlarning aniq jaranglamasligi, ovozning pastligi yoki kuchli bo‘lmasligi, shuningdek, nutqning noaniqligi bilan ifodalanadi. Jaranglatish defektlari bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etish qobiliyatini pasaytirib, ularni muloqotdan chetlatishi mumkin. Bunday muammolar ko‘pincha nutqiy kechikishlar, fiziologik omillar yoki psixologik faktorlar bilan bog'liq. Misol uchun, jaranglatish defektlari, bolaning ovoz apparati bilan bog'liq muammolar, og'zaki muloqot qobiliyatidagi kechikishlar yoki hissiy holatlarning salbiy ta'siri natijasida paydo bo‘lishi mumkin. Bolalar, bunday muammolar tufayli ijtimoiy aloqalarda qiyinchiliklarga duch kelishadi, bu esa ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Jaranglatish defektlarining oldini olish va bartaraf etish uchun maxsus usullar va yondashuvlar talab etiladi. Nutq terapevtlari, psixologlar va pedagoglar birgalikda bolalarning ehtiyojlarini aniqlash va ularga mos keladigan yordam ko‘rsatishlari lozim. Umuman olganda, jaranglatish defektlari, shaxsning nutqiy va ijtimoiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning bartaraf etilishi bolalar uchun muvaffaqiyatli ijtimoiy integratsiya va o‘zini ifoda etish imkoniyatlarini yaratadi. Jaranglatish defektlari, inson nutqida yoki tovushlarida yuzaga keladigan muammolar sifatida, bolalarning muloqot qobiliyatini sezilarli darajada cheklashi mumkin. Ushbu defektlar, ko‘pincha tovushlarning aniq jaranglamasligi, past ovoz yoki noto‘g'ri talaffuz kabi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Jaranglatish defektlari, bolalarda o‘z fikrlarini ifoda etishda qiyinchiliklar keltirib chiqarishi, ijtimoiy aloqalarda izolyatsiya his qilishlariga sabab bo‘lishi mumkin. 7 Bu muammolarning sabablari turlicha bo‘lishi mumkin, ular genetik omillar, muhit ta'siri, yoki rivojlanish jarayonidagi anomaliyalar bilan bog'liq bo‘lishi mumkin. Ba'zi bolalarda jaranglash defektlari o‘z-o‘zidan o‘zgarishi mumkin, ammo ko‘plab hollarda professional yordam zarur bo‘ladi. Jaranglatish defektlari bolalarning o‘qish, yozish va ijtimoiy ko‘nikmalarini ham ta'sirlashi mumkin, bu esa ularning umumiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Jaranglatish defektlarini erta aniqlash va tegishli yordam ko‘rsatish muhimdir. Bu jarayonda nutq terapevtlari, psixologlar va boshqa mutaxassislar muhim rol o‘ynaydi. Ular bolalarga maxsus mashqlar va usullar yordamida jaranglashni yaxshilash, nutqning aniqligini oshirish va hissiy holatlarni qo‘llab-quvvatlashda yordam beradilar. Umuman olganda, jaranglatish defektlari bolalarning rivojlanishida muhim masala bo‘lib, ularga e'tibor berish zarur. Jaranglatish defektlari nutq tovushlarining to‘g‘ri talaffuz qilinmasligi bilan tavsiflanib, bolalarning muloqot jarayoniga, psixologik holatiga va ta’lim olishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu defektlar fonetik buzilishlar natijasida yuzaga kelib, nutq tovushlarini noto‘g‘ri, chala yoki buzib talaffuz qilishda namoyon bo‘ladi. Bunday muammolar til, lab, jag‘, ovoz paychalari va nafas olish tizimi bilan bog‘liq anatomik yoki fiziologik nuqsonlar sababli yuzaga kelishi mumkin. Shuningdek, nevrologik omillar, eshitish qobiliyatining pasayishi va psixologik jarayonlar ham jaranglatish defektlariga olib kelishi ehtimoli mavjud. Jaranglatish defektlari bolalarning o‘z fikrlarini aniq va to‘g‘ri ifodalashiga to‘sqinlik qilib, ularning ijtimoiy moslashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday bolalar tengdoshlari bilan muloqot qilishda qiyinchiliklarga duch kelishi, o‘ziga bo‘lgan ishonchini yo‘qotishi, ba’zan esa hissiy tushkunlik yoki tajovuzkorlik kabi holatlarni namoyon etishi mumkin. Shu bilan birga, noto‘g‘ri talaffuz bolalarning o‘qish va yozish ko‘nikmalariga ham ta’sir qilib, ularning ta’lim jarayonida orqada 8 qolishiga sabab bo‘lishi mumkin. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish uchun logopedik mashg‘ulotlar, maxsus nafas olish va artikulyatsion mashqlar, psixologik qo‘llab-quvvatlash va pedagogik yondashuvlar qo‘llaniladi. Erta bosqichda aniqlangan va to‘g‘ri tashxis qo‘yilgan nutq buzilishlarini samarali tuzatish mumkin. Ota-onalar, pedagoglar va mutaxassislarning hamkorlikdagi sa’y-harakatlari bolaning nutqiy rivojlanishini yaxshilashga va uning ijtimoiy hamda ta’lim jarayoniga muvaffaqiyatli qo‘shilishiga yordam beradi. 2. Jaranglatish defektlarining psixologik va pedagogik ta’siri. Jaranglatish defektlari, insonlarning nutq va ovoz qobiliyatiga ta'sir qilgan holda, psixologik va pedagogik jihatdan muhim oqibatlarga olib kelishi mumkin. Psixologik jihatdan, jaranglatish muammolari bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytirishi, ijtimoiy izolyatsiyaga olib kelishi va hissiy holatlarini yomonlashtirishi mumkin. Bu bolalar o‘z fikrlarini erkin ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishadi, bu esa ularning o‘z-o‘zini baholash darajasini pasaytiradi. Nutqiy muammolar, shuningdek, bolalarning do‘stlik aloqalarini o‘rnatish qobiliyatiga ham salbiy ta'sir ko‘rsatadi, chunki ular ko‘pincha boshqa bolalar bilan muloqot qilishdan qochishadi. Pedagogik jihatdan, jaranglatish defektlari ta'lim jarayonida qiyinchiliklar keltirib chiqarishi mumkin. O‘qituvchilar, jaranglatish muammolari bilan yuzma- yuz kelayotgan bolalar bilan ishlashda maxsus yondashuvlar talab etiladi. Bu bolalarning o‘ziga xos ehtiyojlarini inobatga olgan holda, ta'lim metodlari va strategiyalari ishlab chiqilishi lozim. Ta'lim jarayonida qo‘llaniladigan maxsus usullar, bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi va ularni ijtimoiy muhitga muvaffaqiyatli integratsiya qilish imkonini yaratadi. Umuman olganda, jaranglatish defektlari bolaning psixologik va pedagogik rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Ularning bartaraf etilishi nafaqat bolalarning 9 nutqiy ko‘nikmalarini yaxshilaydi, balki ularning hissiy va ijtimoiy rivojlanishini ham qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, psixologik yordam va pedagogik strategiyalar yordamida bolalarning umumiy hayot sifatini yaxshilashga erishish mumkin. Jaranglatish defektlari bolaning psixologik va pedagogik rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu nutqiy buzilish bolaning muloqot jarayonida qiyinchiliklarga duch kelishiga, o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifodalashga qiynalishiga va atrofdagilar tomonidan to‘g‘ri tushunilmasligiga sabab bo‘lishi mumkin. Natijada bola o‘zini noqulay his qiladi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi pasayadi va ijtimoiy faoliyati cheklanishi kuzatiladi. Ko‘plab bolalar bunday holatda muloqot qilishdan qochishadi, ularning jamoadagi o‘rni zaiflashadi va ijtimoiy aloqalari buziladi. Ayrim hollarda esa bola o‘zidagi kamchilikni anglab yetgani sayin asabiylashishi, stress holatiga tushishi va agressiv xatti-harakatlarni namoyon qilishi mumkin. Jaranglatish defektlari bolaning ta’lim jarayonida ham muhim muammolarni keltirib chiqaradi. Bola so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qilgani sababli o‘qish va yozish jarayonida xatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Bunday bolalar ko‘pincha tovushlarni farqlashda qiynalishadi, natijada ularning fonematik eshitish qobiliyati zaiflashadi, bu esa o‘z navbatida, yozma va og‘zaki nutqning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ularning darslardagi ishtiroki kamayadi, o‘qituvchilar va sinfdoshlari bilan muloqot qilishga qiynalishadi, bu esa kelajakda bilim olish jarayonida jiddiy qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin. Pedagogik jihatdan qaralganda, jaranglatish defektlari bolaning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantirishda murakkabliklar tug‘diradi. Bolalar ayrim tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qila olmaganlari uchun ularni yozma shaklda ham xato ishlatishadi. Bu esa o‘z navbatida, ularning o‘qish tezligi va tushunish darajasini pasaytiradi. Shuningdek, bu muammo bolaning mantiqiy tafakkuri, matnlarni 10 tushunishi va izchillik bilan fikr bildirishiga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘qituvchilar bunday bolalarga alohida e’tibor qaratishlari, ularning nutqiy kamchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan maxsus mashg‘ulotlar tashkil etishlari va individual yondashuv asosida ta’lim jarayonini olib borishlari zarur. Psixologik nuqtayi nazardan olib qaralganda, jaranglatish defektlari bolaning shaxsiy rivojlanishiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bunday bolalar o‘zlarini atrofdagilardan kamroq his qilishadi, o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifodalashga qiynalganlari sababli uyalishadi, bu esa ularning ijtimoiy faolligini kamaytiradi. Natijada, bolalar jamoadagi faoliyatlarda kamroq ishtirok etishadi, sinfdoshlarining e’tiboridan chetda qolishadi va depressiv holatlarga tushishlari mumkin. Agar ushbu muammo o‘z vaqtida bartaraf etilmasa, kelajakda bolaning shaxs sifatida shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va uning o‘ziga bo‘lgan ishonchini yanada kamaytirishi mumkin. Bunday defektlarning oldini olish va ularni bartaraf etishda logopedik, pedagogik hamda psixologik yondashuvlarning uyg‘unlashgan holda qo‘llanilishi muhim ahamiyatga ega. Logoped mutaxassislar maxsus mashqlar, artikulyatsion gimnastika va fonematik eshitishni rivojlantirishga qaratilgan metodlarni qo‘llagan holda bola nutqining to‘g‘ri shakllanishiga yordam berishadi. Pedagoglar esa bolaga qo‘shimcha mashg‘ulotlar o‘tkazish, uni o‘qish va yozish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun individual dasturlar asosida ishlash orqali qo‘llab- quvvatlashlari kerak. Psixologlar esa bolaning ichki hissiy kechinmalarini hisobga olib, uning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish, muloqot qilishga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirish va ijtimoiy muhitga moslashuv jarayonini yengillashtirish uchun maxsus psixoterapiya mashg‘ulotlarini tashkil etishlari lozim. Oila a’zolari ham bu jarayonda katta rol o‘ynaydi. Ota-onalar farzandlariga doimiy mehr-muhabbat ko‘rsatishlari, ularga sabr bilan yondashishlari, muloqot qilish jarayonida bolani 11 tushunishga harakat qilishlari kerak. Uy sharoitida bolaning nutqiy rivojlanishiga yordam berish uchun ertaklar o‘qish, she’rlar yodlash, har xil tovushlarni takrorlash, maxsus artikulyatsion mashqlarni bajarish kabi usullar samarali natija berishi mumkin. Shu bilan birga, bolaning nutqiy muammolarini hal qilishda ota- onalar mutaxassislar bilan muntazam hamkorlik qilishlari va bolaga doimiy yordam ko‘rsatishlari lozim.Jaranglatish defektlari bolaning psixologik va pedagogik rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ushbu muammolar bolaning nutqiy faolligini pasaytiradi, ijtimoiy hayotga moslashuvini qiyinlashtiradi va ta’lim jarayonida qiyinchiliklar tug‘diradi. Shuning uchun, jaranglatish defektlarini erta aniqlash va bartaraf etish bo‘yicha kompleks yondashuv talab etiladi. Logoped, pedagog, psixolog va ota-onalarning hamkorlikdagi sa’y-harakatlari natijasida bolada to‘g‘ri nutq shakllanishi, uning o‘ziga bo‘lgan ishonchi ortishi va ijtimoiy moslashuvi yengillashishi mumkin. Jaranglatish defektlari bolaning psixologik va pedagogik rivojlanishida muhim ta'sir ko‘rsatadi. Psixologik jihatdan, bunday muammolar bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchiga salbiy ta'sir qiladi, chunki ular o‘z fikrlarini erkin ifoda eta olmasliklari mumkin. Bu esa ularning ijtimoiy aloqalarini cheklab qo‘yadi, do‘stlar bilan muloqot qilishda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi va ijtimoiy izolyatsiya hisini kuchaytiradi. Natijada, bolalar o‘z his-tuyg'ularini ifoda etishda, o‘zlarini erkin his qilishda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa umumiy ruhiy holatiga ta'sir qiladi. Pedagogik jihatdan, jaranglatish defektlari ta'lim jarayonida muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. O‘qituvchilar, jaranglatish muammolari bilan yuzma- yuz kelayotgan bolalar bilan ishlashda maxsus yondashuvlar va metodlarni talab etadilar. Ta'lim jarayonida bunday bolalarning ehtiyojlarini inobatga olish, ularning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va o‘ziga xos usullarni qo‘llash zarur. 12 O‘qituvchilar, bolalar bilan muloqotda bo‘lishda sabr-toqatli bo‘lishlari va ularga maxsus mashqlarni taklif qilishlari muhimdir. Umuman olganda, jaranglatish defektlari bolaning psixologik va pedagogik rivojlanishida jiddiy muammolar keltirib chiqarishi mumkin. Ularni bartaraf etish uchun o‘zaro aloqalar, psixologik yordam va ta'lim jarayonida individual yondashuvlar talab etiladi. Bu bolalarning o‘zini ifoda etish qobiliyatini oshirish, ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish va umumiy hayot sifatini yaxshilashga yordam beradi. Jaranglatish defektlari bolalarning psixologik holati va pedagogik rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Nutq tovushlarining buzilishi bolaning o‘z fikrlarini aniq ifodalashiga to‘sqinlik qiladi, bu esa o‘z navbatida uning ijtimoiy muhitga moslashishini qiyinlashtiradi. Bunday bolalar tengdoshlari bilan muloqot qilishda qiyinchiliklarga duch kelib, o‘ziga bo‘lgan ishonchini yo‘qotishi, uyatchanlik yoki tajovuzkorlik kabi xatti- harakatlarni namoyon qilishi mumkin. Nutq kamchiliklari tufayli ular o‘qituvchilar va ota-onalar tomonidan noto‘g‘ri tushunilishi, bu esa ularning hissiy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi ehtimoli mavjud. Pedagogik jihatdan qaralganda, jaranglatish defektlari bolaning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantirish jarayoniga ham ta’sir qiladi. Tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilmaslik ularni eshitish, farqlash va yozishda xatolarga yo‘l qo‘yishga olib kelishi mumkin. Natijada bola o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda qiyinchiliklarga duch keladi, bu esa uning umumiy akademik rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi. Shuningdek, nutq kamchiliklari bolaning e’tiborini jamlay olmasligi va dars jarayonida faol ishtirok eta olmasligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunday muammolarni bartaraf etish uchun psixologik qo‘llab-quvvatlash va maxsus pedagogik yondashuv talab etiladi. Logopedik mashg‘ulotlar, individual yondashuv va qo‘shimcha psixologik yordam bolaning nutqini to‘g‘rilash va uning ijtimoiy moslashuvini yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, pedagoglar va ota-onalar bolaga ijobiy muhit yaratib, 13 uning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga harakat qilishlari lozim. Erta bosqichda aniqlangan va to‘g‘ri tuzatilgan jaranglatish defektlari bolaning kelajakdagi muvaffaqiyatli ijtimoiy va ta’limiy rivojlanishiga xizmat qiladi.Jaranglatish defektlari bolalarning nutq rivojlanishida jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lib, ular nafaqat tovushlarning noto‘g‘ri talaffuz qilinishi, balki bolaning ijtimoiy moslashuvi va ta’lim jarayoniga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday defektlarning sabablari turlicha bo‘lib, ular orasida anatomik o‘zgarishlar, ovoz paychalari va nafas tizimi muammolari, nevrologik buzilishlar va psixologik omillar mavjud. Agar ushbu muammolar o‘z vaqtida bartaraf etilmasa, bolaning muloqot qobiliyati sustlashib, o‘ziga bo‘lgan ishonchi pasayishi mumkin. Jaranglatish defektlarini tuzatish va oldini olish uchun kompleks yondashuv talab etiladi. Logopedik mashg‘ulotlar, nafas olish va artikulyatsion mashqlar, ovoz terapiyasi hamda psixologik qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyat kasb etadi. Logopedlar yordamida maxsus talaffuz mashqlari bajarish, nafas olish texnikalarini o‘rganish va ovozni to‘g‘ri boshqarish bo‘yicha treninglar o‘tkazish orqali bolalarning nutq tovushlarini aniq va ravon talaffuz qilishiga erishish mumkin. Shuningdek, ota-onalar va pedagoglarning faol ishtiroki bolaning nutqini rivojlantirishda katta rol o‘ynaydi. Jaranglatish defektlarining oldini olish uchun esa bolalikdan to‘g‘ri nutqiy muhit yaratish, bolalarning artikulyatsiya a’zolarini rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni bajartirish va logopedik nazoratni ta’minlash zarur. Nutq organlarining sog‘lom rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, jismoniy salomatlikka e’tibor berish va bola bilan faol muloqot qilish ushbu muammolarni bartaraf etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Erta aniqlangan va tizimli yondashuv asosida tuzatilgan nutq defektlari bolaning kelajakdagi ijtimoiy va akademik muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Jaranglatish defektlari bolalarning psixologik va pedagogik rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo'lib, ularning 14 ijtimoiy hayoti va akademik muvaffaqiyatlariga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Psixologik jihatdan, jaranglatish defektlari bolalarda o'ziga bo'lgan ishonchni pasaytirishi, ijtimoiy aloqalarda qiyinchiliklar keltirib chiqarishi va hissiy holatni yomonlashtirishi mumkin. Nutqidagi muammolar sababli bolalar o'z fikrlarini ifoda etishda qiynalishadi, bu esa ularda stress, xavotir va depressiya kabi holatlarning paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin. Pedagogik jihatdan, jaranglatish defektlari bolalarning ta'lim jarayoniga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Nutq qobiliyatlaridagi muammolar o'qish va yozish ko'nikmalarining rivojlanishida to'siqlar yaratadi, bu esa bolalarning sinfdagi faol ishtirokini kamaytiradi va ularning akademik yutuqlarini pasaytirishi mumkin. O'qituvchilar va tarbiyachilar, bolalarning ehtiyojlarini inobatga olib, individual yondashuvni amalga oshirishlari zarur. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish uchun psixologik va pedagogik usullarni birgalikda qo'llash muhimdir. Nutq terapevtlari, psixologlar va o'qituvchilar bolalarga ijobiy muhit yaratish, ularning o'ziga bo'lgan ishonchini oshirish va ijtimoiy ko'nikmalarini rivojlantirishda birgalikda ishlashlari kerak. Shunday qilib, jaranglatish defektlarining psixologik va pedagogik ta'sirini kamaytirish va bolalarning umumiy rivojlanishini qo'llab- quvvatlash mumkin. 3. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish metodlari. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish uchun bir qator metodlar va yondashuvlar mavjud bo‘lib, ular individning nutqiy salohiyatini yaxshilashga qaratilgan. Birinchi navbatda, nutq terapiyasi muhim rol o‘ynaydi. Nutq terapevtlari bolalar bilan ishlashda maxsus mashqlar va texnikalardan foydalanadilar, bu esa jaranglatish muammolarini bartaraf etishga yordam beradi. Mashqlar, asosan, tovushlarni to‘g'ri ishlab chiqarish, jaranglamani kuchaytirish va nutqning aniqligini oshirishga qaratilgan.Psixologik yondashuvlar ham muhimdir. 15 Bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va hissiy holatini yaxshilash uchun ijobiy motivatsiya va qo‘llab-quvvatlashni ta'minlash zarur. Psixologik yordam, bolalarning o‘z his-tuyg'ularini ifoda etishiga, ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga va o‘z-o‘zini baholashlarini oshirishga yordam beradi.Ota-onalar va o‘qituvchilar ham jaranglatish defektlarini bartaraf etishda muhim rol o‘ynaydi. Ular bolalar bilan muloqotda bo‘lishda sabr-toqatli bo‘lishlari, ularning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashlari va maxsus mashqlarni uyda davom ettirishlari kerak. O‘qituvchilar, ta'lim jarayonida bolalarning ehtiyojlarini inobatga olgan holda, o‘z metodlarini moslashtirishlari zarur. Natijada, jaranglatish defektlarini bartaraf etish uchun integratsiyalashgan yondashuv talab etiladi. Nutq terapevtlari, psixologlar, ota-onalar va o‘qituvchilar birgalikda ish olib borishlari, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashlari va ijtimoiy aloqalarini kuchaytirishlari kerak. Bu usullar orqali bolalarning jaranglatish defektlarini bartaraf etish va ularning umumiy hayot sifatini yaxshilashga erishish mumkin. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish metodlari bolaning nutqiy rivojlanishini yaxshilash, artikulyatsiya apparati faoliyatini normallashtirish va fonematik eshitish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan maxsus yondashuvlardan iborat. Ushbu metodlar kompleks tarzda qo‘llanilishi zarur bo‘lib, logopedik mashg‘ulotlar, artikulyatsiya gimnastikasi, fonematik eshitishni rivojlantirish mashqlari, psixologik va pedagogik yondashuvlar hamda zamonaviy innovatsion usullarni o‘z ichiga oladi. Har bir bolaning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda maxsus dasturlar ishlab chiqilishi va mos usullar tanlanishi lozim. Birinchi navbatda, logopedik mashg‘ulotlar jaranglatish defektlarini bartaraf etishda asosiy usullardan biri hisoblanadi. Logoped mutaxassis bola bilan individual va guruh shaklida mashg‘ulotlar olib boradi. Ushbu jarayonda bola nutqiy a’zolarining harakatlari ustida ishlaydi, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganadi va ularni 16 so‘z hamda gap tarkibida ishlatishga o‘rganadi. Logopedik ish jarayonida tovushlarni differensiyalash, ularning talaffuzini takomillashtirish va barqarorlashtirish uchun maxsus mashqlar qo‘llaniladi. Nutqiy buzilishlarni tuzatishda o‘yin shaklidagi topshiriqlardan ham foydalanish muhim, chunki bu bolalarning qiziqishini oshiradi va o‘rganish jarayonini osonlashtiradi. Jaranglatish defektlarini bartaraf etishda artikulyatsiya gimnastikasi muhim o‘rin tutadi. Artikulyatsiya gimnastikasi orqali bola lab, til va yonoq mushaklarini mustahkamlashga erishadi, bu esa tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish uchun zarur bo‘lgan harakatlarni aniq bajara olishiga yordam beradi. Ushbu gimnastika maxsus mashqlar to‘plamini o‘z ichiga oladi, masalan, tilni yuqoriga ko‘tarish, lablarni cho‘zish, chaynov harakatlarini bajarish, tovushlarni to‘g‘ri shakllantirish uchun maxsus pozitsiyalarni ushlash. Bu mashqlar nutqiy a’zolarni harakatlantirish va ularning moslashuvchanligini oshirish orqali to‘g‘ri talaffuz shakllanishiga xizmat qiladi. Bola fonematik eshitishini rivojlantirish ham jaranglatish defektlarini bartaraf etishning muhim metodlaridan biridir. Fonematik eshitishning rivojlanishi bola tovushlarni to‘g‘ri farqlay olishini ta’minlaydi, bu esa nutqni aniq shakllantirish va tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish uchun zarurdir. Ushbu jarayonda logoped va pedagoglar maxsus mashqlar, ovozli o‘yinlar, tovushli differensiallash metodlarini qo‘llaydilar. Masalan, bola tovushlarni tanlash, ularni boshqa tovushlardan ajratish, so‘zlar ichida aniqlash kabi topshiriqlarni bajaradi. Bu esa bolaning tovushlarni aniq va to‘g‘ri talaffuz qilishiga yordam beradi. Psixologik yondashuv ham jaranglatish defektlarini tuzatishda muhim ahamiyatga ega. Ba’zi bolalar nutqiy kamchiliklari sababli o‘zlarini ishonchsiz his qilishadi, muloqotdan qochishadi yoki jamiyatga moslashishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Shuning uchun, psixologik mashg‘ulotlar va individual maslahatlar 17 bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish, ularni faol muloqot qilishga undash, emotsional holatini yaxshilash uchun zarur. Psixologlar o‘yin terapiyasi, relaksatsion mashg‘ulotlar, guruhiy mashg‘ulotlar orqali bolalarning kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam berishadi. Bu esa bolaning nutqiy faolligini oshirib, ularni muloqotga yanada tayyorlaydi. Pedagogik yondashuv esa jaranglatish defektlarini bartaraf etishda ta’lim jarayoniga moslashtirilgan metodlarni o‘z ichiga oladi. O‘qituvchilar va tarbiyachilar bolalar bilan doimiy ravishda nutqiy mashqlar olib borishlari, to‘g‘ri talaffuz qilishga undashlari va ularning nutqiy rivojlanishlarini kuzatib borishlari lozim. Maktabgacha ta’lim muassasalarida maxsus o‘yinlar, interaktiv metodlar, qo‘g‘irchoq teatridan foydalanish orqali bolalarning nutqiy faolligi oshiriladi. Shu bilan birga, bolalar uchun maxsus mo‘ljallangan darslik va o‘quv qo‘llanmalari nutqni rivojlantirish uchun qo‘llanilishi mumkin. Zamonaviy innovatsion metodlar ham jaranglatish defektlarini tuzatishda samarali hisoblanadi. Bugungi kunda logoped mutaxassislar va pedagoglar tovush yozish texnologiyalari, maxsus ilovalar, interaktiv dasturlar yordamida bolalarning nutqiy muammolarini tuzatishga harakat qilmoqdalar. Mobil ilovalar va kompyuter dasturlaridan foydalanish orqali bola nutqiy mashqlarni mustaqil ravishda bajarishi, to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganishi va tovushlarni farqlash qobiliyatini rivojlantirishi mumkin. Bunday texnologik yondashuvlar bolalar uchun qiziqarli bo‘lib, ularning o‘quv jarayoniga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi. Oilaviy yondashuv ham jaranglatish defektlarini bartaraf etishda katta ahamiyat kasb etadi. Ota-onalar bolalarining nutqiy rivojlanishida faol ishtirok etishlari, ularning to‘g‘ri talaffuz qilishlarini nazorat qilishlari va nutqiy muhitni boyitishlari lozim. Uyda bolaning nutqini rivojlantirish uchun har kuni hikoya aytib berish, so‘z boyligini oshirishga qaratilgan o‘yinlar o‘ynash, tovushlarni takrorlash kabi usullar samarali natijalar 18 beradi. Shuningdek, ota-onalar logoped bilan muntazam hamkorlik qilib, bolaning nutqiy rivojlanishini kuzatib borishlari kerak. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish metodlari kompleks yondashuvni talab qiladi. Logopedik mashg‘ulotlar, artikulyatsiya gimnastikasi, fonematik eshitishni rivojlantirish, pedagogik va psixologik yondashuvlar, zamonaviy innovatsion texnologiyalar va oilaviy qo‘llab-quvvatlash orqali bolalar nutqiy kamchiliklarini bartaraf etish mumkin. Erta bosqichda tashxis qo‘yish va to‘g‘ri metodlarni qo‘llash orqali bolalarning to‘g‘ri va ravon nutqini shakllantirish, ularning ijtimoiy va akademik rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatish mumkin. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish metodlari, bolalarning nutq rivojlanishini yaxshilash va muloqot qobiliyatlarini oshirishga qaratilgan turli yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. Birinchi muhim metod — nutq terapiyasi. Nutq terapevtlari maxsus mashqlar, o‘yinlar va vazifalar orqali bolalarning jaranglashini rivojlantirishga yordam beradi. Bu jarayon, tovushlarni to‘g'ri ishlab chiqarish, jaranglamani kuchaytirish va nutqning aniqligini oshirishga qaratilgan. Bundan tashqari, psixologik yondashuvlar ham muhim ahamiyatga ega. Bolalar o‘z his-tuyg'ularini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, shuning uchun ularga psixologik yordam ko‘rsatish va motivatsiya berish zarur. Ota-onalar va o‘qituvchilar bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda ijobiy atmosferani yaratishlari kerak. Jonli muloqot ham jaranglatish defektlarini bartaraf etishda muhim rol o‘ynaydi. Ota- onalar va tarbiyachilar bolalar bilan muntazam ravishda muloqot qilishi, ularga savollar berishi va fikrlarini tinglashi muhimdir. Bu, bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etish qobiliyatini oshirishga yordam beradi. Shuningdek, maktabgacha ta'lim muassasalarida nutqiy sog'liqni saqlash dasturlarini joriy etish ham foydalidir. Bu dasturlar bolalar uchun maxsus treninglar, seminarlar va nutq terapevtlari bilan 19 uchrashuvlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Umuman olganda, jaranglatish defektlarini bartaraf etish uchun kompleks yondashuvni talab etadi, bunda barcha tomonlar birgalikda ish olib borishi, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlashi va ularning ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlashi lozim. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish turli metodlar orqali amalga oshiriladi va bu jarayon individual yondashuvni talab qiladi. Ushbu nuqsonlarni tuzatish uchun logopedik mashg‘ulotlar, nafas olish mashqlari, ovoz terapiyasi, psixologik qo‘llab-quvvatlash va maxsus pedagogik usullar qo‘llaniladi. Logopedik mashg‘ulotlar jaranglatish defektlarini to‘g‘rilashda eng samarali usullardan biri hisoblanadi. Ushbu mashg‘ulotlarda talaffuzni yaxshilashga qaratilgan maxsus artikulyatsion mashqlar qo‘llanadi. Bolalar og‘iz, til va lab mushaklarini mustahkamlash uchun turli harakatlarni bajarishadi. Shuningdek, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va ularni nutqda mustahkamlash bo‘yicha bosqichma-bosqich mashqlar o‘rgatiladi. Nafas olish mashqlari ovozning kuchi va tiniqligini oshirishga yordam beradi. To‘g‘ri nafas olish texnikasi orqali bola ovozini nazorat qilishni o‘rganadi, bu esa tovushlarni yanada aniqroq talaffuz qilishga imkon beradi. Nafas olishni boshqarish, ayniqsa, burun tovushliligi va disfoniya kabi muammolarni bartaraf etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ovoz terapiyasi esa ovoz paychalari bilan bog‘liq muammolarni hal qilishga qaratilgan. Maxsus ovozli mashqlar, ovozni to‘g‘ri qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar va muayyan intonatsion texnikalar yordamida ovoz tembrini yaxshilash va tovushlarni aniq talaffuz qilishga erishish mumkin. Bu usul ovoz paychalarining zo‘riqishini oldini olish va ularni mustahkamlashga qaratilgan. Psixologik qo‘llab-quvvatlash bolalarning nutqiy nuqsonlar sababli o‘ziga bo‘lgan ishonchini yo‘qotmasligini ta’minlaydi. Nutq defektlari bolaning ijtimoiy moslashuviga salbiy ta’sir qilishi mumkin, shu sababli psixologlar bolaga o‘z fikrlarini erkin ifodalashga yordam 20 berishadi. Ota-onalar va o‘qituvchilar ham bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish uchun uni qo‘llab-quvvatlashlari va motivatsiya berishlari lozim. Pedagogik yondashuvlar orqali esa bolalar uchun maxsus o‘quv dasturlari ishlab chiqilib, nutqni rivojlantirish mashg‘ulotlari tashkil etiladi. O‘yinli metodlar, interfaol mashg‘ulotlar va multimediya vositalari yordamida bola nutqini tabiiy ravishda rivojlantirishga imkon yaratiladi. Shuningdek, individual yondashuv asosida bolaga mos metodlar tanlanib, ularning nutqini yaxshilash bo‘yicha tizimli ish olib boriladi. Jaranglatish defektlarini bartaraf etishda kompleks yondashuv muhim ahamiyatga ega bo‘lib, logoped, psixolog, pedagog va ota-onalar o‘zaro hamkorlikda ish olib borishlari zarur. Erta aniqlangan va muntazam tuzatish ishlari olib borilgan nutq buzilishlari vaqt o‘tishi bilan sezilarli darajada yaxshilanib, bolaning ijtimoiy va ta’limiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Jaranglatish defektlari bolalarning psixologik rivojlanishi va pedagogik jarayondagi ishtirokiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilmaslik ularning o‘z fikrlarini aniq ifodalashiga to‘sqinlik qilib, ijtimoiy muloqotda qiyinchiliklarga olib keladi. Bunday bolalar tengdoshlari orasida o‘zini noqulay his qilishi, uyalish, tortinchoqlik yoki, aksincha, tajovuzkorlik kabi xatti-harakatlarni namoyon etishi mumkin. Doimiy tushunmovchilik va noto‘g‘ri talaffuz sababli ular o‘ziga bo‘lgan ishonchini yo‘qotishi, bu esa hissiy holatga salbiy ta’sir etishi va muloqotdan chetlanishiga olib kelishi ehtimoli yuqori. Pedagogik jihatdan qaralganda, jaranglatish defektlari bolaning o‘quv jarayoniga ham ta’sir qiladi. Tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish ularni eshitish va farqlashda qiyinchilik tug‘dirishi, natijada esa o‘qish va yozish jarayonida xatolar yuzaga kelishi mumkin. Bu esa bolaning ta’limni o‘zlashtirishida ortga qolishiga, darslarga bo‘lgan qiziqishining pasayishiga va natijada akademik muvaffaqiyatsizliklarga olib kelishi mumkin. Shuningdek, o‘qituvchilar va 21 tengdoshlari bilan samarali muloqot qila olmaslik bolaning dars jarayonida faol ishtirok etishiga xalaqit berib, uning umumiy rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Bunday muammolarni bartaraf etish uchun psixologik va pedagogik qo‘llab- quvvatlash muhim ahamiyatga ega. Logopedik mashg‘ulotlar, maxsus pedagogik yondashuvlar va psixologik yordam bolaga nutqiy muammolarni yengib o‘tishga, o‘ziga bo‘lgan ishonchini tiklashga va jamiyatga moslashishga yordam beradi. Shuningdek, ota-onalar va o‘qituvchilar bolaning nutqiy rivojlanishida ijobiy muhit yaratishlari, uni rag‘batlantirishlari va qo‘llab-quvvatlashlari lozim. Jaranglatish defektlarini erta bosqichda aniqlash va to‘g‘ri tuzatish choralari ko‘rish bolaning kelajakdagi ijtimoiy va akademik muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 4. Jaranglatish defektlarining oldini olish va profilaktika choralari. Jaranglatish defektlarining oldini olish va profilaktika choralari, bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega. Birinchidan, bolalarning nutqiy salohiyatini rivojlantirish uchun to‘g'ri muhit yaratish zarur. Ota-onalar va tarbiyachilar, bolalar bilan doimiy muloqotda bo‘lishlari, ularning nutqini rag'batlantirishi va ijobiy motivatsiya berishlari kerak. O‘zaro muloqot jarayonida bolalarga turli xil savollar berish, ulardan javoblar olish va ularning fikrlarini hurmat qilish o‘z navbatida ularning o‘zini ifoda etish qobiliyatini oshiradi.Bolalarga nutqiy mashqlarni muntazam ravishda bajarish tavsiya etiladi. Bu mashqlar tovushlarni to‘g'ri chiqarish, jaranglamani kuchaytirish va nutqning aniqligini oshirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Ota-onalar va tarbiyachilar, bolalarga o‘zlariga yoqqan qo‘shiqlar, ertaklar yoki o‘yinlar orqali nutq mashqlarini o‘rgatishlari mumkin. Bu jarayon o‘z navbatida bolalarning nutq 22 rivojlanishiga yordam beradi.Bolalarning hissiy holatini qo‘llab-quvvatlash ham muhimdir. O‘zini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch keladigan bolalar ko‘pincha stress va xavotirni his qiladilar. Shuning uchun, ularning hissiy holatini yaxshilash uchun psixologik yordam va ijobiy atmosferani yaratish zarur. Ota-onalar va tarbiyachilar, bolalarning his-tuyg'ularini tushunishlari, ularga qo‘llab-quvvatlash va ishonch berishlari lozim. Profilaktika choralari sifatida, maktabgacha ta'lim muassasalarida nutqiy sog'liqni saqlash dasturlarini joriy etish ham foydalidir. Bu dasturlar bolalar uchun maxsus treninglar, seminarlar va nutq terapevtlari bilan uchrashuvlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Umuman olganda, jaranglatish defektlarining oldini olish va profilaktika choralari integratsiyalashgan yondashuvni talab etadi, bunda barcha tomonlar birgalikda ish olib borishi, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlashi va ularning ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlashi lozim. Jaranglatish defektlarining oldini olish va profilaktika choralari bolaning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, tovush talaffuzidagi buzilishlarni erta bosqichda aniqlash va ularni bartaraf etishga qaratilgan kompleks tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Bu jarayonda logopedlar, pedagoglar, psixologlar va ota-onalar hamkorlikda ishlashlari muhim ahamiyatga ega. Jaranglatish defektlari bolalarning muloqot qobiliyatiga, ijtimoiy moslashuviga, o‘qish va yozish ko‘nikmalariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi sababli, ushbu muammolarni erta aniqlash va profilaktik choralarni qo‘llash bolaning kelajakdagi ta’lim va shaxsiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Birinchi navbatda, homiladorlik davrida profilaktik choralarga e’tibor qaratish lozim. Tug‘ma nutqiy buzilishlarning oldini olish uchun homilador ayolning sog‘lig‘ini nazorat qilish, ratsional ovqatlanish, zararli odatlardan voz kechish va shifokor tavsiyalariga rioya qilish muhimdir. Homila rivojlanishining ilk 23 bosqichlarida turli infektsiyalar, asab tizimiga salbiy ta’sir etuvchi omillar va genetik omillarning oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi kerak. Tug‘ruq jarayonidagi shikastlanishlar ham bolaning nutqiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi sababli, xavfsiz va nazorat ostidagi tug‘ruq muhim ahamiyat kasb etadi. Bola hayotining ilk yillarida nutqiy rivojlanishga alohida e’tibor berish lozim. Maktabgacha yoshda bolaning nutqiy faoliyatini rag‘batlantirish uchun ota-onalar va tarbiyachilar muntazam muloqot qilishlari, bola bilan kitob o‘qish, she’rlar va qo‘shiqlar yodlatish, qiziqarli nutqiy o‘yinlar tashkil qilishlari zarur. Nutqiy muhitning yetarli darajada bo‘lishi bolaning tovushlarni to‘g‘ri eshitib, ularni o‘rganishiga yordam beradi. Ayniqsa, ota-onalar bolaning nutqiy rivojlanishidagi har qanday kechikish yoki buzilishlarni kuzatib borishlari va zarur hollarda mutaxassisga murojaat qilishlari lozim. Artikulyatsion gimnastika va nafas mashqlari nutqiy muammolarning oldini olishda samarali vositalardan biri hisoblanadi. Artikulyatsiya apparatining yetarlicha rivojlanmaganligi, til, lab va yonoq mushaklarining sust ishlashi jaranglatish defektlariga sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun, bolalar uchun maxsus mashqlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularga tilni yuqoriga ko‘tarish, lablarni cho‘zish, nafasni to‘g‘ri boshqarish kabi topshiriqlar kiritilgan. Ushbu mashqlarni bolalar har kuni bajarishlari kerak. Nafas mashqlari esa tovushlarning aniq va ravon talaffuz qilinishiga yordam beradi, ayniqsa, pichirlab so‘zlash yoki burun orqali noto‘g‘ri tovushlar chiqarish holatlarining oldini oladi. Bolalarning fonematik eshitishini rivojlantirish jaranglatish defektlari profilaktikasida muhim ahamiyat kasb etadi. Fonematik eshitish bola tovushlarni to‘g‘ri idrok etishi va ularni bir-biridan ajrata olishi uchun muhimdir. Shu sababli, maxsus o‘yinlar, tovushni tanish, tovushlar o‘rtasidagi farqlarni anglash, so‘z ichida ma’lum tovushlarni ajratish kabi mashqlar qo‘llanilishi kerak. Bolaning eshitish 24 qobiliyatida muammolar kuzatilsa, bu mutaxassislar tomonidan erta aniqlanib, tegishli choralar ko‘rilishi lozim. Nutqiy muhitning sifati bolaning tovushlarni o‘zlashtirishiga bevosita ta’sir qiladi. Bola doimo atrofida aniq va to‘g‘ri talaffuz qilinadigan nutqni eshitishi kerak. Shu bois, ota-onalar va tarbiyachilar bolalar bilan suhbatlashishda to‘g‘ri talaffuz qilishlari, tez gapirish yoki noto‘g‘ri so‘zlarni ishlatishdan qochishlari zarur. Shuningdek, bolalarga tez-tez ertaklar, hikoyalar o‘qib berish, ularni suhbatga jalb qilish, javob berishga undash orqali nutqiy faoliyatlarini rag‘batlantirish kerak. Maktabgacha ta’lim muassasalarida logopedik profilaktika choralari olib borilishi lozim. Tarbiyachilar bolalarning nutqiy rivojlanishini nazorat qilib borishlari, har bir bolaning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda maxsus mashg‘ulotlar tashkil etishlari kerak. Logoped bilan muntazam mashg‘ulotlar nutqiy muammolarning oldini olish va ularni erta bosqichda tuzatish imkonini beradi. Bundan tashqari, bolalar bilan har xil dramatizatsiya o‘yinlari, qo‘shiq va she’rlar yodlash, qo‘g‘irchoq teatrlari orqali nutqiy faoliyatni rivojlantirish mumkin. Oilaviy qo‘llab-quvvatlash ham jaranglatish defektlarining oldini olishda katta ahamiyatga ega. Ota-onalar bolalarining nutqiy rivojlanishini doimiy kuzatib borishlari, ularga ko‘proq vaqt ajratishlari va nutqiy faoliyatlarini rivojlantirish uchun turli usullarni qo‘llashlari lozim. Uyda bolaning nutqini rivojlantirish uchun so‘z boyligini kengaytiruvchi o‘yinlar o‘ynash, mavzuli rasmlar asosida hikoyalar tuzish, tovushlarni takrorlash mashqlarini bajarish kabi faoliyatlar samarali hisoblanadi. Shu bilan birga, ota-onalar bolalarining nutqiy rivojlanishida shubha tug‘diradigan holatlar yuzaga kelsa, o‘z vaqtida mutaxassisga murojaat qilishlari kerak. Shifokorlar va mutaxassislar bilan muntazam tekshiruvlar o‘tkazish ham nutqiy muammolarni erta aniqlash va profilaktika qilishda muhimdir. Bolaning 25 eshitish qobiliyati, asab tizimi faoliyati va artikulyatsiya a’zolarining rivojlanishi muntazam ravishda tekshirib borilishi kerak. Ba’zan bolalarda nafas olish yo‘llari bilan bog‘liq muammolar yoki eshitish buzilishlari jaranglatish defektlariga sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun, ushbu muammolarni erta aniqlab, davolash choralari ko‘rilishi kerak. Jaranglatish defektlarining oldini olish va profilaktikasi kompleks yondashuvni talab qiladi. Bu jarayonda homiladorlik davridagi parvarishdan tortib, bolaning maktabgacha yoshdagi nutqiy rivojlanishigacha bo‘lgan barcha bosqichlarda e’tibor qaratish lozim. Logopedik mashg‘ulotlar, artikulyatsiya va nafas mashqlari, fonematik eshitishni rivojlantirish, pedagogik va psixologik qo‘llab-quvvatlash, oilaviy yordam va tibbiy nazorat orqali jaranglatish defektlarini oldini olish va bolalarning to‘g‘ri nutqiy rivojlanishini ta’minlash mumkin. Shu sababli, erta tashxis va maxsus profilaktika choralari bolaning nutqiy faolligini oshirish va kelajakdagi ijtimoiy hamda akademik muvaffaqiyatlarini ta’minlashga xizmat qiladi. Jaranglatish defektlarining oldini olish va profilaktika choralari, bolalarning nutq rivojlanishini va muloqot qobiliyatlarini qo‘llab- quvvatlashda muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonning ilk bosqichi — to‘g'ri muhit yaratishdir. Ota-onalar va tarbiyachilar bolalar bilan muntazam muloqotda bo‘lishi, ularning nutqini rag'batlantirishi va ijobiy motivatsiya berishlari kerak. Savol- javoblar orqali bolalarning fikrlarini eshitish, ularning nutqini rag'batlantirishga yordam beradi. Shuningdek, bolalarga nutqiy mashqlarni muntazam ravishda taklif etish ham muhimdir. Bu mashqlar tovushlarni to‘g'ri chiqarish, jaranglamani kuchaytirish va nutqning aniqligini oshirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Ota-onalar va tarbiyachilar, bolalarga o‘zlariga yoqqan qo‘shiqlar, ertaklar yoki o‘yinlar orqali nutq mashqlarini o‘rgatishlari mumkin. Hissiy holatni qo‘llab-quvvatlash ham profilaktika choralarining ajralmas qismidir. O‘zini ifoda etishda qiyinchiliklarga 26 duch keladigan bolalar ko‘pincha stress va xavotirni his qiladilar. Shuning uchun, ularning hissiy holatini yaxshilash uchun psixologik yordam va ijobiy atmosferani yaratish zarur. Ota-onalar va tarbiyachilar bolalarning his-tuyg'ularini tushunishlari, ularga qo‘llab-quvvatlash va ishonch berishlari lozim. Maktabgacha ta'lim muassasalarida nutqiy sog'liqni saqlash dasturlarini joriy etish ham foydalidir. Bu dasturlar bolalar uchun maxsus treninglar, seminarlar va nutq terapevtlari bilan uchrashuvlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Umuman olganda, jaranglatish defektlarining oldini olish va profilaktika choralari integratsiyalashgan yondashuvni talab etadi, bunda barcha tomonlar birgalikda ish olib borishi, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashi va ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlashi lozim. Jaranglatish defektlarining oldini olish va profilaktika choralari bola nutqining sog‘lom rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan tizimli chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu defektlarning paydo bo‘lishining oldini olish uchun bolalikdan to‘g‘ri nutq muhitini yaratish, sog‘lom turmush tarziga rioya qilish va maxsus mashqlarni bajarish muhim ahamiyatga ega. Birinchi navbatda, ota-onalar va pedagoglar bolalar bilan faol va aniq muloqot qilishlari, ularga to‘g‘ri talaffuz namunalarini taqdim etishlari kerak. Bolaning nutqini shakllantirish jarayonida noto‘g‘ri talaffuz qilinayotgan tovushlarni to‘g‘rilash va to‘g‘ri nutq me’yorlarini o‘rgatish muhimdir. Shuningdek, bolalarning tovushlarni aniq eshitishi va farqlash qobiliyatini rivojlantirish uchun ular bilan she’rlar yodlash, qo‘shiqlar kuylash va ertaklarni ifodali o‘qish kabi mashg‘ulotlarni o‘tkazish foydalidir. Nafas olish va artikulyatsion mashqlar jaranglatish defektlarining oldini olishda samarali usullardan biri hisoblanadi. Nafasni to‘g‘ri boshqarish qobiliyatini shakllantirish uchun maxsus nafas mashqlari bajarish tavsiya etiladi. Bu, ayniqsa, ovoz paychalari va nutq organlarining rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda 27 muhimdir. Artikulyatsion gimnastika esa lab, til va jag‘ mushaklarini mustahkamlash orqali tovushlarning aniq va to‘g‘ri talaffuz qilinishiga yordam beradi. Bolalarning umumiy jismoniy salomatligi ham jaranglatish defektlarining oldini olishda katta rol o‘ynaydi. Imunitetni mustahkamlash, nafas yo‘llari kasalliklarining oldini olish va jismoniy faollikni oshirish orqali nutq organlarining to‘g‘ri rivojlanishiga yordam berish mumkin. O‘tkir respirator kasalliklar, quloq va tomoq infektsiyalari, shuningdek, burun-halqum yo‘llarining patologiyalari vaqtida to‘g‘ri muolaja qilinmasa, bu nutq rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Logopedik tekshiruvlar va doimiy profilaktik nazorat ham muhim ahamiyat kasb etadi. Erta yoshdan boshlab bolalarning nutqini muntazam kuzatish va zarurat tug‘ilganda mutaxassislarga murojaat qilish kelajakda jaranglatish defektlarining oldini olishga yordam beradi. Bolalarda nutq rivojlanishining kechikishi yoki tovushlarning noto‘g‘ri talaffuz qilinishi kuzatilsa, erta bosqichda maxsus logopedik mashg‘ulotlarni boshlash tavsiya etiladi. Profilaktika choralari orasida ijtimoiy va psixologik qo‘llab-quvvatlash ham muhimdir. Bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish, uni ijtimoiy muhitga jalb etish va muloqot qilishga rag‘batlantirish orqali nutq muammolarining oldini olish mumkin. Ota-onalar, tarbiyachilar va o‘qituvchilar bolalarga iliq va qo‘llab-quvvatlovchi muhit yaratishlari, ularning nutqiy faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishlari lozim. Shunday qilib, jaranglatish defektlarining oldini olish uchun kompleks yondashuv talab etiladi. To‘g‘ri nutq muhitini yaratish, nafas olish va artikulyatsion mashqlarni bajarish, jismoniy sog‘liqni mustahkamlash, logopedik nazorat va psixologik qo‘llab-quvvatlash kabi chora-tadbirlar bolalarning to‘liq va sog‘lom nutq rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. 28 29 XULOSA Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etish metodlari bolalarning to‘g‘ri va aniq nutqiy rivojlanishini ta’minlash, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish va ularning ijtimoiy moslashuviga yordam berishga qaratilgan muhim yo‘nalish hisoblanadi. Nutqiy rivojlanish insonning umumiy intellektual va psixologik holatiga bevosita bog‘liq bo‘lib, jaranglatish defektlari bolaning muloqotga kirishishi, o‘qish va yozish malakalarini o‘zlashtirishida jiddiy to‘siqlarni yuzaga keltirishi mumkin. Shuning uchun bunday muammolarni erta bosqichda aniqlash va tuzatish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi lozim. Jaranglatish defektlari, asosan, bolalarning tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilishida namoyon bo‘ladi. Bu holatlarning kelib chiqish sabablari turlicha bo‘lishi mumkin. Jumladan, organik omillar (miyada tug‘ma yoki orttirilgan shikastlanishlar, eshitish qobiliyatining pasayishi, artikulyatsiya a’zolarining rivojlanishidagi buzilishlar), funksional omillar (bolaning noto‘g‘ri nutqiy muhiti, eshitish orqali tovushlarni farqlash qobiliyatining zaifligi, psixologik va pedagogik ta’sirlarning yetarli emasligi) bu jarayonga sabab bo‘lishi mumkin. Ayrim hollarda esa psixo-emotsional holatlar, stress, atrof-muhit ta’siri yoki genetik omillar ham jaranglatish defektlarining rivojlanishiga olib keladi. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish uchun logopedik mashg‘ulotlar, maxsus artikulyatsion gimnastika, nafas mashqlari, fonematik eshitishni rivojlantirish bo‘yicha usullar qo‘llaniladi. Logopedik mashg‘ulotlar nutq buzilishining turiga qarab individual yoki guruhli shaklda olib boriladi. Logoped bolaning talaffuzidagi kamchiliklarni aniqlaydi va unga maxsus mashqlar tizimini tavsiya qiladi. Artikulyatsion gimnastika esa nutq apparatini mustahkamlash va uning harakatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, bu orqali bolalar tovushlarni aniq va to‘g‘ri chiqarishga o‘rganadilar. 30 Fonematik eshitishni rivojlantirish bo‘yicha mashg‘ulotlar tovushlarni farqlash qobiliyatini oshirishga xizmat qiladi. Bolalar turli tovushlarni eshitish orqali ularning o‘xshash yoki farqli jihatlarini anglashni o‘rganadilar. Buning uchun maxsus o‘yinlar, so‘zlarni tinglab takrorlash, tovushli diktantlar kabi usullar qo‘llaniladi. Nafas mashqlari esa nutq jarayonida nafasni to‘g‘ri boshqarish, aniq va ravon gapirishga yordam beradi. Nutqiy rivojlanish jarayonida bolalarga pedagogik va psixologik yondashuvlar ham muhim ahamiyatga ega. Chunki ba’zan bolalar o‘z nutqiy kamchiliklari tufayli o‘ziga bo‘lgan ishonchini yo‘qotishi, muloqotdan qochishi yoki o‘z tengdoshlari bilan muomala qilishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Shu sababli pedagoglar va ota-onalar bolaga ijobiy psixologik muhit yaratishlari, uni qo‘llab-quvvatlashlari va nutqiy faoliyatga rag‘batlantirishlari zarur. Barcha metodlar tizimli ravishda qo‘llanilganda va bola o‘z vaqtida maxsus mutaxassislarga murojaat qilganida, jaranglatish defektlarini samarali bartaraf etish va bolaning to‘g‘ri nutqiy rivojlanishini ta’minlash mumkin bo‘ladi. Bu esa uning keyingi ta’lim jarayoni va ijtimoiy hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 31 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abduqodirov, A. (2021). Nutq terapevtiyasi asoslari. Toshkent: O'zbek universiteti nashri. 2. Murodov, S. (2022). Bolalarda jaranglatish defektlari: Sabablar va bartaraf etish usullari. Toshkent: Fan va texnologiya. 3. Qodirova, N. (2021). Nutq va muloqot: Psixologik yondashuvlar. Samarqand: Samarqand davlat universiteti. 4. Mamatov, R. (2023). Nutq rivojlanishi va jaranglatish muammolari. Buxoro: Buxoro davlat universiteti. 5. Rahmonov, I. (2022). Jaranglatish defektlarini bartaraf etish metodlari. Toshkent: O'zbekiston tarixi va madaniyati. 6. Tashkent, A. (2020). Nutqni rivojlantirishda innovatsion yondashuvlar. Farg'ona: Farg'ona davlat universiteti. 7. Abdukarimov, O. (2023). Bolalarda nutq muammolari va ular bilan ishlash usullari. Andijon: Andijon davlat universiteti. 8. Karimova, D. (2021). Ota-onalar uchun nutq terapevtikasi. Toshkent: O'zbek milliy nashriyoti. 9. Ismoilov, T. (2022). Ijtimoiy muloqot va jaranglatish defektlari. Qarshi: Qarshi davlat universiteti. 10. Xolmirzaev, A. (2023). Nutq terapisining asosiy tamoyillari. Nukus: Qoraqalpog'iston davlat universiteti. 11. Nurmatova, L. (2020). Bolalar psixologiyasi va nutq rivojlanishi. Toshkent: O'zbekiston pedagogika nashri. 12. Salimov, A. (2021). Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etishda innovatsiyalar. Toshkent: O'zbekiston fanlar akademiyasi. 32 13. Abdullayeva, M. (2022). Nutq muammolarini hal etish uchun pedagogik yondashuvlar. Toshkent: O'zbekiston o'qituvchilari. 14. To'raev, F. (2023). O'zbek tilidagi tovushlar va ularning jaranglashida muammolar. Buxoro: Buxoro davlat universiteti. 15. Xudoyberdiyev, S. (2023). Nutqni rivojlantirishda zamonaviy usullar. Toshkent: O'zbekiston matbuoti. 16. Abdullayev, R. (2021). Jaranglatish defektlari va psixologik yordam. Samarqand: Samarqand davlat universiteti. 17. Qodirov, J. (2022). O'zbekiston va xorij tajribasida nutq terapiyasi. Toshkent: O'zbekiston davlat nashriyoti. 18. Mirzoeva, Z. (2023). Bolalarda jaranglatish qiyinchiliklarini bartaraf etish metodlari. Toshkent: Innovatsiya va ta'lim. 19. Ruziev, E. (2021). Nutq rivojlanishida jamiyatning o'rni. Navoiy: Navoiy davlat universiteti. 20. Sattorov, B. (2022). Jaranglatish defektlarini bartaraf etishda pedagogik yondashuvlar. Toshkent: O'zbekiston pedagogika instituti. 33

Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etish metodlari.

MUNDARIJA

I. Kirish………………………………………………………………………...…..3

II. Asosiy qism

1. Jaranglatish defektlarining umumiy tavsifi.

2. Jaranglatish defektlarining psixologik va pedagogik ta’siri.

3. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish metodlari.

4. Jaranglatish defektlarining oldini olish va profilaktika choralari.

III. Xulosa…………………………………………………………………….......26

IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………......................28

 


 


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:Jaranglatish defektlari, inson nutqida yoki tovushda yuzaga keladigan muammolar sifatida, bolalarning muloqot va ijtimoiy aloqalarini qiyinlashtirishi mumkin. Ushbu defektlar, ko‘pincha tovushlarning aniq jaranglamasligi, ovozning pastligi yoki kuchli bo‘lmasligi bilan ifodalanadi. Bunday muammolar bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etish qobiliyatini pasaytiradi va ijtimoiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. Jaranglatish defektlarini bartaraf etish uchun bir qator samarali metodlar mavjud. Nutq terapiyasi, jaranglatish muammolarini hal qilishda asosiy yondashuvlardan biridir. Nutq terapevtlari bolalarga maxsus mashqlar va o‘yinlar orqali tovushlarni to‘g'ri chiqarishni o‘rgatadilar. Ushbu mashqlar jaranglashni kuchaytirish va nutqning aniqligini oshirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Nutq terapevtlari bilan muntazam uchrashuvlar bolalarga o‘z nutqiy salohiyatlarini rivojlantirishda yordam beradi.

Bundan tashqari, psixologik yondashuvlar ham muhimdir. Bolalar o‘z his-tuyg'ularini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, shuning uchun ularga psixologik yordam ko‘rsatish va ijobiy motivatsiya berish zarur. Ota-onalar va o‘qituvchilar bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda ijobiy atmosferani yaratishlari kerak.

Jonli muloqot, jaranglatish defektlarini bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega. Ota-onalar va tarbiyachilar bolalar bilan faol ravishda muloqot qilishlari, ularga savollar berishlari va fikrlarini tinglashlari muhimdir. Bu, bolalarning o‘z fikrlarini erkin ifoda etishga yordam beradi. Umuman olganda, jaranglatish defektlarini bartaraf etish uchun kompleks yondashuvni talab etadi. Nutq terapevtlari, psixologlar, ota-onalar va o‘qituvchilar birgalikda ish olib borib, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashi va ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlashi lozim. Bu jarayon, bolalar uchun muvaffaqiyatli kelajakni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.

Kurs ishining maqsadi: Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etish metodlari bo‘yicha maqsad, bolalarning nutqiy rivojlanishini oshirish va muloqot qobiliyatlarini yaxshilashdan iborat. Ushbu maqsad, bolalarning o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlariga, ijtimoiy aloqalarda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga va o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshirishlariga yordam berishni ko‘zlaydi. Jaranglatish defektlari ko‘pincha bolalarning o‘zaro muloqot qilish qobiliyatini pasaytiradi, shuning uchun ularga aniq va ravon nutqni o‘rgatish muhimdir.

Kurs ishining vaizfasi: Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etish metodlari vazifasi, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va muloqot qobiliyatlarini yaxshilashga qaratilgan. Buning asosiy vazifalaridan biri — jaranglatish muammolarini erta aniqlash va ularga individual yondashuvni ta'minlashdir. Bu jarayon, bolalarning nutqida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni tezda bartaraf etishga imkon beradi.

Kurs ishining predmeti: Jaranglatish defektlari va ularni bartaraf etish metodlari predmeti, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va jaranglash qobiliyatini yaxshilashga qaratilgan jarayonlardir. Bu predmet, jaranglatish defektlarining turli ko‘rinishlarini, ularning sabablarini va ta'sirini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, jaranglatish muammolarini aniqlash va bartaraf etish uchun zamonaviy metodlar, texnikalar va strategiyalarni ishlab chiqish bilan shug'ullanadi.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi kirish qism,asosiy qism,

4 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

 


 

 

II. Asosiy qism

1. Jaranglatish defektlarining umumiy tavsifi.

Jaranglatish defektlari – bu bolalar nutqida jarangli va jarangsiz tovushlarning noto‘g‘ri talaffuzi yoki ularning almashtirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan nutq buzilishlari bo‘lib, ular fonetik rivojlanish jarayonida turli sabablarga ko‘ra yuzaga keladi. Ushbu muammo maktabgacha yoshdagi bolalar orasida keng tarqalgan bo‘lib, to‘g‘ri va aniq nutq shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Jaranglatish defektlari bola nutqining muloqotga yaroqliligini pasaytiradi, so‘z boyligi va grammatika qoidalarini o‘zlashtirish jarayonida qiyinchiliklar tug‘diradi va ba’zan psixologik muammolarga ham sabab bo‘ladi. Bu defektlarning asosiy sabablari orasida artikulyatsiya apparati mushaklarining yetarlicha rivojlanmaganligi, fonematik eshitishning zaifligi, markaziy yoki periferik asab tizimi buzilishlari, irsiy omillar va nutqiy muhitning yetarlicha rivojlanmaganligi kabi omillar kiradi. Ayrim bolalarda bu muammo yengil shaklda namoyon bo‘lib, faqat ayrim tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish bilan cheklansa, boshqalarida esa jarangli va jarangsiz fonemalarning butunlay almashinuvi yoki yo‘qolishi kuzatilishi mumkin. Masalan, bola “b” va “p”, “d” va “t” kabi tovushlarni aralashtirishi yoki ularni aytishda barqaror xatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin.

Jaranglatish defektlari bolaning umumiy psixolingvistik rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. Bunday bolalar ko‘pincha o‘z fikrlarini aniq va tushunarli bayon qila olmasliklari sababli, ijtimoiy muloqotdan chekinishadi, ishonchsiz bo‘lib qolishadi yoki atrofdagilar bilan bog‘lanishdan qo‘rqishadi. Bu esa ularning o‘rganish jarayoniga, emotsional rivojlanishiga va jamiyatga moslashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ba’zi hollarda esa, aksincha, bola tajovuzkorlik yoki asabiylik kabi reaktsiyalarni namoyon qilishi mumkin.

Купить